Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİ vE ÇEvrEsİ -...

Mehmet Nermi Haskan

Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİvE ÇEvrEsİ

MehMet NerMİ haskaN

Hamîd-i Evvel Külliyesive Çevresi

İstaNBUL tİCaret BOrsasIHamîd-i Evvel Külliyesi ve Çevresi

IsBN 978-605-137-663-9

İstanbul, 2018

Proje İstanbul Ticaret Borsası adınaAli KOPUZ / İSTİB Yönetim Kurulu Başkanı

Yayın kuruluBülent KASAP, Atilla SÜMER, İlhan KOYUNSEVEN, Yusuf ACAR, Zeki ASLAN, M. Erkan ÖZEFE, Zülküf KOPUZAlaattin ALTUNTAŞ, Mustafa KAMAR, Ali Yavuz YİĞİT

Proje koordinatörüDr. Şefik MEMİŞ

hazırlayanMehmet Nermi HASKAN

editörFatih KINALI

kapakMurat ARSLAN

tasarımHarun RAŞİD

DizgiAyşegül AKSU

FotoğraflarİSTİB Arşivi, Osman KUVVET, Monad Arşivi

Yapım

Telefon: +90 216 557 82 87

www.monadfilm.com / [email protected]

Baskı

Rumi Matbaa

Telefon: +90 212 445 00 04

İstaNBUL tİCaret BOrsasI

Zahire Borsası Sokak No:3 Bahçekapı, Eminönü 34112 İstanbulTelefon: +90 212 511 84 40www.istib.org.tr

MehMet NerMİ haskaN

Hamîd-i Evvel Külliyesive Çevresi

TAKDİM................................................................................................................................................................................. 7ÖNSÖZ................................................................................................................................................................................... 9

HAMÎD-İEVVELKÜLLÎYESİ............................................................................................................................................. 11VAKfİYEYEGÖrEKÜTÜpHANE,MEDrESE,ArASTAVETÜrbENİNYErİNDEbuLuNANVAKıfLAr....... 13KÜLLİYENİNÇEVrESİNDEbuLuNANTârİHİESErLEr........................................................................................ 16bÜYÜKpoSTAHâNE ......................................................................................................................................................... 19bAHÇEKApıSı ..................................................................................................................................................................... 22MAHMûDİYEKArAKoLuVEÇEşMESİ........................................................................................................................ 24HAMİD-İEVVELİMârETİ................................................................................................................................................. 27İMârETLErİNKuruLuşAMAcı .................................................................................................................................. 30İMârETDÜZENİNİNboZuLMASı ................................................................................................................................ 33HAMÎD-İEVVELVAKfİYESİNEGÖrEİMârETDÜZENİ .......................................................................................... 34VAKfıNGELİrLErİ ............................................................................................................................................................ 37İMârETİNYÖNETİMİ........................................................................................................................................................ 39HAMÎD-İEVVELİMârETİNİNKApATıLMASıVEYıKTırıLMASı........................................................................... 40HAMÎD-İEVVELİMârETİYErİNEYApıLâNıV.VAKıfHAN.................................................................................... 42MÎMârKEMALETTİNbEY’İNESErLErİNDENÇİZİMLEr..................................................................................... 44MÎMârKEMALETTİNbEY............................................................................................................................................... 45şEYHÜLİSLâMMuSTAfAHAYrİEfENDİ.................................................................................................................... 46şEYHÜLİSLâMMuSTAfAHAYrİEfENDİ’NİNYApTırDığıESErLErDENbİrKAÇı ...................................... 47SıbYANMEKTEbİ................................................................................................................................................................. 49MEKTEpTEYApıLANEğİTİM.......................................................................................................................................... 50HAMÎD-İEVVELSEbÎLİ .................................................................................................................................................... 52

İÇİNDEKİLER

VAKfİYESİNEGÖrESEbİL............................................................................................................................................... 54HAMÎD-İEVVELÇEşMELErİ .......................................................................................................................................... 55HAMÎD-İEVVELMEDrESESİ........................................................................................................................................... 56MEDrESENİNDErSHâNESİVEYAMEScİDİ............................................................................................................... 59VAKfİYESİNEGÖrEHAMÎD-İEVVELMEDrESESİ.................................................................................................... 60HAMÎD-İEVVELKÜTÜpHâNESİ..................................................................................................................................... 61VAKfİYESİNEGÖrEHAMÎD-İEVVELKÜTÜpHâNESİ ............................................................................................. 63HAMÎD-İEVVELKÜTÜpHâNESİNEKİTApVAKfEDENLALAİSMAİLEfENDİ................................................... 64HAMÎD-İEVVELTÜrbESİ................................................................................................................................................. 67KİTAbEYAZArıMEHMETEMİNEfENDİ..................................................................................................................... 69KADEM-İşErİf.................................................................................................................................................................... 70VAKfİYESİNEGÖrEHAMÎD-İEVVELTÜrbESİ.......................................................................................................... 72TÜrbEİÇİNDEMEDfûNoLANLAr ............................................................................................................................. 73SuLTâNı.AbDÜLHAMÎD ................................................................................................................................................. 78SuLTâNıV.MuSTAfA......................................................................................................................................................... 85HAMÎD-İEVVELKÜLLİYESİ’NİNMÎMârıTâHİrAğA............................................................................................. 89HAMÎD-İEVVELKÜLLİYESİbİNâEMÎNLErİ.............................................................................................................. 91HAMÎD-İEVVELKÜLLİYESİHAZÎrESİ’NDEGÖMÜLÜoLANLAr ....................................................................... 92KÜÇÜKHAZÎrEDEGÖMÜLÜoLANLAr .................................................................................................................... 98

DİpNoTLAr.......................................................................................................................................................................... 101KAYNAKÇA .......................................................................................................................................................................... 104

DeğerliDostlarım,

ı. Abdülhamid, kendisinden tam yüz yıl sonratahtaoturacaktorunuıı.Abdülhamidgibiİmpa-

ratorluk içinbüyükbiranlamifadeediyordu.Çünküikiside kuzeyden (rusya’dan) ve batıdan (Avrupa’dan) gelenbüyükbaskılara rağmen İmparatorluğu,kurtlar sofrasınayemetmemekiçinvargüçleriylegayretgöstermişlerdi.İki-sideosmanlı’nınkapısınadayananvebiranevvelonuyoketmekisteyenAvrupadevletlerinekarşıayaktadurmanınyolununeğitimdengeçtiğinibiliyorlardı.buyüzdeneğiti-mebüyükkatkıverdiler.Sultanı.Abdülhamid,buamaçlaçokbüyükbirkülliyeyaptırdı.

bukülliyeninenönemliözelliğibirbölgeyişenlendirmekiçingerekliherunsuruniçindeolmasıydı. İmareti,sıbyanmektebi, sebili, çeşmesi, arastası (dükkanları), kütüpha-nesi,mescidivetürbesiilebukülliyehayatınherveçhesiniyansıtıyordu.oyüzdenmedreseningirişkapısındabulu-nankitabede “Medrese,mektep,imarethemkütüphane,sebil/Yapdırupaldıduâ-yihayr-ıahrâruabid”diyeyazıla-rakbuçokyapılıkülliyeninihtişamıyansıtılıyordu.birbaş-kaifadeyleokitabedemedreseninçokfaydalıvenadidebireserolduğununaltıçiziliyor;buradadiniilimlereitibarileileridepeygambervarisiolacakmedresetalebelerininhertürlüihtiyaçlarınındüşünülüpAllahiçinilimtahsiletme-lerinegayretedildiğiifadeediliyordu.

İşteAbdülhamidböylebiriydi,yaptığıherişiAllah’ınrızasınıkazanmakiçinyapıyor,ümmetivedevletiilgilendirenkarar-larınınhesabınıöncekendisinesonraAllah’anasılvereceğinidüşünüyordu.buyüzdenolsagerek,düşmanıtitretenkalbihaşyetullahiledoluşairruhluSultanAbdülhamid,peygam-berEfendimizinMescid-iNebevi’dekihücre-isaadetlerininduvarınabizzatkendikalemealdığıbirkasideyiyazdırmıştı.okasidedegözyaşıylayazılmışşudizelervardı: “Yârâsû-lallâh!/Efendim!Tutarmısınelimden/Sendenbaşkakim-semyok…/EyEfendilerEfendisi,eydayanağım!...”

ı. Abdulhamid’in vefatına neden olacak kadar kendisiniüzendertvatan,milletvedinaşkıydı.bu,yetişenhernes-lin kulağına küpe etmesi gerekenbir düsturdur.o,Müs-lümanların güvenli devleti osmanlı İmparatorluğu’nunamansızrusakınlarınakarşıenbüyükdirençnoktasıolankuzeydeki Özi Kalesi’nin düşmemesine özel önem veri-yordu. Ne pahasına olursa olsun savunulmasını ve terkedilmemesini istiyordu. ruslar saldırıya başlayınca ora-daki askerlere takviye kuvvet gönderilmesini emretmişti.Ancakbirbirininayağınıkaydırmakisteyenyöneticiler ilegayret-idiniyyesikalmayanvezirvekomutanlarkendima-kamveikballerindenbaşkabirşeydüşünmeyinceyardımgeçkalmışvekaleruslarınelinegeçmişti.Üstelikruslar,oradayaşayansivilMüslümanahaliyidekılıçtangeçirmiş-lerdi.Haberkorkunçtu,hassasiyetinibildikleriiçinkimseSultan’abudurumuaçıklayamıyordu.

TAKDİM

Nihayetindeomeşumhaberiverdiler,bununüzerineSul-tan, “Özi’nin düştüğü takriri, alimallah beni yeniden ke-derlendirdi; bu kadar Müslüman erkek, kadın, küçük vebüyüğünkâfirelindekalması,benimahzuneyledi.Yârab!Sendenniyaz-ıâcizânem,ÖziKalesi’nindüşmanelindenkurtarıp tekrar Müslümanların eline geçtiğini bana gös-termendir”diyeniyazetti.Sonrada,rivayetleregöre,“AhÖzi!”diyehaykırdıvegeçirdiğifelçüzerinehüccetenvefatetti. İçinebir İmparatorluk sığacakkadarbüyük, amabirMüslümanınkahrıyladakırılacakkadarhassasolanonaifyüreği, Özi’nin kaybına, Müslümanların katline dayana-mamıştı.

Ticaret borsası’nın, gölgesinde neşvünema bulduğu Ha-midiye Medresesi, böyle bir ruhu içinde barındırıyordu.Köklübir geleneğinüzerine resmi teşkilatlanmasını 1924yılındagerçekleştirerekhukukenkurulanİstanbulTicaretborsası,ilkfaaliyetine1926tarihindenitibarenburadabaş-ladı.böylecebüyükbirsorumluluğundavarisiolduğununaltınıçizdi.HerbakımdanmodelbirinsanolanSultanAb-dülhamid’ineğitimvevatanaşkınayönelikhassasiyetlerinikendimizeilkeedindik.bugünençokihtiyaçduyduğumuzbubilincibukezİstanbulişdünyasınıntemsilcileriolarakderuhte ettik, gereğini belledik, tarımdan sosyal hayatatümpolitikalarımızınodaknoktasınakoyduk.İşteelinizdetuttuğunuzkitap,buyaklaşımımızınsomutlaşmışbirha-lidir.

büyükaraştırmacıyazarMehmetNermiHaskan,buçalış-masıylabizeSultanı.Abdülhamid’ininşaettirdiğibumed-reseyiveçevresinitümyönleriyleanlatıyor.böylecebizbumedreseyebaktığımızda,sadece18.yüzyılosmanlımima-risininensonvegüzelörneğinigörmüyoruz.Aynızaman-dabirmedeniyetintaşlaranakşedilmiştemelilkelerinideidrakediyoruz.

oyüzdenı.Abdülhamid’inekadarrahmetleansakazdır.

oyüzdenMehmetMermiHaskan’abueseriyazdığıiçinnekadarteşekküretsekazdır.

oyüzdenarşivintozluraflarındaunutulanbueserigünyü-züneçıkartıpdayeninesillereulaşmasınısağlayanekibiminekadartebriketsemazdır.

SultanAbdülhamid’inpâkruhuşâdolsun.

AliKopuZİstanbul Ticaret Borsası

Yönetim Kurulu Başkanı

İstanbul’unenişlekvehanlarınındaençokbulunduğubirsemtte inşâedilmişolanHamîd-iEvvelKülliyesi ilkba-kıştagörülmez.caddeüzerindekibirsıradükkânvearka

tarafındakiyüksekhanlar,medreseiledershânesiningörül-mesini imkânsız hâle getirmiştir. Her ikisi ancak ıV. VakıfHan’ınveKazaskerHanı’nınyüksekkatlarındankolaygörü-lebilmektedir.Külliyenindiğerüniteleriolanmektep,imâret,sebîlveçeşmelerdeortadankaldırılınca,buradabirkülliye-ninbulunduğunainanmakzordur.

Hamîd-i EvvelKülliyesi bir bakıma, YenicâmiKülliyesi’nintamamlayıcısıdır. Sultân ı.Abdülhamîdburadacâmiyaptır-maktanvazgeçerekYenicâmi’nineksikliklerinitamamlamakistemişvebununiçindeYenicâmiKülliyesi’ndebulunmayanmedreseveimâretiyaptırmıştır.

bu güzel manzûmeyi yıllar önce incelemiş; gerek türbeiçindegömülüolanlarıvegereksehazîredekişâhideleritektekyazmıştım.bukere,SayınÇelikGülersoy’unisteğiüze-rine, biraz daha genişleterek gözden geçirdim. bir bütünolduğu düşüncesi ile çevresindeki târihi yapıları da içinekattımvebunâçizeserortayaçıktı.

İncelemelerimsırasındaZahireborsası’nınyirmialtıyıllıkemektârı ve müdür yardımcısı Sayın Ali İhsan beyefen-di’denbüyükyakınlıkvekolaylıkgördüm.Kendisinebura-danalenenteşekkürederim.

bueserinhazırlanmasıiçinbeniteşvikedenİstanbulâşığıSayınÇelikGülersoybeyefendi’yedesonsuzşükranlarımısunarım.

MehmetNermiHASKAN

ÖNSÖZ

Hamidiye Caddesi’ndeki tramvay yolunun her iki tarafında yer alan Hamîd-i Evvel Külliyesi

Hamîd-i EvvEl KülliyEsi vE ÇEvrEsi 11

Külliye;medrese,mescit,türbe,kütüphâne,aras-ta,hazîre,imâret,sebîlveçeşmelerdenoluşuyor-du.

Külliye bahçekapı’da;Hamîdiyecaddesi,Hamîdiye TürbeSokağı,Yenipostahânecaddesiveşeyhülislâmcaddesiileçevrilialandadır.

Medrese ve türbenin karşısında, yol aşırı yerde,Hamîdi-yecaddesiüzerindevebualanındışında, şimdi ıV.VakıfHan’ınbulunduğuyerdekülliyenin imâreti; sağ tarafındaeskiadıBüyük Demirkapı CaddesiolanşimdikiMîmârKe-maleddinSokağı’nınsolköşesindedeHamîd-iEvvelSebîliveçeşmeleribulunuyordu.

Külliyeninbulunduğuyerde,bizansdevrindeApo Logoteton Manastırıvarmış.1Hadîkat’ül–Cevâmiadlıeserinyazarı,Yıl-dız Dede Mescidibahsindebunuşuşekildedilegetirmiştir:

“Yıldız Dede’nin ismi Necmeddin‘dir. İstanbul’un fethinde bulu-nup İstanbul surları içinde hâlâ kendine mensup olan hamam, ol vakitte kilise iken kendine temlîk (mülk olarak verme) olunup hamam yaptırmış ve Vakf-ı Hümâyûn müsakkafâtına (geliri-ne) ilhâk olunmuştur. Yıldız Dede bu hamamda vefât etmiş ve o mahâlle defnolunmuştur.”2

YıldızDedeTürbesiveTekkesibugündemevcuttur.Yal-nız,hamamsonsenelerdeçarşıhalinegetirilmiştir.

bu durumda külliye,medrese, kütüphâne ve türbesininyerindeevvelcebirmanastırınbulunduğuanlaşılmakta-

dır.bumanastırınkilisesideHamîd-iEvvelİmâretiyerin-debulunanSaint Suvar Kilisesiimiş.3

İstanbul’unfethindensonrabumanastırınyerindebüyükAyasofyacâmii’nin,KılıçAlipaşa’nın,Kaptan-ıDeryâİb-rahimpaşa’nın,ferhadAğa’nın,SürreEmîniSeferAğa’nın,şeyh Sinan Erdebili Efendi’nin, Yarhisârî MuslihüddinMustafa Efendi’nin, el-Hâc Selim Ağa’nın, Ser-Helva-cıyân-ı Hâssa İskender Ağa’nın, Gâzi Sinan paşa’nın veSafiyyeHâtun’unvakıfları vardı.bunlardanbaşkabirkaçvakfındahabulunduğu,vakfiyesindenanlaşılmaktadır.

buradavakıfsahibiolanKaptân-ıDeryâKılıçAlipaşa,995(M.1587)târihindevefâtetmişveTophâne’ye,MîmârSinanyapısıcâmiininhazîresindekitürbesinegömülmüştür.

Kaptan-ıDeryâİbrâhimpaşa,1511(M.1602)târihindesavaş-taşehitolmuşvenaaşıİstanbul’agetirilerekşehzâdebaşı’n-dakitürbesinedefnedilmiştir.

ferhadAğa,fâtihdevrindesekbanbaşı idi.bozdoğanKe-mericivârındabircâmiivardı.Vakfiyesi909 (M.1503) tâ-rihlidir.

SürreEmîniSeferAğahakkındakaynaklardabilgiyoktur.

şeyhSinanErdebili951’de(M.1544)vefâtetti.KabriTop-kapıMezarlığı’nanakledildi.Açıktürbesivardır.

YarhisârîMuslihüddînMustafaEfendi câmi sâhibiolup,vefâtı906(M.1500)tarihindedir.

KÜLLÎYENİN YERİ

12 MEHMET NERMİ HASKAN

El-HâcSelimAğa,Üsküdar’dakütüphânesâhibidir.1203(M.1789)târihindevefâtetti.şâhidesioradadır.Ser-Helvacıyân-ıHâssaİskenderAğa,câmiini953(M.1546târihindeyaptırmıştır.şâhidesiAksaray’a,HasMuratpaşacâmiihazîresinenakledilmiştir.Gâzi Sinan paşa beş defa sadrâzam oldu. Vefâtı 1004(M.1596)târihindedir.Türbesivardır.

SafiyyeHâtunhakkındabirbilgimizyoktur.

bunlardansonrabuvakıflarınbirçoğuSadrâzamÇorluluAlipaşa’nınuhdesinegeçmişvepaşaburayabüyük,ahşapbirsarayyaptırmıştır.Alipaşa’nın1123(M.1711)târihindekivefâtındansonrabusarayınmirîyegeçtiğisanılmaktadır.4

Hamîd-i Evvel İmaret’in giriş kapısının solundaki çeşme


“İmâret-i Âmire karşısında bulunan, eni boyu hesap edilen 5356 zirâ Çorlulu Ali Paşa Sarayı denmekle meşhûr güzel saray 20 adet kârgîr dükkân ile bir

aded kemerde vâki dellâk odasını müştemil sarây-ı kebirden 1860 zirâ mahallîne merhûm Hüdâyi eş-Şeyh Mahmut Efendi vakfından olmak üzere ayda 570 akçe ve 920 zirâ mahallîne defterdâr-ı sâbık es-Seyyîd Osman Efendi vakfından olmak üzere ayda 300 akçe ve 500 zirâ mahallîne merhûm Firûz Ağa vakfından olmak üzere ayda 150 akçe ve 413 zirâ mahallîne merhum Câfer Ağa vakfından olmak üzere ayda 90 akçe ve 241 zirâ mahallîne Küçük Ayasofya civârında Mizban Şah Hâtun Dâr’ül Hadîsi vakfına ayda 40 akçe mü’ecceleleriyle mutasarrıf olmuştur.

“200 zirâ mahallîne dahi merhûm Bayburdî Mustafa Ağa vakfı-na senevî 360 akçe ve yanında bulunan Yıldız Hamamı karşı köşe-sinde olan 350 zirâ mahallîne dahi Bâli Paşa ve zevcesi Hümâşâh Hâtun vakfına senevî 1000 akçe yanında bulunan 272 zirâ ma-halline dahi merhûm Sarı Zanbak vakfına senevî 600 akçe ile mu-tasarrıf olup geriye kalan 600 zirâ mahallî ile üç masura suyun mâliki olan Hâce Hafize Hâtun ve Defterdâr-ı Esbâk es-Seyyîd

Osman Efendi ve büyük oğlu müderrisînden es-Seyyîd Mehmet İzzet Beyefendi’den satın alınmıştır.

“Bunların yakınında olan Hızır Paşa Odaları denmekle ma’rûf odalar içinde bulunan bir taraftan Çorlulu Ali Paşa Sarayı ve bir taraftan Hâfız Süleyman Efendi’nin evi ve iki tarafı çıkmaz sokak ve diğer tarafı cadde ile çevrili yer İbrâhim Ağa bin Hüseyin’den hüccet-i şer’iyye gereğince satın alındı ve bu mülk arsa üzerine talebe-i ulûmun oturması için yeniden yirmi bir kârgîr odalı bir medrese yaptırıldı. Bu odaların zîr-i zemînleri dahi vardı.

“Medrese yakınında 214 zirâ mahallînin merhûm Câfer Ağa vakfına senevî 167 akçe ve 150 zirâlık yere dahi merhum Kâtip Mehmet Efendi vakfına senevî 540 akçe mukata’ası (kirası) olup bâki 625 zirâ’ı dahi mülk olmak üzere silahdâr-ı sâbık merhum Hâfız Ağa veresesinden bâ-hüccet-i şer’iyye satın alındı.5

“Diğer vakıflar mütevellîlerinden dahi mülkiyyet üzere binâya izni belirten belge alınmakla arsa üzerine kütüphâne yaptırılıp üç bâb menâzilîn (evler) yaptırıldı.

VAKfİYEYE GÖRE KÜTÜphANE, MEDRESE, ARASTA VE TÜRbENİN YERİNDE buLuNAN VAKıfLAR


“Kütüphâne karşısında vâki bir taraftan Şah Hûbân vakfından Kûçek Kethüdâ el-Hâc Ahmet tasarrufunda olan menzil ve üç taraftan cadde ile çevrili 688 zirâ ar-sadan Kûçek Kethüdâ tarafında bulunan 448 zirâ’i senevî 900 akçe mü’eccele (pe-şin olmayan ödeme) ile Şah Hûbân vakfın-dan ve kütüphâne karşısında bulunan 140 zirâ’i senevî 720 akçe mü’eccele ile Halime Hâtun vakfından olup bâki 100 zirâ’i Ah-met Paşa kızı Refi’a Hanım’ın mülki idi. Bu arsa üzerinde bulunan dükkân ve di-ğer yapılar tamamen harap ve yıkılmaya yüz tutmuş olup sâhipleri Refi’a Hanım ile Ayşe ve Fatma ve Emine ve Tayyibe ve Ha-bîbe ve Hatîce ve Şekerci el-Hâc Osman ve kardeşi Ebûbekir’den her biri bu binâları pâdişâhın vakfına teberrû etmişlerdir.”6

Vakfiyedeadıgeçenvebukülliyeyerin-devakıfarsalarıvebinâlarıbulunanla-rınbazılarıhakkındakısabiraçıklamayapmaktayararvardır:

Hüdâyi şeyh Mahmud Efendi cel-vetîlik’in kurucusu ve piri olup, 1038(M.1628)târihindevefâtetmiştir.KabriÜsküdar’da, câmii yanındaki türbesin-dedir.7

DefterdârosmanEfendi/paşaKayseri-lidir.İkidefadefterdârolup1138’de(M.ocak1726)Adana’davefâtetmiştir.8

firûz Ağa, Sultanahmet Meydanı’ndacâmisâhibiolup918(M.1512)târihindevefât etmiştir. Türbesi yıkılmış, kabridecâmiiyanınanakledilmiştir.9

câferAğa’nınKadıköy’deveGülhâne-kapısıcivârında,ZeynepSultâncâmiikıblesi yönünde de medresesi vardır.964’de(M.1557)vefâtetmiştir.10


MizbanşahHâtun’unkimliğibellideğildir.KüçükAyasofyacâmiicivârındakimektebindendeeserkalmamıştır.

bayburdîMustafaAğa,1194(M.1780)târihindevefâtetmiş-tir.Eyüp’te,İslambeyMahallesi’ndeolantürbesi,Düğmeci-lersemtinenakledilmiştir.Çeşmelerivebazıhayrâtıvardır.

bâlipaşa’nınİstanbul’da,Akdenizcaddesicivarındacâ-miivardır.900(M.1495)târihindevefâtetti.EşiHümâşâhHâtun, paşa’dan sonra vefât etmiş ve yarımkalan câmiitamamlamıştır.Herikisinindekabirleriyokolmuştur.

Vakfiyedeadıgeçenşekerciosman ilekardeşiEbûbekirEfendi’lermeşhurHacıbekirşekerlemecisiolup,burada

el’anfaaliyettedir.ZahireborsasıSokağı’nınsağvesolta-rafında dükkânlarımevcuttur. Sol taraftaki tonoz çatılıolupüzerindeHamîd-iEvvelKütüphânesi bulunmakta-dır.Ayrıca eskiHamîd-iEvvel İmâreti kapısı solunda veşimdiki ıV.VakıfHan’ın yanında, 1340 (M.1921) târihin-deyaptırılanHacıbekirHanıvardır.büyükbirihtimalle,Sultân ı. Abdülhamîd’e yaptıkları bağışın karşılığını buşekildealmışlardır.

VakfiyedeadıgeçenHızırpaşaodaları,manastırınoda-larıolmalıdır.Hızırpaşada İstanbul’un fethindensonrailkdefabubeldeyekadıolan,NasreddinHoca’nıntorunuHızırbeyolmalıdır.

1940 tarihli Pervititch haritası üzerinde Hamîd-i Evvel Külliyesi ve çevresi


Hamidiye Caddesi


Külliyeninhemenarkasında,Yenipostahânecad-desi üzerinde, Kazasker Abdülkadir Efendi’ninMeydancıkMescidiadı ileanılanbirmâbedive

yanındadabirsıbyânmektebivardı.

bumescidinyerindeşimdi1935yılındayaptırılanveVakıf-larGenelMüdürlüğü’nünmalıolanVâlideHanbulunmak-tadır.YıktırılanbumescidebedelolarakdaHeybeliada’daKazasker Abdülkadir Efendi câmii yaptırılmıştır. Vakfi-yedekülliyeninçevresindekibirtakımbinâlarınadıgeçtiğihaldebumâbedinisminingörülmemesidikkatçekicidir.

Mescit sâhibi Abdülkadir Efendi, şeyhülislâm DürrîzâdeMustafa Efendi’nin ceddi olup, 1084 (M.1673) târihindevefât etmiştir. Kabri Edirnekapı Mezarlığı’nda ve büyükDürrîzâdelersofasındadır.şâhidesivardır.11

KülliyehazîresininhemenyanındaveHamîdiyeTürbeSo-kağıüzerindedeKazasker Hanıbulunmaktadır.Han;ru-meliKazaskeri,KasîdecizâdeMustafaNuriEfendi’ninto-runu,Meclîs-iİdâre-iEmvâl-iEytâmreisi12iken15şevvâl1321(M.4ocak1904)tarihindevefâtedenrumeliKazas-keriSüleymanSırrıEfenditarafından;Kadıköy’de,Kazas-kerMevkii’ndeyaptırdığıKazaskercâmii’nemüsakkafât

olmaküzereinşâedilmiştir.Lahitşeklindekikabribucâ-miinavlusundadır.Dedesininsesiçokgüzelolduğuveiyidekasîdeokuduğuiçin,Kasîdeci Hâfızlakabıylaünlüimiş.

KazaskerHanı’nınkarşısında,HamîdiyeTürbeSokağıileYenipostahânecaddesi’ninbirleştiğiyerde,1321(M.1904)târihin-deşimdikişekliyleyaptırılanSadrâzamMuhsinzâdeMehmetpaşa’nınbüyükhanımevcuttur.Muhsinzâde,1188’de(M.1774)vefatetti.KabriEyüpSultânTürbesiçıkışınınsağtarafındakipirinçşebekeiçindedir.

Muhsinzâde Hanı’ndan, vakfiyede şu şekilde bahsedil-mektedir:

“Türbe karşısında üç taraftan ana yol ve bir taraftan menzîl ile Muhsinzâde Hanı denmekle ma’rûf kârgîr vakıf han ile çev-rilmiş tûlen ve arzen be-hisâb 1118 zirâ arsada bulunan 15 adet dükkân kollukdan (karakol) Muhsinzâde Hanı civârında vâki bir adet terzi ve bir adet yemişçi ve iki adet eskici ve bir adet çıbıkçı ve bir adet manav ki toplam 6 dükkân bulunmakta idi.”13

KÜLLİYENİN ÇEVRESİNDE buLuNAN TâRİhİ ESERLER


Yeni Postahâne, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrinde yaptırılan en muhteşem yapıdır.


bÜYÜK poSTAhâNE

MuhsinzâdeHanıkarşısındaveYenipostahâ-necaddesiüzerindeolup,osmanlıİmpara-torluğu’nunsondevrindeyaptırılanenmuh-

teşemyapısıdır.Mîmârı,yapılacağısıradapostaveTelgrafNezâretiMîmarlığı’nagetirilmişolanVedatbey’dir.1905–1909yıllarıarasındayaptırılanbinânınrevağıüstünekûfîyazıile“postaveTelgrafNezareti”yazılıdır.bueşsizeser,Sultân ıı. Abdülhamid zamanında, Sadrâzam Avlonya-lıferitpaşa’nınsadâretindeveHasibEfendi’ninpostaveTelgrafNâzırıolduğudönemdeyaptırılmıştır. ıı.Abdül-hamidzamanındabaşlayan inşaat,onun tahttan indiril-mesiyle,SultânMehmetreşadzamanındabitirilmiştir.

SırrıpaşaileşâirvebestekârLeylâSazHanımefendi’ninoğluolanMîmârVedatbey,soyadıkanununda“Tek”soyisminialmıştı.1873-1942târihleriarasındayaşamıştır.14

büyükpostahâne’ninyerindedahaevvel,Kaptân-ıDeryâÇengeloğluTâhirpaşa’nınahşapvebüyükkonağıvardı.1266(M.1850)târihindevefâtedenpaşa’nınkabriEyüp’te,Eyüp Lisesi’nin önündeki âile sofasındadır. VefâtındansonrakonağıZaptiyeNezâretiolmuştu.

bubinânınsoltarafındadaâşirEfendicaddesi’neaçılanNâfiaNezâretibinâsı vardı.buradabizansdevrindebu-tanyadis’inveyaKalamon’unsarayıvarmış.15

İstanbul’un ilk postahânesi, Yeni câmi Sebîli arkasında,bankacılar caddesi üzerinde idi. Yeni câmi mektep vedâr’ül–kurrâsınınyerineyaptırılmışolup,şimdiİşbanka-

sı’dır.bugüzelbinânınmîmârı,AnadoluhisarlışeyhAhmetTalâtî Efendi’dir. on dokuz yaşında olduğu halde, Hazî-ne-iHâssaDâiresi’ninıstabl-ıâmireÇayırKatipliğigöre-vindebulunmuşolanşeyhEfendi,buyapıyı21şubat1308(M.1892)târihindetamamlamıştır.TalâtîEfendi,ElmalıSubendi’ninveTepebaşı’nda, sonradan JülApartmanı adınıalanbeşkapılımeşhurşeyhApartmanı’nındamîmârıdır.buapartmanınyerindebugünEtapotelibulunmaktadır.

Hamîd-iEvvelmedresevetürbesininkarşısındaolupkül-liyeninbirerünitesiolanimâret,mektepvesebîlinarsasıİbrâhim paşa’ya ait iken, sonradan oğlu İsmâil râif pa-şa’yaintikâletmiştir.16

Mekteb’inyıkılmasıvebostancı’dabuisimlebilinencâmiyanındayenidenyapılmasısırasında,MîmarKemâleddinbey’inyaptığıplanda“bostancı’dainşâolunacakİbrâhimpaşaMekteb-iİptidâisi”diyekayıtlıdır.İbrâhimpaşa’nınburadabirmektebininolupolmadığıbelli değildir. İhti-mal,İbrâhimpaşabubüyükarsanınbirkısmınasâhipti.17

Malatyalıolanİbrâhimpaşayeniçeriliktenyetişmiş,1159Zilhicce’sinde(M.1746Aralık)vezirolmuşvesongöreviolanbelgradMuhafızlığısırasında,1171(M.1758ocak)tâ-rihinde,oradavefâtetmiştir.Siyasîolaylaravedevletidâ-resinevâkıfbirkimseidi.18

İbrâhimpaşa’nınoğluvearsanınverâsetensâhibiİsmailrâifpaşa, 1138’de (M.1725) doğdu. İyi bir eğitim gördü. 1176’da(M.1762) Darphâne Emîni, 1182’de (M.1768) rusya Muha-


rebesi’ndereisVekîli ve 1188’de (M.1774) asâletenreis-ülKüttâboldu.Sonrabirtakımgörevlerdebulundu.20cemâ-ziyelevvel1199(M.31Mart1785) târihinde,yaniSadrâzamHalilHamîtpaşa’nınsadarettenazledildiğigün,kendisininvezâretikaldırılmışveLefkoşe’yesürülmesiemriverilmiş-ti. bir müddet sonra rumeli’de, Serez Sancağı’nın petriçKasabası’nda, 11 recep 1199 (M. 19 Mayıs 1785) târihindeîdâmedildi.başıÜsküdar’da,Nuhkuyusucaddesiüzerin-de,KartalbabaTekkesikarşısında,vaktiyleyaptırdığıçeş-mesinin arkasındaki hazîreye gömüldü. burası sonradanbirâilehazîresihâlinegelmiştir.râifpaşanamuslu,âdilveiyiyazıyazanbirzâtidi.oğulları,ilmiyyesınıfındanİsmetbeyefendiilemüderrisHalilGâlipbeyefendi’dir.TorunuisemeşhûrşeyhülislâmârifHikmetbeyefendi’dir.

Sultân ııı.Mustafa’dan çok yakınlık ve iyilik gördüğü için,oğluSultânııı.Selim’etaraftarolduğuvebunuyakînenbilenSultânı.Abdülhamîd’inraifpaşa’yıhiçsevmediğisöylenir.

Hamîd-i Evvel SıbyânMektebi sırasında, eski adı büyükDemirkapıcaddesiolanşimdikiMîmarKemâlettincad-desi üzerinde, SadrâzamHüsrev paşa’nın (ö.1271/M.1855)büyükkonağıbulunuyordu.bununarsasıüzerine,ı.DünyâHarbisırasındapolisMüdirîyet-iumûmîyesiolanSansar-yanHanıyapılmıştır.binâ1288(M.1871)yılındansonrabir

müddetşehremânetiDâiresiolmuştur.fakatbinâkirâsı-nınödenmesindegüçlükçekildiğinden, 1290’da (M.1873),Hüsrevpaşa’nıneşiHûriyeHanım’ın şikâyetiüzerineko-nağınboşaltılmasıiştenmiştir.19

bubinânınhemen sağ tarafında,râufpaşa’nındamadıİhsanbey’inbabasıSüleymanpaşa’nınkonağıvardı.bukonağın yerinde bugün, 1895 yılında yaptırılan KayseriHanıbulunmaktadır.râufpaşa1909’davefâtetti.KabriKaracaahmetMezarlığı’nda, 9.Ada’da, Tunusbağıcad-desiüzerindekibuyükâilesofrasındadır.

MîmârKemâlettincaddesi’ninSirkeciyönündenbakıldı-ğındasağköşesinde,1330(M.1912)târihlerindetekkalmışolanSadrâzamGiritliMustafaNâilipaşa’nınmühürdârıHalilrâmibey’innohîdîboyalıahşapkonağı,arkatara-fındadaArnavutrüstempaşa’nındükkânlarımevcuttu.Konağınyerinde,1923’deyaptırılanvegüzelbiryapıolanNurHanbulunmaktadır.rüstempaşadükkânlarınınye-rinde iseYalıKöşküVakıfHanımevcuttur.Dükkânlarınyanında da 1907’de inşâ olunan ve bugün Altın borsasıolan Antalya Hanı vardır. Evvelce, konak ile dükkânlararasındanHaliçSurlarıuzanıyordu.Surlarınsonkalıntı-sı,AntalyaHanı’nınyanındakiköşebinâyapılırkenortayaçıkmıştırkiAntalyaHanı’nınhemendibindeidi.

İstanbul’un ilk postahânesi, Yeni Câmi mektep ve dâr’ül–kurrâsının yerine yaptırılmış olup, şimdi İş Bankası Müzesi’dir


Büyük Postane inşaatı.

Mîr-iMîran’danrüstempaşa,1299’da(M.1882)vefâtetti.Kab-riMerkezEfendiTürbesiarkasında,şadırvanavlusundadır.20

Halilramibey’inkonağıkarşısında,MâliyeNâzırıvetekkesahibiMûsa Safvetî paşa’nın büyücek bir bostanı vardı. bubostanınyerine,sonradanKöprülüHandiyemârûfbirhaninşaedilmiştir.şimdiyerindeKonyalıLokantasıvetamkö-şededeV.VakıfHanvardır.

bu bostanın karşısında, Eski Düyûn-u umûmiye Soka-ğı’nınsağköşesinde;bağdatVâliliği’ndebulunmuşNecippaşa’nın büyükoğlu, SadrâzamMahmutNedimpaşa’nınkardeşi, Yeni osmanlılar cemiyeti’nin kurucularındanMehmet bey’in babası, Yeniköylü diye bilinen Sağır Ah-metşükrübey’inkonağıvardıki1335’de(M.1917)osmâniye

oteliolmuştur.buotelinyerindeşimdibütünsokağıkap-layanDoğubankİşHanıbulunmaktadır.21

Necippaşa, 1267’de(M.1851)vefâtetti.KabriEyüp’te,Mih-rişahVâlide SultânSebîli’nin sağ tarafındaki hâcetpence-resininarkasındadır.Tire’debirkütüphânesivardır.22oğluAhmetşükrübeyise1294’te(M.1877)vefâtetti.Kabribaba-sının yanındadır. Yirmi iki yaşında eyleme geçenMehmetbey,Safer1291’de(M.1874Nisan),31yaşındavefâtetti.ru-melihisarı’nda,Kayalar’damedfûndur.İhtilâlciidi.


bAhÇEKApıSı

Hamîd-i Evvel İmâreti sırasında, semte ismi verilen ve Haliç sur kapılarından biri olan bahçe kapısı sınırlarını gösteren bir harita

Hamîd-iEvvelİmâretisırasında,semteismive-rilenveHaliçsurkapılarındanbiriolanbahçekapısıbulunuyor;şeyhülislâmcaddesi’ni,Ar-

pacılarcaddesiileYalıKöşkücaddesi’nebağlıyordu.

İsminioradabulunanbirsenatörkonağındanalankapı,bi-zans döneminde Porta Neorion veya Porta Oraia adları ileanılıyorveVenediklilerinmahallesinipizalılarınmahallesin-denayırıyordu.bukapıya,“Güzel Kapı”manasında,Oreapilidedeniyordu.

bahçekapısı Haliç kapılarının hemen en mühimi olup,zahîreveeşyâşehrebukapıdangirerdi.bukapınıncivârın-dabirkulevardıkiHaliç’ikapatanzincirinbirucubuku-leyevediğerucudaGalatatarafında,KurşunluMahzen’ebağlıbulunuyordu.

Evliyâ Çelebi bu kapıdan şehîd, şühûd veya Çıfıt Kapısıadlarıylabahseder:İstanbul’unfethisırasında,buradaya-pılan savaşlarda çok şehit verildiği içinŞehîd Kapısı (veyaşehîd’in çoğulu olan şühûd) ve bu kapı civârındaYahudievlerininbulunmasındandolayıdaÇıfıtKapısıdeniyordu.

YineEvliyâÇelebi’yegöre,bukapıcivârındaKanaracıyân(Çengellikasaplar)esnâfınınkârhaneleri(işyerleri)bulu-nuyordu. pâdişâhamahsusmîrîKanaralar, iki yüz nefer-den oluşan bir topluluktu. bunlar aynı zamanda sarayınetiniteminediyordu.

ArpaEmîni’ninanbarıdaburada idi.Çelebibunu şu şekil-dedilegetirmiştir:“Evsâf-ı emîni dâne-i gendüm yani buğday: Emîn bir, neferât üç yüz,nâzırı ve kâtibleri vardır. Anbârı Bağçe-kapusu’nun taşrasında leb-i deryâda anbar-ı azîmdir.”


KilerEmînideburadaidi:“Ağaları birdir. Neferâtları bindir. Kilâr-ı Hâssa, Bağçekapusu’nun hâricinde bir kilar-ı azîmdir kim içinde hulviyyât ü zülbiyyât ve katr-ı-nebât bulunur kilâr-ı hâssadır.”23

AhmetLütfiEfendi,ünlütârihinde1280(M.1863)yılıolay-larınıanlatırkendiyorki:“Her sene Surre-i Hümâyûn’un Top-kapı Sarayı’ndan çıkarılması eski bir âdetti. O gün Surre Alayı temâşası için Topkapı Sarayı’ndan Bahçekapısı civârında Ve-zir İskelesi’ne kadar Surre’nin yolu ahâli ile hıncahınç dolardı. Bahçekapısı’nın o gün, alt eşiği bir iki arşın kadar kazılır ve Mahmîl-i Şerîf devesinin geçmesi temin edilirdi. Alay geçtikten sonra kapının eşiği eski haline getirilirdi.”24

1284 (M.1868) yılında İstanbul’un şahdamarı anlamındaolan bu târihî kapı yıktırılmıştır. Lütfi Efendi, târihinde,“Bedavadan çok îrât getireceği tamâiyle İstanbul surunun bazı tarafları kaldırılıp satılmağa teşebbüs olundu. şöyle ki, en evvel İstanbul’un şahdamarı mesâbesinde olan Bahçekapısı’nın yı-kılmasıyla, iki tarafta meydana gelen kal’a duvarlarının enkâ-zıyla zemîninin satışına geçildi”demektedir.25

bahçekapısı’nın yıkılmasından sonra, kapının sol tarafı-navekapıhizâsınabirbörekçi fırınıyaptırılmıştı.Gazete-ciAhmetSamimbey,1910Haziran’ında,bufırınönünde,arkasındankafasınabirkurşunsıkılaraköldürüldü.cesedi,birazileridekiHidâyetcâmii’negetirilerekbirteneşirtah-tasıüzerineyatırıldıveertesigünDivanyolu’ndaSultânıı.MahmutTürbesihazîresine,5.Adayagömüldü.

HilâlGazetesiMüdürüveAhmetSamimbey’indayısıolanâsımbey’in,Samimbey’invefâtıiçinyazdığışudörtlük,son-radanûdîEkrembeytarafındanbestelenmiştir.birçokkim-seninbilmedendinlediğibuhazînşarkışudur:

Gönlümü başka emellerle avutsaydım,Ne olurdu, seni bir lâhzâ unutsaydım.Rûhumu bir gece hulyâsız uyutsaydım,Ne olurdu, seni bir lâhzâ unutsaydım.26

bahçekapısı’nın hemen sağ tarafında veHaliç Surları dı-şında,bursaTekkesicâmiiadıileanılanMehmetGeylânîEfendi’ninmâbedi ve türbesimevcuttur. İstanbul’un fet-hindebulunmuştur.27

Kapının tam karşısında daHidâyetcâmii veMahmûdiyeKarakolubulunuyordu.Hidâyetcâmii, vaktiyledenizke-narındaveburadakikayıkhânelerüzerindebulunanbekârodalarının yıktırılması suretiyle, Sultân ıı. Mahmut tara-fından1229(M.1813) târihindeahşapolarakyaptırılmıştır.Mâbedinharâpolmasıüzerine,Sultânıı.Albulhamid,1305(M.1887) târihinde,MîmârVali’ye favkânîvekârgîrolarakyaptırmıştır.AltındaEvliyaÇelebi’ninbahsettiğianbarlar-danbirimevcuttur.28

Hidâyet câmii’nin bulunduğu yerdeki bekâr odalarınaMelek Girmez Odalarıdenirdi.bucâmiinyanındakidarso-kağahâlâMelek Girmez Sokağıdeniyor.oysasokağınismiKömürcübekirSokağı’dır.Yağtüccârınınmağazalarıbu-radadır.bumağazalarınaltındakadîmmahzenlerbulun-maktadır.AyrıcabucivârdapirinççilerÇarşısıvardı.

Çarşıda, 1171 şâbân’ında (M.1758 Nisan) bir yağma olayımeydanagelmiştir.Kasımpaşa’dangelenhalk,dükkânlarıbasıppirinçleriyağmaetmiştir.bunamâniolamayanYeni-çeriAğasıNalbantMehmetpaşaazledilmişveyerineKulKethüdâsıVefâlıMehmetAğaatanmıştır.29

Hidâyetcâmii’ininyanındaGümrükAnbarlarıvardır.buanbarlarınsırasında,ArpaEmîniSelimEfendi’ninyaptır-dığı1305(M.1887)târihliküçükbirmescitvardı.bumes-cidinhizâsındadameşhûrMes’adet Hanı bulunmaktadır.Hazîne-iHâssa’yaaitolanbumuhteşemyapı1333(M.1915)târihindeMîmârVedatbeytarafındanyaptırılmıştır.bâni-si,SultânMehmetreşat’tır.bugünLiman Hanıadıileanı-lanbinâ,deniztarafınadoğruyatmıştır.Temeldesıfırolanaçıklıkçatıdabirmetredenfazladır.buhaliylebinâİstan-bul’unPisa Kulesisayılır.


bahçekapısıcivârında,ArpacılarcaddesiileYalıKöşkücaddesi’ninbirleştiğiyerdeveköşedekibüyük,kârgîrAnadoluHanı’nınyerindeidi.

Karşısında,ArpacılarcâmiiadıileanılanbursaTekkesiMescidibulunmaktadır.EskibirYeniçeriKulluğuyerineyapıldığısanılankarakolunkapısıüzerinde,pertevpa-şa’nınyazdığışukitâbemevcuttu:

Nâzım-ı cünd-i zafer Hazret-i Sultân MahmutHâris-i mülk ü milel zıll-i zalîl-i Yezdân

Resm-i zibâ karavulhâneler inşâ buyurubHer biri oldu mahallînde binâ-yı vâlâ

Hele Bağçekapısı pek yeridir pek yakışurKaravullar dikilüb dursa cû ser-i vâlâ

Ömr ü ikbâli olub feth-i zaferle efzûnEylesün asker-i mansûr ile kevni imlâ

Olsa Pertev nola saff beste bazm-ı târihKaravulhâne yapıldı bu mahâlde âlâ 1247 (M.1831)30

“Cephesi sütunlu büyük” karakol binâsı 1326 (M.1908) se-nesinde12binlirayabirErmeni’yesatıldı.odayıktırarakşimdikiişhanınıyaptırdı.ozaman,meşhûrMayer Elbise ve Tuhafiye Şirketiburadafaaliyetegeçti.

Karakolunsoltarafında,Sultânıı.Mahmuttarafındanyap-tırılmışgüzelbirçeşmevardı.bugünyerindeGülbankyan

Hanıbulunmaktadır.Çeşme,yolungenişletilmesisırasın-dayıktırılmıştır.Çiftetuğralıkitâbesi,Türk-İslamEserleriMüzesi’nekaldırılmıştır.Kitâbesi, teberrükenbumahallekaydolundu:

Ayn-ı cûd-ü mâ’delet Sultân Mahmud’ül-eserMevki’inde çeşme yapdı oldu reyyân-ı teşnegân

İç bu âb-ı Kevser’i âdem gibi sevr eyle gelSû-be-sû Bağçekapısı oldu gülzâr-ı cinân

Menbâ-ı cûy-ı hilâfet âb-ı rûy-ı saltanat Pâdişâh-ı Hızr-meşreb yemm-himem şâh-ı cihân

Tâ ki dünyâyı ide dil-sir-i enhâr ü uyûnOla kalbi menhel âb-ı hayât-ı câvidân Ayniyâ atşâne işrâb eyledim târîh-i tâm Çeşme-i zîbinde îcâd eyledi Mahmud Hân1250 (M.1834)

şâirAynî’ninbuşiiri,HâşimEfendi’ninhattıylayazılmıştır.HâşimEfendi1261’de(M.1845)vefâtetti.Kabri,yazıhocasırâkımEfendi’ninZincirlikuyu’dakitürbesindedir.31

buçeşmevekarakoluncivârındadaıstabl-ıâmire’yemah-susarpavesamananbarlarıvardı.

Çeşmenin biraz ilerisinde, Arpacılar caddesi ile Kömür-cübekirSokağıarasındavecaddeninsolköşesindeahşap,fevkânîGümrükönüMescidivardı.bânîsininfâtiholduğu

MAhMûDİYE KARAKoLu VE ÇEşMESİ


bilinenmâbet,evkâftarafındanSeraskerrızâpaşa’yasatıl-mıştır.odamescidiyıktırarakşimdigörülenişhanınıyap-tırmıştır.MeşhûrSelânikliİpekciKâniEfendi’ninmağazasıdabuişhanınınaltındaidi.rızapaşa“gözboyamakabilin-den”yapınınüstkatköşelerineküçükkuleleryaptırmıştır.32

KülliyeyepekyakınbirdurumdaolanmuhteşembirmâbetiseYenicâmi’dir.Takrîben 100metreuzaklıktaolanYenicâmiKülliyesi;câmi, türbe,hünkârkasrı,sebîl,dâr’ül-ha-dis,mektepvehamamdanoluşuyordu.MısırÇarşısıbuese-rinmüsakkafâtı,yaniakarıidi.Mektep,dâr’ül–hadisveha-mambugünmevcutdeğildir.Hamamınyarinebirvakıfhanvediğerlerininyerinedeeskipostahânebinâsıyapılmıştır.

Yeni câmi 1074 (M.1663) târihinde tamamlanmış olupbânîsi ıV. Mehmet’in muhterem ve muhteşem annesi

HatîceTurhanVâlideSultân’dır.

Hamîd-iEvvelKülliyesicivârında,şeyhülislâmcaddesi ileVakıf Hanı Sokağı’nın birleştiği yerde ı. Vakıf Han bulun-maktadırkibugünYapıKredibankası’nınelindedir.burada,ıV.Mehmet (AvcıMehmet) devri ulemâsındanVânîMeh-metEfendi’ninmedresesivehazîresivardı.Medrese1918yı-lındayıktırıldı.HazîresideAyvansaraydışına,TokmaktepeMezarlığı’nanakledildi.buradaayrıcabirdetürbevardı.33

YıktırılanMehmetEfendiMedresesi’nebedel,Gülhâneparkıkapısıkarşısında,ZeynepSultâncâmiiyanınayenidenyaptı-rıldıkisonradanilkokulolmuştur.VânîMehmetEfendi,1096(M.1686)târihinde,bursa’nınKestelKöyü’ndevefâtetti.Kab-ribucâmininsoncemaatyerindedir.şâhidesivardır.

1074 yılında IV. Mehmet’in annesi Hatice Turhan Valide Sulta tarafından yaptırılan Yeni Camii


Hamîd-i Evvel İmareti’nin giriş kapısı Hamîd-i Evvel İmareti’nin yıkım aşaması

hAMÎD-İ EVVEL KÜLLİYESİ

Hamîd-i Evvel Külliyesi’nde ilk olarak 1191(M.1777) târihinde imâret, mektep, sebîl veçeşme; 1194(M.1780)senesindedemedrese,

kütüphânevetürbeyaptırılmışveyabuüçübutârihteta-mamlanmıştır.butârihsırasınasâdıkkalınarakönceimâ-ret,mektep,sebîlveçeşmenintârihiyazılacaktır.


Hamîd-iEvvelİmâreti,Hamîdiyecaddesiüze-rinde ve Sultân ı. Abdülhamîd Türbesi ileArastaÇarşısı’nınkarşısında idi. İmâretinar-

kasıİstanbulsurunakadaruzanıyordu.cephedenbakıldı-ğında,sağköşesindesebîlveçeşmesibulunuyordu.şimdiyerindemuhteşemıV.VakıfHanvardır.

İmâretinyapımıhakkındacevdetpaşaünlü târihindedi-yorki:“Sultân Abdülhamîd Han Hazretleri ecdâdının yaptık-larına özenerek bir câmi ve imâret inşâsını düşündüler. Ancak inşaatın yapılacağı yerlerin câmiler ve mescitlerle dolu olduğu görülerek Bahçekapısı’nda bulunan Valide Câmii yakınında bir imâret binâsına lûzum görüldü. Böylece 1190 Şâbân ayının 23. günü (M. 7 Ekim 1776) sadrâzam ve şeyhülislâm hazır oldukları halde adı geçen yerde bir imâret binâsının temelleri atıldı.”34

İmâret,maktûl İbrahim paşa’nın oğlu reis-ül Küttâb İs-mâilrâifpaşa’nınotârihteboşduranarsasınayapılmıştır.râifpaşa, temelatmamerâsimindendörtayönce,reis’ül küttâblık görevindenazledilmiş vebir süre sonradaKıb-rıs’a sürülmüştür. bu husustaBüyük Postahâne bahsindeaçıklamayapılmıştı.

Yenicâmi’ninyapımından114yılsonrayaptırılanimâret,1191Zilkâde’sininbirincigünü(M. 1Aralık 1777) tamam-lanmıştır.ondört ay gibi kısa bir zamanda yapımı bitenimâretin açılış merâsimi, 13 gün sonra, yani 1191 Zilkâ-de’nin14.günü(M.14Aralık1777)yapılmıştır.

cevdetpaşa,buaçılışışuşekildedilegetirmiştir:

“Vâlide Câmii yakınında zamânın sultânı Abdülhamîd Han Hazretleri’nin binâ ve bitirmeğe muvaffak oldukları imâret, mektep, sebîlhane bu sırada sona ermekle müneccimbaşı tara-fından takdîm olunan haber kâğıdı gereğince 1191 Zilkâde’sinin 14. Pazartesi günü Vâlide Câmii’ne pâdişâh gelince sadrâzam ve şeyhülislâm ve sâir vükelâ ve ileri gelenler hazır oldukları halde duâ olunup bu hizmette bulunmuş olanlara kürkler ve hil’atler giydirildi.”

bubinâlarınbitişinetârihveyazılar,ovakitreis’ül-HattâtînolanMehmetEsadYesârîEfendi’nineliyleyazılıpyerlerinenakşvehâkkolunmuştur.35

İmâretindebdebeliaçılışmerâsimini,birdeşemdânîzâdeSüleymanEfendi’dendinleyelim:

“Zilkâde’nin on dördüncü günü (M. 14 Aralık 1777) hazret-i pâdişâh-ı rûy-ı zemîn hâmi-i dîn-i mu’în şer-î mübîn şeyh-i âkil şehenşeh-i kâmil vâris-i memleket-i Süleymân âb-ı rûy-î gürûh-ı Osmânî zîver-i taht ve efser-i nâsih-i menkâbet-i İs-kender bâ’is-i iltisâm-ı sügûr-ı İslâm vâsıta-i intizâm-ı umûr-u enâm Sultân Abdülhamîd Han Efendimiz Hazretleri mah-miyye-i İstanbul’da Bahçekapısı dâhilinde binâsına mübâşe-ret buyurdukları İmâret-i Âmire ve sebîl-i müşâbih-i sel-sebîl ve çeşme-i âb-ı hayât revan ve mekteb-i sıbyân tekmile reside olmağla işbu yevm-i sa’idde sâhibü’l-hayrât ve’l-hasenat Pâ-dişâh-ı âlem-ârâ sâhib-kırân-ı kişver-küşâ hazretleri bi’z-zât debdebe-i saltanatları ile teşrîf buyurdukda muntazır olan Sadr-ı Â’zamı Dârendeli Fâzıl Mehmet Paşa ve Sadr-ı Fetvâsı sa’dü’s-su’ûd ulemâ Es’ad Molla hazretleri istikbal matbah-ı imâretde tabh olunan ta’am fî-sebîlillah fukarâya ziyâfet olu-

hAMÎD-İ EVVEL İMâRETİ


nup çeşmeden ve sebîlden su yerine şerbet-i sükker icrâ ve cümle atşânı irva buyurub tâ’yini olmayan muhtâc-ı medâris dâniş-mendânına ve tekkeler dervişânına muayyen buyurdu…

“Böyle mahallinde vâki olan eseri yevmiye suyundan ekmeğin-den intifâ edenlerden mâada gelüb geçen günde kırk bin adam bârik Allah deyüb hayır du’â ile geçer.”36

İmâretin temel atmamerâsiminde bulunanDervişMeh-metpaşa, 7cemâziyelevvel 1189’da (M.6Temmuz 1775)sadrâzamolmuş;biryılaltıaysonra,yaniaçılışmerâsimin-denüçbuçukaysonra,25Zilkâde1190(M.5ocak1777)tâ-rihindedeazledilmiştir.1191’de(M.1777)SakızAdası’nda,henüz yaşı elliye varmamışken vefât etti. Kabri oradakiİbrâhimpaşacâmiihazîresindedir.

Derviş paşa bursa Mevlevihânesi’ni ve Üsküdar’daNasûhîzâde Tekkesi’ni tâmir ettirmiş; Mısır’da Sey-yid’üs-SâdâttürbesivecâmiiileEyüp’tebüyükİskelecivâ-rındabirçeşmeyaptırmıştır.bunlardanbaşkahayıreserle-ridevardır.37

Temelatmamerâsimineiştirâkedenlerdenbirideşeyhülis-lâmTopkapılıSalihzâdecamgözMehmetEmînEfendiidi.Kendisi29cemâziyelevvel1189’da(M.28Temmuz1775)şey-hülislâmolmuşvemerâsimdenikiaysonra,19şevvâl1190(M. 1 Aralık 1776) günü de azledilmiştir. 1191’de (M.1777)bursa’davefâtetti.KabriEmirSultânMezarlığı’ndadır.fu-karâyamüşfik idi.MuratMollaTekkesi’neekmekparasıve

Hatm-iHâcegânvakfetti.Diğerbazıhayrâtıdavardır.38

İmâretintemelatmaveaçılışındaeşrefsaatitâyinedenMü-neccimbaşıAbdullahEfendi1194’de(M.1780)vefâtetti.Ne-fis hatlı şâhidesi Üsküdar’da, KaracaahmetMezarlığı’nda,10.Ada’da,KaracaahmetSultânTürbesi’ninarkasındadır.39

İmâretin temel atma ve açılışında bulunanlardan biri deüçdefabaşdefterdârolanpeykîHasanEfendiidi.Kendisi1206’da (M.1791) vefât etti. Kabri Üsküdar’da, Karacaah-metMezarlığı’nda,8.Ada’da,DuvardibimevkiindeveAh-metfethipaşaâilehazîresininhemensağındadır.Kafesi,destarlışâhidesivardır.40

Hadîkat’ül-CevâmiyazarıAyvansarâyîHâfızHüseyinEfen-di,eserindeşubilgiyivermektedir:

“İmâretin içinde bulunan mütevellîlere ait hücrenin duvarına asılan güzel târihi vaktin şeyhülislâmı es-Seyyid Mehmet Şerif Efendi’nin oğlu Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin kızkardeşlerleri Fitnat Zübeyde Hanım’dır ki kitabe şudur:

Cenâb-ı Hazret-i Abd’ül-Hamîd Hân’ın kim Cihâna misl ü âdilin getürmedi devrânN’ola olursa Sikender o şâh-ı zi-şânınGedâ-yı kemter-i dergâh-ı devleti şâyânKeşîde süfre-i in’âmı kehkeşân-âsâSimât-ı cûdine dil-sir cümle halk-ı cihânDerende-i kâse be-kef bir gedâsıdır fağfûr

Hamîd-i Evvel Külliyesi kapısı üzerine nakşedilmiş hat


Nevâl- i matbâhının rize-çinidir Hâkân Hulûs-ı pâkle eltâf-ı Hakk’a mazhâr olubMuvaffak oldu acîb hayre ol şeh-i zî-şânBinâ idince bu âli imâreti kıldıRevan valde ve cedd-i pâkini şâdânBunun gibi nice hayrâta eyleyüb TevfîkHatâdan eyliye mahfûz zâtını YezdânSürûr u şevkle tahtında eyleyüb dâ’im Âdûların ide makhûr Hazret-i MennânHulûs-ı kalp-ile subh u mesâ FitnatDu’â-yı devlet ü iclâlin ile vird-i zebânDüşerse bir düşer el-hâk bu resme bir târihZehî, imâret-i vâlâ-yı Pâdişâh-ı zemân 1191(1777)

İmâretin iki kapısı olup birisi Bahçekapısı tarafına ve birisi dahi sebîlin arkasında Hocapaşa tarafına açılmıştır. Ve iki kapıları-nın dışına birer çeşme yapılmıştır. Sebîlin yanına dahi bir çeşme binâ kılınmıştır. Cümlesinin suyu Kırkçeşme suyundadır. Yazla-rı susuzlara verilmek üzere sebîle kar dahi ta’yîn olunmuştur.”41

Kitâbenin yazarı fitnat Zübeyde Hanım, şeyhülislâm SaidEfendi’ninkızı,sudûrdanDervişEfendi’nineşidir.1194’de(M.1780)vefâtetti.KabriEyüpSultânTürbesiçıkışıyanın-

daoluptaşıvardır.basılmışdîvânımevcuttur.

Muntazam olmayan, dikdörtgen şeklinde yaptırılan imâretHamîdiyecaddesiboyuncauzanıyorve2500 arşın kare(1750m2)biralanıkaplıyordu.İkikapısıvardı.biribahçekapısıtara-fına,diğeriiseMîmârKemalettincaddesiyönüneaçılıyordu.

bu yönde olan kapının karşısında, Hamîd-i Evvel SıbyânMektebiveSebîlibulunuyordu.Ayrıcaherikikapınınyanın-da,üzerindesuâyetiyazılı,klasikolmayanbirerçeşmevardı.

KapılarıHamîd-iEvvelTürbesikapısınınbirbenzeriolup,kemerininikiyanınaikişermermersütunyerleştirilmişti.Alnına isebirerâyet-ikerîmeyazılmıştı.bunlarünlühat-tat,Dîvân-ıHümâyûnhocasıMehmetEmînEfendi’nindi.

Medrese tipindeyaptırılan imâretinaşhânesi etrâfındakub-beli hücreler ve bunların önünde demermer sütunlu birrevâkvardı.Hücrelerindışabakanpencerelerimevcuttu.

Eski resimlerden gördüğümüze göre, imâret sonradan bazıdeğişikliğeuğramışvebahçekapısıtarafındakikapınınhemengerisinevehücrelerinüzerineyarıkârgirbirkatçıkılmıştı.

Hamîd-i Evvel Türbesi giriş kapısı üzerine nakşedilmiş hat


İmâretinyapımındakiasıldüşünce,medresedeoku-yanöğrencilerinderslerindenbaşkabirdemâişet-lerinidüşünmemelerinivebusâyededahabaşarılı

olmalarını temindir.Avrupa’dahenüzbutipmüessesele-rinbulunmadığıbirzamanda,Selçûkilerveosmanlılar,buhayırevleriniülkeninkasabalarınakadaryaymışlardı.

Aşağıdakisatırlar,MehmetZekipakalın’ınTârih Deyimleriadlıeserindenalınmıştır:

“Müslümanlıkta yoksullara yardım pek makbul sayıldığı için, vakt-ü hâli yerinde olanlar dâima yemek yedirmeyi isterler, zen-ginler ise birçok faydalı işler arasında imâretler yaptırıp fakirlerin karınlarını doyurmayı kendileri için âhiret zahîresi sayarlar.

Türkler dindarlıkta öteki kavimlerden ileri gittiklerinden bu-lundukları yerlerde birçok imâretler yaptırmışlar ve onların devamı için vakıflar meydana getirmişlerdir. Vaktiyle yalnız İs-tanbul’da 20 tane imâretin bulunduğunu söylemek, yapılması

ve devam ettirilmesi büyük bir para sarfına bağlı olan bu hayır müesseselerine Osmanlı Türkleri’nin ne kadar ehemmiyet ver-diklerini ispâta kifâyet eder.”

Günde en az dört-beş bin kişi, öğle ve akşam olmak üzere iki defa yemek yenen bu müesseselerden, dört sınıf halk istifâde ederdi:

1- Medrese Öğrencileri2- Câmi ve hayrât hademeleri3- Memleket fukarâları4- Gelen giden misâfirler

“1908 Temmuz devrimine kadar devam eden imâretler, 6 Nisan 1327 (M.1911) târihli kânunla, yalnız iki tanesi bırakılmak sure-tiyle kapatılmış, binâları başka başka işlerde kullanılmaya baş-lanmıştır. Bunlardan Süleymâniye İmâreti, Türk-İslam Eserleri Müzesi; Nur-î Osmâniye İmâreti ise çini fabrikası olarak kul-lanılmıştır. Yıkılanlar, anbar gibi hasis işlerde kullanılanlar da vardır.”

İMâRETLERİN KuRuLuş AMAcı


“Bu hayır kurumlarının kapatılmasındaki yanlışlık sonradan baş gösteren ihtiyaçlarla meydana çıkmış; eski adıyla Hilâl-i Ahmer, şimdiki adıyla Kızılay, şiddetle duyulan bu ihtiyâcı kar-şılamağa koyulmuş ise de mâlî vaziyetinin kifâyetsizliği yüzün-den eskisi gibi büyük mikyasta yardıma imkân bulunamamıştır.”

“İmâretlerin hepsinde ilmîyye öğrencisi yemek yerdi. Öğrencilerin dağıtımı bittikten sonra, fakirlere ve misâfirlere dağıtım başlardı.”

“Öğrencilere fodla, çorba, pilav, aşûre, bazen de zirbaç tev-zî olunurdu. Bir fodla, doksan dirhem miktarında ekmektir.

Sabahları imâretler sabah namazı açılır, sabah derslerinden evvel fodlalar verilerek, öğrenciye buğday ve arpa unundan ve kırmasından yapılan çorba dağıtılır. Bu çorba, imâret içindeki me’kel’de her talebeye büyük ve muayyen bir kepçe olmak üzere verilir ve orada taslarla içilir. Dersten çıktıktan sonra, yağlı pi-rinç çorbası alınır, buna bazen nohut da konur. Bu çorbayı arzu edenler imârette içebildikleri gibi, birçok medreselerin çorbası öğrenciden seçilen ve ‘Kemer’ nâmıyla anılan birer adam ve arkadaşları vasıtasıyla, bir sırık ucuna iki ipe bağlı teneke veya güğümlerle medreseye getirilir, fodlalarla birlekte orada öğren-ciye dağıtılırdı.”

Türk İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılan Süleymaniye İmâreti

Çini Fabrikası olarak kullanılan Nur-i Osmani imâreti


“Medresenin en güçlü kuvvetli, kıdemli ve sözü dinlenen öğren-cisi olan Kemer, medrese öğrencilerinden iâşe işlerine bakmak üzere bir sene müddetle seçilirdi. Beline kemer taktığı için de bu isim verilirdi.”

“Perşembe günleri de her imârette zerde, pilav ve Hâmidiye ile Lâleli İmaretleri’nde pazartesi-perşembe günleri zerde ve etli pilav yapılır ve bolca verilir.”

“İmâretteki vazife sahiplerinin nev’i ve miktarları vakıfnâmele-rin çoğunda tespit olunmuştur. Ezcümle Fâtih’in imâret kadro-su şudur:”

1- İmâretin Nâzırı (Yemekhane Müdürü) 2- Kâtip 3- Hazîne Emîni 4- Sarf Emîni 5- Kilârî (Anbar memuru) 6- Müstakbil-i misâfir (Buyurun Efendimci)7- Nakîb (Dört dağıtıcı) 8- Nakkâd-ı kendüm (İki kalburcu)

9- Nakkâd-ı erz (Pirincin taşlarını ayıklayan) 10- Seracı (İki kandilci) 11- Ferraş (Temizlikçi)12- Hâdim-i me’kel-i suhtegân (Medrese öğrencilerinin yemesi-ni temin eden kimse)13- Hâdim-i me’kel-i misafirîn ve fukarâ (Hizmetçi)14- Bevvâb, iki (Kapıcı)15- Çarubi (Süpürgeci)16- Kâse-Şû (Bulaşıkcı)17- Hâfız-ı tas, iki (Taş koruyucu) 18- Seyis19- Hammâl-ı hatab (Odun taşıyıcı)20- Hammâl-ı lâm (Et taşıyıcı)21- Hammâl-ı zehâir (Zahîre taşıyıcı)22- Ser-tabbah (Aşçıbaşı)23- Tabbah, dört (Aşçı)24- Ser-habbaz (Ekmekcibaşı)25- Habbaz, beş (Ekmekci) 26- Mahin’ün-nükûş (Münasebetsiz yazıları ve resimleri silen kimse)27- Vezzân-ı İmâret (Kantarcı)42


Sultânı.Abdülhamid’invebilhassaoğluSultânıı.Mahmut’un 1839’da vefâtından sonra, bu güzelmüessese gitgide kuruluş gâyesinden uzaklaş-

mışvebirtakımkimseleringeçimyeriolmuştur.Muayyenzamanlardayapılanfodlalar,çorbalar,aşûreler,pilavlarvezerdelersatılırhâlegelmiştir.

Aşağıdaki satırlar,merhûm İhtifâlciMehmetZiyâbey’in

eserindenalınmıştır:

“Pek yakın zamana, hatta 1908 Meşrutiyetine kadar, Bahçe-kapısı sebilinin önüne ve arka sokağına konulan mülevves ke-revetler üzerine dizilen kâseler, tencereler ve etrafına sıralanan her sınıf halkın biribirini çiğniyerek koşuşmaları sûiistimâlin bâriz bir numûnesi idi.”43

İMâRET DÜZENİNİN boZuLMASı

Sultân ı. Abdülhamîd’in vakfîyesi, 15Muharrem 1895(M.1781ocak)târihlidir.Türbeninyapımtârihi26Zil-hicce1194(M.26Aralık1780)olduğunagöre,vakfîye

18günsonratanzîmedilmişdemektir.Vakfiyenintanzîmiiçin,TopkapıSarayı’nınArzodası’naşer’iyeMeclisi kurulmuştur.bukuruldaSadrâzamKaraVezirSeyyidMehmetpaşapâdişah’avekâletetmiş;Darphâne-iâmireNâzırıMehmetbeymütevellî;Çuhadâr Ağa, rikâbdar, Dülbend Ağası, Hazîne-i EnderûnKethüdâsı, Kiler Kethüdâsı, Seferli Kethüdâsı, Ser-Çuhadâr,Ser-berberveSer-Kahvecişâhitolarakbulunmuştur.

Vakfîyeyegöreimâretgüçlü-güçsüz,fakir,lokmayamuh-taç,talebe,dervişvedüşkünlerinhersabahveakşamdoy-rulmalarıiçinkurulmuştur.

İmârete2866okkabakırkapkacakve496buçukokkade-mirdenmutfak eşyâsı verilmiştir. İmârette bir şeyh (mü-dür),birmühürdârvevekilharç,birkilerkâtibi,birkilerci,iki kapıcı, bir çöp taşıyıcı, bir süpürgeci, bir tamirci, dörtaşçıyamağı,dörtekmekçi,dörtfırıncıyardımcısıvebirka-laycıgörevlendirilmiştir.

İmârettepişecekpilav,zerde,çorbaveaşûreiçinsarfedile-cekzahîreveyakacak,vakfîyedegünlükveyıllıktutarlarıy-labelirtilmiştir.

İmâret-i âmire’nin masrafı, vakfiyesine göre şöyle tâyinedilmiştir:

“Her sabah yapılacak çorba için perşembe günleriyle Ra-mazân-ı Şerîf ’ten maadâ senevî 272 günde günde dört buçuk keylden 1224 keyl ve günde on sekizer keylden 78 günde 1404 keyl ki toplam yıllık 2628 keyl Mısır pirinci.

“Ve öğle vakti verilecek çorba için günde üç buçuk keylden yıllık 272 günde 952 keyl döğülmüş buğday.

“Ve sabahları verilecek çorba için günde üçer ukıyyeden yıllık 272 günde 816 ukıyye ve öğle zamânı verilecek çorba için yine günde üçer ukıyyeden senevî 272 günde 316 ukıyye ve perşembe günleri ile Ramazan-ı Şerîf ’te verilecek pilav ve zerde için beher gün seksener ukıyyeden senevî 78 günde 6240 ukıyye süzme bal.

“Ve şurbâlar için günde dokuzar ukıyyeden senevî 272 günde 2448 ukıyye ve pilav için günde on sekizer ukıyyeden senevî 78 günde 1404 ukıyye ki cem’an senevî 3852 ukıyye semiz koyun eti.

“Ve şûrbalar için günde dörder ukıyyeden senevî 272 günde 1088 ukıyye ve pilav için günde onar ukıyye senevi 78 günde 780 ukıyye ki cem’ân 1868 ukıyye nohut.

“Ve her ay beşer ukıyyeden senevî 60 ukıyye karabiber. Ve gün-de üçer yüz dirhemden senevî 78 günde 58,5 ukıyye safran. Ve beher gün günde birer keylden senevî 350 keyl tuz. Ve günde birer buçuk ukıyyeden senevî 525 ukıyye susam. Ve günde onar ukıyyeden senevî 272 günde 2720 ukıyye soğan.

hAMÎD-İ EVVEL VAKfİYESİNE GÖRE İMâRET DÜZENİ

34 mEHmET NErmİ HasKaN

“Ve mutfak ve fırın için her gün yedişer çekiden senevî 350 gün-de 2450 çeki odun satın alınıp ‘ibtidâ-i şuhûr-i isnâ aşer cür’a-bahş-i şehâdet-i Sıbteyn-i Seyyidü’l-Beşer olan re’s-i âmm-ı meymenet-encâm a’ni şehr-i muharremü’l harâmda’ Hazret-i Nuh Peygamber’in sünnetinden olan Âşûra aşı için her sene yir-mişer keyl buğday ve seksen ukıyye şeker ve 800 ukıyye bal ve 5 keyl nohut ve 5 keyl böğrülce ve 20 çeki odun ve 250 guruşluk meyva ve sâir levâzımat tedârik olunup pişirildiktan sonra iste-yen fukarâ ve mesâkinûna taksîm olunur.

“Her gün on sekizer keylden senevî 350 günde 6300 keyl un ile yapılacak fodlalar ta’yinâtını dahi her gün yapılan fodladan Ka’ım–Makâm-ı Evkâf-ı Hümâyûn’larına günde 10 çift fod-la ve Kâtip-i Evkâf-ı Hümâyûn’a günde 7 çift fodla ve Kâtip-i Rûznâmce-i Evkâf-ı Hümâyûn’a günde 5 çift fodla ve Câbi-i Evkâf-ı Hümâyûn’a günde 2 çift fodla ve Veznedâr-ı Evkâf-ı Hümâyûn’a günde 2 çift fodla ve Emîn-i Binâ-i İmâret olan İsmâil Efendi’ye günde 10 çift fodla ve Kâtip-i Kalem-i Hara-meyn-i Muhteremeyn’e günde 2 çift fodla ve Şeyh-i İmâret-i Âmire’ye günde 3 çift fodla ve Vekilharc-ı İmâret’e günde 4 çift fodla ve Kâtip-i Kiler-i İmâret’e günde 2 çift fodla ve Anbârî-i İmâret’e günde 2 çift fodla ve Müstahfız-ı Odâ-i Mütevellî ve Kantârî’ye günde 3 çift fodla ve ‘Kal’i-ger ve mezbele-keş ve fer-râş-ı ocakhâ-yı imâretten her birine’gündebirerçiftfodla.

“Ve aylıkla tutulan kâtibe ve tâmirciye günde 2 çift fodla ve imâretin baş aşçısına günde 3 çift fodla, üç aşçı ile üç aşçı yar-dımcısından her birine ikişer çiftten 12 çift fodla ve imâretin baş ekmekçisine günde 3 çift fodla ve üç ekmekçi ile yardımcısına ve fodla taşıyıcısına günde 15 çift fodla ve birinci kapıcı ile imâreti temizleyene günde 2 çift fodla ve ikinci kapıcı ve temizleyiciye yine günde 2 çift fodla.

“Ve mektebin mu’allimine günde 3 çift fodla ve mektebin halîfe-sine günde 2 çift fodla ve hat hocasına günde 2 çift fodla ve kitap hocasına günde 2 çift fodla ve kapıcı ile mektebi koruyana günde 3 çift fodla ve mektebe gelen öğrenciye günde 20 çift fodla.

“Ve sebîl-i evvel ile ikinci sebîlciye üçer çift fodla ve câbi-i kas-sâbâta günde 1 çift fodla ve baş kurşuncuya günde 1 çift fodla ve su nâzırı ile su yollarına bakan ve anahtarcıdan her birine gün-de birer çift fodla.

“Medrese-i Hümâyûn dâiresinden olan muhaddis ve müder-

ris efendilerden her birine dörder çiftten günde 8 çift fodla ve şeyh’ül–kurrâ ve birinci ve ikinci kültür hocası efendilerden her birine ikişer çiftten günde 6 çift fodla.

“Ve 20 bâb odalarda oturan 40 talebenin her birine birer çiftten günde 40 çift fodla ve hâfız-ı kütüb-ü evvel efendiye günde 4 çift fodla ve hâfız-ı kütüb-ü sânî ve üçüncü ve dördüncü efendilerin her birine üçer çiftten günde 9 çift fodla ve müderris efendi yar-dımcısı ve kapıcı ve kandilci ve medrese temizleyicisi ve dershâne kapıcısı ve mücellidden her birine birer çiften günde 6 çift fodla ve birinci ve ikinci ve üçüncü türbedârdan her birine ikişer çiftten günde 6 çift fodla ve üç kişi türbe kapıcısının her birine birer çift-ten günde 3 çift fodla ve temizlikçi ve kütüphâne kapıcısına günde 2 çift fodla ve üç kişi destârî-i şehzâdegân efendilerin her birine birer çiftten günde 3 çift fodla” verilecektir.

bunlardan ayrı olarak, beylerbeyicâmii vâizine, hatîbine,sermahfilebir;ikinciimama,mektebhocasınavehalîfesineüç;temizlikçiyleKasr-ıHümâyûnkoruyucusuna,minâredekandilyakana;birincî,ikinciveüçüncümüezzinlere;ilahi-yiciye, kandilciye, devr-hâna, na’t-hâna, muvakkite, hasırkoruyucularına,mekteb talebesine veminber seccâdesinikoruyanaolmaküzerehergün67çiftfodlagönderilecektir.

AyrıcaEmirgân’dakicâmiyevediğerbazıcâmivemedrese-leredefodlalargönderiliyordu.

bunlardanbaşka,cağaloğlucivârındaÇalakTekkesi’negün-de6çift;bahçekapı’da, ı.VakıfHan’ınyerindebulunanVânîEfendi Medresesi’ne günde 10 çift; Üsküdar Tabutcular’da,bugünyerindeVakıflarbankası’nınbulunduğuyerdeolanSaç-lıHüseyinEfendiTekkesi’negünde5çift;ÜsküdarSâdilerTek-kesi’negünde5çift;yineÜsküdar’da,Öküzlimanıdiyedebili-nenpaşalimanı’ndakiYarımcabababektâşiTekkesi’negünde3çift;bâb-ıâlîcivârında,SalkımSöğüt’tekiAydınDedeTek-kesi’negünde5çift;Hamîd-iEvvelMedresesikapısıyanındakiYıldızDedeTekkesi’negünde5çift;boğaziçi’nde,Yeniköy’devâkîşeyhİsmâilEfendiTekkesi’negünde5çift;fâtihNişan-ca’dakiHamzazâdeTekkesi’negünde6çift;EyüpYahyâzâdeTekkesi’ne günde 6 çift; Savaklar’da cemâlîzâde Tekkesi’negünde6çift;şeybet’ül-HıdrîHz.Zâviyesi’negünde3çift;be-şiktaş’ta Sinanpaşacâmii yanındakiDülgerzâdeTekkesi’negünde7çift;rumelihisarı’ndavâkîDurmuşDedeTekkesi’negünde5çift;beşiktaş’taYahyâEfendiTürbesi’negünde5çift;

Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİ vE ÇEvrEsİ 35


DolmabahçecâmiikarşısındakiHâfızEfendiTekkesi’negün-de5çift;Galata’daHâmidEfendiTekkesi’negünde4çift;Yeni-bahçe’deMahmutEfendiTekkesi’negünde3çift;ıstanbul’dababacaferZindanı’nagünde5çiftfodlaveriliyordu.

Yukarıdayazılanlardanbaşkaayrıcaimârettenfukarâyavemesakineüçyüzelliikiçiftfodladağıtılıyordu.44

Fetih Gazilerinden Yıldız Dede’nin türbesi

36 İsTaNBUl TİCarET BOrsasI


Bir dönem gelirleri Hamîd-i Evvel Külliyesi’ne ait Beylerbeyi Hamamı

İmâretin,medresenin,kütüphânenin,türbenin,sebîlveçeşmeninpekçokmasrafıvardı.Yalnızcaimâretearabalardolusutahıl,un,bal,şekergibimaddelerle

çekilerceodungeliyordu.bunlarınmasrafınınkarşılanma-sıiçinbazıakârtesisedilmiştirkişunlardır:

1. AksarayYenikapıcivârında,büyükLangaSarayıarsa-sı ileüzerindekibinâlardaneldeedilengelir.buradakiYalıMahallesi,Sultânııı.Mustafatarafındantesisedil-mişvebirdehamamyapılmıştır.

2. Aksaray-Topkapı arasında, pîrî Mehmet paşa câmiicivârında,MollaGürâniMahallesi’nde ikihalvetliha-mamlabahçelivesuluarsalarıolanbirbâbmenzil.

3. Saraçhânebaşında,MîmârAyasMahallesi’ndebirev.

4. uzunçarşı’nınüsttarafında,bezzâz-ıcedîdMahalle-si’nde(şimdiMercanMahallesi)birmenzille,medresecivârındakibirevve30kadardükkânveikikulluk.

5. Hamîd-iEvvelİmâretiköşesindekiarsaüzerindeyap-tırılacakbinâvedükkânlar.

6. Hamîd-i Evvel Kütüphânesi karşısında yaptırılacakdükkânvemahzenler.

7. SultânAhmetMeydanıyakınında,fazlıpaşaSarayı’n-dakionikiodalıişyeri.

8. YedikuleKapısıdışında,Kazlıçeşme’deonkoyunvebirmirîsalhanedenvebunlarabağlı265kasapgediğindeneldeedilenler.

VAKfıN GELİRLERİ


9. Mora’daburgosbeyÇiftliğiiledokuzçiftlikten,

10. bugün Yunanistan’da kalan Tırha-la’da,YenişehirfenerNahiyesi’ndekialtıçiftlikten,

11. Serez’dekiikiçiftlikten,

12. boğaziçi beylerbeyi ve İstavroz’da(AbdullahAğacâmiicivârı)sekizdö-nümlük arazi üzerindeki binâ, bey-lerbeyi hamamı, değirmen, yalı vesâiredeneldeedilengelirlerden,

13. boğaziçi’nde, Emirgân câmii’ninüzerinde bulunduğu geniş arâzidekikoru,bağ,bahçe,bostan,mera, yalı,iki dalyan, hamam, fırın, değirmen,kayıkhânelervebirgümrükhâneden,

14. Aydın Sancağı’nın Tire ve dolayları-nın yıllık mahsûlât gelirinin bir kıs-mından,

15. beypazarı, Avlonya, Delvine ve Ay-dın’daikiyeringelirinden,

16. İstanbul, bursa ve sâir yerlerin ipekkapanırüsûmundan,

17. Morapeynirrüsûmundan,

18. Selânik Gümrük rüsûmundan eldeedilengelirler.

Mimar Kemalettin Caddesi’nden Hamîd-i Evvel Külliyesi’nin görünüşü


bugenişkadroluveçokbüyüksarfiyatlıimâretiniyi bir şekilde, verimli olarak çalışabilmesi içintecrübeli bir yönetim kadrosuna ihtiyaç vardı.

Vakfiyesindebuhususşuşekildebelirtilmiştir:

“İmâret-i Âmîre-i Hümâyun’da bir yarar, doğru, dindâr kimse imâret şeyhi (müdürü) olup vazîfesini kusursuz yapmalı ve gün-de 30 akçe almalıdır. Ve bir mûtemet ve sâdık kimse dahi imâret mühürdârı olup lüzumlu zamanlarda imâretin mühürlü kapı-sını açmalı ve günde 20 akçe almalıdır.”

“İmâret mühürdârı olan kimse meşrûtiyyet üzere vekilharc-ı imâret olup zahîrenin konulmasında dikkat ve ihtimâm ile hiz-met etmeli ve bunun için de günde 20 akçe almalıdır.”

“Doğru, mâhir ve hesâbı kuvvetli bir kimse kiler kâtibi olup zahîrenin imârete girişine ve çıkışına dikkat edecek ve bunun için de günde 10 akçe alacaktır.”

“Bir lâyık kimse kilerin anbarcısı olup günde 4 akçe ve imâretin birinci kapıcısı olan kimse kapının açılmasına dikkat edecek ve günde 15 akçe alacaktır.”

“İmâret avlusunun temizliği birinci kapıcıya meşrût olup bu-nun için günde 5 akçe, çalışkan bir kimse imâretin ikinci kapı-cısı olup günde 15 akçe ve geçit yeri, matbah ve furun temizliği dahi imâretin ikinci kapıcısına meşrût olup, bu görevi kusursuz yapacak ve günde 5 akçe ve bir kimse dahi çöpün atılmasını sağ-layacak ve günde 5 akçe alacaktır.”

“Günde 5 akçe ile tutulan tamir işini ve yine günde 2 akçe ile ça-lışacak bir kimse imâretin ocağını temizleyecektir. Temizliği ile tanınan dört kişi imâretin aşçısı olup pilav, çorba ve zerde pişi-

receklerdir. ‘Âşûrada kemâl-i nefâset ile edâ-yı hidmet-i lâzıme eyliyeler, her biri onar akçe vazîfeye mutasarrıf olalar.”

“İçlerinden biri reisliğe elverişli ve kâdir ise diğer üç kişi üzerine reis olup günde 5 akçe, aşçı reisi olan kimse de günde 20 akçe ve dört ehliyetli kimse dahi aşçı yardımcısı olup üstâdlarına lâyıkı ile hizmet edecek ve her biri günde 7 akçe alacaktır.”

“Aşçı yardımcılarından ‘akdem-ü-evveli’ matbah-ı imârette odun yarıcı olup meşrutiyet üzere günde 5 akçe; ikinci yardım-cı dahi un, buğday ve zahîre hammalı olup meşrutiyyet üzere günde 5 akçe; üçüncü yardımcı dahi ‘tas-keş ve tas-şûy-ı imâret olup’ kap kacağın nakli görevini yapacak ve meşrûtiyet üzere günde 5 akçe alacaktır.”

“Ekmekcilikte mâhir ve çalışkan dört kişi imâretin ekmekcisi olup yoğurma ve mayalamaya ve ekmeğin iyi pişmesine dikkat edecek ve her biri 15’er akçe alacaktır.”

“İçlerinde reisliğe liyâkatli olanı diğer üç kişi üzerine reis olup günde 5 akçe ve kuvvetli dört kişi ekmekci yardımcısı olup, la-zım gelen hizmeti kusursuz yaptıklarında her biri günde 7 akçe ve bu yardımcıların dahi akdem ve evveli imâretin oduncusu olup meşrutiyet üzere günde 5 akçe ve ikinci yardımcı un, buğ-day ve zâhire hammalı olup, yine meşrûtiyet üzere günde 5 akçe ve üçüncü yardımcı, imâretin kap kacağına bakacak ve o dahi meşrûtiyet üzere günde 5 akçe alacaktır.”

“Aşçı yardımcıları ile ekmekci yardımcılarının mülâzımları fodla taşıyıcısı olup her biri meşrûtiyyet üzere günde 5 akçe ve bir kişi de imâretin kap ve kacağını kontrol edip koruyacak ve bu görev için günde 2 akçe alacaktır.”45

İMâRETİN YÖNETİMİ


Hamîd-i Evvel İmareti civarı


XVııı. yüzyıl sonlarında İstanbul’daki imâretler,hergünotuzbindenfazlainsanınkarnınıdoyu-ruyordu.Sonyüzyılındaosmanlı’nınelindençı-

kantopraklarvearkaarkayayapılansavaşlaryoksullukyarat-mış,imâretlerinyükünüdahadaartırmıştı.İttihatveTerakkîhükûmeti19rebiyülâhir1329(M.19Nisan1911)târihindebirkânunçıkartarakimâretlerinkapatılmasınıteminetti.Kapa-tılmalarıiçingösterilengerekçeiseburalardadenetimsizlik-lerdendoğanvurgunlaridi.oysainsânîamaçlarlayaptırılanbuhayırmüesseseleriıslâholunabilirdi.46

odevriyaşayanMehmetZiyâbey,budurumuüzülerekşöyledilegetirmiştir:

“Esef edilir ki, son zamanlarda bazı genç nâzırlar, büsbütün başka bir zihniyetle hareket ederek bu gibi hayır müesseseleri-nin lûzumsuzluğuna kâni idi. Hâlbuki hüküm bunların değil, hayır müesseselerini meydana getirenlerin mânevî şahsiyetleri-nindir. Alâkadar memurların vazîfesi, ancak ve ancak bunları tanzîm ve îmârdır.

“Âsâr-ı hayrîye ve müessesât-ı nâfi’a meyânında imâretler, hakî-katen şayân-ı tebcil şefkat müesseseleridir. Gerek pâdişâhlarımız ve gerek devlet ricali, yaptırmış oldukları bu imâret-i âmireleri-nin yaşaması ve devam etmesi için zengin vakıflar tesis etmişler-dir.”47

İmaretinyıkımısırasındaveyıkımdanevvel,basındaçıkanyazılardavebilhassaTasvîr-iEfkârGazetesi’nde,Hamîd-iEvvelTürbesi’nindahiyıktırılmasıistenmiştir.Nehazîn!

bukânun,30Zilhicce1327(M.12ocak1910)târihindesad-râzamolan İbrâhimHakkıpaşa’nınsadâretidevrindekabuledilmiştir.osıradaÜrgüplüMustafaHayriEfendiEvkâfNâ-zırı idi. Hayri Efendi, bu görev uhdesinde olduğu halde, 18rebiyülahir 1332’de (M. 16Mart 1914)MehmetEs’adEfendiyerineşeyhülislâmoldu.Meclis-iMebusan’ınisteğiüzerineverdiğifetvâgereğinceşehzâdebaşı,fâtih,Nûr-ıosmâniye,LâleliveÜsküdar imâretleribırakılarakdiğerlerininkapatıl-masıvebâzılarınınyerinevakıfhanlarınınyapılmasıkararal-tınaalınmışveHamîdiyeİmâretideyapımından138yılsonra,1330’da(M.1912)yıktırılarak,arsasınaşimdikimuhteşemıV.VakıfHanyaptırılmıştır.

osmanlıDevleti’ninşuursuzbirşekilde,11Kasım1914tâ-rihinde ı.DünyaHarbi’negirmesiüzerine,yıktırılanveyakapatılanbuimâretlerinyokluğubüyüksıkıntıyaratmışveEvkâfNezâretimedreselerimizdefakirhalkayeni imâret-leraçmakzorundakalmıştı.İmâretlerdenkarnınıdoyuranmuhtâcîneyemekyerineparaverileceğivâdedildiğihalde,budayapılmamıştır.pekiyi,iyiveyakötübirşekildeişleyenbuimâretleringelirlerineoldu?

hAMÎD-İ EVVEL İMâRETİNİN KApATıLMASı VE YıKTıRıLMASı


İmâretin yerine yaptırılan IV. Vakıf Han

İstanbul Ticaret Borsası’nın 1999’depreminden önce dıştan görünüşü


İmâretin yamuk arsası üzerine yaptırılan ıV. VakıfHan, Evkâf Nâzırı ve şeyhülislâm Mustafa HayriEfendi’ninmeşîhatizamanındayapılmıştır.Mîmâ-

rı,osmanlıDevleti’ninsondönemindeyetişmişendeğerlimîmârlarımızdanbiriolanKemâlettinbey’dir.

ıV.VakıfHan,budevirdeyapılmışenmuhteşemyapılar-dan biridir. Mehmet Ziya bey, İstanbul ve boğaziçi adlıeserindediyorki:

“Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, inşaat heyyet-i fenniyyesi mârife-tiyle tersîm edilen resm ve plan üzerine 89 bin lira bedel ile İtal-yalı Dinâre’ye ihâleten, münhedîm Hamîdiye İmâreti yerine zemîn katından maada beş kat üzerine yapılan IV. Vakıf Han’ın binâsı metîn, yalnız caddeye bakan cephesi muhteşem ve muallâ ve son zamanlarda yapılan büyük binâlar arasında hakîkaten âbidâttan sayılacak kıymeti hâiz, şu kadar ki binânın caddeye nâzır yüzü ile Yeni Câmi’e bakan cephesi ve deniz tarafı, binânın heyyet-i umûmiyesi ile âhenkdâr letâfette değildir.48

“Harb-i Umûmî’yi müteâkib, akd olunan mütâreke ahkâmın-ca İstanbul’a gelen Îtilâf Kuvvetleri meyânında bulunan Fran-

sızlar, inşaatı henüz ikmâl ve evkâfca muâmele-i teslîmiyesi icrâ edilmeden, bu hanı işgal ile içine asker ikâme etmişlerdir. Bu muamele, hukuka ne dereceye kadar uygundur?”49

13Kasım1918târihindegerçekleştirilenbuişgâlsırasındaıV.VakıfHan’ındışı tamamlanmışancak içinoksanvazi-yetteidi.50

Evkâfİdâresi’neyüksekgelirgetirmesiiçinyaptırılanhanınfransız askerlerince işgali ve onlar tarafından diğer yer-lerdeolduğugibiburasınındaharapedilmesitekrareldengeçirilmesine sebeb olmuş ve parasal güçlüklerin de ek-lenmesiylehanınaçılışıancakcumhuriyet’tensonra,Mart1926’dayapılabilmiştir.osıradaAnkara’dabulunanKemâ-lettinbey,onarımişinebakmasıiçinMîmârAlâettinbey’igörevlendirmiştir.

bodrum katıyla birlikte yedi kat olan han, çelik iskeletsistemiyleyapılmıştır.Girişkatın‘u’şeklindebirpasajvecaddeüzerindeolmaküzere24adetdükkânıvardır.Ayrıcaherkatta37odadantoplam148bürobulunmaktadır.51

hAMÎD-İ EVVEL İMâRETİ YERİNE YApıLAN ıV. VAKıf hAN


MÎMâR KEMALETTİN bEY’İNESERLERİNDE ÇİZİMLER

Nişantaşı’nda bugün yıkılmış olan Halil Paşa Konağı Çizimi

Nişantaşı’nda bugün yıkılmış olan İsmail Paşa Konağı Çizimi


ıV.VakıfHan’ınmîmârıAhmetKemâlettinbey,denizkaymakamı(yarbayı)Alibey ileSadberkHanım’ınoğludur. 1870 yılında Acıbâdem’de, Sarayardı So-

kağı ileAtaSokağı’nınbirleştiğiköşedeki3kapınumaralıevde dünyaya geldi. İyi bir öğrenim gördü. 1909-1919 ve1925-1927yıllarıarasındaVakıflarbaşMîmârıolarakçalıştı.

İstanbul,Ankaraveyurtdışındabirçoknâdideeserlermey-danagetirenbuçokdeğerlimîmârımız, 13Temmuz 1927

târihinde, 57 yaşında olduğu halde, Ankara’da vefât etti.Naaşı16Temmuz’daözelbirvagonlaİstanbul’agetirilerekKaracaahmetMezarlığı’na,3.Adaya,HarmanlıkKapısı’nınbirazilerisinegömülmüştür.EvkâfMüdiriyet-iumûmiye-sigörkemlibiranıtmezaryaptırmayıüstlenmişsedebunuhiçbir zaman yerine getirmemiş ve tam bir vefâsızlık ör-neğigöstermiştir.Sonradankabrininüzerinemermerbirkitâbekonmuştur.52

MÎMâR KEMALETTİN bEY


ıV.VakıfHan’ınyapılmasınakararverenHayriEfen-di,ulemââileyemensupolupbabası,Karamanoğluİbrâhimbey’inÜrgüp’tekicâmi’-iKebîr’ininevkâfı-

namütevellîolanAbdullahAvniEfendi’dir.1283’te(M.1866)Ürgüp’te doğdu. Köklü birmedrese eğitimi gördü. AyrıcaHukukfakültesi’nedevamederek1895’tepekiyiderece ilemezunoldu.Sonrabirtakımgörevlerdebulundu.19Zilhic-ce 1327’de (M. 1ocak 1909)Evkâf-ıHümâyunNezâreti’neatandı.18rebiyülahir1332’de(M.15Mart1914),EvkâfNezâ-retiuhdesindekalmakşartıyla,şeyhülislâmoldu.

Evkâf-ıHümâyûnNâzırı iken, 19rebiyülahir 1329’da (M. 19Nisan 1911) çok yücemaksatlarda têsis edilmiş olan imâretleryolsuzluklarınkaynağıhalinegeldiğiiçin,İstanbul’daikisiha-riçdiğerlerininkapatılmasınakararverildi.

HayriEfendi,İstanbul’abirçokgüzeleserlerkazandırmış-tır.bunlarıyalnızisimolarakzikretmekteyararvardır:

Evkâf-ıİslâmiyeMüzesi(TürkveİslamEserleriMüzesi)

ı.,ıı.,ııı.,ıV.veV.VakıfHanları:V.VakıfHan,yüzöğrencikapasitelibir talebeyurduolarakyapılmıştır.bugünVefâLisesiolarakkullanılmaktadır.bubinâ,Vakıflarİdaresi’n-denMilliEiğitimbakanlığı’naintikâlettiğiiçin,onabedelolarakSirkeci’deayrıcaV.VakıfHanbinâsıinşâedilmiştir.

Medresetü’l Kuzât: bu muhteşem yapı, bugün İstanbulÜniversitesiMerkezKütüphânesi’dir.

bostancıMekteb-iİptidâiyesibostancıcâmiiKamerHâtuncâmiibebekcâmiiYavuzSultânSelim’de,ı.SultânAbdülhamîdMedresesi

ÜsküdarAyazmaMektebiGöztepeMektebiMahmutşevketpaşaTürbesifethiyeMedresesiMedresetü’lHattâtînGurebâ-iMüslimînHastahânesiElektrikliTramvayEvkâf-ıİslâmiyeMatbaası

HayriEfendi’nindiğerbazıhizmetleridahaolmuştur.bumuhterem insan 7 Temmuz 1921 (H.1340) târihinde,Ür-güp’te vefât etti.Kabri orada,HayriEfendiMeydanı’nda,Karamanoğlu İbrâhim bey câmii’nin kapısı karşısındakiküçükhazîrededir.Mermerlahdindekikitâbesişudur:

Hüv’el- Bâkiİsmi müsemmâya muvâfık idi Doğrusu hürmetlere lâyık idi Hazret-i Hayri bütün akrânına Arsa-i hayrâtda sâbık idi Mesned-i vâlâyı meşihatde birNûr-feşân neyyir-i şârik idi Himmeti âlî idi eflâkdanAzmine tevfîk-i merâfık idi Âyet oku târîhini bi-hadd-i du’a Hayyirete âşık idi 1340.53

şEYhÜLİSLâM MuSTAfA hAYRİ EfENDİ


şEYhÜLİSLâM MuSTAfA hAYRİ EfENDİ’NİNYApTıRDığı ESERLERDEN bİRKAÇı

Mustafa Hayri Efendi’nin yaptırdığı Bostancı Camii

Mustafa Hayri Efendi’nin yaptırdığı Bebek Camii


Eminönü’nde yıktırılan Sıbyan Mektebi


Mektepimâretinsağtarafında,imâretinikincikapısıkarşısındaveHamîdiyeSebîli’ninhe-menarkasında idi.TamkarşısındaHamîd-i

Evvel Türbesi bulunmaktadır. Mîmâr Kemalettin cad-desi’ninsolköşesindeolansıbyânmektebi,1330(M.1912)yılında imâretleberaberyıktırılmıştır.bunabedelolarak,bostancı câmii yanındaHamîd-i EvvelMektebi yaptırıl-mıştır ki bugün de mevcuttur. Merdivenli kapısı üzeri-ne Sultân Abdülhamid Hân-ı Evvel Vakıf Mektebi yazılıdır.1194’de(M.1780)yaptırılmıştır.

KitâbedeSultânı.Abdülhamid’inadıgeçtiğihalde,MîmârKemâlettinbey’inhazırladığıplanınüst köşesinde, “Bos-tancı’da inşâ olunacak İbrahim Paşa Mekteb-i İptidâîyesi”diyekayıtlıdır.buradan,bahçekapısı’ndakiHamîd-iEvvelSıbyânMektebisahasınınMalatyalıİbrâhimpaşa’yaaitol-duğu anlaşılmaktadır. İbrâhim paşa, İsmâil râif paşa’nınbabasıdır. Mektep, babasından intikâl eden İsmâil raifpaşaarsasıüzerineyapılmıştır.Mektebinyapımıvedona-nımıiçin3660altınlirasarfedilmiştir.okulunbeşdersliği,üçidârîodasıvebirteneffüshânesibulunuyordu.

fevkânî olan mektebin altında dükkânlar ve geniş köşebaşındadasebîlveçeşmelerimevcuttu.Eskiresimlerdengördüğümüzegöre,binâyıbeşikbirkubbeörtmekteidi.

buokuldabirmüddetokuyanİstanbul ve Boğaziçiadlıese-rinyazarıMehmetZiyabey,şöyledemektedir:

“Muharrîr-i fakîr, küçükken bir müddet Yeni Postahâne-nin arka cihetinde, Acımusluk Yokuşu köşesindeki Nevşehir-li Dâmat İbrâhim Paşa Sıbyân Mektebi’nde okuduğum gibi,

Hamîdiye Türbesi Kabristanı’na bitişik ahşap Dâmat İbrâhim Paşa Mektebi’nde ve sonradan yeniden yapılmış olan, yıkılan Hamîd-i Evvel İptidâî Mektebi’nde de merhûm ve mağfûr Hoca Mustafa Efendi’den tâ’lim-i hatt ve Kur’ân-ı Azim’üş-şân eyle-miş idim.”

buaçıklamadan,Hamîd-iEvvelHazîresi’ninyanındabulunanKazaskerHanıyerinde,Nevşehirli İbrahimpaşa’nın (Ö.1730)ahşapbirsıbyânmektebibulunduğuanlaşılmaktadır.

Hamîd-iEvvelSıbyânMektebikapısınınüzerinde,LûtfullahEfendi’ninsöylemişolduğuşukitâbebulunuyordu:

Şehenşeh-i âlî himem Hâkân-ı memdûhü’ş-şiyemGerdûn-vakâr ü cem-haşem Sultân İskender âbidKur’an’a kılmış iktidâ-i münkâd-ı emr-i KibriyâAmma ki olmuş muktedâ şâhâne ol-zât-ı vâhidOl Pâdişâh-ı pürkerem dünyayı kıldı muğtenem Hayrâta sa’y itdi bu-dem tarh eyleyüb resm-i cedîdYazdı kalem Lütfi gibi târih-i tamm-ı atyebi Sıbyâna yapdı mektebi Şâh-ı Cihân Abd’ül-Hamîd 1191 (M.1777)

SıbYAN MEKTEbİ


Hamîd-iEvvelVakfîyesi’ndenöğrendiğimizegöre:

“Dâr’ül-ilm-i münif olan mekteb-i zibâ ve mu’al-limhâne-i ra’nâda bir edib-ü kâmil ve âlim-ü-âmil

mezhar-ı nûr-ı imân bir hâce-i sâhib-i iz’ân mu’allim-i sıbyân” olacak ve “evlâd-ı mü’minîne tâ’lim-i Hazret-i Kur’ân-ı Kerîm ve tefhim-i kırâ’at-ı Furkân-ı Rabb-ı Rahîm eyleyüb yevmî 50 akçe” verilecektir.

“Bir reşid ve müsta’id hizmet-i lâzimesinde sâ’i ve mevcûd kimes-ne dahi halîfe-i mekteb olub yevmî 30 akçe”alacaktır.

“Ve bir hattât-ı üstâd ta’lim-i hatda sâhib-i î’tiyâd kimesne dahi mekteb-i şerîfe müdâvemet eden sıbyâna hâce-i meşk olub irâ’e-i sınâ’at-i hatt ile edâ-yı hizmet eyliye yevmî 30 akçe vazîfeye muta-sarrıf ola.”

“Ve ulemâ-i âmilînden ulûm-ı arabiyyede mâhir ve tedkîk ile is-tihrâc-ı mesâ’ile kâdir bir kimesne dahi mekteb-i şerîf-i mezkûr-da hâce-i kitâb olup mekteb-i münîfe müdâvemet üzere olan sıbyândan sâhib-i rüşd ü sedâd ve bâliğ-i nisâb-ı isti’dâd olanla-ra tedris-i ulûm-ı arabiyye ve ta’lim-i lûgat-ı farisiyye-i dürrîyye eyleyüb yevmî 40 akçe verile.”

bunlardanbaşka,mektebebirkapıcıvesüpürücüdealın-mışveonlaradagünde10’arakçeverilmiştir.Ayrıcamek-tebinbirdekoruyucusuvardı.

Vakfiyeden,mektebe60öğrencinindevamettiğinivebun-laradagünde2’şerakçeverildiğiniöğreniyoruz.

osmanNuri Ergin,Türkiye Maarif Târihi adlımuhteşemeserindeşuaçıklamadabulunmuştur:

“Bu mekteb programına Arapça ve Farsça’nın konulmuş ol-ması, o devirde hissedilen ihtiyâcın bir ifâdesi olmakla beraber, Hamîdiye Mektebi’nin o sırada devletin en büyük hükûmet dâi-resi olan Bâbıâli yakınında bulunmasından ve oraya memûr olacakların bunlara muhtâç oluşundan ileri gelir.”

“Hamîdiye Mektebi, bir bakımdan, 1254’de (M.1838) açılması-na teşebbüs olunan rüştiyelerin başlangıcı da sayılır. Çünkü bu rüştiyelerin programları da Hamîdiye Mektebi’nden yüksek bir şey değildi.”

“Sıbyân mekteblerinde çocuklar parasız okuduktan başka, üste de hem gündelik hem elbise alırlardı ve daha üstelik olarak da beda-va yerler-içerlerdi. Hatta yılda bir defa da gezintiye götürülürdü.”

“Hamîdiye Mektebi’nin altında bir sebîl ile iki çeşme ve bir de mağaza vardı. Mekteb, sebîl ve çeşmelerin resimleri, Nevsâl-i Osmanî’nin 4. yılında görülür.”

“Hamîdiye Mektebi’nin öğrencileri, yemeklerini hemen yan taraf-taki imârette yerler ve hepsine her yıl birer boğası kapama, birer fes, birer mintan, birer zıbın, birer kuşak, birer mest pabuç verilirdi.”

MEKTEpTE YApıLAN EğİTİM


Kağıthanede bulunan Daye Hatun Sıbyan mektebi talebe ve hocaları

“Hamîd-i Evvel Mektebi öğrencileri, diğer okullarda olduğu gibi, yılın belli bir gününde sıra ile Bâbıâlî’ye getirilip orada kendilerine pilav, zerde yedirilir ve bahşiş verilirdi.”54

Eskidençocuklarınmektebebaşlamalarıbirtörenleolur-

dukibunaÂmin Alayıdenirdi.bugüzelalayolayını,os-man Nuri Ergin bey’in Türkiye Maarifi adlı eserinden,Tâhir’ül-Mevlevi’nin Mahfel Mecmuâsı’ndaki yazısındanve Ahmet râsim bey’in Falaka adlı kitabından okumakgerekir.


Sebîl, Hamîdiye caddesi ile Mîmâr Kemâlettin Soka-ğı’nın birleştiği yerde, Hamîd-i Evvel İmâreti’nin sağtarafında ve Hamîd-i Evvel Sıbyân Mektebi’nin geniş

pâhıönündeidi.KarşısındaSultânı.Abdülhamid’intürbesibulunmaktadır.

Sebîl,1330’da(M.1912)imâretinyıktırılmasısırasındagâyetdik-katlibirşekildesökülerekGülhâneparkıkapısıkarşısına,Zey-nepSultâncâmiiavlukapısınınsoltarafındakieskiSoğukÇeş-me’ninyerinenakledilmiştir.Semteismiverilenbuçeşmeninkitâbesi,bugünikiparçaolarakcâmiinhazîresindedir.

Türkbarokmîmârisininuygulandığısebîlindökmedemirşe-bekelibeşpenceresivardır.Herpencereninikiyanınabaşlıklı,incevezarifüçsütunyerleştirilmiştir.pencereler2,10metre

yüksekliğindeve1,20metregenişliğindedir.

pencerekemeriüzerine,içindeyazıolmayan,şekillimadal-yonlarasılmıştır.bununüzerindeveşekillibirçerçeveiçinedört mısrâ hâkkedilmiştir. bu yazının üzerinde yine aynıbiçimdebirmadalyonbulunmaktavebunugenişbirsaçakörtmektedir.Saçağınüzerindedâirevîbirkasnakvebununüzerindedekurşunkaplıikenbetonaçevrilmişyüksekbirkubbe bulunmaktadır. Sebîlin her penceresinde yedi tasgözümevcuttur.

Her pencere üzerinde dört sıra halinde hazırlanmış dörtmısrâbulunmaktadır.Hepsiyirmimısrâolankitâbeninta-mamışudur:

hAMÎD-İ EVVEL SEbÎLİ


Gays-ı midrâr-ı kerem, cedvel-i enhâr-himemMenbâ’-i cûy-ı atâ menhel-i ihsân-ü-sehâHüsrev-i dâd-meniş Hazret-i Sultân Hamidİtdi bârân-ı adâletle cihânı irvâZer-ü-sîmi su gibi sarf iderek kılmışdırDest-i ihsânı bu ser-çeşme-i sâfı icrâ Ola her katresi bir bahr-i amik-i gufranSâki-i Kevser ile haşr ide ukbâda HüdâJâle-i adli ile buldu terâvet âlemAçılub gülmededir gonca-i tab’-l zuafâ Dolanup dergâhın ol-şâh-ı adâlet-cânınYüz sürer pâyına cûlar gibi, ashâb-ı safâÂlem-i şevketi serv ü çemen nusret olubAka tiğinden ânın su gibi hûn-ı â’dâGörüb itmâmını âsâr-ı cihândârînin Bendesi Hayri-i hoş-gûy-ı sadâkat-peymâVasfın imlâda zebân-ı kalemi ahres ikenNâgehan yâver olup mû’ciz-i ilhâm-ı HüdâYazdı târihin ânın nutka getirdi LâlîKevserin aynı değil mi bu sebîl-i zîbâ 1191 (1777)

KitâbeyazarıHayriEfendi,üçdefareis’ülKüttâb (Dışişleribakanı) olmuş değerli bir zât idi. 1204Muharrem’inin dör-

dünde(M.24Eylül1789),Kalascivârında,TunaNehri’nekar-şıbozaSuyu’ndaboğularakvefâtetti.

“Âlim, mâhir, kâtip, şâir olup erbâb-ı sülûk olan inâbe ile hânesi tekye-i fukarâ idi. İstidâtlı olanları eğitirdi. Toplanmış dîvânı varsa da basılmamıştır. Şiirlerinde Lâlî (Dilsiz) müstear ismini kullanırdı.”55

“Bu sebîl eski yerinde iken Şekerci Hacı Bekirzâde Muhiddin Efendi tarafından kandillerde halka şerbet dağıtıldığı gibi; ha-ziran, temmuz ve ağustos aylarında da yine halka kar ile soğu-tulmuş sular verildiği yazılıdır.”56

TâhirAğa’nınmîmârbaşılığısırasındayapılmıştır.

İki yanındabirer çeşmebulunduğundan, sebîlingüzel vesimetrik bir görünüşü vardır. Sebîlin içinde de ayrıca birçeşmebulunmaktadır.Mermerkemerliiçkapısınınsağta-rafındavebuçeşmeninarkasındakisağırduvarüzerinde,kareşeklindekimermerlevhayaşunlaryazılmıştır:

Du’â’üs-Sultân sebeb’ül-gufrânEnderûn-ı Hümâyûn Hazîneli İsmâil Efendi 1191. (M.1777)

Sebîl, 1330’da Gülhâne Parkı kapısı karşısına taşındı


15Muharrem1195(M.11ocak1781)târihlivakfîye-sinegöre,“âb gibi sâf ve pâk ve çabuk ve çalak iki nefer kimesne sebîlhâne-i dilârâda sebîl-i evvel ve sebîl-i sânî

olub her biri yirmişer akçe”alacaktır.

“Sebîl-i evvel olan kimesne sebîl-hâne-i merkûme bevvâblığı-nı (kapıcılığını) dahi rû’yet eyleyüb meşrûtiyet üzere yevmî on akçe bevvablığı mutasarrıf ola.”

“Sebîl-i sânî olan kimesne sebîl-hâne-i merkûme ferraşlığını rû’yet eyleyüb ol dahi meşrutiyyet üzere yevmî on akçe” temiz-likvazifesiiçinalacaktır.

“Sebîl-hâne-i râ’nânın cânib-i yemîninde vâkî çeşme-i müstes-nânın hâfız-ı tası sebîl-i evvel olan kimesne olub cânib-i yesâ-rında olan çeşme-i bî-behânın hâfız-ı tası sebîl-i sânî olan ki-mesne olub her biri subh u mesâ (sabah ve akşam) ref ’ü ta’lik-i tas ile edâ-yı hizmet eyleyeler meşrûtiyyet üzere yevmî beşer akçe vazifeye mutasarrıf olalar.”

“İmâret-i âmire ve sebîl-hâne-i mezkûre ve çeşmelere ve sâ’i-re cereyan eden mâ’-i lezîze bir müstakim ve pîşe-kâr kimesne râh-ı âbî olub yevmî on akçe vazifeye mutasarrıf ola.”

“Bir kimesne dahi gulâm-ı miftah-ı râh-ı âb olub yevmî beş akçe vazifeye mutasarrıf ola. Ve hâssa-i hümâyûn su nâzırı olan ağalar evkâf-ı hümâyûnları mâ’-i lezîzinin râh-ı âbleri husûsu-na nezâret ile yevmî beş akçe vazîfe-i nezârete mutasarrıf olub mahsûlât-ı vakf-ı hümâyûndan nâzır-ı merkûma senevî yüz kuruş cihet-i ma’işet verile…”

İmâretarsalarıileberabersatınalınanikimasuramâ’-i le-ziz,sebîlhâneveçeşmelerekâfigelmediğinden,onmasurasuyaihtiyaçduyulmuştur.bununiçinYenicâmivakfındanveEyüp’ebağlıbahçeköyücivârındanyenidentedârikedi-lensu,kemerlerekatılarak,sunâzırıvebilirkişileringayretiilebeşlülesuteminedilmiştir.Herbirlülesisekizermasu-raolarakkırkmasurasueldeedilmiştir.57

VAKfİYESİNE GÖRE SEbİL


Hamîd-i Evvel Sebili’nin solundaki çeşme

hAMÎD-İ EVVEL ÇEşMELERİ

Sebîlinsağvesoltarafındakiçeşmeleraynıbiçimveşekillidir.1912’deşimdikiyerinenakledilmiştir.Yeriiçinsebîlbahsinebakınız.

rokokostilliaynataşınınikiyanınaveçeşmecephesininikitarafına birer ince sütun yerleştirilmiştir. Tamamen mer-merdenyapılmışolançeşmeninşekilliaynakemerininüze-rine, içindeMâşâallah yazısı bulunan şekilli birmadalyonasılmıştır. bunu takip eden silmenin üzerinde, dört satırhalindehazırlanmışsekizermısrâlıbirkitâbebulunmakta-dır.Sebîlinuzatılansaçağıkitâbeyiörtmektedir.Sebîlinsağtarafındakiçeşmeninsağındasebîlinmermerkemerlikapısıbulunmaktadır.

Çeşmelerinkitabesisebîlinsağtarafındakiçeşmeüzerindebaşlamakta ve sebîlin sol tarafındaki çeşme üzerinde sonbulmaktadır.Herikiçeşmededesekizermısrâvardır.Kitâbeşudur:

Zıll-i Hüdâ-yı müste’ân şâhinşeh-i kevn-ü mekânBâbında anın Hüsrevân ihsânını eyler ümmîdFeyz-i zülâl-i meşrebi sîrâb ider bir matlâbıDevrinde çerhin kevkebi her biri hurşîd-i sa’idMir’ât-i tâb’-ı enveri hurşîd olur reşk-âveriEf ’âl-i hayrın masdarı ol tâb’-ı pür-nûr u reşîdRûh-ı Hüseyn’i şâd idüb feyzinden istimdâd idübBu çeşmeyi bünyâd idüb atşânı kıldı müstefidOl Hüsrev-i kudsî-sıfat icrâ idüb azb-ı FıratLeb teşnesi âb-ı hayat şerminden olmuş nâ-bedîdAtşân ider tâ cüstu-cû suyu cihânda sû-be-sûFermânını mânend-i cû icrâ ide Rabb-ı MecîdLûtfi kazub mermerde nâm oldu enâm içre be-nâmYazdı iki târih-i tâm her biri mümtaz-ü vâhidRûh-ı Hüseyn’i şâd ile mâ’i safâyı ver dileZemzem akıtdı cûdiyle Şâh-ı Cihân Abd’ül-Hamîd 1191 (M.1777)58


Medrese,Hamidiyecaddesi boyunca uzananArastaÇarşısı’nınarkasında,HamîdiyeTür-besi ile Zahîre borsası Sokağı arasındadır.

Zahîre borsası Sokağı’na,Hamîdiye Türbesi avlusuna veYeni postahâne caddesi’ne açılan kapıları vardır. Türbeavlusunaaçılanikikapısımevcuttur.fakatYenipostahânecaddesi’neaçılankapıgibi,birikapatılmıştır.

Medresenin esas kapısı, Zahîre borsası Sokağı üzerin-dedir. bu kapının sağ tarafında Yıldız Dede Hamamı verâsîm paşa Hanı bulunmaktadır. Kapının üzerinde dörtsatırhalindehazırlanmışonaltımısrâlıbirkitâbesivardır.Hersatırındadörtmısrâbulunankitâbesişudur:

Pâdişâh-ı âl-i Osman sâye-i Rabb’ül-MecîdHazret-i Abd’ül-Hamîd Hân sâhib-i re’y-i sedîdMatlâ’-ı divân-ı şevketdir fürûğ-ı devletiFerd-i zâtı gûyiyâ Şehnâme’de beyt’ül-kasîdMedrese mekteb imâret hem kitabhâne sebîlYapdırub aldı du’â-yı hayr-ı akrâr ü abid

Medrese sûretde ammâ hey’et-i matbû’asıMuhtasar mecmu’â-i nâdidedir gâyet müfîdBârek-Allah bir mu’allâ medrese yaptırdı kim,Vâz’-ı erkânı mü’esses tâk-ı vâlâsı meşîdMesken-ü me’kel kütüb âmâdedir özr itmeyübTâliban tahsîl-i ilme eylesün sâ’y-i mezîdHasbetenli’llah idüb ilm-i şerife îtibârEnbiyâ vârislerine itdi ikrâm-ı ekidBinde bir ancak düşer Tevfik ana târih-i tâmEhl-i ilme medrese yaptırdı Şeh Abd’ül-Hamîd1194 (M.1780)

Kitabe yazarıYahyâTevfikEfendikitâbeyiyazdığısırada,Mekke-i Mükerreme Kazası’ndan ayrılmış, evinde otu-ruyordu. 1205’de (M.1791)şeyhülislâmolduveonüçgünsonra27Mart1791’devefâtetti.Kabrifâtih’te,YediEmir-lerSokağıüzerindekimedresesiavlusundaidi.1918büyükfâtihyangınındayandıvehepsibirdenyokoldu.59

Sokağa açılan cümle kapısından küçük bir avluya girilir.

hAMÎD-İ EVVEL MEDRESESİ


Tamkarşıda16x31.30metreölçülerindeolanmedreseav-lusu,sağtaraftakütüphâneyeçıkantaşmerdiven,soltaraftadaArastaÇarşısı’nınarkasınaçıkılanmedhâlvardır.Küçükavluda,medresemescidininavlusundaikenburayagetiri-lenkitâbesizikiçeşmevardır.Mermerdenyapılmışlardır.

Dikdörtgenşeklindeyapılmışolanmedreseyirmibiroda-danolupönündemermersütunlubirrevâkvardır.Sağvesol tarafta,odalarınönündeki revâktaonbirer, iki taraftaise dörder sütun bulunmaktadır. Sütun başlıkları klasikdeğildir. Avlunun ortasındaki şadırvandan eser yoktur.odaların üzeri kurşun kaplı kubbelerle örtülmüştür. Av-lununüstü,borsatarafındanbetonarmekolonlarüzerineoturtulmuşbirçatıilekapatılmışveuzunkenarlarınabireraydınlıkfeneriyapılmıştır.

birinci küçük avludanmedrese avlusuna girildiğinde, he-mensağvesoldakimerdivenlerdensetüzerindekimedreseodalarına çıkılır. Her odanın altında odun ve kömür koy-mayayarayanbirermahzenvardır.İstanbulmedreselerininhiçbirinin odaları altında mahzen yoktur. bunlar evvelcemedreseninyerindebulunanmanastıraaitolmalıdır.

Medreseodalarınayuvarlakkemerlikapılardangirilir.Yanduvarlarındakiyüklükveocakyerleribugündolapolarakkullanılmaktadır.Herodakesmetaşsöveli,klasiktopuz-ludemirparmaklıklıikipenceredenışıkalır.Herikihücrekapısınınarasındakiüçüncükapıdanbodrumkatınainilir.Merdivendenöncebirsahanlığagelinir.Dışduvardaaçılanhava deliklerinden merdivenlerin aydınlanması sağlan-mıştır.

Hamîd-i Evvel Medresesi avlusunun 1939 tarihindeki hali


“Her ilim sahibinin üstünde daha iyi bir bilen vardır” Hamidiye Medresesi Mescid kapısı üzerinde bulunan Yusuf Suresi’nin 76. ayetinin son kısmı yer alır

Hamîd-i Evvel Medresesi avlusunun günümüzdeki hali


revâklımedreseavlusunungüney tarafındabu-lunan beşik tonoz örtülü bir geçitten mescitolarak da kullanılan dershâneye gidilir. Ayrıca

güneyvebatı taraflarınınbirleştiğiköşede,üstübeşik to-nozileörtülüüçüncübirgeçittendemedresehelâlarınınolduğuavluyavarılmaktadır. İçteniçe10metrex10met-re ölçülerinde olan kare planlı mâbet veya dershâneninönündedörtmermersütunlubirgeçitvemescitkapısınınsağındadabahçeyeaçılanbirkapıvardır.

Mescidin kapısı üzerinde mermer bir taşa yazılmış birâyet-ikerimebulunmaktadır.Altveüstpencerelerdenışıkalanmâbet,ikisıratuğlahatıllıolarak,muntazamolmayankesme taştan yapılmıştır. pencerelerin bazıları öncedenörülmüştür.Kurşunkaplıkubbesisekizyüzlübirkasnağaoturtulmuştur.

Medreseyi kullanan Ticâret borsası, mescidi betonarmebirhasırlaikikataayırmıştır.Üstkatmeclistoplantısalonuolmuştur.Mâbedinmihrâbıisealtkattakalmıştır.

MescitbahçesindenHamîdiyeTürbesiavlusunaveYenipos-tahânecaddesi’neaçılankapılarsonradanörülmüştür.

Hamîd-i EvvelMedresesi, imâretin yıktırılması ve yerineıV. Vakıf Han’ın yapılması üzerine kapatılmış; buna be-del olarak Yavuz Sultân Selim câmii İmâreti yıktırılmış,arsasına Hamîd-i Evvel Medresesi ve Kütüphânesi inşaolunmuştur.Üçkatvebirbodrumdanibaretolanbinâ,on

altıbin lirayamâlolmuştur.bodrumkatındamutfak,ye-mekhâne,banyovelavabolarbulunmaktadır.Diğerkatlar-dadershâneler ve idâriodalar vardır.burayamedreseninyaptırılması,Hamîd-iEvvelMedresesi’ninyıktırılacakol-masındankaynaklanmıştır.60

Yeniyapılanmedresenin,YavuzSultânSelimcâmiiavlu-sunabakankapısıüzerinevebirsırahalinde,“Birinci Abdül-hamid Han Medresesi”yazılmıştır.bunefishat,ÖmerVasfiEfendi’nindi.buyazının sağındavebir çerceve içinde“ilk yapılışı 1194”;soltarafındaveyinebirçerceveiçinde“yeni-den yapılışı 1333”diyeyazılmıştır.buradanmedresenin1915senesindeinşâolunduğunuanlamaktayız.

KitâbeyazarıÖmerVasfiEfendi1880yılında,Tophâne’de,DefterdârMahallesi’ndedoğdu.Hırka-işerîfcâmiikâtibiHâfızEyüpSabriEfendi’ninoğludur.İyibireğitimgördü.babasınınvefâtıüzerine1899’dakâtiplikgörevibunaveril-di.1893’defevziyeMektebisülûshocasıKadriEfendi’denyazmaya başladı. 1907’de icâzet aldı. 2 cemâziyelâhir1347’de (M. 26Kasım 1928) vefât etti. Kabri Eyüp SultânMezarlığı’ndadır.61

Hamîd-iEvvelMedresesi1926târihinde,mülkiyetiveyıktı-rılmasışartıileİstanbulZiraatborsası’naverilmiştir.borsaidârecileriburasınıyıkmamışveonararakmedreseavlusu-naahşapyazıhâneleryaptırmıştır.Aslınadokunmadanya-pılanyenilemeneticesinde,medreseninyalnızmescitkısmıbetonhasırileikiyebölünmüştür.62

MEDRESENİN DERShâNESİ VEYA MEScİDİ


15Muharrem 1195 (M. 11ocak 1781) târihli vak-fiyesinegöre,medresedegörevyapacakolan-larda şu vasıflar aranıyordu: “Envâ’-i fezâ’il-i

hamîde ve esnâf-ı ma’arif-i adîde ile mevsûf ve kemâl-i salâh ve diyânet ile mâ’rûf bir zât-ı sütûde-sîmât” olmuş, “Medre-se-i münîfede muhaddis” olanlar,haftanınpazartesiveper-şembegünlerimedresedershânesindeöğrenciye “tedrîs-i fenn-i şerîf-i hadîs-i Nebevî” öğretecekve240akçegibibü-yükbirgündelikalacaktır.

“Âlim, fâzıl ve kâmil bir temiz ahlâklı zât dahi medrese-i hümâyûnda müderris olup”cumâvehaftanınüçgünündenbaşka, isteklilerle meşgul olacak, Vakf-ı Hümâyûn’dangünde240akçealacaktır.

Değişikkonularvedersleriçinbilgiliikikimse,Medrese-iHümâyûn’dagenelkültürhocasıolup,biri“yevm-i sülesâ ve erba’ada ve biri dahi yevm-i cum’a”damedresedershânesin-deöğrenciyedersvereceklervebununiçindegünde50’şerakçealacaklardır.

okumada mâhir, öğretmeye muktedir bir kimse dahişeyh’ül-kurrâolacakvehaftadacumartesivepazartesigün-leritürbede“tedrîs-i ilm-i kırâ’at eyleyüb”günde50akçeala-caktır.

“Medrese-i Hümâyun’da bulunan 20 adet odaların her birinde iskân olunan ikişer neferden 40 nefer talebenin her birine gün-

de ikişer akçe” verilecektir.

40 nefer talebenin ayrılması hususu şeyhülislâm EfendiHazretleri’ne verilip, durumları imtihanla anlaşıldıktansonrakırköğrencibilgilerinegörebirinci,ikinciveüçüncüdiyekırkıncıyakadartertipedilecek;deftermûcibincebi-rincidenyirminciyekadarolantalebeninonöğrencisigün-deyirmişerakçeileSahih-ibuhâri-işerifveonneferidahigündeyirmişerakçeileSahih-iMüslîm-işerifhânolacak;gerikalanyirmiöğrenci ileüçadet türbedârvemüderrisodasındaoturan, inzibâtı teminedenhocanınyardımcısıvedışarıdantâyinolunanaltıkişiolmaküzeretoplamotuzkişidegündeüçerakçe”alacaktır.

Medrese dershânesinin kapıcısı altı akçe, her ikisinin te-mizleyicisigündeonakçe,medreseninkapıcısıveçöpünüatankimseisegündedörtakçealacaktır.

şadırvan temizleyicisi günde altı akçe, çamaşırhâneyi vehelâlarıtemizleyendegündedörtakçealacaktır.Helâlarınkandilleriniyakanadagündeüçakçeverilecektir.

Medresede bulunan öğretim üyelerinden muhaddis vemüderris efendilerden her birine günde dörder çiftten 8çift,şeyh’ül-kurrâveders-iâmm-ievvelvesânîefendiler-denherbirineikişerçiftdengünde6çiftveyirmibaboda-lardaoturankırk talebeninherbirinebirerçiftdengünde40çiftfodlaverilecektir.63

VAKfİYESİNE GÖRE hAMÎD-İ EVVEL MEDRESESİ


Kütüphâne,HamîdiyecaddesiileZahîreborsasıSokâğı’nınbirleştiğiyerdevesokağınsolköşe-sindedir.Medresedenbirazayrıolankütüphâ-

nenin sol tarafında, külliyenin akârı olan Arasta Çarşısıbulunmaktadır. Kütüphâne, altındaki dükkânın yüksekkemeriüzerineoturtulmuştur.budükkândameşhûrHacıbekirşekerlemecisibulunmaktadır.

ı. Abdülhamid vakfîyesinde, “Çorlulu Ali Paşa Sarayı den-mekle şöhretine binâ’en tahdîd ve tavsîfden müstağnî yirmi aded kârgir dekâkin ile bir adet kemerde vâki’ dellâk odasını müştemil saray-ı kebîr”diyebahsedilenvemedreseninyerindeolduğubilinenÇorluluAlipaşaSarayı’nınyanındaki“bir adet kemer-de vâki’ dellak odası”bukütüphâneninyeriolabilir.Çünkübukütüphânedebiradetkemerüzerindedir.64

Sokağaaçılancümlekapısındanküçükavluyagirildiğinde,tamkarşıdamedreseavlusuvesağtaraftadakütüphâneyeçıkılantaşmerdivenvardır.buradanüstkattakiholegidi-lir.Üstütonozbirçatıileörtülmüştür.buhol,ikiyanduva-rındakiikipenceredenışıkalır.Holdenküçükbirkoridora

geçilir.Soltarafta,kütüphâneönündekikareplanlıantreyeaçılanbirkapıvardır.Kemerliolanbukapıüzerindedörtsatırhalindehazırlanmışşukitâbevardır:

İkmâl-i pâdişehân, Hân Hâmîd-i âdilFazl-ı hâkile idüb adl binâsın teşyîdKamyâb oldu makâsadla zamânında fuhûlBu kitabhânenin ihyâsın idince temhîdBendesi mazhâr-ı eltâf ü utâsı HayriLevhâ-i manzûme-i evsâfın ederken tesvîdGeldi bâ-lûtf-ı Hüdâ hâtıra bir hoş târihYümn-i câvid ola Dâr’ül-kütûb-i Şâh Hâmîd1194 (M.1780)

KitâbeyazarıHayriEfendiiçindahaevvelbilgiverilmiştir.

bu küçükholün sağ tarafındaki kapıdandikdörtgen şek-lindeki okuma salonuna girilir. Salon, basamağın sağ vesolundabulunaniyonbaşlıklıikişertaneincesütunlahol-denayrılır.

hAMÎD-İ EVVEL KÜTÜphâNESİ


okumasalonunungüneyindekibirkapıdankütüphânenincilthânesinegeçilmektedir.cilthânebirbüyükveikiküçüktonozileörtülmüştür.

Salonun sokak tarafındaki cephesinde bir ve cadde tara-fındaüçtanedikdörtgenşeklindepenceresivardır.Arastatarafındaiseikipencerevebirdedemirkapıbulunmakta-dır.Vaktiyleburasıkapıdandükkânlarınüzerineçıkıldığı,belkideezanokunduğubiryerdi.Ziyabey,“Kütüphâneden

oldukça geniş bir yere geçilir ki burası, îcâbı halinde talebenin istirahat etmelerine mahsus, âdeta bir mehtâbiyedir”demek-tedir.

Kütüphâne,tuğlahatıllıolarakmuntazamolmayankesmetaştan yapılmıştır.Üzeri beşik çatılı bir örtü ile örtülmüşolupkirpisaçaklıdır.okumasalonukalemişleriilebezen-miştir.burasışimdiborsa’nınyönetimkurulutoplantısa-lonuolarakkullanılmaktadır.65

Cilthane günümüzde Yönetim Kurulu Toplantı odası olarak hizmet veriyor


Hamîd-i Evvel Kütüphânesi günümüzde Yönetim Kurulu Başkanı odası olarak hizmet veriyor

VAKfİYESİNE GÖRE hAMÎD-İ EVVEL KÜTÜphâNESİ

Külliyenintemeli1190şâbân’ında(M.1776Ekim)atılmış ve on dört ay sonra bazı bölümleri ta-mamlanmıştır.Medresevekütüphânenininşâ-

sıiseancak1194(M.1780)târihindebitirilebilmiştir.

Kütüphâneninçalışmasıvepersoneltâyiniileilgilihusus-lar 1195 (M.1781) yılının başında hazırlanan vakfîyesiyletespitedilmiştir.

Hamîdiye Kütüphânesi’nin dört hâfız-ı kütübü, bir mü-cellîdi, bir faraşı ve bir de kapıcısı vardı. Sultân ı.Abdül-hamidburaya1552kitapvakfetmiştir.birsüresonra,1199(M.1785)yılındaLalaİsmailEfendi,kütüphâneye750kitapvakfetmişvekütüphânebirazzenginleşmiştir.LalaİsmâilEfendiayrıcadörthâfız-ıkütûbebeşerakçelikekgelirdeteminetmiştir.bununiçintanzîmettiğivakfiyesi,cemâzi-yelâhir1229(M.1814Mayıs)târihlidir.

ı. Abdülhamid vakfîyesine göre “Kütüphâne-i Hümâyûn’da hâfız-ı kütûb-i evvel ve sâni ve sâlis ve râbi’olub kütûb-i celîle def-

terinde tâ’yin” edilmekte ve açıklamaya göre, kitap isteyenöğrenciyi azarlamadan, reddetmeden bu işi yapan birincihâfız-ı kütûbegünde120akçe,ikinciye100akçe,üçüncüye90akçevedördüncüyede80akçeverilmekteidi.bunlarınherbiri,kütüphâneninmenâzilindeyanievlerindeoturmak-taidiler.

Kütüphânede ayrıca doğru bir kimse kapıcılık vazifesiniyapıyor, kütüphânenin temizliği ilemeşguloluyor vebu-nuniçindegünde50akçealıyordu.

Kütüphânede,sanatındaöndegelenbirkimsedemücellitolarakbulunuyor;tâmiremuhtaçkitaplarıonarıyorvecilt-liyordu.bununiçinbukimseye10akçeödeniyordu.

bugündeliklerdenbaşka,Hâfız-ı Kütûb-i Evvelefendiyegün-dedörtçiftfodla;ikinci,üçüncüvedördüncühâfız-ıkütûp-leredeüçerçifttengündedokuzçiftfodlaverilmekteidi.buekmeklerkülliyeninimâretindengeliyordu.66

hAMÎD-İ EVVEL KÜTÜphâNESİNE KİTAp VAKfEDEN LALA İSMAİL EfENDİ

HâfızolanİsmâilEfendi,Enderun-ıHümâyûn’danyetişmişveSultanı.A.bdülhamid’inoğluşeh-zâdeMehmet’e lala olduğu için de bu lakapla

şöhretbulmuştur.Hamîd-iEvvelSebîliiçindeki1191(1777)tarihli kitabe de bunundur. Sebile bazı vakıflar yapmış ol-malıdır.HacegândanolanLalaİsmailEfendi,18rebiyülâhir1233(M.25şubat1818)târihindevefâtetti.KabriEyüpSultânTürbesi hazîresinde, Lala Mustafa paşa Türbesi ile EyüpSultânTürbesiarasındadır.şâhidesindekihatnefîstir.67

Aşağıdaki satırlar,MüjgancunburHanım’ın, I. Abdülha-mid Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphânesi adlıeserindenaynenalınmıştır:

“Kütüphânesi hem bir medrese hem de başlı başına bir binâ içinde o devrin genel kütüphâneleri tipindedir. Vakfiyede yazıl-dığına göre fevkani bir binâdır, yanında bir de küçük odası var-dır. Kapısındaki kitâbe ‘Yümn-i câvid ola Dâr ül-kütüb-i Şâh Hamîd’dir.

I. Abdülhamid Han’ın vakıf tesisleri içinde Batılı yazarların en çok dikkatini çeken daima kütüphâne olmuştur. XVIII. Yüzyıl sonlarında İstanbul’da uzun süreli bir kültür gezisi yapan İtal-yalı rahip M. L’Abbe Toderini Türklerin Edebiyatı Üzerine adı-nı taşıyan üç ciltlik eserinin ikinci cildinde İstanbul kütüphâne-lerinden bahsederken en geniş bölümü Hamidiye Kütüphânesi üzerine yazmıştır. Önce I. Abdülhamid’e övgüyle söze başlayan Toderini, kütüphâne için şunları söyler:68

Devrin hükümdarı Sultân Abdülhamid, tabiatı icabı harpten çekinen, sakin karakterli bir şehzâdeydi. Devamlı olarak ede-biyatla meşgul oluşu, onu çok merhametli yapmıştı. Pâdişâh oluncaya kadar tek eğlencesi, kitaplar ve haremdi. Tahta çı-kınca da edebiyatın ve edebiyatçıların dostu ve hâmisi oldu. Pâdişâhlığa cülûsunda şairlerin, nâzımların çoğu, ona ilerde-ki ikbal ve azametini tasvir eden şiirler sundular. Abdülhamid hepsini mükâfatlandırmak istediği için, pek çok kimseler bu

yüzden büyük gelirler sağladılar. İmparatorluğun en bilgin üs-tadları tarafından yetiştirilen ve seçkin kitaplara müptelâ olan pâdişâh, sayıca az olmasına rağmen enfes yazmaları bakımın-dan zengin bir genel kütüphâne kurmuştur. Pâdişâhın hüküm-darlığı Türk edebiyatı için çok parlak bir devir olmuş, bu devir-de matbaa yeniden ihyâ edilmiştir.

Kütüphâne H.1194’de (M.1780) halkın istifadesine açılmıştır. Chiaya Bey’den beri (Yahyâ olsa gerek) İmparatorluğun mü-hürdârı olan Reis Efendi, altından büyük harflerle kütüphâne kapısının üzerine hakkedilen kitabeyi nefis mısralarla kaleme almış; pâdişâhın fazilet ve adaletini övdükten sonra, son mısra-da âdet olduğu tarzda kütüphânenin tesis târihini belirtmiştir.

Kitâbe şöyle biter: Sultân Abdülhamid’in kütüphânesi ebediyen pâyidar ve âbâ-dan olsun.

Kitapların bulunduğu binâ, iki oda, bir küçük salon ve bir so-fadan müteşekkildir. Kütüphâne tamamen taştan inşa edilmiş, inşâsı dokuz buçuk ayda bitirilmiştir. Altı tane kütüphânecisi vardır. Bunlardan biri diğerini idâre ve murâkabe eder; hâ-fız-ı kütûplerin yatacakları evler ve yiyecekleri de sağlanmıştır. Türklerin paskalyaları sayılan bayramda ayrıca onlara 40 ku-ruşluk bir bahşiş de verilmektedir.

Bu kütüphâne Bahçekapusu semtinde, imâret binâsının karşı-sında ve hükümdar türbelerinin yakınında bulunmaktadır. Salı ve cuma günleri müstesnâ, bütün günler açıktır. Orayı görmeye gittim. Çünkü bu kütüphâne çok meşhûr ve çok övülen bir yerdir. Binâ, yanları müsâvi olmayan bir paralelkenardır. Kubbesi na-kışlarla süslenmiş, çok sayıda pencerelerle iyice aydınlatılmıştır. Duvarlara yerleştirilen ve binâyı süsleyen nişlerin başlıkları inci rengiyle nakşedilmiş, kalanı yaldızlı sütuncuklarla süslü ve ceviz ağacından mahâret ve zarâfetle yapılmıştır. Bakır tel kafeslerin arasından, kendilerine has sağlam mahfazalar içindeki kitaplar görülür. Kütüphânenin girişinde, Türk kadranlı büyük ve güzel


rakkaslı bir duvar saati vardır. O bana bir Londra mamulâtı gibi geldi. Muhtelif zamanlarda bu kütüphâneyi ziyaret ettim. Diğerlerinde olduğu gibi, burada da dâimâ okumaya çalışan veya yazmaları istinsahla meşgul Türkler gördüm.

Şövalye Cosmo Comidas’ın istediği, M. Sturmer’in bilgi verip tercüme ettiği katalogda bulunan kitapların sayısı 1604’e çıkar. Bazılarını notlar ekleyerek inceledim. Kitapların düzenlendiği sınıfların sayısı yirmiyi bulur. Kur’an’ı tecvidle ve güzel okuma-yı öğreten kitaplar için ayrı bir sınıf vardır. Diğer sınıflar Sultân Mehmet ve Ayasofya kütüphânelerinde görüldüğü gibidir.

Bundan sonra konulara göre kütüphânedeki eserleri inceleyen Toderini, bilhassa Tevrat’ın Arapça 16 çevirisi ile üç kopya Mezmur tercümesinden, İncil’in iki çevirisinden bahseder. Son-ra Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali hatlarıyla yazıldığı söyle-nen Kur’an nüshaları üzerine genişce fikirlerini yazar. Bu arada çeşitli konulardaki belli başlı eserlerden, meşhur küreden, kır-mızı yaldızlı meşin cilt ve mahfazalardan söz açar.69

Toderini’nin verdiği bilgilerle vakfiye karşılaştırılacak olursa bazı uyuşmazlıklar görülür. Vakfiyede hâfız-ı kütûp sayısı altı değil dörttür. Aranan vasıflar ‘İffet, sadakat ve salâh ve istikamet ile mevsuf olmaları’dır. Bunlar birinci ikinci, üçüncü, dördüncü hâ-fız-ı kütûp olacaklar; kitapları defterde yazılıp belirtildiği gibi, isteyen talebeye kızıp azarlamadan, red ve tekdir etmeden verecek-lerdir. Birinci 120, ikinci 100, üçüncü 90, dördüncü 80 akçe ala-caktır. Dikkati çeken husus, bu ücretlerin muhaddis ve müderris gündeliklerinden sonra diğer görevliler arasında en yüksek ücret olduğudur. Hafız-ı kütûplere ayrıca birer ev de tahsis edilmiştir. Vakfiyede bu husus ‘Ve bâlâda vasıfları mürûr iden huffâz-ı kütüb, menâzilinde herbiri sâkinler olup du’â-i devâm-ı devlet-i hazret-i tâc-dâriye iştigâl eyleyeler’ diye geçmektedir. Kütüphânenin diğer görevlileri müstakimü’l etvâr bir kapıcı ve süpürücü, bir de san’a-tında ehliyetli bir ciltçidir. Kapıcı süpürücü 50, ciltçi 10 akçe gün-delik almaktadır. Toderini’nin yazdığı bayram bahşişi vakfiyede geçmemektedir. Fodla tayınından birinci hafız-ı kütûp günde dört çift; ikinci, üçüncü ve dördüncü günde üçer çift; bevvâb ve ferraş-ı kütüphâne iki çift; mücellid bir çift fodla alacaklardır. Kapıcı ve ciltçi ile personel sayısı Toderini’nin verdiği rakamı bulmaktadır.

XVIII. Asırda İstanbul’u anlatan P.C. İnciciyan, yanlış olarak Hami-diye kütüphânesini câmi kütüphâneleri içinde saymıştır.70

M. D’Ohsson ve Dr. Giulio Ferrario Hamidiye Kütüphânesi’nden aynı ibarelerle bahsederler. I. Abdülhamid Kütüphânesi’ni pâ-dişâhlar tarafından halkın istifadesine açılan kütüphâneler ara-sında birinci derecede bulurlar; Müslümanların kayıt işlerinde, yerleştirme ve muhafazada kendilerine mahsus usulleri olduğunu söyleyip iki tip kütüphâneden bahsederler ki bunların ilki Hamî-diye’dir. ‘Her kitabın meşinden bir mahfazası bulunur, kitap adı kenara ve mahfazanın üzerine büyük harflerle yazılıp, duvar bo-yunca dört köşekonulmuş aynalı tel kefesli dolaplara sıralanır’ derler ve örnek olarak da Hamîdiye Kütüphânesi’nin o zamanki bir görünüşünü verirler.71

Joseph von Hammer de 1822’de yayımladığı ‘İstanbul ve Bo-ğaziçi’ni anlatan eserinde Hamîdiye Kütüphânesi’ne genişçe bir bölüm ayırmıştır. Önce diğer İstanbul kütüphâneleriyle bu kütüphânenin karşılaştırılmasını yapan Hammer, Hamidiye için, ‘Sultân Abdülhamid Kütüphânesi diğerleri içinde en yeni kurulanıdır. Adı geçen pâdişâhın türbe ve medresesinin yanın-da, Bahçekapısı semtindedir. Bu kütüphâne hem yakınlığı hem de personelinin iyiliği ve hizmetseverliği yüzünden Galata’da, limanın tam karşısında oturan Avrupalılar içim gidilmeye en müsait ve en faydalanılabilir bir kütüphânedir. Çoğu câmilerin yanında bulunan ve ancak fermanla girilebilen diğer kütüphâ-nelerde, bu arada meselâ daha uzaktaki güzel ve büyük Râgıp Paşa Kütüphânesi’nde yabancıların okumasına müsaade edil-memektedir,’ der. Hamîdiye Kütüphânesi’nde birçok sabahları-nı çalışmakla geçiren Hammer, kütüphâneyi ve dikkatini çeken hususları şöylece anlatır:

Burada Türk tarzında (bağdaş kurarak) oturulmaktadır. Ne bank ne de iskemle vardır. Yere sadece hasır serilmiştir. Oraya buraya konulmuş olan rahleler oturmak için değil, okuyucu-ların üzerine kitap koymaları için kullanılmaktadır. Burada da İstanbul’un bütün diğer kütüphânelerinde olduğu gibi kitap salonu aynı zamanda okuma salonudur. Kitaplar tel kafesli do-laplarda yatay olarak üst üste sıralanmıştır. Kitap adları bizde olduğu gibi kitapların sırtlarında değil, cildin etek kısmında ya-hut ince ciltlerin ara kapaklarında yazılıdır. Bu kütüphâneler -cuma hariç- bütün gün sabahtan ikindi namazına kadar -yani güneşin doğuşundan öğle ile güneşin batışı arasındaki zamana kadar- açıktır, hattâ bazıları güneşin batışına kadar açık kal-mak zorundadır. Öğleyin ezan okunduğu zaman bütün okuyu-cular ayağa kalkar, yüzleri kıbleye dönük olarak sıralanırlar. İçlerinden biri öne geçip namazı kıldırmak için imam olur. Bu

Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİ vE ÇEvrEsİ 65


dini hareket, orada bulunan ve namaza katılmayan Avrupalı-ları hiç rahatsız etmeden yapılmaktadır. Bu durum, yabancıla-rın çalışmasının nazmın değerinden bir şey kaybettirmediğine ve aynı zamanda dini hoşgörürlüğe güzel bir örnektir.72

1831-1832 yıllarında Türkiye’de gezi yapan bir Amerikalı, İs-tanbul’un saray, tekke ve halk kütüphânelerinden bahsettikten sonra, ‘Abdülhamid Kütüphânesi en iyi düzenlenmiş ve en çok muvaffak olmuş bir kütüphanedir,’ der.73

1844’de Charles White, Abdülhamîd Kütüphânesi’nin 1781 yılında bu sultân tarafından kurulduğundan, Avrupalı gezi-cilerin bu kütüphâne koleksiyonlarına diğerlerinden daha çok âşinâ olduklarından, çünkü kütüphânenin kurulduğu Bahçe-kapısı’nın iskeleye çok yakın bulunduğundan bahisle bu kütüp-hânenin asli değer bakımından Râgıp Paşa ve Ayasofya Kütüp-hâneleri’ne nispetle ikinci derecede olduğunu, 2500’ü bulan cilt sayısı ve saha bakımından onlara eşit olduğunu ve bânisinin türbesine yakın inşa edildiğini söyler.74

Birkaç sene sonra eserini neşreden Ubicini, Abdülhamid Kütüp-hânesi’nin 1779 yılında 6 kütüphânecisi ve 1604 kitapla kurul-duğundan, kütüphânede çok kıymetli birçok Kur’an bulundu-ğundan, bilhassa üçünün denildiği gibi Halife Ömer, Osman ve Ali tarafından yazılmamakla beraber en azından Peygamberin ilk halifelerinin çağına ait olduğundan bahseder.75

Görüldüğü gibi Hamîdiye Kütüphânesi’nde bahsedilen dış eser-lerde kuruluş yılı değişik olduğundan başka, muhtevasını göste-ren rakamlar da başka başkadır. Kütüphâne 1194’te (M.1780) 1504 yazma, 48 basma eserle kurulmuştur. Eserlerinin hepsinin zahriyerinde pâdişâhın vakıf mührü, Evkâf-ı Haremeyn müfet-tişi Ali Behçet Efendi’nin tescil yazısı ve mührü bulunmaktadır.

I. Abdülhamid’in vakıf mühründe şu ibare görülür:

İlâhî be-hakk-ı Kur’ân-ı mecîd Arâyiş-i gülzâr ola Abdü’l-Hamîd

Hamîdiye Kütüphânesi’ne 1784 yılında Lala İsmâil Efendi ta-rafından ikinci büyük ve kıymetli bir koleksiyon daha vakfedil-miştir. 1864 sayımına göre bu kitapların sayısı 762’dir.

Her iki vakfın katalogu ilk defa 1858 de Londra’da Kâtib Çele-

bi’nin ‘Keşf üz-Zünûn’unun yedinci cildinde (s.503-528) G. Flü-gel tarafından bastırılmıştır. Kataloğun 25 yapraklı, nestalikle yapılmış bir yazma nüshası Viyana İmparatorluk Kütüphânesi yazmaları arasında No. Mat 113’tedir. İkinci defa aşağı yukarı 1884 yılında Maarif Nezareti tarafından İstanbul kütüphâne-lerinin matbu kataloglarını tertip ve tanzimle görevli Mekâtib-i Rüşdiyye Müdürü Selim Sabit Bey’in muhtırasıyla İstanbul’da neşredilmiştir. Bu fihristin sonunda Lala İsmail Efendi kitapla-rı da kayıtlıdır.

Kütüphânede çeşitli yıllarda yapılan sayımlar Maarif Salna-meleri’ne değişik rakamlarla geçmiştir. 1864’te 1482; 1877’de 2132; 1898’da ve 1910’da ise 2252 olarak gösterilen Hamîdiye kolleksiyonunda, fihriste göre 1533 eser vardır. Hamîdiye Kü-tüphânesi, İstanbul gibi büyük bir şehirde çok dağınık bir halde bulunan vakıf kütüphânelerindeki yazmalar elden geldiği ka-dar bir araya toplamak amacıyla birleştirildiği sırada, 1914’de Sultân Selim’deki Medresetü’l Mütehassisin’e götürülmüş, 1334 târihli İbniyye Salnamesi’nde bildirildiğine göre ‘Ulûm-ı şarkı-yeye aid olmak üzere bu kütüphâneye müsteşrik Katanof ’dan ve diğer yerlerden mübayaa ve tedârik olunarak kitapların ade-di 10.000’e yükselmiştir.’”

Tevhîd-iTedrîsatKânunuilevakıfkütüphânelerininMillîEğitimbakanlığınadevrisırasında,yani1924’de,HamîdiyeKütüphânesideÇarşamba’dakiMuradMollaKütüphâne-si’netaşınmış;1954yılındadabukıymetlivenefiskoleksi-yon,Türkiye’ninenbüyükyazmaeserlerkütüphânesiolanSüleymâniyeKütüphânesi’nenakledilmiştir.otârihtenbuyana, Kânûnî’ninmuhteşemmedresesindenmodern birkütüphâneyeadapteedilenbuyeniyerinde,ı.AbdülhamîdHan’ınvakfiyedekideyimle“kütüb-i nefîse ve celîlesi”eniyişartlariçindemuhafazaedilmektedir.



hAMÎD-İ EVVEL ARASTA ÇARşıSı

Türbe ile Zahire borsası sokağı arasında olup Ha-midiye caddesi boyunca uzanmaktadır. buradakülliyeye gelir getirmesi için yapılmış on dükkan

bulunmaktadır. biri, kütüphanenin altındadır. Ne yazık ki

hepsiyabancıelleregeçmiştir.Tonozçatılıdükkanlarınarka-sında,medreseodalarınınışıkalmasıiçinbırakılmış,takribenikimetrelikbiraralıkvardır.buradanyükselenbirkavakağacı,caddedendahigörülmektedir.


hAMÎD-İ EVVEL TÜRbESİ

Türbe,HamîdiyecaddesiileHamîdiyeTürbeSoka-ğı’nınbirleştiğiköşededir.

Sicill-iosmâni yazarımerhumMehmetSürey-ya beyefendi, şehzâdeAhmet bahsinde, “Şehzâde Ahmet Sultân, Abdülhamîd Hân-ı Evvel Hazretleri’nin oğludur. 1190 Şevvâl’inin 26’sında (M. 8 Aralık 1776) doğdu. 1192 Şevvâl’i-nin yedinci günü (M. 29 Ekim 1778) vefât etti. Türbe ve medre-se yapımı için satın alınan Osman Paşa arsasına defnedildi ki Hamîdiye türbesi bu arsanın yerindedir,” demektedir.76

Arsa,Sadr-ıEsbâkA’rec(Topal)osmanpaşa’yaaitti.Arsası-nınyerindebirkonağıolduğusanılmaktadır.Kendisi1144’de(M.1731) sadrâzam olmuş ve altı ay sonra da azledilmiştir.NamıkKemal’in büyük dedesi olanosmanpaşa,Kaptân-ıDeryâDâmatrâtıbAhmetpaşa’nınbabasıdır.bununoğluise,Müderrisosmanpaşa’dır.

Müderrisosmanpaşa,AğrıbozMuhâfızıikenşehitedildi.Kallâvili baştaşı Zeyrek’te, ÇivizâdeMescidi hazîresindeiken, sonradan bu mescidin karşısındaki şebsafâ Hâtuncâmiihazîresinenakledilmiştir.şâhidesindekikitâbeşey-hülislâmYahyâTevfikEfendi’nindir.77

Türbe barok üslûbunda, kare planlı olarak yapılmıştır.Dörtcephesidemermer ilekaplanmıştır.Köşeleripâhlı-dır.HamîdiyeTürbeSokağıköşesindekipâhınaveburada-kipencereninikitarafınabirerkuzu çeşmeciğiyapılmıştırkipekzariftir.

Türbeninkapıtarafıhariçüçcephesinde,alttaüçveüstteüçolmaküzerealtıpenceresivardır.Ayrıcaköşepâhındadaalt-üstikipenceresivardır.Alttakilerdikdörtgenbiçiminde,üst-tekiler iseyuvarlakkemerlidir.Altpencerelerklasik topuzludemir parmaklıklı ve ahşap kapaklıdır. Kurşun kaplı saçaklı


kubbesi, sekizyüzlübirkasnağaoturtulmuştur.Ayrıcaköşepâhlarının üzerine yarım kubbeler yapılmıştır. cephelerinefırdolayıçevirensilmelerdendolayı,türbedıştanbakıldığındaikikatlıgibigörülmektedir.

Hamidîye Türbe Sokağı’na açılan kapısından zemînimermer döşeli türbe avlusuna girilir. bu kapı tamamenmermerden yapılmış, çift söveli ve kemerlidir.Kemer si-yah-beyazmermerden alternatifli olarak yapılmıştır. So-kaktarafınavekapınınalnına“Küll-i nefs-in zâikat’ül-mevt”(bütünnefislerölümü tadacaktır) âyet-i kerîmesihâkke-dilmiştir.Kapının avluyabakanalnındada yinebir âyet-ikerîmebulunmaktadır.

Avlununsağtarafındatürbevetürbedârevi,soltaraftavesetüzerindedehazîremevcuttur.Diğerbirhazîredetür-beninyanındavetürbedârevininarkasındadır.

Kapınıntamkarşısında,alnındayineâyet-ikerîmebulunanmermerkemerlibirkapıvardırkimedreseyeaçılmaktadır.bukapınınsağındakitâbesizküçükbirçeşmevardır.

Hazîre ile medresenin arka cephesi arasındaki dar yoldanHamîd-i Evvel Mescidi’nin avlusuna açılan kapıya gelinir.Kapınınönündeüzeri tonozçatılıbirgaleribulunmaktadır.

Medresenin bu cephesinde, bu iki kapıdan başka, hazîreyebakanüçpenceresivardır.

Türbe kapısı önünde, sokak tarafı kapalı, türbedâr odasıtarafı ahşap camekânlı bir revâk vardır.ortada kubbe veikiyandaisekemerlereoturtulmuşyarımkubbelerleörtül-müştür. Önünde, başlıkları klasik olmayan dörtmermersütun bulunmaktadır. revâkın sağ taraftaki set duvarına“Küllemâ dehâle aleyhâ Zekeriyya el-mihrâb”âyet-ikerîme-sinihâvibirlevhaasılarakburasımescithalinegetirilmiş-tir.78Türbeyegelenlerburadaziyâretnamazıkılmaktadır.

Türbeniniçmekânaaçılançiftsövelikapısıtamamenmer-merdenyapılmışolup,ikiyanınabirersütunyerleştirilmiş-tir.Alnındayinebirâyet-ikerîmebulunmaktadır.

Türbeniniçinde,altpencereileüstpencerearasında40-50cmgenişbirkuşakhalindetürbeyifırdolayıçeviren“Sûre-i Mülk”âyet-ikerimesi,kapıtarafındabaşlayıpyineburadasonbulmaktadır.Yazı,uzunluğuve yüksekliği yönündenmüthişbirçalışmanıngüzelbirürünüdür.Kapınınsağkö-şesine “Ketebehû Mehmet Emin Hâce-i Divân-ı Hümâyûn”ibâresi,solköşesinede1194 Z.29târihiyazılmıştır.bu,bu-günkü26Aralık1780târihininkarşılığıdır.

Hamidi-i Evvel Türbesi


Edirneli’dir. 1155’de (M.1742)ve 13yaşındaolduğuhalde icâzet aldı. İstanbul’a gelerek Gümrük-çü Seyyid İshak Ağa’nın yardımıyla Teberdâran

ocağı’nagirdi.celîhatlayazdığıbeykozÇeşmesi,HünkârİskelesiveKireçburnu’ndakiçeşmeninkitâbelerionundur.Arap câmii’nde, mahkeme tarafında ‘Selâmü aleyküm…’âyet-ikerîmesiveEdirne’devâki’Saray-ıHümâyûn’dabinâ-sınamemurolanSer-levha-iHâcegânYusufEfendiyanın-dabulunmağlabi’l-cümlecelîleribunlarıneser-ikalemleri-

dir.Üsküdar’daAyazmacâmiicelîleridahibunundur.1198(M.1784) târihindevefâtetti.Kabri,EdirnekapısıMezarlı-ğı’ndadır.Yaptığımaramadataşınarastlamadım.79

Türbekapısının iç tarafındaveüsttedeKüll-i men aleyna…âyeti ile besmele ve Kelime-i Tevhid yazıları yazılmıştır.KöşetromplarınadaAllah-Muhammed/Ebubekir-Ömer/osman-Ali/Hasan-Hüseyinmadalyonlarıasılmıştır.Kubbegöbeğindedeyinebirâyet-ikerîmebulunmaktadır.

KİTâbE YAZARı MEhMET EMİN EfENDİ


Türbenin kuzey duvarında, önü bir camekânlakapatılmış Kadem-i şerîf nişi bulunmaktadır.Hazret-iMuhammed(S.A.V.)’inayağınıniziolup,

şam’dangetirilmiştir.

Aşağıdakisatırlarcevdetpaşa’nınünlütârihindedir:

“Dimeşk-i Şam Eyâleti’ne tâbî Havran Nahiyesi’nde (eski Şam demekle anılır) Basri adlı kalede bulunan Hazret-i Peygambe-rimiz’in ayağının izi çıkmış taşını Şam Vâlisi sâbık Azm-Zâde

müteveffâ Vezir Mehmet Paşa (ö.1197 / M.1783) bu yerden kal-dırarak müteveffâ Esad Paşa’nın hânesine nakledilip yerleştir-miş oldu. Bu mutluluk taşının Emeviyye Câmii’nde bulunan Hazret-i Yahyâ A.S. merkadinde yeniden bir yer yapılarak oraya konulup yerleştirilmesi veya İstanbul’a getirilmesinin uy-gun olacağını hâlâ Şam Vâlisi Derviş Mehmet Paşa bu kez arz edip bildirince, Dâr’ül-Hilâfet’ül–Aliyye’de bu gibi teberrükat-ı senîyyenin bulunması hayırlı, her zaman bereket ve saadet ve-silesi olduğu Pâdişâh’ın içinden gelen hatrı üzerine, Hacer-i Şe-rif ’in bu tarafa gönderilmesi için Şam Vâlisi’ne hitâben ferman

KADEM-İ şERİf


çıkarılmıştı. Birkaç ay geçince yine o yıl Receb’inin 5’inde (M. 25 Mayıs 1784) İstanbul’a gelerek Bahçekapısı civârında yeni yap-tırdıkları türbeleri içine yerleştirildi.

“Bu taş, ‘Peygamber Efendimiz’in peygamber olmadan evvel Şam’a ticaret yolu ile teşriflerinde, bu yere inip de ilk önce aya-ğını bastığı taştır,’ diye Şam halkı arasında rivâyet edilir ve anı-lır. Ancak Hazret-i Peygamber Efendimiz’in ayağının taşa tesiri durumunu öğrenip anlamak için Ketep Megazi, Seyr-i İstintak-ı Ehl-i Hadis eserlerinde, Halebî’nin İnsân’ül–Uyûn adlı seyri makbûlünde, İmam Suyuti’nin Hasâis-i Suğra adlı kitabında (Lev a’takadtüm alâ hacer lenfaaküm) ibaresi bulunup, gerçek-ten eseri kabul eden taş öylece söylenmiş olması, eserin olmasına delalet eder. Sarih bir rivâyet edilmediyse de Peygamberimiz’in

ayağı nakşı diye inanarak onu ta’zîz etmelidir.”80

Kadem-i şerîf nişinin çevresi tamamenmermerden yapıl-mıştır.Alnındavebirtuğranınaltındaüçsırahalindehazır-lanmışşuşiirbulunmaktadır:

Oldu resm-i kadem Hazret-i Fahr-i âlem Tâc-ı vehhac-ı ser cümle ehl-i îmân

O kademder-ki idüb tayı semâvât-ı ûlâMenzîl-i sedreye basdı şab-i esrâda âyân

Sür yüzün acz-ü niyâz ile idüb istişfâOlayım dirsen eğer mazhâr-ı afv ü gufrân

Bu taş, ‘Peygamber Efendimiz’in peygamber olmadan evvelŞam’a ticaret yolu ile teşriflerinde, bu yere inip de ilk önce ayağınıbastığı taştır,’ diye Şam halkı arasında rivâyet edilir.


Türbe-i şerîf’e, sulehâ-yı mû’mîninden sâhib-i verâ u takvâ(Dininyasakettiğişeylerdensakınan)üçkimsetürbedârolup,herbirigündeyirmişerakçealacaktır.

birkimseyebuhûriçinbeşakçe,buhûrî(buhuryapıpyakan)içinaltıakçeverilecektir.birkimsedehalılarıntemizliğiiçingündedörtakçealacaktır.

Türbeveavlunun temizliğinebakankimsegündeüçakçevebir kimse lagmî-i türbe olup, beş akçe; türbenin büyük kapı-sının kapıcısı beş akçe; türbe içi kapısının kapıcısı günde üçakçe; türbe şadırvanını temizleyengündebeş akçe; türbeninkandilvemumlarınıyakankimsedegündebeşakçealacaktır.

Ayrıca şehzâde SultânAhmet’in sandukası üzerinde bu-lunandestârınıntemizliğinebakanbirkimseüçakçeala-caktır. Hâfızlar ve Kur’ân-ı Kerim’i ağır ağır ve kâidesinegöreokuyanyedikişihatm-i hânolupkendimeskenlerin-decumagünüfurkân-ıKerîm’ebaşlayacak veperşembegünütamamlayacaklardır.İkindivaktindensonra,türbedetoplanıpduâve türbedeyatanların rûh-ı şerîflerinehedi-yevehâssaten“devâm-ı ömr-ü devlet-i hazret-i şehriyârî ve nusrat-ı asâkir-i muvahhîdin ve selâmet-i huccâc-ı müslimîn ve kahr-ı a’dâ-i müşrikîn” içinduâ edeceklerdir.Vebununiçinherbirigünde15’erakçealacaktır.Ayrıcabirkimsede“du’âcı-i hatm-i şerif olup,” günde on akçe verilecektir. Ve“bir kimesne dahi naktâcı-i hatm-i şerif olup, yevmî beş akçe vazifeye mutasarrıf”olacaktır.81

VAKfİYESİNE GÖRE hAMÎD-İ EVVEL TÜRbESİ


Türbedeyirmibirsandukavardır.bununondo-kuz adedi küçük, ikisi ise büyüktür. Kapıdangirildiğine göre, tam karşıdaki büyük sanduka

Sultânı.Abdülhamid’evekapınınsoltarafındakiikincibü-yüksandukaiseSultânıV.Mustafa’yaaittir.

şimdi,buradamedfunolanlarıkronolojiksırayagöreyazalım:

7 şevvâl 1192 (M. 29 Ekim 1773) târihinde vefât eden, Sultân ı. Abdülhamid’inoğluşehzâde Ahmed:Anne-si SîneperverKadınolup, 1190şevvâl’inin 25. günü (M. 7Aralık1776)doğdu.Doğumuna,şeyhülislâmYahyâTevfikEfendişutârihidüşürmüştür:

Bi-hamdülli’llah tevellüd kıldı Sultân Ahmed-i Râbî’

şehzâdeçokküçükikenvefâtetmişti.Türbeninyapımınahenüzbaşlanmadığıiçinboşarsayadefnedildi.

SîneperverKadın,1194’de(M.1780)küçükoğlununadına

Üsküdar’da, balaban İskelesi civârında, köşede, üç yüzlügüzelbirçeşmeyaptırmıştı.Çeşmeninkitâbesindebunu,

Şehzâde Sultân Ahmed’in, kabrin ide cennet-misalMerhum Sultân Ahmed’in nev çeşmesinden mâ-i zülâl

mısrâlarıiledilegetirmiştir.

Sandukasıserpuşluolupkadifepûşidesiüzerinesırmaileâyet’el-Kürsîvebesmeleyazılıdır.82

Ayn-i şâh Sultân:8recep1194(M.10Temmuz1780)tâ-rihindedoğdu.Sultânı.Abdülhamîd’inkızıdır.Yirmigünkadaryaşadıktansonravefâtetti.Kadifepûşidesiüzerinesırmaişlemeileşunlaryazılmıştır:

Hüv’el-Bâki, merhum ve mağfurleha Ayn-i-Şâh Sultân 1194

Soldanbaşlamaküzerinesandukasınınüzerineâyet-ikerî-melerileşuşiirişlenmiştir:

TÜRbE İÇİNDE MEDfûN oLANLAR


Hayf sana ey çarh-ı kec-revBir gülü bitmeden açılmadan itdin hazânÂlemi görmek müyesser olmadıGâ’ib oldu kuş gibi uçdı hemânAğlaşub bu cümle âlem didilerGülmedi Ayn-i-Sultân figânKabrini nûr rûhunu şâd eylesünFahr-i âlem hürmetine Müste’ân

oysadoğumunaşutârihdüşürülmüştü:

Didi Baba-yı âlem mevlîdi târihini müjde Gözüm nûru cihâna geldi elhak Ayn-Şâh Sultân 119483

14rebiyülevvel 1194 (M. 10Mart 1780) târihindedünya-ya gelen ı. Abdülhamid’in kızıRâbi’a Sultân: 69 günsonra,23cemâziyelevvel1194’de(M.27Mayıs1780)vefâtetti.Küçüksandukasınınalnında,“Merhûme ve mağfurlehâ Râbi’a Sultân tâbe serâha”yazılıdır.pûşidesiüzerinde,diğersandukalardaolduğugibi,âyet’el-Kürsiyazılıdır.Türbede-kikadifepûşidelerzamanladerimsibirşekilaldığından,ilknazardakadifeolduğuanlaşılamamaktadır.

râbia Sultân’ın vefâtı sırasında türbenin yapımı devametmekte idi. Sultân ı. Abdülhamid, bu kızına çok sevdiğiannesininadınıvermişveşehirdeüçgüntopşenlikleriya-pılmıştı.84

25Sefer1195(M.20şubat1781)târihindevefâteden Sultân Mehmed:ı.Abdülhamid’inHümâşahKadın’danolanoğ-ludur.1190receb’ininyedincigünü(M.22Ağostos1776)dünyayageldi.Doğumuna,

Mehemmed nâm bir şehzâde ihsân eyledi Rezzak 1190

târihi düşürülmüştür. fakat dört yaşında iken vefât etti.Sandukasınınalnında,

Merhum ve mağfurleh Şehzâde Sultân Mehmet tâbe serâh 1195yazılıdır.

cevdetpaşa,târihinde1193(M.1779)yılıolaylarınıanlatır-kendiyorki:

“Şehzâde Sultân Mehmed’in saçları uzamış ve tıraş olmak vakti gelmiş olduğundan Cemâziyelevvelin beşinci günü (M. 21 Mayıs 1779) pâdişahın berberbaşısı bu hizmetle şeref duyaca-ğını sadrâzama arz ile bildirince sadâret tarafından şehzâdeye bir baş donanmış midilli takdim ve yanındakilerle berberbaşıya on bir kese akçe ile samur elbise ve süslü bir at hediye edildi.”

Yinecevdetpaşa,şöyleyazmıştır:

“Şehzâde Sultân Mehmed’in Kur’an eğitimi zamanı gelmiş olduğundan eski gelenek üzere büyük alay tertibi yapılarak


Muharrem’in sekizinci ve birinci Kânun’un yirmi üçüncü günü müneccimbaşı tarafından uygun görülen mutlu vakitte, İncili Köşk içinde besmele-i şerîf ve ardından Pâdişâhın devletinin devamına önce Şeyhülislâm tarafından sonra Ayasofya Şeyhi tarafından duâ olundu.”

fakatşehzâdeMehmetokumayabaşladıktan46günsonraçiçekhastalığındanvefâtetti.Garipbirtesâdüfolarakaynıgece,SultânAbdülhamîd’indeğerverdiğisadrâzamıSey-yîdMehmetpaşadavefâtetti vepâdişâhınüzüntüsükatkatoldu.SabaholuncaşehzâdeMehmettürbeye,Mehmetpaşadatürbehazîresinegömüldü.85

Sultânı.Abdülhamid,Emirgâncâmii’niHümâşahKadınile oğlu Mehmed’in ruhları için inşa ettirmiştir. 1196’da(M.1782) yaptırılan bu câmiin kitâbesindeki şu mısrâlar,durumubütünaçıklığıilegözlerönünesermektedir:

Hümâşâh kadın ol-kim mâder-i Sultân Mehmed’dirBi-emr- illah idince her biri azm-i reh-i rıdvan

Hümâşahkadın, 1192’de (M.1773) vefât etti veYenicâmihazîresinegömüldü.

şehzâdeMehmed’inlalası,İsmâilEfendiidi.1196Muhar-rem’ininikincigünü(M.18Aralık1781)SadrâzamSilâhdarSeyyidMehmedpaşa’nınkardeşiHalilAğa’nın(paşa)yeri-neHazîneKethüdâsıikenSilâhdâr-ışehriyârîolanİsmâilEfendi,Hamîd-iEvvelKütüphânesi’ne750cilt kitap vak-fetmiştir.bukütüphânebahsinebakınız.86

8Muharrem1196(M.24Aralık1781)târihindevefâtedenSultân ı. Abdülhamid’inkızıMelekşâh Sultân:2Sefer1195’de (M. 28ocak 1781) doğdu. Çok küçük yaşta vefâtetti.Sandukasınınönyüzünde:

Merhum ve mağfurlehâ Melek-Şâh Sultân tâbe serah 1196

vesandukasınınüzerindeâyet’el–Kürsîyazılıdır.87

25şevvâl1196(M.3şubat1782)târihindevefâtedenRâbi’â Sultân: Sultân ı. Abdülhamid’in bu isimle bilinen ikincikızıolup, yine sevgili annesininadını vermiş, fakatbudaaltıaysonravefâtetmiştir.râbi’âSultân,1195şâbân’ında

(M.10Ağostos1781)doğdu.Sandukasınınönyüzündeadıvevefâttârihiyazılıdır.88

11rebiyülâhir1199(M.21şubat1785)târihindevefâteden, ı. Abdülhamîd’in oğlu şehzâde Murat: on altı aylıkikenvefâtedenşehzâde, 1197Zilkâdesinin25’inde (M.22Ekim1783)dünyayagelmişti.89

1200rebiyülahir’de(M.şubat1786)vefâteden, Sultân ı. Abdülhamîd’in kızıâlemşâh Sultân: bir buçuk yaşla-rındavefâtedenâlemşâhSultân,26Zilhicce1198’de (M.10Kasım1784)doğduvekendisinetâyinatolarakİstanbulkantarıgelirinden30.000kuruşayrıldı.fakatölünce,ba-basınınyazdığıbirhatt-ıhümâyûnlakesildi.90

10Muharrem1200(M.13Kasım1785) târihindeçiçektenvefâteden,Sultân Abdülhamîd’in kızı fatma Sultân:6Muharrem1197’de(M.12Aralık1782)doğdu.Vefâtında3 yaşını doldurmamıştı. Dokuz aylık iken, Neşatâbad vebahâriyeYalılarıkendisinetemlîkedildi.

1785 yılı Kasım ayında, Topkapı Sarayı’nda çiçek salgınıvardı. fatma Sultân’la beraber diğer bazı şehzâdeler deçiçekçıkardılar.fatmaSultânölmüştü;fakatdiğerşehzâ-delerkurtulunca,HekimbaşıHayrullahEfendi’ninbeceri-sidirdiyeona“İstanbulpâyesi”ihsanbuyuruldu.fakat67gün sonraşehzâdeSüleyman’ındaçiçektenvefât etmesiHayrullah Efendi’nin uğursuzluğuna verildi ve saraydanuzaklaştırılarakTâif ’esürüldü.DahasonraaffedilenHay-rullah Efendi, 1210 ramazan’ının 25’inde, attan düşerekvefâtetti.KabriÜsküdar’da,Doğancılar’da,NasûhiTekke-sihazîresindedir.91

18rebiyülevvel 1200 (M. 19ocak 1786) târihinde vefât eden,ı. Abdülhamîd’in oğlu şehzâde Süleyman: 1193 Sefer’inin28’inde(M.17Mart1779)vefâtetti.Vefâtındaaltıyaşındaidi.buhazîndurumagöre, SultânAbdülhamîd’in takrîbenher ay birçocuğuvefâtetmiştir.

cevdetpaşa’nınkaydınagöre,şehzâdeSüleyman’ınsaçla-rıuzadığından,11rebiyülâhir1196(M.26Mart1782)târi-hinde,NevruzAyı’ndabaştraşıolmasınakararverilmişvebunun içindeSadrâzamİzzetMehmetpaşa’yabirHatt-ıHümâyûnyazılmıştı.buHatt-ıHümâyûnşudur:


I. Abdülhamid Türbesi’nin iç kısmı

“Benim vezir-i hâlis sıddıkım,“Bi-inâyet’ül-mülk’ül-mecid oğlum Şehzâde Süleyman bu-gün tıraşa bedâ’ ve şürû’ olunduğu teşekkürünü hâvf ve senin kadr-ü şânını terfî zımmında hâssa kürklerimden kendi istimâl eylediğim siyah tilki cılkafası kontoş ferve-i âlâsını berberbaşı kulum ile gönderdim. Vusûlünde kürkü iktifa ve daavât-ı hayrî-yeme müdâvemet ve muvâzabat üzere kâffe-i umûr-u devlet ve

saltanâtımın tanzîmine ve cem’i ibâdullahın işlerine sâ’y-ü ih-timâm eyleyüp gayret ve ikdam idesün. Cem’î ibâdullahı sana ve seni hayr’ül-hâfizine vediâ etdim.”92

18şâbân1201(M.5Haziran1787)târihindealtıaylık ikenvefâtedenSultân Abdülhamid’in kızı Sâliha Sultân:7Sefer1201’de(M.28Kasım1786)dünyayagelmişti.93


SuLTâN ı. AbDÜLhAMÎD

Hamîd-iEvvelKülliyesi’ninbânisiSultânı.Ab-dülhamîd, Sultân ııı. Ahmet’in oğlu olup, 5recep 1137 (M. 20Mart 1725) târihinde, Top-

kapıSarayı’ndadünyayageldi. 10recep1203 (M.6/7Ni-san1789)târihinde,pazartesiyisalıyabağlayangecevefâtetmiştir. Annesi, 1145 (M.1732) yılında vefât eden râbiâşermîKadın’dır.Aslaunutamadığıannesinikaybettiğisı-radaaltıyaşındaidi.Kırküçyıl,çokkapalıbirinzivâhayatısürdü.8Zilkâde1187’de(M.21ocak1774),ağabeyiSultânııı.Mustafa’nınvefâtıüzerinetahtaçıktıve27.osmanlıpâ-dişâhıoldu.osırada49yaşınıniçindeidi.

Tahtaçıktığısırada,ağabeyiSultânııı.Mustafazamânın-dave8Ekim1768târihindebaşlayanosmanlı-rusSavaşıdevamediyordu.Mâlîsıkıntıvardı.bunarağmenbirzaferkazanmadandasulhyapmakistemiyordu.fakatordununKozluca’daruslarayenilmesiile12cemâziyelevvel1188’de

(M.21Temmuz1774),yanitahtageçişindenaltıaysonra,uğursuz Küçük Kaynarca Anlaşması’nı kabul etmek zo-rundakaldı.bunagöreKırımHanlığısözdeistiklâlineka-vuşuyorveruslar’aosmanlıtopraklarındakiortodokslarüzerindebirnevîhimâyehakkıdoğuyordu.

SultânAbdülhamid,Kırım’ın eldençıkışını bir türlühaz-medemiyordu. Geri alınacağı fikri kendisinde hâkimdi.bunun için, değerli SadrâzamHalil Hamîd paşa’nın gay-retiylebirtakımaskerî islâhatagirişildi.rumeliveKafkassahilindeki kaleler tahkim edildikten başka, sürat topçu-larıdaçoğaltıldı.pâdişâhtâlimlerdebizzathazırbulunu-yorveaskeriniödüllendiriyordu.Mühendishâne-iberrî-iHümâyûndabusıradaaçıldı.

1190(M.1776)yılında,İran’ahâkimolanKerimHan,bas-ra’yımuhasaraetmişve13aysonundadaelinegeçirmişti.


budurumdaosmanlıDevletiİran’aharpilânetmişveüçyılsonradabasra’yıgerialmıştır.

1193(M.1779)yılında,ruslarınKırım’aaskersevketmesiveşahinGiray’ıKırımHanı ilânetmesi,osmanlıDevleti’ninharp hazırlıklarını hızlandırmıştı. bunun üzerine fran-sa’nın arabuluculuğu ile Haliç’te Aynalıkavak Kasrı’ndabir toplantı yapıldı.Aynalıkavak Tenkihnâmesi denilen biranlaşmayapıldı.bunagörerusya,askeriniKırım’dançeke-cek;fakatşahinGiray,Hanolarakkalacaktı.

bu anlaşmanın üzerinden 3,5 yıl geçmeden, 1197 (M.1783)yılındarusya,KırımHanlığı’nıülkesineilhâketti.rusyan-lısışahinGiray’ın,kendisininbazıtutumlarındandolayıis-yanedenhalkıngazâbındankorkarakrusya’yakaçmasıvehanlığıdabüyükkardeşibahadırGiray’ınelegeçirmesiüze-rine,“şahinGiray’ınhakkınıkoruyoruz”bahânesi ilerus-ya,Kırım’ıişgalettiveheryerdeolduğugibi,kadın,çocukveerkekayırtetmeden30binkişiyiöldürdü.osmanlıDevletibundanevvelkirusharbindendolayıçokgüçsüzkaldığın-dan,budurumasesdahiçıkaramadı.94

Aradanüçyıl ikiaygeçtiktensonra,13Ağustos1787târi-hindeosmanlıDevleti,rusya’yaharpîlânınamecburkal-

dı.Çünküruselçisininbaskılarıveistekleribâb-ıâlî’yibî-zarederhâlegelmişti.rusÇaricesiıı.Katarina,Türkiye’nintaksîminidiğerdevletlereteklifbileediyordu.

Millîonururencîdeolanhalk,yeryernümâyişleryapıyorvebazıyerlerdekiruskonsoloshâneleritaşlanıyordu.Har-betaraftarolanveKırım’ıngerialınacağınainananSadrâ-zamKocaYusufpaşa,halkınisteğinipâdişâh’abildiriyorveonusavaşaiknâyaçalışıyordu.ÇünküSultânAbdülhamîdsulhtaraftarıidi.

Türkiye’ninrusya’yaharp îlânındanaltıaysonra,9şubat1788’de,Avusturyarusya’nınyanındayeralarakbizesavaşaçtı. fakat beş buçuk ay sonra, 21 Eylül 1788’de,osmanlıordusu şebes Zaferi’ni kazanmış, Avusturya İmparatoruesirolmaktansonandakurtulmuşveordusudaimhâedil-miştir.buzaferiteminedendeiyibiraskerolanSadrâzamKoca Yusuf paşa ve zayıflığından dolayı cenâze lâkabıylaanılanHasanpaşaidi.

fakat aynı senenin son ayı iyi geçmemiş ve 17 Aralık’ta,çokmühimbirmevkiiolanÖziKalesiruslarınelinedüş-müştür.oysadoğuştançokcesâretliolankalekumanda-nı Hâmid Hüseyin paşa, büyük bir kahramanlıkla kaleyi

Mühendishane-i Berr-i Hümâyun Topçu Sınıfı


savunmuşvebusıradadayaralanmıştır.ruslarburadadabarbarlıklarınıgöstermişvetambirvahşetiçinde,25binki-şiyifecîşekildeöldürmüşler,cesetlerisoymuşlarveevleriyakarakyağmaetmişlerdir.

Savaş dolayısıyla son derece üzgün olan Sultân Abdül-hamîd’e, Özi Kalesi’nin düşman eline geçtiğinin bildiril-mesiüzerinenüzûlisâbetetmiş;padişâh,üçayyirmigünsonraHakk’ınrahmetinekavuşmuştur.Vefâtında64yaşı-nıhenüzdoldurmuşbulunuyordu.95

şimdi, Hamîd-i Evvel Kütüphânesi’ne kitap vakfeden,Hamîd-iEvvelSebîli’ndedebirkitâbesibulunan,SultânAb-dülhamid’invefâtındanevvelvevefâtısırasındayanındabu-lunanİstanbulluİsmâilEfendi’nin,hükümdârınvefâtânınıanlattığı ve bugün paris Millî Kütüphânesi’nde bulunanrisâlesindekiyazıyıokuyalım:

“Osmanlı Askeri’nin perîşanlığının korkunç haberlerini Ser-dâr-ı Ekrem birbiri peşine yazdıkça, içindeki üzüntü, yanında-kilerin dedikodusu üzerine Abdülhamid Han hastalanınca ata binip inmeğe gücü kalmamıştı.

“Bu durumda bu 1203 yılı Receb’i başında (M. 1789 Nisan başı)

Sürre-i Hümâyûn vakti gelmiş olduğunu Dâr’üs-sa’âde Ağası İd-ris Ağa ile Silâhdârı Arnavut Yahyâ Efendi Pâdişâh’a huzurda arz edip hatırlattılar. Hastalığı nedeniyle sürre çıkarılmasında acele ederek, ‘Biz bu yıl teberrüken bir gün önce çıkaralım,’ diye buyurmalarıyla, Receb’in onuncu günü Sürre-i Hümâyûn ihrâcı kararlaştı. O gün Pâdişah, divan yerine, yani Kubbealtı deni-len yere teşrif buyurdular. Ancak hastalığı ileri derecede oldu-ğundan, hemen çabucak Sürre-i Şerife’yi Sürre Emîni’ne teslim etmekle beraber, Şehzâde Sultân Mustafa ile Şehzâde Sultân Mahmud’u kenara çekerek, ayrılacakmış gibi ağlayarak: ‘Oğ-lum Mahmud, seni Cenâb-ı Mevlâ’ya emânet eyledim. Hazret-i Hakk, sana destek olsun, iki cihanda yüzün kara olmaya’ diye iki gözünden, ruhları titreten gözyaşları akarak, dışarı çıkmak is-tediler. Yürümeğe gücü yetmediğinden, Kahvecibaşı Behzadzâ-de Mustafa Ağa ile Berberbaşı Mustafa Ağa koltuklarına girip, yavaş adımlarla Şimşirlik’e bakan köşke getirdiler. Henüz sad-râzam yerinde dinlenirken, Serdâr-i Ekrem Koca Yusuf Paşa ta-rafından Kaymakam Salih Paşa’ya, onun da Pâdişâh’a sunduğu yazıyı Karakulak Ağa, Pâdişâh’ın bulunduğu yere getirmişti.

“Çukadar Benli Abdullah Ağa, telhisi Karakulak’dan alıp Pâ-dişah’ın eline verdi. Yazıya bakıp Özi Kalesi’nin durumuna dâir olan yere gelince, içden ciğerleri parçalayan bir ah çekerek, elem veren bir inleyişle, derhâl şiddetli bir nüzûl isâbet etti. He-

January Suchodolski tarafından resmedilen 1788 Özi Kuşatması


kimbaşı Kürkzâde Hasan Efendi gelip, Pâdişah’ın nâbzını eline alıp, ‘Efendim Allah’a emânet, bir şey yoktur. Fakat bir parça nezleniz hareket eylemiş,’ diye nüzûl’ü nezle tê’vil ederek teselli vermek isteyince, Pâdişâh melûl melûl Hasan Efendi’nin yüzüne

bakarak, ‘Hasan Efendi, son hizmetinde güzelce bak, efendini elinden aldırdın’ deyince, Hasan Efendi kendini tutamayıp ağ-layarak huzurdan çıktı. Çukadar Ağa’ya, ‘umut yok’ cevabını verdi. Hakîkaten sabâha karşı teslim-i rûh ettiler.

Sultan 1. Abdülhamid’in Türbesi

Sultan 1. Abdülhamid’in sandukası


“Şafakla beraber bu dokunaklı müsîbet haber, Enderûn ve Bî-run halkına elem ve keder verince, her gecenin bir sabahı var-dır kuralına uyularak yeni Pâdişâh’ın tahta geçmesi beklendi-ği sırada, Dâr’üs-sa’âde Ağası İdris Ağa, seher vakti Harem-i Hümâyûn’a girip Şanlı Şehzâde Sultân Selim Han Hazretle-ri’nin kâşânelerine girip, huzurlarında yer öpüp, ‘Ey Şâh-ı Âli baht, Cenâb-ı sahib’ül-mülk vel melekût hazretleri Tevrûs-u ec-dâd-ı uzzâmınız olan taht-ı hümâyûnû, sana atâ ve ihsan kıldı. Buyurun, iptidâ naaş-ı emîrinizi ziyâret kılın. Bâ’dehû Hırka-i Şerîfe odasına teşrif buyurursunuz,’ dedikten sonra, geleneğe göre Sultân Selim’i alıp adı geçen şimşirliğe bakan köşke geldi-ler. Odanın kapısını açıp, ‘Buyurun efendim’ deyip içeriye girdi ve Abdülhamîd Han’ın üzerindeki örtüyü kaldırıp ‘Herkesten önce bu vücud-u şerîfi ziyâret buyurun,’ dedi.

“Bu sırada Dar’üs-sa’âde Ağası ve Hazinedar Ağa ve müsâhib-ler ve sâir harem ağaları da Abdülhamîd Han’ın nâ’şını Kızlar Kapısı’ndan çıkarıp Dîvan Yeri denilen yere getirdiler. Hem gusul ile kefene sarılıp görüşe hazırlandı. Çünkü sadâret makâ-mında bulunanlarla şeyhülislâmların ilk önce bi’at etmeleri, Osmanlı Devleti geleneği idi.

“Bi’ât merâsimi sona erdikten sonra, Abdülhamîd Han’ın cenâ-ze namazı kılınıp, ardından Sultân Selim Harem-i Hümâyûn’a naz ve edâ ile salınarak gitti. Vükelâ ve devlet ricâli ve başkaları da Abdülhamîd Han’ın na’şını alıp Bahçekapı’da kendi imâre-ti yanında inşâ ettikleri türbe-i şerîfelerine nakl ile ondan önce vefât etmiş olan evlâtları arasına defnedildi.”96

şâirAdanalıSürûrîEfendi,Abdülhamîd’invefâtınaşutâri-hidüşürmüştür:

Sahâ-i mülk-ü nâ’ime göçdü, Hân-ı Abdülhamîd 1203.

SultânAbdülhamîd’insandukası,türbeyeaçılankapınıntamkarşısındaolup,etrâfınısedefkakmalıbirşebekeçevirmiştir.Sandukasınınüzerindekinikadifepûşideyesırmaile:

La İlâhe İllâllah, Mâlik’ül-Hakk’il-MübînMuhammed’ün-Resûlullah sâdık’ül-vâ’di’l-emîn

yazılmıştır.

Sandukasınınalnınada,yinesırmaileşukitâbeyazılmıştır:

Hüv’el-BâkîCennet-mekân firdevs-i âşiyân

es-Sultân el-Gâzi Abd’ül Hamîd Hânİbn’üs-Sultân el-Gâzi Ahmet Hân’üs-sâlis alâ ruhihimâ et-

takdîsatMâ tütle’s-seb’â’l mesânî Hazretleri’nin

Târih-i velâdeti: 5 Receb 1137 Salı

Cülûs-ı Hümâyunları : 8-Za.1187

Müddet-i saltanatı: Sene 15 mah 8

Yevm İrtihâli: 13-B.1203 Salı

SultânAbdülhamîd iyiniyetli, gayretli veçokmerhamet-li idi. Veliahtlığı çok kapalı bir şekilde sarayda geçmiştir.Devletişleriniyakînentakipedervealâkadarolurdu.HalilHâmidpaşavecezâyirliGâziHasanpaşagibiliyâkatlive-zirlerivardı.Çokdindardı.Halkarasındakerâmetineina-nılırdı.

Sultân Abdülhamîd’in on sekiz çocuğu oldu. bunlardanüçü,doğumsırasındaölmüştür.Diğerlerindenonikisikız,altısı da erkektir. şehzâdeMustafa veMahmut kendisin-den sonra tahtageçmiş iki evlâdıdır.birçokevlâdıküçükyaşta vefât ettiği halde, ilk kızı Ayşe Dürrişehvar Hanım1241(M.1826)yılında,Kuruçeşme’dekiyalısındavefâtetti.fâtih câmii yanındaki Nakşidil Vâlide Sultân Türbesi’negömüldü.97

Abdülhamîd’inuzunyaşayançocuklarındanbirideKüçük Esmâ Sultândiyebilinenkızıdır.1264’de(M.1848)vefâtetti.KardeşiSultânıı.Mahmud’unDivanyolu’ndakitürbesinegömüldü.DiğerbirkızıolanHîbetullahSultânda1257’de(M.1841) öldü ve kardeşi SultânMahmut Türbesi’ne gö-müldü.98

Sultânı.Abdülhamid’inbukülliyedenbaşkahayıreserleridevardır.bunlardanbiri,beylerbeyicâmii’dir.Hadîkaya-zarınınbeyânınagöre,mâbedi“İstavroz Sarayı’nın Hırka-i


Şerîfe hücresi dâiresi mahalline bir minâreli” olarak 1192’de(M.1778), çok sevdiği ve küçük yaşta kaybettiği annesirâbi’aşermiKadın’ınruhuiçinyaptırmıştır.butârih,aynızamandaHamîd-i Evvel Külliyesi’nin yapımına başlanantârihtir.

buzamanakadar,bubeldedeyalnızİstavrozSarayıdeni-lensahilsarayilearkasındakigenişarazimevcuttu.Abdül-hamîd burayı da parselleterek arsaları ahâliye dağıtmış,dükkânlar yapmış ve ayrıca bir de hamam inşâ ettirerekbugünkübeylerbeyi’nintemeliniatmıştır.99

SultânAbdülhamîd’inikincibüyükeseriise1196(M.1782)târihinde, türbesininyapımındanbirbuçukyılsonra inşâettirmişolduğuEmirgâncâmii’dir.butârihekadarbubel-dede,Emirgûneadıilebilinenbüyükbiryalıvearkasındakikorumevcuttu. SultânAbdülhamîdbu geniş araziyi par-selleterekhalkadağıtmış,kirâileverilendükkânlaryaptır-mış,ayrıcabirhamamvebirdegüzelmeydançeşmesiinşâettirmiştir.busâyedebugünküEmirgân’ın temeli atılmışoldu.

İçlibirhükümdarolanSultânAbdülhamîd,bugüzelmâbe-di 1192’de (M.1778) vefât eden, çok sevdiği eşi Hümâşah

Kadın ile 1195’de (M.1781) vefât eden onunoğlu şehzâdeMehmet’inazizruhlarıiçinyaptırmıştır.100

SultânAbdülhamîdbunlardanbaşka,Dolmabahçeİskele-sicivârındadenizenâzırbirbahçetanzîmettirmiştir.Ha-dîka-iHâssa’danolanbubahçeninköşesindedeHümâşahKadın’ınbirçeşmesivardı.101

ı.Abdülhamîd’in enhayırlı işlerindenbiri, yerlimalı kul-lanımını teşvik etmesi vemecbur tutması; ikincisi de İb-rahim Müteferrika’nın 1745 târihindeki vefâtıyla sekteyeuğrayanmatbaanın 39 sene sonra, 1198 (M.1784) yılındatekrarfaaliyetegeçirilmesidir.102

Yerlimalı kullanmanın ülkeye ne kadar yararlı olduğunuilkdefa idrâkedenı.Abdülhamîd’dir.busâyedeosmanlıaltınlarınınmemleketdışınaçıkmayacağınıvebununlabe-raberyerli sanâyinindahaçokgelişeceğinidüşünmüştür.bununnekadardevâmettiğibellideğildir.Ancakbilinenbirgerçekvarsa,oda150yılsonra,cumhuriyetDevri’ndeYerli Malı Haftaları’nınkurulmuşolmasıdır.

boğaziçi’ne iki güzelbeldekazandıranAbdülhamîd, aynızamanda ülkemizde üçüncü defa özelleştirmeyi gerçek-

Türbe içinden şehzadelerin sandukaları


leştirenhükümdardı. İlki, 1169’da (M.1755)Sultân ııı.os-man’ın Üsküdar’da, İhsâniye’de; ikinci defa, Sultân ııı.Mustafa’nın1174(M.1760)yılındayineÜsküdar’da,Ayaz-maSemti’ndeyaptığıözelleştirmedir.bundanmaksatdabusaraylarınmasraflarındankurtulmaktı.

SultânAbdülhamidbeylerbeyi’ndeki câmiini yaptırırken,bucivârdakiAbdullahAğa vakfınıdakendi vakfına ilhâketmiştir.buvakıflar;Lânga’dakibostancâmii,beylerbeyiİstavrozcâmiiveKısıklıcâmiivakıflarıdır.buvakfınçokgenişbirarâzisivardıki,beylerbeyi’ndenbağlarbaşı’naveKısıklı’ya kadar uzanıyordu. bağlarbaşı Kısıklı Yolu’nunbeylerbeyi tarafı Abdullah Ağa; caddenin sağ yanı, yâniKadıköyciheti iseİvazfâkihvakfı idi.bağlarbaşırumveErmenimezarlıkları,buvakfınarazisiiçinepâdişâhizniiletesisedilmiştir.

şimdi,türbedegömülüolanlarıyazmayadevamedelim:

1205 recep (M. Mart 1791) târihinde vefât eden Sultân ı. Abdülhamîd’in kızı Emine Sultân: 26rebiyülevvel1202’de(M.5ocak1788)dünyayagelenEmineSultân,çi-çek hastalığından vefât etmiştir. İki buçuk yaşında vefâteden sultâna, Sakız Adası iskelesi gümrüğü geliri tahsisedildiğigibi,Mora’daArgosKasabası’nda28dükkânve31odalıkpanayırHanısatınalındı.

Ayrıca,Sultânııı.Ahmet’inölenkızıEsmâSultân’ınKuru-çeşme’dekisâhilsarayı ile ikibağını, ı.Abdülhamîdbukı-zınatemlîketti.bunlardanbaşka,KadırgaSarayıileEyüpYalısıdabuçokküçüksultânatahsisedildi.Ayrıcaeğlene-bilmesi içinkeman, tanbur,defveçalparaçalancâriyelersatınalındı.103


26/27ramazan1223(M.15/16Kasım1808)târihin-desiyâsetenşehitedildi.Türbekapısınınhemensoltarafındabulunansandukasınınönyüzünde,

kadifeüzerinesırmaileişlenmişşukitâbebulunmaktadır.

Hüv’el-BâkîCennetmekân Firdevs-i âşiyân es-Sultân Mustafa’er-

râbi’ibn’üs SultânEs-Sultân el-Gâzi Abdülhamîd Han revvah Allahü rûhihimâ

Fi gurefi’l-cinân Hazretleri’nin:

Türîh-i velâdeti 1193 fi Şin

Cülûs-ı Hümâyûnları 1222 fi 19 ra

Müddet-i saltanâtlarıSene 1, mâh 2

İrtihâlleri1223 Fi 28 N.

bumetnegöre,Sultân ıV.Mustafa8Eylül 1779 târihindedoğmuş,27Mayıs1807’detahtaçıkmışve17Kasım1808’de

vefâtetmiştir.oysaSultânMustafa29Mayıs 1807’depâ-dişâholmuşve15/16Kasım1808gecesideboğularakîdâmedilmiştir.

SultânMustafa, ı. Abdülhamîd’in oğludur. Annesi, AyşeSîneperverVâlideSultân’dır.TopkapıSarayı’ndadünyayageldiveüçgüntopşenliğiyapılmasıfermânolundu.

babasının1203(M.1789)târihindekivefâtındasadecedo-kuz yaşında idi. Tahta geçen ııı. Selim, ona iyimuameleetti ve serbest yetişmesini sağladı. bu yaşlarda tamâmenannesininetkisialtındakaldı.SîneperverKadın,oğlununbiranöncepâdişâhvekendisinindevâlidesultânolmasınıistiyordu.

bununiçin,SultânSelimveNizâm-ıcedîd’edüşmanolanKöseMusâpaşaveşeyhülislâmAtâullahgibi,iyibirkişiliğesahipolmayankimselerlegörüşerekyeniçerilerinayaklan-masını temin etmeğe çalışıyor ve oğlunun iktidar hırsınıkörüklüyordu.buhusustaokadarilerigidildiki,SultânSe-lim’indeliolduğurivâyetihertarafayayıldı.oysaböylebirdurumyoktu,fakatSultânMustafa’nınsaltanâthırsıçoktu.

SuLTâN ıV. MuSTAfA


15rebiyülevvel1221(M.2Haziran1806)târihindemeyda-nagelen ıı.EdirneVakası’nda,şehzâdeMustafa’nınSad-râzamHâfız İsmâilpaşa ilegizliceanlaştığıortayaçıktığıhalde,yumuşaktabiatlıSultânSelimbunahiçbircezâver-memiştir.şehzâdeMustafabusırada26yaşındaidi.

Aradan bir yıl kadar bir zaman geçtikten sonra KabakçıMustafa isyânıpatlamış;Sultânııı.Selim21rebiyülevvel1222’de (M. 29 Mayıs 1807) tahttan indirilerek, şehzâdeMustafa 29. osmanlı pâdişâhı olmuştur. Sultân Selim’inhallinefetvâverenAtâullahEfendi’ninikiyüzlü,riyakârbirşahsiyetolduğusöylenir.

SultânSelimhâlkararınıöğrenince,bizzatşehzâdeMus-tafa’ya saltanâtmüjdesini vermeye gitmiş; bu durumdanhaberdarolmayanMustafadehşetekapılarakbaygınlıklargeçirmiş ve canına kıymaması için amcazâdesine yalvar-mıştı.SultânSelimonuoradahemenöldürtebilirdi.fakatyapmadıvebunuhayâtıileödedi.AynıdurumSultânMus-tafa’nınelinegeçtiğizaman,SultânSelim’inöldürülmesiniderhâl emretmiştir. bu sırada Sîneperver Kadın oğlununyanındaidi.

Kabakçıİsyanıileİstanbultambirkarışıklıkiçindekalmışvebuaradabirçokgüzîdedevletadamıöldürülmüştü.Dev-letuçurumunkenarınagetirilmişti.KabakçıMustafa, sa-hipsizkalanİstanbul’ukasıpkavuruyordu.SultânMustafabudurumahiçbirşeyyapamadığıgibi,isyancılarıödüllen-diriyordu.buaradayeniçerilere180bin,yamaklarada100binkuruşgönderiyordu.İsyanıkörükleyenlerdenbiriolankızkardeşiEsmâSultânda20binkuruşdağıtmıştır.

SultânMustafa’nın tahtageçişindenonbeşgünsonra, 11Mayıs1807târihinde,EyüpSultânTürbesiiçindeKılıçAla-yı yapılmışveNâkib’ül-EşrafDürrîzâdeAbdullahEfendi,yenipâdişâhakılıçkuşatmıştı.

busıradaSultânııı.SelimzamanındabaşlayanrusHarbidevamediyorveordudakiSultânSelimtaraftarlarıdayeryer imhâya çalışılıyordu.orduda bulunan bu taraftarlar-danSadâretMektupcusuMehmetTahsin,başMuhasebe-ciAbdullahrâmiz,MehmetEminbehic,SadâretKethü-dâsıMustafarefikvereis’ül-KüttâbSaidGalipEfendiler,AlemdârMustafapaşa’nınyanınagelmişlerveonuİstan-

bulüzerineyürümeyeveSultânSelim’itekrartahtaçıkar-mayateşviketmişlerdir.

AlemdârMustafapaşa,25cemâziyelâhîr1223(M.19Tem-muz 1808) günü, Edirnekapısı karşısındaki DavutpaşaSahrâsı’naordusuileberabergeldi.28Temmuz1808günüde bâb-ı âlî’yi basarak Çelebi Mustafa paşa’dan sadâretmührünü aldı ve Topkapı Sarayı’na yürüdü. Yanında as-kerleriveyeniatananşeyhülislâmArapzâdeârifEfendivediğerlerivardı.

Sultân ıV. Mustafa’ya hâl edildiği, evvela Dâr’üs-Sa’âdeAğasıMercanAğa ve onun hapsedilmesi üzerine şeyhü-lislâm tarafından tebliğ edildi.buduruma sonderece si-nirlenenpâdişâh,amcasıSultânSelimilekardeşişehzâdeMahmud’unöldürülmesiniemretti.şehzâdekurtulduysadaSultânSelimşehitedildi.

fakatkaderağlarınıörmüştü.SultânMustafa’yaartıkkurtu-luşyoktu.Yaptıklarınıncezasınıgörecekti.İmâm-ışehriyârîAhmetKâmilî Efendi, onu güzellikle, bağdatKöşkü Sofa-sı’ndanHaremDâiresi’negötürdü.busıradaMabeynKapı-sı’nagelerekgürültüedenveAlemdâr’ıağzınagelenisöyle-yereksindirenVâlideSultân’ıdateskinetti.ıV.Mustafa’nınhâlfetvâsınıdaArapzâdeârifEfendivererek,işitamamladı.

Sultân ııı. Selim’in şehit edilmesi ve ıV.Mustafa’nın hâl-li olayından üç buçuk ay sonra, 25/26 ramazan 1223 (M.14/15 Kasım 1808) târihinde Alemdâr Vak’ası meydanagelmiş ve ıV.Mustafa tekrar tahtaçıkarılmak istenmiştir.Mustafa tahttan indirilipharemekapatıldıktansonraboşdurmamış ve yeniçerilere üçmektup gönderip Sultân ıı.Mahmut’utahttanindirmelerinivekendisinipâdişâhyap-malarınıistemiş,ikibinkesedeparavaadetmiştir.

Elegeçenbumektuplarüzerine ıı.Mahmut,kendisindenaltıyaşbüyükolanağabeyininöldürülmesiniemretti.şey-hülislâmSâlihzâdeAhmetEsadEfendi fetvâsı ilehareketedenKadıAbdurrahmanpaşailebostancıbaşı,ıV.Musta-fa’yıannesininyanındaşehitettiler.Yanlarındaramizpaşa,KaymakamMemişpaşa,bahriyeNâzırıAliEfendivebahri-yeliİnceMehmetbeybulunuyordu.DemirkapıSemti’ndeoturanlar,ogeceıV.Mustafa’nınçığlıklarını,ValideSultânvesaraylılarınhaykırışlarınıdehşetiçindeduymuşlardı.


26/27ramazan1223(M.15/16Kasım1808)târihinde,salı-yıçarşambayabağlayangecesiyâsetenşehitedilenSultânMustafa’nıncenâzesi,ihtilâldendolayıcumagünüöğlena-mazındansonramerâsimlekaldırılarakbutürbeyedefne-dildi.osıradaotuzyaşınıniçindebulunuyordu.

oğlununsaltanathırsınıkörükleyenannesiAyşeSîneper-verVâlideSultân,onunboğularaköldürülmesiüzerinebirköşeyeçekildiveağlamaktangözleriköroldu.buolaydanyirmiyılsonra,1244(M.1828)yılındahayâtavedâetti.Eşsizvemuhteşemşâhidesi,EyüpSultânTürbesihazîresindeveşadırvanAvlusu’ndadır.104

1224 (M.1809) târihinde vefât eden Sultân ıV. Musta-fa’nın kızı Emine Sultân: 21rebiyülevvel1224’de(M.6Mayıs1809)doğdu.Üç-dörtayyaşadı.babasınınöldürü-lüşündenaltıaysonradünyayageldi.Sandukasınınalnınasırmaileşukitâbeişlenmiştir:

Şâh-ı-sâbık Hazret-i Hân Mustâfa-yı râbî’inRihletinden sonra kalmışdı sâbî duhteriİtmeyüb ömrü vefâ göçdü be-fermân-ı HüdâOldu ma’sûme Emine Sultân’ın cennet yeri 1224105

1225 (M.1810) yılında vefât eden Emine Sultân: Doğumtârihi belli değildir. Sandukası küçük olduğuna göre faz-la yaşamamıştır. Mehmet Ziyâ bey, onun Sultân Abdül-hamid’in kızı olduğunu söyler ki doğru değildir. ÇünküAbdülhamid 1789’da vefât ettiğine göre, en az 21 yaşındaolmasılazımgelir.Sicill-i Osmânîyazarıdaadınıkaydetme-miştir.YalnızSultânMustafa’nınEmineSultânadlıkızınınvefâtındanhemensonra“bir şehzâde-i bi-ruhu dahi doğdu”demektedir.

14cemâziyelahir1227(M.25Haziran1812)târihindevefâteden Sultân ıı. Mahmud’un oğlu şehzâde bâyezid:13rebiyülevvel1227(M.27Mart1812)târihindedoğmuşveüçaylık ikenvefâtetmiştir.Sandukasınınalnınasırma ileşukitâbeişlenmiştir:

Sulb-ı Han Mahmud’dan gelmişdi sahn-ı âlemeBâyezid isminde bir Şehzâde-i iffet nişânEtmeyüb ömrü vefâ göçdü serây-ı cenneteOl gül-i nev-resteye me’vâ ola kasr-ı cinân

Vâlid-i zîşânına sabr-ı cemil ihsân idübTûl-ı ömr-ile mu’ammer kıla Hayy-i Müste’ânSicill-i Osmânî yazarı, kabrinin Nûr-i Osmâniye Türbesi’nde olduğunu söylemiştir ki doğru değildir.Şâir Enderûnî Vasıf Efendi, bu küçük şehzâdenin doğumuna da,Dehre geldi şevk ile Şehzâde Sultân Bâyezid 1227

târihinidüşürmüştür.106

14receb1227’de(M.24Temmuz1812)vefâteden Sultân ıı. Mahmud’un oğlu şehzâde Murad: 9 Zilhicce1226’de(M.25Aralık1811)dünyayagelmişveyediaylıkikenvefâtetmiştir.Sandukasınınüzerinesırmaileşukitâbeya-zılmıştır:

Hazret-i Sultân Mahmut Hân-ı âli himmetinÂleme evvel gelen Şehzâdesi Sultân Murad Emr-i Hakk’la azm-i ukbâ eyledi mâ’sûm ikenSoldu gül-berg cemâli olmadan dahi küşâdVâlidi Şâh-ı cihâna tûl-ı ömr ihsan idübHüznünü şâdiye tebdil eyliye Rabb’ül-ibâdVâsıfâ hayr-ı du’â ile didim târihiniKıla bâlâ cây-ü mesken cenneti Sultân Murad 1227107

17 Zilhicce 1256 (M. 12 şubat 1841) târihinde, sekiz aylıkiken vefât eden Sultân Abdülmecid’in kızı Mevhîbe Sultân:29rebiyülevvel1256(M.31Mayıs1840)târihindeÇırağanSarayı’ndadünyâyageldi.Abdülmecid’inüçüncükadınındanolankızıdır.bupâdişâh’ın3. Kadınlık rütbesi-nialan ikikadını vardır:biriVerdicenanKadın,diğeri iseDüzdidil Kadın’dır. Annesinin ikincisi olduğu sanılmak-tadır.Sandukasıüzerindekipûşidesine,sırmaileşukitâbeişlenmiştir:

Mevhîbe Sultân yatdıkça ilâhi haşre-dekŞâh-ı devrânın ola efzûn ömr ü şevketiMünhasıf kıldı dirigâ pûşiş-i ebr-i ecelCend meh vermişdi ol meh mihr-i gûne ziynetiMâtemiyle Ziverâ tesvid kıl târihiniKıldı mesken Mevhibe Sultân sarây-ı cenneti 1256108

Aynısene,yineZîverpaşa,busultânındoğumunaşutârihidüşürmüştü:


Zîver bu târihim dile verdi meserretler hâleHakk Mevhîbe Sultân ile âfaka verdi ziyneti 1256

18şin.1268(M.7Haziran1852)târihindevefâteden Sultân Abdülmecid’in şehzâdesi Sultân Mehmed Rüşdi:Aynı yılıncemâziyelâhirinde (M. 31Mart 1852) dünyâya-geldi.

Sandukasıüzerindeşuibârevardır:

Mürg-i lâne cenâb-ı merhum Şehzâde Sultân Mehmet Rüşdi bin Sultân Abdülmecid Han Hazretleri.

ÜzerindekiTunusfesi,bugünmevcutdeğildir.109

buraya kadar yapılan açıklamadan anlaşıldığı üzere, tür-bedeSultânı.Abdülhamîd’indörtoğlu,sekizkızı;SultânıV.Mustafa’nın iki kızı; Sultân ıı.Mahmud’un iki oğlu veSultânAbdülmecid’inisebirkızıvebiroğlumedfundur.

Gömülenlerin ikisi hariç, hepsi çocuk hastalıklarındanvefât etmiş sübyanlardır.bukadarçokçocuğunvefât et-mesinicevdetpaşa, târihindehekimbaşılarınbaşarısızlı-

ğınaveriyorve“Seretibbâ olan Nû’man-Zâde Mes’ud Efendi ilaçlama hususunda hazâkatsizliği ile birlikte kendisine hasre-den cerrahîde olgunluğu müsellem ve fakat ilim ve amel-i tıbda câhil idi,”diyorvedevâmederekşunlarıyazıyor:

“İstanbul’a geldiğinden beri ilaçlarının öldürücülüğünü İstan-bul halkı üzerinde tecrübe eden Lorenco adında ecnebi bir dok-toru kendisiyle teşrîk-i mesâi ederek birçok şehzâdeye cennet yolunda önderlik eden Fatma Sultân’ı tedâviye kalkıştılarsa da ecele karşı koyamadılar.”110

Sicill-i Osmânî yazarı merhum Mehmet Süreyya bey de,Mes’udEfendi için “Hekimbaşı Nû’man Efendi’nin oğludur. Babası, tahsîline çalışırdı. Bu, hevâ vü hevesine tâbî olup, Viya-na’ya kemâl-i fünûn niyetiyle gönderildiyse de balolarda gezip mekteb-i tıbbîyeye girememiş”demektedir.111

fakatböylebirinsan,1221(M.1806)yılındaorduhekimba-şısıoldu.1223cemâziyelâhîrininonüçünde(M.6Ağustos1808)SerTabîb-ipâdişâhîoldu.Dokuzyılkadarbugörev-dekaldıve12Muharrem1236(M.20Ekim1820)târihindevefâtetti.KabriÜsküdar’da,KaracaahmetMezarlığı’nda,1.Adada,MiskinlerTekkesiÇeşmesi’ningerisindedir.


KülliyeninmimarıMehmetTahirAğa,Sultânııı.MustafaveSultânı.Abdülhamîddevrinemüh-rünüvurmuşgibidir.baştaİstanbulolmaküze-

re,yurdundeğişikyerlerindevebugünTürkiyedışındaka-lanpekçokbölgelerdeölmezmîmârlıkeserlerimeydanagetirmişdeğerlibirmîmârımızdır.

İstanbul’da Lâleli ve fâtih; Üsküdar’da Ayazma; boğazi-çi’ndebeylerbeyiveEmirgâncâmiilerigibimabetlerlebir-takımhanlar,hamamlar,kütüphâneler,çeşmeler,sebîllervesıbyânmekteplerideyapmıştır.

TâhirAğa, Sultân ı.Mahmut devrinde (M.1730-1754), onikiyaşındaikenbabasıilebirlikte1736-39târihleriarasın-dayapılanrusyaveAvusturyaseferlerindebulunmuştur.Düzgünkonuşan,hazır cevapvekendinehas tavırları iletanınmıştır. bugünkü bayındırlık bakanlığı’nın karşılığıolanHâssa Baş Mîmârlığıgörevinibirkaçdefaüstlenmiştir.

babasınınadıvenereliolduğuşimdilikbellideğildir.1174(M.1760) târihindeÜsküdar’da,Ayazmacâmii’ni inşâet-mekletârihsahnesineçıkmıştır.1181’de(1768)veııı.Mus-tafa devrinde, depremde yıkılan fâtih câmii’ni şimdikişekliyleyapmıştır.SonolarakgetirildiğibaşMîmarlıkgö-revi,18ramazan1198’de(M.5Ağustos1784)sonaermiştir.

1174-1198 (M. 1760-1784) târihleri arasındaki mîmârî faa-liyetleri sırasında, yukarıda yazılanlardan başka, GülhâneparkıKapısıkarşısındaZeynepSultân,paşabahçeve1175’de(M.1761)Kadıköyü’ndeSultânııı.Mustafacâmileri ileYeniVâlideHan’ı;Çarşamba’daMuratMollaKütüphânesivetek-kesini; Koska’daKocarâgıb paşaKütüphânesi’ni vecağaloğluveYokuşubaşındaTersâneEmîniYusufEfendiSıbyânMektebi’niinşaetmiştir.İstanbulboğazısonundakiAnado-lufeneriilepoyrazLimanıkalelerinin,rumelitarafındaiserumeli feneri veGaripçe kalelerininmîmârı daTâhirAğaidi.Anadolu’daveTunaboyundadabirçokkaleyionarmıştı.

hAMÎD-İ EVVEL KÜLLİYESİ’NİN MÎMâRı TâhİR AğA

Mimar Tahir Ağa’nın eserlerinden Beylerbeyi Hamîd-i Evvel Camii


bu değerli insanın nerede ve hangi târihte vefât ettiği bellideğildir.1202şâbânayınınbaşlarında(M.1788Nisan)cizyebaşbakiKuluolarakordu-yuHümâyûn ile şimdikiYugos-lavya’da,TürklerinFeth’ül-İslâmdedikleriGladovaKalesici-vârındabulunduğuveburadakurulanköprününnâzırlığınıîfâettiğibilinmektedir.burada,elindekeseriylebilfiilçalışanbuseksenlikpîr-i fânîmîmârımızınyanınagelenSadrâzamKocaYusufpaşa,Avusturyaharbisebebiyle,köprününbiranevvelbitirilmesiniistemiştir.

TâhirAğa’nınbundansonrakihayâtıhakkındahiçbirbilgimizyoktur.osmanlıordusu, ııı.Selimdevrinde İstanbul’adön-düğüsıradaonundabirliktebulunupbulunmadığı,bugüniçinbellideğildir.fakatkızının,dâmâdının,eşininvebirtorunu-nunkabirleri,Üsküdar’da,KaracaahmetSultânTürbesiarka-sındaveetrâfıdemirparmaklıkileçevrilibirsofadaidi.burayayaptırılanCem Evisırasında,bütünkabirlerveparmaklıküze-rineasılıolankitâbeleryokolmuştur.bununhemenyanındadaMîmârbaşıKâsımAğaneslininsofasıbulunuyordu.112

Tâhir Ağa, Hamîd-i Evvel Külliyesi’ni rokoko üslûbundainşâ etmiştir. bu zamana kadar devam eden millî klasiküslûp terkedilerekAvrupalılaşmakveAvrupa’nın iyi kötüherşeyinitaklithevesininuyandığıozamanlarda,Türktez-

yinâtıveTürkeşyâsı,hepbarokvedahasonrarokokoüslû-bundayapılmışvebuhâlMeşrutiyet’ekadardevametmiş-tir.budevirde,MîmârKemaleddinveMîmârVedatbeylerleberaberklasikTürkmimârîüslûbunadönülmüştür.113

MehmetZiyâbeyeserindediyorki:

“Sultân III.Ahmet saltanâtında, servet sahibi olmak için İstan-bul’a gelen birtakım câhilmîmâr ve mühendisler mârifetiyle, Sultân III.Ahmet devrine kadar süren ve Osmanlı Mîmârisi’n-de bir fetret devri ve çöküş teşkil eden rokoko denilen acayip şe-killi Avrupa tarzında imâretin inşâsına başlanmıştır.”114

İstanbul’dakirokokoüslûbuTürkzevkinegöretatbîkedil-diğinden,Avrupa rokokosunabenzemeklebereber, farklıbirrokokomeydanagelmiştirkibudaTürksanatıçerçeve-sinegirenbirüslûbolmuştur.

padişâhlara mahsus bu gibi binâlara, mîmârbaşılardanbaşkabirdeBinâ Emînitâyinedilirdi.bunlarıngörevi,yapımalzemesiniveameleyiteminetmekvebunlariçinyapılanmasraflarıbirdefterekaydetmekti.bunlargenellikledoğrubilinenkimselerdenseçilirdi.115

Dönemin İstanbul’unu gösteren yağlı boya tablo


bukülliyeninikibinâemînivardı.İmâret,sebîl,çeş-mevemektebinbinâemîni İsmâilEfendi idi.bu-nunLalaşehrîİsmâilEfendiolduğusanılmaktadır.

Sebîlin içinde kitabesinin bulunması bunu göstermektedir.fakatSicill-i Osmâni’debinâemîniolduğuyazılıdeğildir.İs-mâilEfendihakkındabundanevvelbilgiverilmişti.

MedresevetürbeninbinâemîniiseşehremîniMustafaEfendiidi.Hadikat’ül-CevâmiadlıeserinyazarıAyvansaraylıHâfızHü-seyinEfendi,MustafaEfendihakkındaşubilgiyivermiştir:

“Vaktimiz ricâlinden olup Ayvansaray’da dünyaya gelenlerden Hâfız el-Hâc Mustafa bin Ahmet Çelebi ki gençliğinde Darp-hâne kâtipleri zümresine dâhil ve yoluyla Sâhib-i Ayar olmuş idi. Doğduğu yer olan bu mahallenin Toklu Dede Mescidi için hizmet etmek istemiş ve bir vakıf tedârik ederek mescidin mih-râbı için iki adet büyük balmumu ve kandillerine zeytinyağı ve hizmet eden kayyuma gündelik tâyin ve bunları idâre edecek

müsakkafât vakfetmiştir.”

MustafaEfendiayrıcabucivârdabulunanEbûşeybet’il-Hud-rî’yi (r.a) ziyâret edenlere kolaylık olmak üzere 1186’da(M.1772) bir yol yaptırmıştır. bu sırada darphânedeki görevsenesitamamlandığındanKanûn-iosmânî’yegöreşehremî-ni olmuş ve Sultân ı.Abdülhamid’in yaptıracağıbeylerbeyicâmii ileHamîd-i EvvelMedrese ve Türbesi’ne binâ emîniolmuştur.

Türbenin yapılışı sonra ereceği sırada, 1194cemâziyelâhirgurresinde(M.4Haziran1780)şiddetlibirdepremolmuşvebundanfevkalâdekorkanMustafaEfendiertesigünevindevefât etmiştir. Kabri Eğrikapı dışında, büyük TokmaktepemezarlığındaikenHaliçKöprüsü’nünyapımısırasındaEdir-nekapısıdışına,EminbabaTekkesiarkasınanakledilmiştir.bunakilsırasındaşâhidesininbazıyerlerikırıldı.buzat,Ha-dîkayazarıHâfızHüseyinEfendi’ninakrabasıidi.116

hAMÎD-İ EVVEL KÜLLİYESİ bİNâ EMÎNLERİ


Külliye’nin iki hazîresi vardır. biri ve büyük ola-nı türbe karşısındadır; diğeri ise, avludan ba-kıldığına göre, türbenin sol tarafındaki küçük

hazîredir.büyükhazîre,HamîdiyeTürbeSokağıüzerindeolup,sokaktarafındaklasikdemirparmaklıklısekizhâcetpenceresivardır.Hazîreduvarınınüstüharpuştalıdır.Avlutarafında ve set üzerinde bulunan mezarlığın önündekieskidemirşebekesökülmüştür.Kurşundökülmüşayakla-rınınyerleriel’angörülmektedir.

şimdibüyükhazîredegömülüolanlarıtârihsırasıileverelim:

1222(M.1807)târihindevefâteden hadice Kadın:Etrafıdemirparmaklıklaçevrilmişolankabri,hazîreninsağtara-fındavebirincisıradadır.başveayaktaşlarınaaynıkitâbeyazılmıştır. fakat şâhideleri küfeki taşından olduğu içinerimektedir.Güçlükleokunankitabesişudur:

“Hüdâvendigâr-i esbâk cennet-mekân / Firdevs-i âşiyân Sultân

Abdülhamîd Hân Hazretleri’nin Başkadın rütbesiyle mümtâz olan / merhûm ve mağfurlehâ Hâce / Hadice Kadın Hazretle-ri’nin rûh-ı şerîfleri / çün el-fâtiha. 1222”

ruhşahHadîceKadın,SultânAbdülhamîd’inçoksevdiğikadınıdır. ona delice âşık olduğu söylenir. Yazdığı mek-tuplardanbazıpasajlarıokuyalım:

“Ayağının altına yüzüm sürerek ricâ ederim…”, “Benim vücû-dum türâb olunca ben senden geçersem, Allah lâyikımı versin efendim”, “ister beni darb eyle, ister öldür, sana teslimim…”, “Benim ateş ve-âh-ü figanımı söndürürse, ancak cenâb-ı mer-hametin söndürür. Sen bana bu vaktimde merhamet etmezsen, kim eder”, “Abdülhamid’in cânı Ruhşah”, “Hamîd sana kurban olsun, teşrîfinde kulunu ihyâ eyle…”117

SultânAbdülhamîd,HadîceKadın’aSilivri’de iki, İzmit’tebirçiftliktemlîketmiştir.

hAMÎD-İ EVVEL KÜLLİYESİ hAZÎRESİ’NDE GÖMÜLÜ oLANLAR


ruhşah Kadın, beşiktaş Sahilsarayı’nda Sultân osmanKöşküdiyeünlüolankasrınkarşısında,KollukKöşeside-nilenyerdebirçeşmeyaptırmıştır.

1222 yılının rebiyülevvel ayında (M. 1807 Mayıs) vefâteden Ömer Ağa: Kâtibî sikkeli lahdi birinci sırada olup,şâhidesindekikitâbesişudur:Cenâb-ı ismet-meâb, Devletlû Esmâ Sultân aliyyet’üş-şân Hazretleri’nin kethüdâ-yı âlicahla-rı es-Sayyid Ömer Ağa.başşâhidesininyanyüzündevebirçerçeve içindeKetebehû es-Seyyid Ali el-Hamdi diye yazıl-mıştır.Kitâbebuhattâtıneseridir.118

Esma Sultân (Küçük): Abdülhamid’in kızı olup 1264’de(M.1848)öldü.Kardeşi,Sultânıı.MahmutTürbesi’negömüldü.

1222’de(M.1807)vefâteden şehzâde Mahmut’un dâyesi (sütannesi) Ayşe:Kabribirincisıradaolupkitâbesişudur:

“Şâhzade o âli menkibe Sultân Mahmûd Eyledi işte anın dâyesi azm-i ukbâ Lâne-saz oldu cihân içre ser-tubâdaMürg-ü ruhu kafes-i tenden olub bi’l-güşâKıldı hem-sâye-i Sıddıka ânı Rabb-i RahîmHem-cû serv oldu hırâmân-ı riyâz-ı mevâ Fevt târihini bu resme didi mülhem-i gayb

Eyledi Âişe’yi zîver cennet-i mevâyı 1222”

1223’de(M.1808)vefâteden,kâtibîsikkelilahdibirincisı-radabulunan “hâlâ hazîneder-i şehriyârî benli beşir Ağa”

1224(M.1809)târihindevefâtedenvelahdiüçüncüsıradabulunan Dilpezir Kalfa:baş taşının ikiyüzündedeaynıyazıvardır.119

1224-b.22 (M. 1809 Ağustos)’da vefât eden Kamertâb Kalfa:şâhidesiüçüncüsıradadır.

1225(M.şubat1810)târihindevefâteden Ayşe Kadın:Kab-rininetrafıdemirparmaklıkileçevrilmiştir.birincisıradakikabrininpehlesinekuşlarınsuiçmesi için ikiküçükyalakyapılmıştır.başveayaktaşarlıerimekteolup,yazılargüç-lükleokunmaktadır:

“Türbe-i latîfe ve cemi’ muvazaa-i kırâat olunan Kur’an ve ahâdisden, cennet mekân Sultân Abdülhamîd Han Hazîne-darları’ndan Gümüş Aişe Kadın’ı dahi Cenâb-ı Hakk mahrum eylemeye, âmin.”

8Zilhicce1225’de(M.4ocak1811)vefâteden,kâtibîsikkeli


lâhdi ikincisıradabulunanMüsâhib-iHazret-işehriyârî Derviş Nezir Ağa.

17Zilhicce1227’de(M.22Aralık1812)vefâteden,zerrinbaşşâhidesiüçüncüsıradabulunanHazîne-iHümâyûnAğala-rından Mehmet Reşid Ağa.

1227’de(M.1812)vefâtedenvekabri ikincisıradabulunanHüdâvendigâr-ı sâbık Sultân Mustafa Han Hazretleri’nin baş kadınlarışevkinûr Kadın hazretleri.120

1228 (M.1813) târihinde vefât eden, kâtibî sikkeli lâhdiüçüncü sırada bulunan, Mâbeyinci-i Hazret-i Şehriyârî-i sâbıkKarakulakzâde Ali beyefendi.121

1231’de (M. 1816) vefât eden, küçük lahdi üçüncü sıradavehâcetpenceresiönündebulunan,Cennet-mekân Sultân Abdülhamîd Han Efendimiz Hazretleri’nin kerîme-i muhtere-meleri Devletlû İsmetlû Esmâ Sultân Aliyyet’üş-Şan Hazretle-ri’nin ahretliği Yâr-Derûn hanım.

1231’de(M.1816)vefâteden,kâtibîsikkelilahdiüçüncüsı-rada bulunanSâbıka Ağâ-yı Çukedâr-ı hazret-i şeh-riyârî es-Seyyîd Mehmet Esad Ağa.122

1231(M.1816)târihindevefâteden,kâtibîsikkelilâhdidör-düncü sırada bulunanMusâhib câfer Ağa. Kitâbesi onaltımısralıolup,târihmısrâışudur:

Genç iken aldı Musâhib Câfer Ağa’yı ecel1231

1232Muharrem’de(M.1816Kasım)vefâteden,kâtibîsikke-lilâhdiüçüncüsıradabulunan,Saray-ı Atiki Mâ’mûre Ağasıcezayirli Ali Ağa.123

1232Muharrem’de(M.Kasım1816)vefâteden, lâhdidör-düncüsıradabulunanSarây-ıAtik-iMâ’mûreAğasıceza-yirliAliAğa’nınustasıhadice usta.

1233Muharrem’de(M.Kasım1817)vefâteden,kâtibîsikke-lilahdibirincisıradabulunan Ömer Ağa:ondörtmısrâlıkitâbesi,osıradaEnderûn-ıHümâyûn’daKilerKethüdâsıolanEnderûnîVâsıfosmanbeytarafındanyazılmışolup,târihbeytişudur:

Vâsıf oku târihini mu’accemle du’â kıl Seyyid Ömer Ağa kıla câ sahn-ı na’imi 1233

1233’de (M.1818) vefât eden, lâhit şeklindeki kabri birincisıradabulunan,Hüdâvendigâr-ı SâbıkSultân Mustafa Han Hazretleri’nin ikinci kadınları, merhûme Seyyâre Kadın hazretleri.124

1234’de(M.1819)vefâteden,kâtibîsikkelişahidesidördün-cü sırada bulunan Silâhdâr-ı Hazret-i Şenriyârî Mir-torun Ahmet beyefendi:Sicill-iosmânîyazarıonunhakkında,“Enderûn-ı Hümâyun’dan yetişti ve Sultân I. Abdülhamid Han irâdesiyle, şehzâdeleri Sultân Mustafa’ya lala oldu. Gülûsuna kadar bu vazîfede kalıp derhâl rikâbdar ve 1222 Rebiyülâhi-rinin on yedisinde (M. 24 Hazîran 1807) Silâhdâr-ı Şehriyârî oldu. 1223 Cemâziyelâhir’inde ayrıldı,” diyor.125 26 Ağustos1819târihindevefâtetti.

1234’de(M.1818)vefâteden,kâtibîsikkelilâhdidördüncüsıradabulunan,hâdim-i şâhî Musâhib Ahmed Ağa.126

1237’de(M.1821)vefâteden,şâhidesiikincisıradaveSeyyirÖmerAğa’nınhemenarkasındabulunanSer Çukedâr-ı Haz-ret-i Şehriyârî Seyyid Ömer Ağa’nın halîlesi âişe hanım.

1238 Zilhicce’de (M. Ağostos 1823) vefât eden, uzun ka-vuklu lâhdi beşinci sırada bulunan Enderûn-ı Hümâyunbâb’üs-sa’âdeAğaları’ndanhazînedar başı es-Seyyid İb-rahim Ağa.127

1238’de (M.1822) vefât eden, kabri beşinci sırada bulunan,SultânAbdülhamîdHân’ınkadınlarından3.binnaz Kadın.128

3cemâziyelâhîr 1239 (M.4şubat 1824)Serbostâniyûn-ıHussaes-seyyidelhac Mehmed Ağa.

1240Zilhicce’sinde(M.Temmuz1825)vefâteden,uzunka-vuklulâhdiüçüncüsıradabulunanDâr’üs-Sa’âdet’ül-Aliy-ye Ağası Sâbık Ebûbekir Ağa.

Kitâbesişöylebaşlamaktadır:

Böyle buldum bu cihânı, sanki bir zıll-î hayâl Ol sebebden kimse benim halimden etmez su’al


Sicill-iosmânîYazarı:“Hadice Sultân’ın baş kapı gulâmı olup Enderûn-ı Hümâyun’a alınmış ve orada dahi Başkapı Gulâmı nasb edilmişdir. 1230 Şevvâl’inde (M. Eylül 1815) Hazinedâr-ı Şehriyârî oldu. 1239 Muharrem’inin on üçünde (M. 19 Eylül 1823) Dar’üs-sa’âde Ağası oldu,”diyor.fakatverdiğivefâttârihidoğrudeğildir.129

1240 rebiyülevvel’inde (M. Ekim 1824) vefât eden, kâtibîsikkelilâhdibeşincisıradabulunan,Dar’üs-Sa’âde Ağaların-dan Sarây-ı Cedîd-i Sultânî başkapı gulâmıMehmed Ağa.130

1240 şâbân’ında (M.Mart 1825) vefât eden, kâtibî sikkelilâhdibeşincisıradabulunan,Ser tebdil-i Hazret-i Cihândârî sâbık Silâhşorân-ı Hassa’dan elhâcMehmed Emin Ağa.

1240’da(M.1824)vefâteden,kabridördüncüsıradabulu-nan,Harem-i Hümâyûn’dan vekilZühde usta.

9ramazan1240(M.27Nisan1825)târihindevefâtedenvekabridördüncüsıradabulunan,ikincikadınefendininus-talarındanKamerbend hâtun.

14ramazan1241(M.22Nisan1826)târihindevefâtedenvekabri dördüncü sıradabulunanşevketlûEfendimizHaz-retleri’nincâriyesicezbiârâ Kalfa.

1241 (M.1826)’da vefât eden, kâtibî sikkeli lâhdi birincisırada bulunan Ağa Çukadâr-ı Hazret-i şehriyârî Hâfız Mehmet Emin Ağa. Sicill-i osmânî yazarı, “Enderûn-ı Hümâyûn’dan feyz alıp 1238 Cemâziyelevvel’de (M. Ocak 1823) Pişkir Ağası, 1239 Muharrem’inde Miftâh ve Zilhicce’sinde Dül-bend Ağası olup 1240 Ramazan’ında (M. 1825 Nisan) Rikâbdar ve Zilhicce’sinde Çukadâr-ı Şehriyârî oldu. 1241 Receb’inde (M. 1826 Şubat) fevt olmuştur. Uzun boylu ve şık giyinen bir zât idi. Silâhdâr Ali Ağa hastalanmağla vekil olmuş ve mevtine munta-zır iken o iyileşip bu bîçâre irtihâl eylemişdir,”diyor.131

Sandukaların üzerindeki burma başlık şehazadeleri göstermektedir


15 cemâziyelâhir 1241 (M. 25 ocak 1826) târihinde vefâtedenvekabribeşincisıradabulunan Ağa Çukadârân Silah-dar-ı Hazret-i Şehriyârî osman Ağa.132

1241 cemâziyelevvel’in gurresinde (M. 12 Aralık 1825) vefâtedenvekabribeşincisıradabulunanCennet-mekân Gâzi Sultân Selim Hân Hazretleri’nin Sertebdîl-i Silahşôrân-ıHâssa’dan İbra-him İbiş Ağa.133 Kitâbesi,türbedârVâsıfEfendi’nindir.

1242(M.1826)târihindevefâteden,kafesidestârlılâhdibi-rinci sıradavehâcetpenceresiönündebulunanKisedâr Sırrı Efendi.

Sâhib-i fenn-ü kalem, Sırrı Efendi-i bênâmHüdâvendiğâr ehl-i divân içre kadri muteberdiyebaşlayanonikimısrâlıkitâbesinintârihbeytişudur:Düşdü bâ-avn-i Hüdâ, târih-i fevtin söyledimSır oldu Sırrı Efendi, kıldı adne sefer 1242 134

1242’de (M.1826)vefâtedenvekâtibîsikkeli lâhdibeşincisıradabulunanHazîne Vekîli-i Hazret-i Şehriyârî Keman-keş İbrâhim Ağa:Kabri, 1295’de (M.1878)Aliusta tara-fındantamiredilmiştir.bu,bozukbiryazı ileşâhidesininarkasına ve yan yüzüne yazılmıştır. Tirkeşlikte fevkalâdemelekevemahâretivardı.135

25 cemâziyelâhir 1242 (M. 24ocak 1827) târihinde vefâteden ve şâhidesi erimekte olancanfeda hâtun: Kabri,dördüncüsıradadır.

21 cemâziyelâhir 1242 (M. 20ocak 1827) târihinde vefâteden, kabri dördüncü sırada ve hâcet penceresi önündebulunanMâhinur hâtun.

28 recep 1244 (M. 3 şubat 1829) tarihinde vefât eden vekabri dördüncü sırada bulunan Kilâr-ı Hâssa Kethüdâsı hâfız Receb Efendi.136

24recep1245(M.19ocak1830)târihindevefâteden,zerrin-başgibifeslilâhdiüçüncüsıradabulunan,Hazine-iHümâyûnket-hüdâsıKıbrısî es-Seyyîd Mehmet Emîn Efendi:şâhidesin-dekikitâbeHattâtHulûsiEfendi’nindir.137MehmetEmînEfen-di’ninyeğeniSadr-ıEsbâlMehmetpaşa’dır.138

1245(M.1829)târihindevefâtedenvekabridördüncüsıra-dabulunanHarem-iHûmayun’danArzunihan Kalfa.

1249 (M. 1833) târihinde vefât eden, kabri beşinci sıradave hâcet panceresi önünde bulunan, anasınınmemesiniemerken vefât edenEsmâSultân’ın câriyesifâtıma ha-nım:uzunkitâbesiçokgiriftidi.

21ramazan1250(M.21ocak1835)târihindevefâtedenvekabridördüncüsıradabulunanşevketlûEfendimiz’inkah-vecisi Râmi usta.

1251rebiyülevvel’inde (M.Temmuz 1835) vefât eden, kü-çükkabribeşincisıradabulunan,Sultân Abdülhamid Han Hazretleri’nin türbedârı Hattat Mustafa Vâsıf Efendi’nin oğluMehmet şevket Efendi.

HattatMustafaVâsıfEfendi 1268 (M.1851) târihindevefâtetti.KabriEyüp’te,beybabaSokağıüzerindeveAyaspaşaTürbesi’ninsoltarafındadır.1241’devefâtedenİbrahimibişAğa’nınşâhidesindekikitâbebunundur.139

5şevvâl1254(M.22Aralık1838)târihindevefâteden,ortaboyfesli lâhdibeşincisıradabulunan,Hasib PaşaHazret-leri’ninmahdumları es-Seyyid Mehmet Atabey Efendi.MâliyeNâzırıHasibpaşa 1286 (1869) târihindevefâtetti.KabriÜsküdar’da,Selîmiyecâmiihazîresindedir.140

1254 Zilhicce’sinde (M. şubat 1839) vefât eden HîbetullahSultân’ınhazînedârışâheste Kadın:Kabriüçüncüsırada-dır.

1254(M.1838)târihindevefâtedenHarem-iHümâyûn’danServi-bîcan Kalfa:Kabridördüncüsıradadır.

1254(M.1838)târihindevefâtedenvekabridördüncüsıra-da bulunan şevketlû Efendimiz Hazretleri’nin baş kâtibipeyker Kalfa.

27Zilkâde1256(M.ocak1841)târihindevefâtedenvekab-ri dördüncü sırada ve medrese yakınında olan şevketlûEfendimiz’inSarayustasıDevletlûSa’âdetlûâtıf usta.

1260(M.1844)târihindevefâtedenvekabridördüncüsı-


radabulunanEnderûn’danmahreçşükrüHasanEfendi’ninoğluMehmet bahaüddin Efendi.Kabriçokküçüktür.

1260(M.1844)târihindevefâteden,çokküçükkabribe-şincisıradabulunanHamîdiyeTürbedârıel-HâcMustâfaVâsıf Efendi’nin oğlu Mehmet Efendi. Vâsıf Efendi’ninburadagömülüolanikincioğludur.

1271’de(M.1854)vefâtedenvekabridördüncüsıradabulunanşevketlûEfendimiz’incâriyelerindeniffetlûZâtıgül Kalfa.

1274’de (M.1857) vefât eden ve kabri beşinci sırada bulu-nan,Mâliye Nâzırı Hasib Paşa Hazretleri’nin mahdum-ı âlîleries-Seyyid Mehmet Ali bey.Küçüklâhdifeslidir.

1278cemâziyelevveltârihinde(M.Kasım1861)vefâteden

ve kabri dördüncü sırada, hâcet penceresi önünde olanHazret-i Şehriyarî vekil ustasıSad-cihan Kalfa:şâhidesi,sütunşeklindedir.

1280Sefer(M.Temmuz1863)târihindevefâtedenvekabriüçüncüsıradabulunan,SultânAbdülazizHancâriyelerin-den fikrivisal Kalfa. Aynı kabrin ayak taşında, 1240’da(M.1824) vefât eden şemsinûr hâtun’un adı yazılıdır.Ana-kızolabilir,çünkübaşşahidedeki,Hasreten fâni cihân-da, tûl ömür sürdüm,mısraındanbuanlaşılmaktadır.

Harem-iHümâyûnAğaları’ndanferhad Ağa:şâhidesinintârihkısmıgömülüdür.Kâtibîsikkeliolupüçüncüsıradadır.


KÜÇÜK hAZÎREDE GÖMÜLÜ oLANLAR

TürbeninsağtarafındaveHamîdiyecaddesiüze-rindebirhazîredahavardır.Önünde,şebekede-mirliüçbüyükpenceresibulunmaktadır.Tamâ-

menmermerdenyapılanbupencerelerinarkasında,târihsırasınagöre,şukimselermedfundur:

1195Sad.25(M.20şubat1781)târihinde,yevm’ül-isneyn(pa-zartesigünü)vefâteden,Kara Vezirdenmeklemarûf,Sadr-ı Esbâk Seyyîd Silahdâr Mehmet paşa.ÖzgeçmişiSicill-iosmânî’deşuşekildeanlatılmıştır:

“Arabsun’da (Arapgir) Seyyîd Ali Bey’in oğlu olup 1140 (M. 1727)’de doğdu. Aşçıbaşı ve Sûrre Emîni Süleyman Ağa dayı-sı olmağla, 1164 (M. 1751)’de Helvahâne’ye çırağ olup, dayısı vefâtında Teberdâr oldu. Güzel yazı yazması sâyesinde Hazîne Kâtibi ve hemen Hazîne-i Hümâyûn Kethüdâsı olup 1189 Mu-harrem’inin dördünde (M. 7 Mart 1775), Silâhdâr-ı Şehriyârî ve 1193 Şâban’ında (M. Ağustos 1779) sadrâzam oldu,” vebugö-revdeikenvefâtetti.

Mehmetpaşakısaboylu,çokesmer,çokdindar,zekî,kav-rayışlı,mîzâhıseven,şakacı,NasreddinHocafıkralarınıez-berebilen,çalışkanvedirâyetlibirzâtidi.MemleketiolanArabsun’dasekizçeşme,kârgirhamam,dükkân,medrese,dershânevekütüphâneyihâvîbircâmiyaptı.orasınıköyikenkasabayadöndürdü.EğrikapıdışındakiSavaklarMes-cidi’ninahşapminâresinikârgirolarakyeniledi.buradabirsukuyusu, ikiayakçeşmevekahveocağıyaptırdı.Sultânı.Abdülhamîdkendisiniçoktakdirettiğindenvefâtınaçoküzülmüştür.Kendisinden18yılsonravefâtedenkızışerîfeAyşeHanım’ınkabridebuhazîrededir.141

Mehmetpaşa’nınmuhteşemlahdi,kallâvîkavukilesüslü-

dür.Etrafıdemirparmaklıkileçevrilmiştir.başşâhidesinincaddeye bakan yüzünde “Sadr-ı â’zam Silâhdar es-Seyyid Mehmet Paşa. 1195 Sad. 25 yevm’ül- isneyn”diyeyazılmıştır.

şâhidesininarkayüzündeiseonmısrâlıbirşiirvardırkitâ-rihbeytişudur:

Ey gelüb za’ir olan, böyle oku târihin:Cennet-i adni makâm ide Mehmed Paşa 1195

Mehmetpaşa,Nevşehir’ebağlıolupeskiadıArabsunolanşimdiki Gülşehri’ndeki külliyesini, Hamîd-i Evvel Külli-yesi’nin yapıldığı târihlerde, yani 1194 yılınınrebiyülahirayında(M.Nisan1780)tamamlamıştır.

15 cemâziyelâhir 1204 (M. 2 Mart 1790) târihinde vefâteden,kâtibî sikkeli şâhidesinin iki yüzündedeyazıbulu-nan,Silâhdar-ı şehriyârî hâfız Yahyâ Efendi:ArnavutolanYahyâ Efendi, Enderûn’dan yetişmiş, AnahtarAğasıolmuşve1197Zilkâde’sinde(M.Ekim1783)HazîneKethü-dâsıolup1201Zilkâde’sinde (M.Ağustos 1787)Silâhdâr-ışehriyârîolmuşve1204Muharrem’indede(M.Eylül1789)azledilmiştir.Hattât olan Yahyâ Efendi’nin Ayasofyacâ-mii’ndelevhâsıvardır.142

17şevval 1212 (M.4Nisan1798) tarihindevefâteden,caddeüzerindekimuhteşemlahdidemirparmaklıkiçindebulunanHüdâvendigâr-ı sâbık, merhum ve mâğfur cennet-mekân Sultân Abdülhamîd Han Hazretleri’nin Hazinedâr’ı merhûmeNevres Kadın.baştaşınıniçyüzündeiseşukitâbebulunmaktadır:

Vefret-i nakd-ı sadâkatle Hazînedâr idiDevlet-i Abdülhâmid Hân’ine bu merhûme âh


Nûr ide kabrin Hüdâ kim şimdi ol mütevereyiBöyle pinhân eyledi gencine-veş hâk-ı siyahKatre şeb-nem değil sabâin gibi giryân olurNakl idince köhne dünyâdan didim târihiniEylesün Nevres Kadın kasr-ı cinanda cilvegâh 17-L.1211

Sultânı.Abdülhamîd’in3. Kadınıolduğusöylenir.Abdül-hamîd’in vakfiyesinde de 3. Kadın olduğu yazılıdır.Hün-karınvefâtındansonra,ortaköy’dekiyalısındayaşadı.bü-yükçekmece’dekiburgazÇiftliğionaaitti.143

13Zilkâde1213(M.18Nisan1799)târihindevefâtedenvebaş taşının iki yüzünde de kitabe bulunan, Sadr-ı esbâk Silâhdâr es-Seyyid Mehmed Paşa Hazretleri’nin kerîme-i muh-teremeleri, iffetlûşerîfeAişe hanım hazretleri.

9 Zilhicce 1217 (M. 2 Nisan 1803) târihinde vefât eden, kabrilahîtşeklindeolupşâhidesininherikiyüzündedeyazıbulunanYunus Ağa.Kitâbesişudur:

Lûtf ile meskenim kıl Yâ-HüdâBağ-ı cinan râzıyım her emrine Yâ-HüdâEyledim teslim-i cân almadan dünyâ

Muradın nâ-murad oldum bugünVire muradım cennetde bana Hallâk-ı cihan.Necâbetlü Sultân Mustafa Efendimiz’inLâlası, merhum ve mağfur Yunus Ağa 9-Z.1217

Ayaktaşıkırılmıştır.144

1220 gurre-i ramazan’da (M. 23 Kasım 1805) vefât eden,kâtibî sikkeli lâhit şahidesinin yüzü türbedâr evine dönükolanSilâhdâr-ı Hazret-i Şehriyârîes-Seyyid Abdullah Ağa.

25şevval 1220 (M. 16ocak1806) târihindevefâtedenveşâhidesinin iki yüzünde de kitâbe olan Kethüdâyı Sadr-ı âli-i esbak Merhum Nazif Ahmet Efendi’nin duhter-i pâkîzesiZeynep hanım.

NazifAhmetEfendi,HacıSelimAğa’nınoğludur.1203ra-mazan’ının27’sinde(M.21Haziran1789)îdâmedildi.Kab-riÜsküdar’da,babasınınyaptırdığıkütüphânesininyanın-dadır.Vefâtındaikikızıhayattaidi.145

12 rebiyülevvel 1253 (M. 16Haziran 1837) târihinde vefâteden cennet-mekân Sultân Abdülhamid Han Hazretleri’nin


serâ-perde-i iffetleri beşinci Mu’tebere Kadın: Lâhdimuhteşemdi. şâhidesininyüzü türbedârevinedönüktür.Arkayüzünebirkandilkabartmasıyapılmıştır.

buradaki şâhidelerin hemen hemen hepsinin iki yüzündedekitâbebulunması,türbedârevinin1857târihindensonrayaptırıldığınıgöstermektedir.buevyapılmasaidi,hazîreninavluyadoğrubüyüyeceğimuhakkaktı.146

22cemâziyelâhir1261(M.28Haziran1845)târihindevefâtedenveşâhidesi tuğralıolanşevketlûEfendimiz’inSarayustasıDilperî usta.

1 cemâziyelâhir 1274 (M. 17 ocak 1858) tarihinde vefâtedenşevketlûEfendimizHazretleri’nincâriyesi,sa’âdetlûKethüda Derviş Kadın.


1 M.Ziyâ,İstanbulveboğaziçi,İstanbul,1336,cilt:1,s.379.2 Ayvansarâyî Hâfız Hüseyin, Hadîkat’ül–cevâmî, İstanbul,

1281.1/s.225,226.3 celalEsad,Eskiİstanbul,İstanbul,1328,s.172.4 Müjgâncunbur, 1.AbdülhamidVakfiyesiveHamîdiyeKü-

tüphânesi,AnkaraÜniversitesiDilTârihcoğrafyafakültesiDergisi,cilt:XXıı,1964,s.36.

5 M. cunbur, a.g.e., s. 36. Zirâ: İnsan vücudunda dirsektenparmakucunakadarkikısmadenkgelenbiruzunlukölçüsü.75-90cmarasındadeğişir.(E.N.)

6 M.cunbur,a.g.e.,s.36,37,40.7 Hadîkat’ülcevâmi,2/194.8 Sicill-iosmanî,3/426-427.9 Hadîkat’ülcevâmi,1/155.10 Hadîkat’ülcevâmi,1/7,11/256.11 Hadîkat’ülcevâmi,1/136-204.12 Meclîs-iİdâre-iEmvâl-iEytâm:YetimMallarıİdâriMeclisi.

Konuyla ilgili bir okuma için bkz: Doç. Dr. TahsinÖzcan,osmanlı ToplumundaYetimlerinHimâyesi veEytâmSan-dıkları,İstanbulÜniversitesiİlâhiyatfakültesiDergisi,Sayı:14,Yıl:20016(E.N.).

13 M.cunbur,a.g.e.,s.39.14 DündenbugüneİstanbulAnsiklopedisi,7/232.15 M.Ziya,İstanbulveboğaziçi,1/397.16 M.Ziya,a.g.e.,1/389.17 Y.Yavuz,MîmârKemalettin,s.204.18 Sicill-iosmânî1/130.1/s.370-371.19 o.Nuri,Mecelle-iumur-ıbelediye,İstanbul,1995,cilt:3,s.

1530.20 Sicill-iosmânî2/379.21 M.Ziya,İstanbulveboğaziçi,1/397.22 İ.Erünsal,TürkKütüphâneleriTârihi,Ankara,1988,s.125.23 EvliyaÇelebiSeyahatnâmesi, (Haz:o.şaikGökyay), İstan-

bul,1996,s.244-258.24 LûtfiTârihi,(Haz.MünirAktepe),Ankara,1988,X.,s.104.25 LûtfiTârihi,(Haz.MünirAktepe),Ankara,1988,ıı.s.91.26 AhmetSamim,İstanbulKültürveSanatAnsiklopedisiı/478.27 Hâdîkat’ülcevâmi,ı/240.28 TahsinÖz,İstanbulcâmileri,Ankara,1962,1/71.29 şemdânîzâdeTârihi,(Haz:M.Aktepe),ıı.,A.,s.16.30 pertevpaşaDîvanı,İstanbul,1258,s.311-312;M.Ziya,İstan-

bulveboğaziçi,İstanbul,1336.31 Aynî Dîvânı, İstanbul, 1258, s. 311-312;M. Ziya, İstanbul ve

boğaziçi,İstanbul,1336,s.195-325;MahmutKemalİnal,SonHattatlar,İstanbul,1970,s.129.

32 M.Ziya,a.g.e,s.327;Hadîkat’ülcevâmi,1/240.33 Sicill-iosmâni3/27;M.Tahir,osmanlıMüellifleri,İstanbul

1972,s.3,418.34 cevdetTârihi,SabahGazetesiYay.,İstanbul,1972;c.2,s.64,

65,109,110.35 cevdetTârihi,c.2,s.109-110.36 şemdânizâde,Mür’i’t-Tevarih,Haz.MünirAktepe,ııı.,s.51.37 Sicill-iosmâni,1311,2/333.38 Sicill-iosmâni,1/411.39 Sicill-iosmâni,3/387.40 Sicill-iosmâni,2/161.41 Ayvansarâyî, Hadikatü’l-cevâmi, 2/175, 176, 177; Ayvan-

sarâyî,Mecmuâ-ıTevârih,(Haz:f.Derin-V.Çabuk),İstan-bul,1985,s.91;Divân-ıfitnat,s.43;M.Ziya,İstanbulvebo-ğaziçi,1/392-393.

42 MehmetZekipakalın,TârihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,İstanbul,1971,11.,s.61.

43 M.Ziya,a.g.e,1/386.44 Müjgâncunbur, ı.AbdülhamidVakfiyesi veHamidiyeKü-

tüphânesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Târih-coğrafya fa-kültesiDergisi,XXıı.,1964,Sayı,1-2,s.17-69.Keyl: (Kile):40litrelikhububatölçüsü.Ukıyye:Genellikle40dirhemedenkgeldiğikabuledileneskibirağırlıkölçüsü.coğrafyayagörefarklılıkgösterebilir.(E.N.)

45 M.cunbur,a.g.e.,s.47-48.46 İslamAnsiklopedisi,cilt:5/2.İstanbul,1950,s.985.47 M. Ziyâ, aynı eser, ı/387; Nazif Öztürk, Evkâf-ı Hümâyun

Nezareti,VakıflarDer.19,Ankara1985,s.77;A.Altunsu,os-manlışeyhülislâmları,Ankara1972,s.243

48 M.Ziya,a.g.e,s.394-39549 M.Ziya,a.g.e,s.39650 S. Çetintaş, Mîmâr Kemalettin, Güzel Sanatlar Sayı.5,

İst.1944,s.17051 Y.Yavuz,MîmârKemalettin,Ankara1981,s.17352 Y.Yavuz,a.g.e,s.4-12;S.Çetintaş,a.g.e,s.160-161;Mehmet

Ali,MerhumMîmârKemaleddin’inTercüme-iHâlineDair,İkdamGazetesi,21Temmuz1927

53 Nazif oztürk, EvKâf-ı Hümâyun Nezâreti, Vakıflar Dergisi19,Ankara1985,s.77-85;A.Altunsu,osmanlışeyhülislâm-ları,Ankara1972,s.243;Y.Öztuna,DevletlerveHanedanlar,s.878

54 Müjgân cunbur, a.g.e, s.48; o. Nuri Ergin, Türkiye MaarifTârihi, İst.1939,cilt: 1, s.70-72-73-76;o.NuriErgin,Türkşe-hirlerinde İmâret sistemi, İst.1939, s.56-57; Ayvansarâyi, Ha-dikat’ül-cevâmi, İst.1281,2/180-181; Ayvansarâyi, Mecmua-iTevarih,Haz. f.Derin –V.Çabuk, İst.1985, s.88-89; Y. Yavuz,MîmârKemalettin,Ankara1981,s.202;HakkıGöktürk,bostan-cıİlkokulu,İst.Ansiklopedisi.6/3001;SabahGazetesi,12Teş-rinisani1329(M.1913);M.Ziya,İst.veboğaziçi,İst.1336,s.389;N.

DİpNoTLAR


Öztürk,Evkâf-ıHümayunNezareti,VakıflarDer.19,s.8155 M.Tahir,osmanlıMüellifleri,MeralYay.İst.1972, 2/175; Si-

cill-iosmâni,İst.1311.2/320;Târih-icevdet,SabahGazetesiYay.İst.1973,4/451;M.Ziya,a.g.e,s.394;AffanEgeman,İst.ÇeşmeveSebîlleri.İst.1993,s.27;Ayvansarâyî,Mec.Tevarih.Haz.f.Derin–V.Çabuk.İst.1985,s.90

56 İ.Kumbaracılar,İst.Sebîlleri,İst.1938,s.4557 M.cunbur,a.g.e,s.49.LüleveMasura,özelliklekaynaksu-

larının çeşmelere dağıtımında kullanılan, suyla ilgili ölçübirimleridir.1Lüle,saniyede600cm3’lüksuakışınıkarşılar.Masura,lüleninsekizdebiridir.(E.N)

58 İbrahimTanışık, İstanbulÇeşmeleri, İstanbul, 1943, s. 242;Ayvansarayî,Mec.Tevarih,f.Derin-V.Çabuk,s.89;İstanbulAnsiklopedisi,ı/93;İstanbulKültürveSAnatAnsiklopedisi,TercümanGazetesiYayınları,İstanbul,1982,ı/141.

59 Ayvansarâyî,Mec.Tevarih,s.412;Ayvansarâyî,Hadîka11/179;M.Ziya,a.g.e,s.393;Sicill-iosmâni,4/642

60 Y.Yavuz,a.g.e,s.227;N.Öztürk,a.g.e,s.81;o.N.Ergin,Türki-yeMaarifTârihi,s.70,72,1061,1576.

61 İnal,SonHattatlar,s26662 ZaferToprak,borsalar,Dündenbugüneİst.Ans.2/30063 M.cunbur,a.g.e,s.52-5364 M.cunbur,a.g.e,s.3665 M.Ziya,a.g.e,s.393;birolAlpay,ı.SultânAbdülhamidKülli-

yesiveHamidiyeMedresesi,SanatTârihiYıllığıVııı.İst1978,s.9

66 İsmailE.Erünsal,TürkKütüphâneleriTârihiıı,Ankara1988,s.108-109;HalitDener,SüleymaniyeumumiKütüphânesi,İst.1957,s.65;M.cunbur,a.g.e,s.53

67 GünayKut-Nimetbayraktar,YazmaEserlerdeVakıfMühür-leri,Ankara,s.157-158;Sicill-iosmâni,1/377-378“LalaİsmailEfendi”

68 M.L’Abbe Toderini, De la Litterature des Turcs, Traduit:prof.M.L’Abbedecourand.paris1789,poinçol.cilt:2,s.130v.d.

69 M.L’AbbeToderini,a.g.e,cilt:2, s.133v.d., s.148, s.152, s.177v.d.

70 p.G. İnciciyan, XVııı. Asırda İstanbul, Tercüme ve TahşiyeEden:H.D.Andreasyan,İstanbul1956,s.25

71 D’ohsson, Tableau General de l’Empire ottoman, paris1788,cilt:2,s..488-9;Dr.Giulioferrario,11costumeAnticaeModernooStoria.frenze1827,Europa,cilt:4,s.278v.d.

72 Jos. von Hammer, constantinopolis und der bosporos,pesth1628,cilt:1,s.522-523

73 J.E.deKay,SketchesofTurkeyin1831and1832byanAmeri-can,Newyork1833,s.142

74 charlesWhite,ThreeYearsinconstantinopleorDomesticMannersoftheTurksin1844,London1846,cilt:2,s.183.

75 M.A.ubicini:LettressurlaTurguieouTableauStatisligue,religieux, politique, administratif, militaire, commercial,etc.,del’Empireottoman,depuisleKhatti-cherifdeGülk-hane(1839),paris1853,cilt:1,S.227.ubicini’dennaklenbkz.SirJamesporter:Turkey;ıtsHistoryandprogress,London1854,cilt:2,s.175

76 Sicill-iosmâni,1/17.

77 İsmailH.Danişmend, Kronoloji Târihi, İst.1955, 4/476; Si-cill-iosmâni,3/428.

78 bkz:âl-iİmrânSûresi37.âyet.(E.N)79 Müstakîmzâde,Tuhfe-iHattâtîn,İst.1928,s.409-410.80 cevdetTârihi,3/16281 M.cunbur,a.g.e,s.5382 Sicill-iosmâni,1/17;Ayvansarâyî,Mec.Tevarih,(Haz:f.De-

rin-V.Çabuk),s.86-261,İ.Tanışık,İst.Çeşmeleri,2/380,M.Ziya,a.g.e,s.380-381

83 Ç. uluçay, pâdişâhların Kadınları, s.113; H. şehsuvaroğlu,Asırlar boyunca İst, s.164; Sicill-i osm. 1/59; Ayvansarâyî,Mec.Tevarih,s.88

84 Ç.uluçay,a.g.e,s.113;şehsuvaroğlu,a.g.e,s.164;Sicill-ios-mâni,1/34;M.Ziya,a.g.e,s.381;cevdetTârihi,2/188

85 Ayvansarâyî, Mec.Tevarih, s.85; Sicill-i osmâni, 1/71; G.oransay, osmanlı Devleti’nde Kim Kimdi, Ankara 1969,s.211;M.Ziya,a.g.e,s.381;cevdetTârihi,2/168,s.203,204

86 cevdetTârihi2/224.2-Sicill-iosm.1/81-82;cevdetTârihi87 Sicill-iosmâni.1/81-82;cevdetTârihi,2/237.88 Sicill-iosmâni,1/34;cevdetTârihi,2/237;Ç.uluçay,a.g.e,

s.11389 Sicill-iosmâni,1/7890 Ç.uluçay,s.11491 Ç.uluçay,s.113;cevdetTârihi,3/370;Sicill-iosmâni,2/318.92 cevdetTârihi,2/226-474ve3/37093 Sicill-iosmâni,1/47;Ç.uluçay,s.11494 cevdetTârihi,2/323-32795 cevdetTârihi,4/19696 cevdetTârihi,4/323v.d97 Ç.uluçay,a.g.e,s.11098 Ç.uluçay,a.g.e,s.111-11499 Hadikat’ülcevâmi,2/171,v.d.100 Hadikat’ülcevâmi,2/137-138;Mir’at-iİstanbul,s.263101 Mec.Tevarih,s.270;Hadîkat’ülcevâmi,2/89102 cevdetTârihi,3/171103 Sicill-iosmâni,ı/21;Ç.uluçay,a.g.e,s.115104 cavitbaysun,ıV.Mustafa,İslamAnsiklopedisi,8/708;

Vak’a-icedid,Haz:Y.Senemoğlu,TercümanYay.s.74;âsımTârihi, 2/36; cevdet Târihi, Üçdal Neş., İst.1974, 8/187; G.oğulukyanrûznamesi, İst.1972, s.10-18-32-43; İ.H.uzun-çarşılı, AlemdârMustafa paşa, İstanbul, 1942; İ. H.Daniş-mend,KronolojiTârihi,4/87v.d.

105 Sicill-iosmâni,ı/21-22106 Sicill-iosmâni,1/25;VâsıfDîvânı,s.179;M.Ziya,a.g.e,s.381107 Sicill-iosmâni,1/78;M.Ziya,a.g.e,s.383108 Sicill-iosmâni,1/82;M.Ziya,a.g.e,s.393;cevdetpaşa,Te-

zakir, 13,20.Ankara1960,s.144 ;âsâr-ıDîvân-ıZiverpaşa,s.111-116

109 Sicill-iosmâni,1/35;M.Ziya,a.g.e,s.381;cevdetpaşa,Tezâ-kir,13-20,s.145

110 cevdetpaşa,cilt:9/129111 Sicill-iosmâni,4/367112 MuzafferErdoğan,MehmetTahirAğa,İst.Ünv.Ed.fak.Tâ-

rihDer.cilt:7,Sayı:10,(1954),s.157v.d.;İzzetKumbaracılar,


TürkMîmârları,Arkitekt,Sayı:2,(1937),s.60113 c.EsadArseven,SanatAnsiklopedisi,İst.1975,4/1676114 M.Ziya,a.g.e,1/390.115 M.Zekipakalın,TârihDeyimleriveTerimleri,İst.1971,1/234116 Hadikat’ülcevâmi,1/146117 Ç.uluçay,pâdişâhlarınKadınları,s.109-110;Ç.uluçay,Ha-

remHayatının İç Yüzü, İst.1959, s.107-110; baş. osm. Arş.cevdetTas.SarayNo.1162;M.cunbur,a.g.e,s.55

118 Sicill-iosmâni,3/597119 Sicill-iosmâni,2/21.120 Ç.uluçay,a.g.e,s.119;Sicill-iosmâni,1/46121 Sicill-iosmâni,3/556122 Sicill-iosmâni,1/336123 Sicill-iosmâni,3/556124 Sicill-iosmâni,1/45125 Sicill-iosmâni,1/235126 Sicill-iosmâni,1/285127 Sicill-iosmâni,1/153128 Ç.uluçay,a.g.e,s.106129 Sicill-iosmâni,1/184-185130 Sicill-iosmâni,1/426131 Sicill-iosmâni,1/425132 Sicill-iosmâni,3/442133 Sicill-iosmâni,1/188134 Sicill-iosmâni,3/14135 Sicill-iosmâni,1/154136 Sicill-iosmâni,2/374.137 Habîbi,HatveHattâtîn,s.169138 Sicill-iosmâni,1/427139 M.K. İnal, Son Hattatlar, İst.1970, s.446; Sicill-i osmâni,

4/475-600140 Sicill-iosmâni,2/180-181141 Sicill-iosmâni,4/258-259142 Sicill-iosmâni,4/642143 Ç.uluçay,a.g.e,s.108;M.cunbur,a.g.e,s.55144 Sicill-iosmâni,4/677145 Sicill-iosmâni,4/562146 Ç.uluçay,a.g.e,s.107


KAYNAKÇA

Abdurrahman şeref; Topkapı Sarây-ıHümâyunu, Târih-iosmânîEncümeniMecmuası,1327,Yıl:2,S:399.Ahmet Vâsıf,Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, Haz:Müctebaİlgürel,Ankara1994.Alpay,İ.birol;ı.AbdülhamîdKülliyesi,İstanbulÜniversitesiEdebi-yatfakültesiSanatTârihiYıllığıSayı:8,İstanbul,1978.Altunsu,Abdülkadir;osmanlışeyhülislâmları,Ankara,1972.Arseven,celalEsad;SanatAnsiklopedisicilt:4İstanbul,1975.Arseven,celalEsad;TürkSanatıTârihi,İstanbul.âsım(Mütercim)Târihi,cilt:1-2İstanbul,1254.AtaTârihi,cilt:ııı.İstanbul,1293.AyvansarayîHâfızHüseyin;Hadîkat’ül-cevâmi,İstanbul1281.AyvansarayîHâfızHüseyin;Mecmuâ-iTevârih,Haz.f.Derin-V.Ça-buk,İstanbul,1985.baysun,cavid;Abdülhamidı,İslamAns.,cilt:ı.baysun,cavid;MustafaıV.,İslamAns.,cilt:8.celalEsad(Arseven);Eskiİstanbul,İstanbul1328.cevdetpaşa;Târih-,cevdet,SabahGazetesiveÜçdalNeş.cilt:ı-ıı-ııı-ıV-Vııı.cunbur,Müjgân;ı.AbdülhamidVakfîyesiveHamîdiyeKütüphâne-si,AnkaraÜni.DilveTârih-coğ.fak.Der.XXıı,Sayı:1-2(1964).cunbur,Müjgân;KütüphâneVakfîyelerindenNotlar,ErdemMec-muası,Eylül1985.Çetintaş,Sedat;MîmarKemâlettin,MesleğiveSanatÜlküsü,GüzelSanatlarMecmuası,Sayı:5,İst.1944.Danişmend,İsmailHami;osmanlıTârihiKronolojisi,cilt:4,İstan-bul,1955.Dener,Halit;SüleymaniyeumûmîKütüphânesi,İstanbul,1957.DündenbugüneİstanbulAnsiklopedisi,cilt:7,İstanbul,1994.EbüzziyaTevfik;YeniosmanlılarTârihi,Haz.ZiyadEbüzziyâ.cilt:ı,İstanbul,1973,cilt:3,İstanbul,1974.Egeman,Affan;İstanbulÇeşmeveSebîlleri,İstanbul,1993.Erdoğan,Muzaffer;Mehmet Tâhir Ağa, İst.Üni. Ed.fk. TârihDer.Sayı:10-11-12,İstanbul,1954.Ergin,osmanNuri;TürkiyeMaarifTârihi,cilt:1-5,İstanbul,1939.Ergin,osmanNuri;TürkşehirlerindeİmâretSistemi,İst.1939.Erünsal,İsmail;TürkKütüphâneleriTârihi,Ankara1988.EvliyaÇelebiSeyahatnamesi;Haz.orhanşâikGökyay,cilt:1,İstan-bul,1996.Eyice,Semavi;İstanbul,İslâmAnsiklopedisi,cilt:5/3.5/2,İst.1950.Eyice,Semavi; İstanbul’daortadanKalkanbâzıTârihîEserler, İst.Üni.Ed.fak.TârihDergisiSayı:27,İstanbul,1973.G.oğulukyanruznâmesi,İst.Üni.Ed.fak.Yay,İstanbul,1972.Göktürk,Hakkı;bostancıİlkokulu,İstanbulAnsiklopedisi,cilt:6.İnal,MehmetKemal;SonHattatlar,İstanbul1970.İnciciyanp.G.;18.Asırdaİstanbul,(Haz.H.D.Andreasyan)İst.1956.İstanbulKültürveSanatAnsiklopedisi,TercümanGazetesiYayını,

cilt:ı,İstanbul,1981.Karal,EnverZiya;osmanlıTârihi,cilt:5,Ankara1970.Koçu, reşat Ekrem; beylerbeyi câmii, İstanbul Ansiklopedisi,cilt:5.Kumbaracılar,İzzet;TürkMîmârları,Arkitekt,Sayı:ı,İstanbul,1937.Kumbaracılar,İzzet;İstanbulSebîlleri,İstanbul1938.Kuntay,Mithatcemal;NamıkKemalı,İstanbul1944.Kut;Günay -bayraktar,Nimet;YazmaEserlerdeVakıfMühürleri,Ankara1984.LûtfiTârihi(Haz.MünirAktepe)cilt:10-11,Ankara1988.Mehmet Ali; Merhum Mîmâr Kemâleddin’in Tercüme-i HâlineDair,İkdamGazetesi,21Temmuz1927.MehmetSâdık;Vak’a-iHamîdiye-iİsttanbul,1289.MehmetSüreyya;Sicill-iosmânî.cilt:1-4,İst.1281.MehmetTahir;osmanlıMüellifleri,(MeralYay),cilt:1-3,İstanbul,1972.MehmetZiya;İstanbulveboğaziçi,cilt:ı,İstanul,1336.Mustafapaşa;Netâyic’ül-Vukuat,cilt:3-4,(Haz:N.Çağatay)Ankara1980.MüstakimzâdeSüleymanEfendi;Tuhfe-iHattâtîn,İstanbul,1928.oransay,Gültekin;osmanlıDevletindeKimKimdi,Ankara1969.osmanNuri(Ergin);Mecelle-iumûr-ıbelediye,cilt:3,İstanbul,1995.oz,Tahsin;İstanbulcamileri,cilt:1,Ankara1962.Öztuna,Yılmaz;DevletlerveHanedanlar,cilt:2,Ankara1989.Öztürk,Nazif;Evkâf-ıHümayunNezâreti,VakıflarDerneği19.An-kara1985.pakalın,M.Zeki;TârihDeyimleriveTerimleriSözlüğü.cilt:2.İstan-bul,1971.pertevpaşa;Dîvân,İstanbul1256.SabahGazetesi;HamîdiyeSebîli,12-Teşrîn-iSânî1329(1913).Samim,AhmetİstanbulKültürveSanatAns.cilt:1,TercümanGa-zetesiYayınıİstanbul,1982.şehsuvaroğlu,Halûk;Asırlarboyuncaİstanbul,cumhûriyetGaze-tesiYayını.şem’dânî-i-zâdeSüleyman,Müri’i’t-Tevârih.(Haz.profMünirAkte-pe),cilt:ıı.Aveb.veııı.İstanbul,1981.Tanışık,İbrahim;İstanbulÇeşmeleri,cilt:1-2İstanbul,1943.Toprak,Zafer;borsalar,DündenbugüneİstanbulAns.cilt:2.uluçay,Çağatay;pâdişahlarınKadınlarıveKızları,Ankara1980.uzunçarşılı,İsmailHakkı;AlemdârMustafapaşa,İstanbul1942.uzunçarşılı,İsmailHakkı;osmanlıTârihi.cilt:4,Ankara1982.Vak’a-icedid,Haz.YavuzSenemoğlu,TercümanYayını.VonHammer;osmanlıDevletiTârihi.ÜçdalNeş.cilt:16.Yalçın,Z.;MîmârKemalettinveEserleri,İstanbulÜniversitesiEde-biyatfakültesi,1971(basılmamışLisansTezi).Yavuz,Yıldırım;MîmârKemalettin.Ankara1981.Zîverpaşa;Zîverpaşa;âsâr-ıZîverpaşa,Divan.

İstaNBUL tİCaret BOrsasIZahire Borsası Sokak No:3 Eminönü 34112 İstanbul

Tel: +90 212 511 84 40www.istib.org.tr

Hamîd-i Evvel Külliyesi“Büyük araştırmacı yazar mehmet Nermi Haskan, bu çalışmasıyla bize sultan I. abdülhamid’in inşa ettirdiği medreseyi ve çevresini tüm yönleriyle anlatıyor. Biz bu medreseye baktığımızda, sadece 18. yüzyıl Osmanlı mimarisinin en son ve güzel örneğini görmüyoruz. aynı zamanda bir medeniyetin

taşlara nakşedilmiş temel ilkelerini de idrak ediyoruz.”

9786051

376639

ISBN 978-60

5-137-663-9

Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİ vE ÇEvrEsİ -...

Documents

Transcript of Hamîd-İ EvvEl KüllİyEsİ vE ÇEvrEsİ -...