TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64 115

SEBEP VE SONuLARI BAKIMINDAN OLCAYTu SuLTANIN L1

Hanifi AHN*

zet

lhanl Devleti, Cengiz Hann Torunu Hlg Han tarafnda randa kurulmu bir Mool Devletidir. Bu devlette Gzn Hna kadar dinlerin yerine Mool geleneklerinin etkisi daha fazladr. Tekderle balayan slamlama sreci lhanl toplumunda gerekli karl bulma-mtr. Bunun nedenleri arasnda dnemin artlar ve Ahmet Tekderin zayf kiilii vardr. Gzn Hnla birlikte lhanl hayatnda slamn etkisi sz konusudur. Gznn toplumu oluturan tm unsurlarla yakn iliki ierisinde olmas, Islam mezhepleri arasnda atmala-rn kmasn engellemitir. Yedi yana kadar Budist olarak yaayan Olcaytu, vaftiz edilerek Hristiyan olmutur. Olcaytu son olarak slam tercih etmitir. Olcaytu, slam mezhepleri arasndaki tartmalardan sonra ilii mezhep olarak semitir. Olcaytunun ilii mezhep olarak semesi, hutbelerin ve ezann yapsnda iliin ngrd deiikliklerin yaplmasna neden olmutur. Bu durum, tarihte ilk defa, ilii devletin remi mezhebi haline getirmitir. Olcaytunun ilii mezhep olarak tercih etmesinde birden ok unsurun etkili olduu grl-mektedir. Bu nedenle onun mezhep deiiklii sadece dini gerekelerle izah edilmemelidir. Aksine, siyasetin de iinde olduu, dier baka gerekeleri de dikkate almak gerekmektedir. Bu makale, Olcayutunun ilie gei gerekelerini ve sonularn incelemeyi amalamak-tadr.

Anahtar Kelimeler: ilik, Olcaytu, lhanllar, Allame Hilli, Ehl-i Beyt, Seyyid

SHIISM OF OLCAYTu THE SuLTAN IN TERMS OF ITS REASONS AND RESuLTS

Abstract

Ilkhanids is a state of the Mongol that was established by Hulagu Khan, the grandson of Genghis Khan, in Iran. Until the reign of Ghazan Khan, the Mongol traditions were influential rather than religions. The process of Islamization that began with Ahmad Teku-dar, did not find enough reaction for the Ilkhanid society. The conditions of the reign and Tekudars weak personality had been effective in this situation. The influence of Islam began in the reign of Ghazan. His close relationship with all the elements that make up society, pre-vented the conflict between Islamic sects. ljeitu lived as a Buddhist until the age of seven. After that He was baptised. Later he converted to Islam. After the discussions between the

* Yrd. Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi, lahiyat Fakltesi, slam Mezhepleri Tarihi Ana Bilim Dal, Trabzon/Trkiye, hanifisahin25@hotmail.com.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

116

Islamic sects, he chose Shiism as a sect. Oljeitus sect situation had led to changes provided by Shiism in the structure of khutba (sermon) and azan. This had resulted in Shiisms being as the official sect of the state for the first time. There exist multiple elements about ljaits Shism. So, the ljaits Shism should not be explained only by religious reasons. This artic-le aims to review reasons and results of ljaits transition to Shiism.

Keywords: Shiisim, ljait, Ilkhanids, Allama al-Hill, Ahl al-Bayt, Sayyid

Giri

lhanl Devleti veya ran Moollar, Cengiz Hann torunu Hlg tarafn-dan imparatorluk merkezine gre batda kurulmu bir Mool Devletidir (Czcn 1964: II: 181-182; Redddn, 1943: II, 684; Hamdullah Mstevf, 1910: 584). Bu devletin temel hedefleri arasnda, Ceyhundan Msra kadar olan btn topraklarn kontroln salamak, fitne unsuru olan Btnileri/smailileri/Alamutu yok etmek ve Abbasi hilafetini ortadan kaldrmak bulunmaktadr. Bu hedefler 1253 Mool ku-rultaynda karara balanmtr (Redddn, 1943: II, 685). Yaklak bir asr kadar tarih sahnesinde grlen bu devlet, siyas, toplumsal, din ve kltrel alar bata olmak zere, birok deiimin ba aktr olmutur. Siyas alanda Abbas devletine son vermi, tekilatlanmas ve kurumlar asndan sonraki Trk devletlerini etkile-mitir. Din adan ise iktidarda bulunan Hann dini tutumuna gre, dinler arasnda mcadeleler yaanmtr. Gzn Hnn iktidaryla birlikte devletin resmi dini slam olmutur. Bu dnemden balayp Olcaytu Sultan dneminde hzlanan bir ivmeyle, din kaygl mcadeleler, slam mezhepleri arasnda grlmeye balanmtr.

lhanllar dneminde dikkatleri eken bir ayrnt sz konusudur: ilik2 ran topraklarnda ilk defa devletin resmi mezhebi olmutur. Olcaytu Sultan (.1316)n ynetimi dnemine rastlayan bu sre, zelde ilik, genelde slam mezhepleri ta-rihi iin nemli sonular dourmutur. Bu nedenle Olcaytu Sultann ilie gei gerekeleri ve bu durumun slam toplumlarna getirmi olduu sonular incelen-melidir. nk randa iliin tarihine ynelik almalarda genellikle bu dnem dikkate alnmamaktadr. Hatta sonraki dnemlerde, lhanllarn kurmu olduu ze-mini kullanarak ran topraklarnda ilii devletin resm mezhebi haline getirmeye alan Serbedrler (1337-1386) ve Muzaffarler (1318-1393) dnemleri de arzu edilen oranda dikkate alnmamtr. ran tarihinde iliin yaylmas, resmi mezhep haline gelmesi, Anadoluya etkisi gibi balklar, iki buuk asr sonra tarih sahnesinde grlen Safevler (1501-1736) dnemiyle temellendirilmeye allmaktadr. Oysa lhanllar dneminden balamak zere, ran topraklarnda aamal olarak ilie ge-iler yaanmaya balanmtr (Potter, 1992: 84). Balangta Snn iken giderek ileen tarikatlarn varl sz konusudur. Necmeddin Kbra (618/1222)ya nispet edilen Kbrevyye ile Safiyyddn el-Erdebilye nispet edilen Safeviyye tarikatlar, l-

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

117

hanl dneminin en etkili tarikatlardr. Bu tarikatlardaki dnm; Nurbahiyye, Ze-hebiyye ve Nimetullhiyye (Uyar, Kasm 2000-2001: 85-98) gibi Kbrevlikin kolla-rndaki deiim bilinmeden iliin randa resmi mezhep hline gelmesi ve oradan Anadoluya yansmalarn temellendirmelerin eksik kalaca aktr.

Olcaytu Sultan (Muhammed Hudbende) Kimdir?

Tam ad Olcaytu b. Argun b. Hlg b. Cengiz Handr. 680/1281de do-mu, 716/1316da vefat etmitir. Doumunun baz manevi iaretler ierdii ifade edilen Olcaytunun din hayat olduka hareketli gemitir (Kan, 1992: 60). O, yedi yana kadar Budist olarak yaamtr. Daha sonra Hristiyan olan annesi tarafn-dan Nikolay ad verilerek vaftiz edilmitir (Howorth, 1927: III, 557; Arnold, 1970: 265; Browne, 1960: 50). Annesinin vefatna kadar Hristiyan olarak kalan Olcaytu, Mslman einin teviki ile Horasanda Trkler arasnda yaygn olan Hanef mez-hebini benimseyerek 694/1295te Mslman olmutur (Redddn, 2000: 416; Kan, 1992: 131). On iki yl Hanef mezhebinde kaldktan sonra 709/ 1309da i mezhebine gemi, son yedi yln bu mezhepte geirerek vefat etmitir. bn Kesr ve Suyt, Olcaytunun i olarak ldnde ittifak ederlerken, bn Battta onun tekrar Snnlie getii kanaatindedir (bn Kesir, 1981: XIV, 56; Suyt, 1989: 538; bn Battta, 1984: I, 226).

Olcaytu Sultan, lhanl Devleti yneticileri ierisinde ismi zerinden ideolo-jik tartmalarn yapld tek isimdir (Benket, 1348: 472-473). Knye gre Ol-caytu Buka ve Matmodar adlar olan Olcaytuya son olarak Hrbende (eeki, katrc) ismi verilmitir (Kan, 1992: 61). Baz kaynaklar bu ismin verilme gerekesi ola-rak Mool geleneklerini gstermektedir. Gelenee gre nem atfedilen ocuklarn uzun mrl olmalar ve nazardan korunmalar iin bebeklere doumlarnda verilen isimlerin, olumsuz anlamlar artran yeni isimlerle deitirilmesi gerekmekte-dir (Benket, 1348: 473; Hafz Ebr, 1937: 7). Ancak dier baz kaynaklara gre ise Hrbende ismi, Olcaytu Sultana tahta oturmasndan sonra verilen Hdbende (Allahn kulu) ismi zerinde tahrifat sonucu oluturulmu bir isimdir. sim zerin-deki bu deiiklikle Olcaytu Sultan, Snnler tarafndan cezalandrlmtr. nk o ilii mezhep olarak benimsemi ve onu devletin resmi mezhebi haline getirmitir (Howorth, 1927: III, 535; Atiyn, ts.: 308; Fehmi, 1981:215; Mansur, ts.: 476).

Rivyetlerden anlaldna gre Olcaytuya, Hdbende ismi, tm mez-heplerin onay ile verilmitir. Ama o, ilii mezhep olarak benimseyince onun bu davran, lhanl hnedn ierisinde Ahmet Tekdarla balayan ve Gzn Hnla kurumsallaan Snn slam izgisinden sapma olarak deerlendirilmitir. Snnler, yeni lakabn toplumdaki tasavvurunu kaldrmak ve Olcaytuyu cezalandrmak iin Hdbende ismini Hrbende ekline dntrmlerdir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

118

Mezhep Deiiklii in Gereke Olarak Sunulan Rivyetler

Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda birden ok neden ileri srlmek-tedir. En eski olanndan balayarak rivyetler incelenecektir.

lk rivyet, lhanl tarihisi Abdullah b. Ali el-Kn (.VIII/XIV. Yzyln ilk yars)ye aittir. Ona gre Mool emirlerinden Saduddin vec, bir grup i limle birlikte, kul olma erefini kazanmak zere Olcaytuya snmtr. Bunlar hep birlikte Olcaytuya ilii telkin etmeye balamlar, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini anlatarak Olcaytunun kalbine onlarn sevgisini ilemilerdir. Bu i kuatmasna, sadece afi lim Kadl-Kudt Nizamddn Abdlmelik el-Mer kar durmutur. Nizamddn Abdlmelik 709/1309da vakf ilerini yrtmek iin Azerbaycana gittiinde iler Olcaytuya, Hz. Alinin mehedini ziyaret etmesini tavsiye etmilerdir. O da bu tav-siye gerei Necefe gidip Hz. Alinin kabrini ziyaret etmitir. Bu ziyaret esnasnda mjdeleyici, kurtulua ve felha erdirici bir rya grmtr. Sabah olunca emir-lerine, nedimlerine ve yaknlarna bu ryay anlatm, ia mezhebini semi, sonra yle bir konuma yapmtr: Ey arkadalarm ve adamlarm! Kim bu yeni mezhep tercihimde bana muvafakat ederse ne gzel. Kim de muhalefet ederse ona bir itira-zm yoktur. Fakat zerindeki mansb brakr, eker gider. (Kn, 1992: 135).

Olcaytunun ilie gemesi konusunda ikinci rivyet dnemin seyyh bn Battta (. 770/1368-69)ya aittir. Ona gre Olcaytu, Allme Hill (.726/1325) ile daha Mslman olmadan nce tanmtr. Mslman olunca Allme Hill ona ilii telkin etmi, iliin, dier mezheplerden stn olduunu anlatmtr. Hilfet konusunda, dier halifelerin Hz. Peygambere vezaret ettiini, ama Hz. Alinin Hz. Peygamberin damad ve vrisi olduu iin, Moollarda olduu gibi, mlkn verset yoluyla ona intikal etmesi gerektiini ifde etmitir. Yeni Mslman olan Olcaytu, din meselelere tam vakf olmad iin Allme Hillnin szlerine kanarak, halkn zorla iletirilmesini, hutbelerin yapsnn deitirilmesi iin fermanlar kartm-tr. Ancak Badat, rz, sfahn gibi, ounluu Hanbellerin oluturduu baz Snn blgelerde, buna kar klm, hutbenin deitirilmesi halinde hatiplerin ldrlmesi kararlatrlmtr. Bu durum Olcaytuya anlatldnda o, bu ehrin kdlarnn saraya arlmalarn, geldiklerinde de kpeklere atlmalarn emretmi-tir. lhanl sarayna ilk olarak iraz kads Mecdddin getirilmitir. Kpekler Kd Mecdddine saldrmak zere salndnda, onun yanna gelip alalmaya balam-lardr. Sultan bunu duyunca sarayndan yaln ayak kp, Kd Mecdddinin ayak-larna kapanmtr. Olcaytu, Rfz mezhebinden dnp halkn Ehl-i Snnet vel-Cemaat mezhebinde kalmasna dair lkesinin her tarafna emirler gndermitir (bn Battta, 1984: I, 223-226).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

119

nc rivyet ise son dnem i limlerinden Hnsr (. 1313/1895)ye aittir. Onun rivyeti, Olcaytunun ilie gemesine gereke olarak sunulan rivyetler arasnda en yaygn olandr. Bu rivyete gre Olcaytu, sinirlenip karsn talakla boar. Sonra piman olur ve limleri toplayarak Her konuda farkl fetvlarnz var, bu konuda fetvnz nedir? diye sorar. Mecliste bulunan limler, bu evliliin bittii-ni; ancak hlle yoluyla dnebileceini ittifakla ifde ederler. Bu esnada vezirlerinden birisi Olcaytuya, Hillede bulunan bir i limin (Allme Hill), bu boama eklini batl saydn syler. Oradaki Snn limler Allme Hill ve taraftarlarnn batl fikir-lere sahip olduklarn, dolaysyla onun fetvsna itibar edilmemesi gerektiini ifade ederler. Ancak Olcaytu, Snn limleri susturur, bahsi geen i limin huzura da-vet edilmesini emreder. Zaten gelenek hlini alm olan ilm toplant meclisi bu kez Olcaytunun hanmyla yaad durumu tartmak zere toplanr. Allme Hill hu-zura girince ayakkablarn eline alr, selam vererek gidip Olcaytunun yanna oturur. Snn limler, Allme Hillnin bu davrann onun aklszlna ve grgszlne hamlederek Olcaytuya hitben: Efendim, biz size bunlarn aklsz insanlar olduu sylememi miydik? derler. Olcaytu ise, Sorun bakalm niye byle davrand? der. Bunun zerine Allme Hill ile Snn limler arasnda u tartma geer:

Snn limler: Neden lhana rk eklinde eilip saygda bulunmadn? derler. Allme Hill: Hz. Peygamber, hi kimsenin huzurunda eilmemi, sadece selam vermitir. Zaten Allah da Evlere girdiinizde Allah tarafndan mbarek ve pek gzel bir yaama dilei olarak birbirinize selam verin (Nr, 24/61) demektedir. Allahtan bakasna rk ve secde yaplamaz der. Snn limler: Neden Padiahn yanna oturdun? diye sorarlar. Allme Hill: Baka bo yer yoktu der. Snn limler: Neden ayakkablarn eline alp ieri girdin? ki bu edebe aykr bir davran-tr diye sorarlar. Allme Hill: Baz mezhep mensuplarnn, tpk Hz. Peygamberin ayakkablarn aldklar gibi, benim de ayakkablarm almalarndan korktum der. Snn ulem: Nasl olur? Hz. Peygamber dneminde mezhepler yoktu ki! Mezhep-ler, onun veftndan yz veya daha sonraki senelerde ortaya kt der. Allme Hill Olcaytuya dnerek: Snn limlerin itiraflarn duydunuz. Mezhep imamlarnn Hz. Peygamber zamannda olmadn ifade ettiler. O halde imamlarn itihatlarnn kayna nedir? diye sorar. Bunun zerine Olcaytu orada bulunan limlere: Peygam-ber ve sahabe dneminde mezheplerden hibiri yok muydu? diye sorar. Snnler: Hayr, yoktu. derler. Allme Hill: Biz mezhebimizi Aliden, Peygamberin can, kardei, amcaolu ve vsisinden; ondan sonra da evldndan alyoruz der. Daha sonra Olcaytu, Allme Hillden kendi durumuyla ilgili fetv ister. Allme Hill, bo-ama eyleminin iki dil hidin huzurunda olmas gerektiini ileri srerek geersiz

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

120

olduuna hkmeder. Bundan sonra Olcaytu, ilie geer. Btn hutbelerde On ki mamn isimlerinin zikredilmesini, paralarn zerine ve mescit duvarlarna yazlma-sn emreder (Hnsr, 1972: II, 279-286).

Sonu

Olcaytunun mezhep deiiklii konusunda farkl gerekelerin ileri srlme-si, meselenin tahlil ve tenkit szgecinden geirildikten sonra bir kanaat oluturulma-s gerektiini ortaya koymaktadr.

Knye bakldnda Olcaytunun kolay saylabilecek bir ekilde ilie getii ifde edilebilir. Olcaytu, grd bir rya sayesinde ilii mezhep olarak semitir. Mezhep seimi konusunda ynetici kadroyu serbest brakmtr. Ancak ilie gemeyenlerin, idar grevlerini brakmalarn istemitir. Olcaytuyla ayn mezhepte olmann maddi beklentisi ierisinde olanlar, ilie geerken bu tr bek-lentileri olmayanlar, o zamana kadarki mezheb konumlarn korumulardr. Mo-ollarn nemli komutanlarndan olan Emir oban (. 728/1327) ile sen Kutlug, (.717-8/1318) mezheplerini deitirmeleri konusunda eitli basklara maruz kal-salar da Snn Hanef mezheb konumlarn korumulardr. Hfz Ebr, ilerin her zaman bu iki komutandan ekindiklerini ve onlarn i olmas iin altklarn an-cak baarl olamadklarn ifde etmektedir (Hafz Ebr, 1937: 51).

Olcaytunun ilie geii kolay olmu mudur? Bu durumu anlamak iin Olcaytunun ynetimi ele almasndan ilii benimsedii tarihe kadarki dne-me, yani 703 ile 709 yllar arasndaki olaylara bakmak gerekmektedir. Knnin rivyeti esas alnacak olursa bu srete, Olcaytuyu ilie yaklatran din, siyas bir zeminin olduu grlmektedir. Bunlarn banda Hanef-afi mezhepleri arasnda-ki atmalar dikkatleri ekmektedir. Olcaytu ynetimi ele aldnda Hanef limler onu kuatma altna almaya almlardr. Bu durum, slam dininin amel mezhepleri arasnda atmay krklemitir. Dnemin anlayna uygun olarak mezhepler, pa-diahlarn gzne girebilmek adna, teki kabul ettikleri mezheplerin kusurlarn ortaya karmaktan ekinmemilerdir. Bu nedenle, Haneflerle filer arasnda a-tmalar kmtr (Kn, 1992:131-132).

Hanef limler, mezhep srtmesinin kapsamnda, daha nceleri uygu-lamada olmayan bir durum ihdas etmiler, minberlerden Yahudilere lanet etme-ye balamlardr. Bununla ulalmak istenen hedef, aslen Yahudi olan afi vezir Redddne lanet etmektir. Hanefler karsnda sktn hisseden Redddn, dnemin nemli afi limi Nizamddn Abdlmelik el-Mer ile kendi damad Nasruddn Tsnin olu Hoca Asiluddni lhanl sarayna yerletirmitir. Bu saye-de Haneflere kar verilen mcadelede filerin elini kuvvetlendirmitir (Kn, 1992: 132).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

121

Olcaytu, Snn ameli mezheplerin birbirleriyle atmasnda tercihini, afilikten yana kullanmtr. Bu durum Haneflerde rahatszla neden olmutur. Hanefler bu rahatszlklarn 709/1309da Olcaytunun yanna gelen dnemin et-kili Hanef limi bn Sadr Cihana aktarmlardr. Bu problemi zeceini belirten bn Sadr Cihan, cuma namazndan sonra, Olcaytu ve dier lhanl yneticilerinin de bulunduu ilm bir mecliste, slam limlerinin kolayca bildii fakat ilk bakta yanl anlalmalara msait bir konuyu gndeme getirmitir.3 bn Sadr Cihann temel he-defi, afilerin siyaset kurumu zerindeki etkisini krmak, Olcaytu Sultan, nceden olduu gibi tekrar Hanef mezhebi mensuplarnn etkisi altna almaktr. Her iki taraf, Olcaytunun gznde dierinin itibarn ykmak iin, birlerinin aklarn ortaya koy-maya balarlar. Hanef ve afilerin hakarete varan tartmalarna tank olan Olcaytu, emirler, vezirler ve orada bulunan cemaat, aknlk iinde birbirlerine bakarlar. Bu duruma sinirlenen Olcaytu meclisi terk eder. Bu esnada Kutlu ah Noyan, orada bulunanlara hitben: Nedir bizim u yaptmz? Cengiz Hann Yasa ve Yeysnn brakp Arabn khne dinne girdik. Birinde kz ile nikhlanmak dierinde anas ve bacs ile zina etmek caiz olan bu iki irkin ve rezil mezhepten deil birini, ikisini de semekten Tanrya snrz. Biz Cengiz Han Yasasna geri dnelim (Kn, 1992:133; Hafz Ebr, 1937: 50; ter, 1945: II,357-358) der. Olcaytu, yaanan bu duruma ok zlmtr. Knye gre Olcaytu, slam kabul ile inkr arasnda tereddtler yaam olsa da slamdan ayrlp bir baka dine girmeyi uygun grme-mitir (Kn, 1992:134).

Kn meseleyi siyaset dzleminde ele alm, Hanef-afi atmasnn Olcaytuyu ilie yaklatrdn; lhanl ileri gelenlerinin basks, i limlerin tel-kinleri ve grd bir rya sonucu ilii tercih ettiini ifade etmektedir. Ayrca Kn, Haneflerle filer arasnda tartmalara neden olan fkh tartmalarn kast-l olarak ileri srldnn fakndadr. Bunu u ifadesinden karmak mmkndr. Mezhep mensuplarnn deti ve gelenei, baka inanlar ve mezhepleri knayp eletirmektir (Kn, 1992:131). Fakat her iki mezhep mensuplar da karlat sorularn ne anlama geldiini bilmektedirler. Burada iktidara yn verme mcade-lesinden galip gelmek iin her iki mezhep de tartlan ve ilk bakta anlalmayan konular ileri srmlerdir.

bn Battta, Olcaytunun iliini dorudan Allme Hilliye balamakta-dr. Kn, Olcaytunun Snn Hanef olarak Mslman olduunu ifade ederken (Kn, 1992:131), bn Battuta Olcaytunun Allme Hill ile Mslman olmadan nce tantn, onun etkisiyle daha bandan itibaren ilik formatnda Msl-man olduunu; ancak veftna yakn Rafzlikten dndn ifade etmektedir (bn Battta, 1405: I, 226).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

122

Hansr ise Olcaytunun ilie geiini talakn kullanlmas durumunda ortaya kan fkh problemin sonuca balamaktadr. Oysa ilgili rivyet, Olcaytuyla ada olan kaynaklarda yer almamaktadr. i lim Hnsr, bu konuda kaynak da belirtmemektedir. Ancak dier baz i kaynaklar, talak rivyetine kaynak olarak Hfz Ebr (. 833/ 1430) yu gstermektedirler (Amil, 2006:184). Ancak Hfz Ebr, Timurlular (1370-1507) dnemi tarihisidir. Bu eserde Olcaytunun han-mn boamasyla ilgili bir durum yer almamaktadr. Ayrca Hafz Ebrnun lhanl tarihi konusundaki en nemli kayna, lhanl dnemi tarihisi Kndir. Knde Olcaytunun ilie geii talakn kullanlmasna deil, bir ryaya balanmtr.

Hansrnin sunumuna bakldnda Olcaytu, zm bekleyen bir msteft (fetva isteyen) konumundadr. Dolaysyla Olcaytu, bu skntda nn aan fetvya ve fetv sahibine itibar etmitir. Ancak burada Olcaytunun neden Hanbel mezhebini semedii sorusu akla gelmektedir. nk bu dnemde Allme Hill (. 716/1316)nin ada olan ve lhanl saraynca bilinen bn Teymiyye (. 728/1328)nin Olcaytunun skntsn zecek ok daha pratik ve bir fetvs vardr. bn Teymiyye, bir anda/tek celsede verilen talak/boama ilemini, tek talak/bo-ama saymtr (bn Teymiyye,1998, XXXIII: 13). Bu fetvya gre nikh akdinde taraflar bir birine balayan manev badan sadece birisi dmtr. Evlilik ili-kisi, geride kalan iki bala devam eder. O halde diyebiliriz ki, Olcaytunun ilie gemesini srf einden ayrlmamak iin mezhepler arasndaki ihtilaflardan kendisini kurtaracak fetvaya- ki burada zellikle ia mezhebi iaret edilmektedir- balamak ikna edici grnmemektedir.

bn Battta ile Hansrnin rivayetlerinde, i dncesine varolusal lek-te katk salayan imam, vas gibi kavramlara atflar sz konusudur. Her iki rivyetin ortak noktalar unlardr: Hz. Ali dndaki halfelerin, haklar olmad halde grev alm olmalar, onlar gerek anlamda halfe yapmamtr. Onlar Hz. Peygamberin sadece veziridirler. Gerek otoriteye sahip deildirler. Hz. Peygamberin otoritesine sahibi olmak iin, Mool iktidar algsnda olduu gibi, kan ba olmas gerekir. Bu da yalnzca Hz. Ali de vardr. O halde Hz. Ali, dier halifelerden farkl olarak hem on-tolojik hem de teolojik zemine sahiptir. Ayrca Hansr, ilerin ve Snnlerin bilgi kaynaklarn da sorgulamaktadr. Snnlerin bilgi kaynaklar itihada; ilerin bilgi kayna ise rivayet zincirine dayaldr. Snni bilgi kayna her an hata ile kar kar-ya iken, i bilgi kayna Hz. Ali ve onun ocuklar vastasyla masum imamlar tara-fndan dorudan Hz. Peygamberden alnmaktadr. Bylece ia dncesinde bilgi, kutsala referansla temellendirilmektedir.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

123

Olcaytunun Mezhep Deiikliinin Sonular

Olcaytunun ilii mezhep olarak semesi, birok adan deiiklie neden olmutur. ncelikle ilik tarihte ilk defa resm mezhep hviyeti kazanmtr. Bu ay-rnt nemlidir; nk ilik, lhanllarn hkim olduu bu topraklarda daha nce Bveyhlerle birlikte en etkili dnemlerinden birini yaam olmasna ramen, eitli nedenlerle resmi mezhep olamamt (Nedenler iin bk, Gner, 1999: 26-44; Boz-ku, 2003: 107-117).

Olcaytunun ilii siyas alanda bata afi vezir Redddnin olmak ze-re, Snnlerin siyasetteki arln azaltm, Snn yneticilerin sorgulanamaz yetki alanlarn daraltmtr.

Din alanda bata camilerde olmak zere, topluma ve kurumlara yansyan baz deiiklikler olmutur. Buna gre 709/1310da hutbelerden Hz. Ali dndaki halfelerin isimleri kaldrlmtr. Yerine Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve on iki imamn isimleri okunmaya balanm, bu isimler paralarn stne kaznmtr. Btn randa ve ilerin hkim olduu ehirlerde ezana Hayye al Hayril-Amel ibaresi eklen-mitir (Kn, 1992:135-36).

Ali evld (Alevler)4 asndan Olcaytunun mezhep deiiklii, beraberinde deiimi getirmitir. nk Olcaytunun i olmasnda katks olan Seyyid Tacd-din vec, lhanl ynetimi altndaki btn topraklarda yaayan Seyyidlerin nakbi olarak tayin edilmitir (Kn, 1992:166; ahin, 2009: 96-98 ).

Mezhep deiiklii, Olcaytu dneminde i deerlerinin toplumda rahatlkla dolap kabul grmesini salamtr. ilerin siyasetteki rollerinin artmas, ounluu tekil eden ve iktidar tecrbesinin ellerinden kayp ilere getiine tanklk eden Snnlerde rahatszlklara neden olmutur. Snnler, hutbelerde Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann isimlerinin kaldrlmasna zlmlerdir (bn Kesr, 1981: XIV, 77; Suyt, 1989: 538). Nitekim hutbelerdeki yeni emri uygulamak zorunda olan Bblezec blgesi htibi, hutbeyi okuduu esnada drt halfenin isimlerine geldiinde, hem kendisi hem de cemaat hkrarak alamlardr (bn Kesr, 1981: XIV, 56).

Olcaytu dnemi Snnleri, siyasette ve dier alanlarda ilerin, kendilerine egemen olmalarn hazmedememilerdir. Tepki amacyla Olcaytunun iliini resmen aklad sene (709/1309) hacca gitmemilerdir (bn Kesr, 1981: XIV, 56). Snnlerin Olcaytuya tepkili olmalarnn dier bir nedeni de, onun ilie gemesinden sonra, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin kabirlerini ykmak iin bin

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

124

askerni Medineye gnderme kararnn duyulmasdr (Eflk,1986:II,264). bn Tariberdye gre bu amacndan dolay Allah Olcaytuyu helk etmitir (bn Tariberd, ts.: IX, 239).

Anadoluda Olcaytunun mezhep deiiklii sonras izledii politikalarn yansmalar farkl olmutur. Bu dnemde uygulanan politikalar sonucu, halk ca-milere gitmemi; imamlar ve din adamlarna deer verilmez olmutur (Turan, 1988: 59). Hatta Mevlnnn olu ve nc Mevlev postniini Sultan Veled (712/1312)e Olcaytuyu ilerin kandrd, onun Rfiz olduu, sahabeye svd, Hz. Peygamberin kabrinin yannda Ebu Bekir ve merin kabirlerini skmek iin adam gnderdii, hutbenin yapsnda deiiklikler yaparak halifelerin isimlerini kaldrd anlatlnca o, heyecana gelmi, can sklm, orada bulunanlar alam ve halk feryat etmitir. Kendisinden sonraki postniini olan Ulu Arif elebi (.719/1319)yi Olcaytuya nasihat etmesi, onu ilerin ve Rfzlerin mezhebin-den men etmesi iin Sultaniyeye gnderme karar almtr. Veft ederken de: Arif, Hrbende Han ihml etme! diyerek, veft etse bile bu grevi yapmasn istemitir. Arif elebi de 715te yola km, ancak yolda iken Olcaytunun vefat haberi kend-isine ulamtr (Eflk,1986:II, 265).

Olcaytunun ilii benimsemesi, Mool eyaleti konumunda olan Anadoluda, Snn olmayan kyl ve gebeler arasnda sevinle karlanmtr. iliin bir sonucu olarak Anadoluda Hz. Eb Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann adlarnn anlmas yasaklanmtr. Anadolu Trklerinin Olcaytunun, Hrbende ismi de dhil olmak zere, Moollara mahsus isimleri kullandklar gibi, Trkmenler ve Moollar arasnda bir kaynamann balamasna da vesile olmutur (Smer,1999: 9-10).

Olcaytunun mezhep deiiklii sonras lkede uyulmasn istedii yeni uygu-lamalar, toplumun her kesiminde ayn kabul grmemitir. Kaynaklarn bir ksm bu emirlerin, Kazvnin dnda btn randa uygulandn (Hafz Ebr, 1937: 52), bir ksm da her yerde uygulanmadn ifde etmektedir (bn Battta, 1405: I, 223-226). Bu nedenle iler, lhanl ynetimine yeni uygulamalarn toplumda yerleebilmesi iin Snnlere bask yaplmasn teklif etmilerdir. iliin tm l-kede yaylmas iin fermanlar yaynlanm, insanlar ilii kabul etmeleri konusunda eitli basklara maruz kalmlardr. Bu basklar, lkede toplumsal kargaaya neden olmu, Snnler ynetime kstrlmtr. Olcaytu dneminde Snn halk, lhanl yneticileri ile stnl ele geiren iler arasnda skp kalmtr (Caferiyan, 1420: 481-482).

Sonu

lhanllar dneminde siyaset-din ilikilerinde, birok dini ve mezhebi grup, iktidara yn verme gayreti iinde olmutur. Gruplarn verdii mcadele beraberin-de toplum katmanlarnn birbirlerini sulayan, tekiletiren bir eilimi ve siyaset

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

125

dilini getirmitir. Gzn Hnn Islamiyeti resm din olarak ilanndan sonra slam mezhepleri arasnda siyaset kurumunu ynlendirmek iin mcadeleler yaanmtr. Mezhep atmalar, ilerin takyyeyi brakp aktif siyasete girmelerini salamtr.

Olcaytunun ilii tercih gerekesi olarak birden ok rivyetin olmas, bu ko-nunun objektif llerle ve bir btnlk ierisinde deerlendirilmesini gerektirmek-tedir. Bu nedenle Snn-amel mezhepler arasndaki tartmalardan hareketle bir hkmdarn mezhep deiikliini temellendirmek, parac bir yaklam olacaktr. Bunun yerine konjonktre bal faktrlerin, slam toplumunun ve dnemdeki tari-katlarn geirmi olduu deiimleri de dikkate almak daha isabetli grnmektedir.

lhanllarn yklmasndan sonra blgede olaan siyas durum, bu blgede i kkenli baz tasavvuf hareketlerin yaygn hale gelmesine neden olmutur. VII/XIII. yzyldan IX/XV. yzyla kadar randa Safevlerin yan sra, tasavvufla iliin i ie girdii dier baz hareketler de iliin ran topraklarnda tutunmasna katk sala-mtr. Maraler, Serbedrler, Muaaiyye hareketi ile Hurflik hareketi, lhanl sonras ran topraklarnda iliin tutunmasnda ok nemli unsurlardr. Bu nedenle her bir ayrntnn incelenmesi ve bunlarn Anadoluya yansmalarnn tespit edilmesi gerekir.

lhanllarn ilii benimsemeleri, Memlklere kar alternatif bir slam y-netim biimi oluturma abas gibi siyasal bir probleme iaret etmektedir. ilik, Mo-ol ailesinin ynetimlerindeki ontolojik problemi amaya ynelik yardmc bir un-sur olarak grev yapmtr. Yaanlan siyas ve toplumsal sreler, lhanllar ilikten yana tavr almaya sevk etmitir. lhanllarn ilii kabul etmesi, Memlklerin slam dnyasnda tek Mslman otorite olduu iddiasn ortadan kaldrmtr. ileen l-hanllar, dier Snn ynetimlerin savunduu tm projelerin meriyetini ve Snn hilfet izgisini sorgulayabilecek konuma ulamtr. lhanllar Ehl-i Beytin haklarn, velyet ve dier geleneksel i sylemlerini rahatlkla savunabilir bir din, mezheb zemine kavumulardr.

Sonnotlar 1 Bu makale, lhanllar Dneminde ilik, (stanbul: tken Yaynlar, 2010) adl doktora tezimin bir

blmnn geniletilmi halidir.

2 Terim olarak ilik; Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ali ve Ehl-i Beytini halifelik iin en layk kii olarak gren ve onu meru halife kabul eden; ondan sonraki halifelerin de onun soyundan gelmesi gerektiine inanan topluluklarn mterek addr. Bu dnceleri savunanlar kaynaklarda ia, mmiyye, Caferiyye, On ki mam ilii (sn Aeriyye) gibi isimlerle yer almaktadr (Flal, 16-19). Biz bu makalede ilk isimlendirme olduu iin ve siyasi yn daha ok n plana kt iin ia kavramn tercih ettik.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

126

3 Tartmaya konu olan soru udur: Hanef limi bn Sadr Cihan afi limi Nizamddne, afi mezhebine gre kii, kendi kzyla evlenebilir mi diye sorar? Nizamddn cevap olarak, afi mezhebindeki bu durumun, Hanef mezhebindeki anne ve kzn ayn nikhta toplanmas konusuna benzediini syler. Tartma konusu olan durumun zeti udur: afi mezhebine gre, evlilik kurumunun beraberinde getirdii taraflarn dier akrabalarla evlenme yasann oluabilmesi iin kar-koca arasnda sahih nikhla birliktelik arttr. Nikhsz ilikiyle musharat kurulamaz (er-Reml, 1984: VI, 177). Dolaysyla, bir erkein, nikh olmadan ilikiye girdii kadnn hem anasyla hem de ondan olan kendi kzyla evlenmesinde bir saknca yoktur (e-irbn, 1998: III, 232); nk evliliin yasaklanabilmesi iin gerekli din sre ki sahih nikh arttr- gereklememitir. artlarna uygun olmadan yaplan birlemelerden doan kz ocuu, kiinin kendi kz olsa da, yabanc kabul edilmitir. (irbn, 1998: III, 232). Ancak burada ifade edilmelidir ki, bu yaklamn fkhta bir dayana olsa da pratikte uyguland bilinmemektedir. Zaten afi fakihlerinden bu konuda farkl dnenler de vardr. Yani bu mesele, afi fkhnda ittifak edilmi bir durum deildir. Haneflerin bu meseleyi gndeme getirmeleri, tamamen siyasidir.

afilerin Hanefleri sulad mesele de ilk bakta yanl anlalmaya msait bir konudur. Hanef mezhebine gre bir erkek, bilerek, iki kz kardei veya anne ile kzn, daha kapsaml bir ifadeyle biri erkek dieri kadn olarak dnldnde, birbirleriyle evlenmeleri mmkn olmayan iki akrabann ayn erkein nikhnda toplanmas caiz deildir. (Ksn, 1997: II, 414). Bir erkein nikhnda olan iki kadnn akrabalk bann bilinmesi halinde, nikh derhal fasit olur (Ksn, 1997: II, 415)

4 lhanl dnemi kaynaklarnda, Hz. Peygamberin ailesini tanmlamak zere kullanlan baz kavramlar vardr. Bunlar: Alevi, Talibi, Seyyid, Ehl-i Beyt ve ia terimleridir. Bunlar ierisinde sadece ilik kavramnda mezhep temsili vardr. Dierlerinde nesep dzlemi sz konusudur (bkz. Reiduddin 1943: 948-949; Kn, 1992: 126).

KaynakaAML, A. Kevrn. (2006). Keyfe Redde-iatu Gazvel-Moul, Kum.

Arnold Thomas W. (1970). ed-Dave ilel-slam Bahs f Trhi Neril-Akidetil-slam, Arapaya ev. H. brahim Hasan, Kahire.

ATYAN, Abbas kbal. ( ts). Trih-i Mufassal-i rn: ez Sadr slam t nkiraz- Kariyye, Tehran: Ktbhne-i Hayym.

BENKET, Ebu Sleyman Fahruddn Dvud. (1348/1930). Ravzat lil- Elbb fi Marifetit- Tevrih vel- Ensb, nr, Cafer iar, Tahran.

BOZKU, Metin (2003). Bveyhler ve ilik, Sivas.

BROWNE, E. Granwille (1960). Ez Sadi ta Cmi: Tarih-i Edebi ranAsr- stila-y Mool ve Tatar, ev. Ali Asgar Hikmet, Tahran: aphane-i Dnigh.

CAFERYAN, Resl. (1420). e-a f ran: Dirsatun Trihiyye Minel-Bidye Hattel-Karnit-Tsiel-Hicr, Arapaya ev. Ali Haim el-Esedi, Mehed.

CZCN, Eb Amr Minhceddin Osman b. Sirceddin Muhammed. (1964). Tabkat- Nsr, nr. Abdulhay Habibi, Kabil.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

SEBEP VE SONULARI BAKIMINDAN OLCAYTU SULTANIN L

127

EFLAK, emseddin Ahmed .(1986). Ariflerin Menkbeleri, ev. Tahsin Yazc, Ankara. EMN, Muhsin. (1983). Ayn-a, nr. Hasan el-Emin, Beyrut: Drt-Taaruf.

GNER, Ahmet. (1999). Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir.

FILALI, Ethem Rhi. (2008).mmiyye as, , Aa Yaynlar, stanbul.

HAFIZ EBR. (1937). Zbdett-Tevrh (Zeyl- Cmiit-Tevrih-i Reid), nr. Hanbb Beyn, Tahran: irketi Tezmn-i lm.

HAMDULLAH MSTEVF, Eb Bekir b. Ahmed b. Nsr (1910), Trih-i Gzde, nr. Ed-ward Brown, London.

HNSR, Muhammed Bakr b. Zeynelabidin b. Cafer el-Musev (1972). Ravztl- Cennt f Ahvlil- Ulem ves- Sdt, Tahran.

HOWORTH, Henry (1927). History of the Mongols: from the 9th to the 19th Century, Lon-don.

BN BATTTA, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Levt. (1405/1984), Tuhfetn-Nuzzr f Garbil-Emsr ve-Acibil- Esfr.: Messesetr-Risle, Beyrut.

BN KESR, Ebl-Fid madddin smail b. mer. ( 1981), el-Bidye ven-Nihye, Beyrut.

BN RD, Ebul-Veld Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtb. ( 2004). Bidyetl-Mctehid ve Nihyetl-Mktesid,: Drul Ktbil-lmiyye, Beyrut.

BN TARBERD, Cemluddin Ebil Hasan Yusuf el-Atbegi (ts). en-Nucmz- Zhire f Mlki Msr vel-Khire, Msr.

BN TEYMYYE, Ebl-Abbas Takyyddin Ahmed b. Abdlhali. (1998). Mecmul-Fetv, Drul-Vef. Riyad.

BRAHM Fuad (1998). el-Fakih ved-Devle: Tadavvurul-Fikhis-Siysiyyi e-iyyi, Beyrut: Drl Kenzl-Edebiyye.

KN, Abdullah b. Ali b. Muhammed. (1992). Tarih-i Olcaytu, ev. Derya rs, Yaynlan-mam Yksek Lisans Tezi A Sosyal Bilimler Enstits, Ankara.

KSN, Alddin Eb Bekr b. Mesud b. Ahmed.(1997) Bedius-San f Tertbi-eri, Beyrut: Drul-Ktbil- lmiye.

MANSUR, Muhammed Alauddin. (ts) Trih-u ran badel-slam min Bidyetid-Devletit- Thiriyye Hatta Nihayetid-Devletil-Kaariyye, Kahire.

POTTER, Lawrence Goddar., (1992). The Kart Dynasty of Herat: Religion and Politics in Medieval Iran, Yaymlanmam Doktora Tezi,: Columbia niversitesi, USA.

REML, emseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza el-Ensr.(1984), Nihyetl-Muhtc il erhil-Minhc,Drl-Fikr, Beyrut.

REDDDN, (2000). Tarih-i Gzn Hn, Arapaya ev. Fuat Abdulmti es-Sayyd, Ka-hire.

REDDDN, Fazl b. Ebil-Hayr Fazlullah-i Hemedn.(1943). Cmit-Tevrh, nr. Behmen Kerm, Tahran.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2012 / 64

Hanifi AHN

128

SPULER, Bertold, (1987). ran Moollar: Siyaset dare ve Kltr lhanllar Devri 1220-1350, ev. Cemal Kprl, TTK, Ankara.

SUYUT, Ebl-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekr (1989). Trihl-Hulef, Beyrut.

SMER, Faruk (1999). Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, TTK, Ankara.

AHN, Hanifi. (2009). Ehl-i Beyt Siyaset likisi (lhanllar Dnemi), Ekev Akademi Der-gisi, 13 (41): 91-103

RBN, emseddin el-Hatb Muhammed b. Ahmed el-Khir (1998), Mnil-Muhtc il Marifet-i Menil-Elfzil-Minhc, Beyrut: Drul-Marife.

TER, Kad Nurullah (1945). Meclisl-Mminn, Kitbfuru-i slamiyye, Tahran.

TURAN, Osman (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resm Veskalar, , TTK, Ankara.

TNKABN, M. Muhammed. (1396). Ksasl-Ulem, Tahran.

UYAR, Mazlum. (2000-2001), Safevler ncesi randa Tasavvuf ve Safev Devletinin Or-taya k, Akademik Aratrmalar Dergisi, 2 (7-8): 85-98.