14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer

Web’de yayın tarihi: Haziran 2004 ISBN 975-94077-2-8

BODRUM YÖRESİNDE HALK TIBBINDA YARARLANILAN BİTKİLER

Füsun ERTUĞ 1

Özet: Muğla iline bağlı Bodrum Yarımadası'nda 1999-2002 yıllarında sürdürülen yararlı bitkiler araştırmasında, 350’yi aşkın yararlı bitki arasında 92'si doğal, 24'ü yetiştirilen toplam 116 bitkinin tedavide kullanımı saptanmıştır. Tümüne ilişkin herbaryum örnekleri sağlanmış, yerel adları ve farklı kullanım biçimleri tespit edilmiştir. Doğal tıbbi bitkilerden 47 familya içerisinde en yüksek temsil oranının 17 tür ile Lamiaceae familyasına ait olması Bodrum yöresinin aromatik bitkiler açısından zenginliğinin bir göstergesidir. Bu familyayı 11 türle Asteraceae izlemekte, Cupressaceae, Liliaceae ve Rosaceae familyaları da 3'er türle temsil edilmektedir.

Karın ağrısı, bulantı ve hazımsızlık gibi mide rahatsızlıkları yaygın olarak tıbbi bitkilerle tedavi edilmektedir ve bu amaçla kullanılan 24 tür saptanmıştır. İdrar yolu ve börek rahatsızlıklarında 20, öksürük ve yaraların tedavisinde de 15'er türün kullanıldığı öğrenilmiştir. Infusyon ve dekoksiyon yöntemleri çay adı altında en yaygın uygulama biçimidir, bunu lapa, bitki yağı ve bitki suyu (özellikle kekik türlerinde) uygulamaları izlemektedir.

Doğal olarak bu yörede yetişen tohumlu bitki ve mantarlardan 142 'si halkın gıda olarak değerlendirdiği türlerdir, ancak bunlardan 35'inin (% 25) aynı zamanda tedavide kullanıldığı belirlenmiştir. Bu oranın yenen bitkilerin dörtte birini oluşturması beslenme ve sağlık kavramlarının örtüşmesini vurgulamaktadır. Tıbbi kullanımı saptanan 24 tarım bitkisinden 16'sının temelde gıda bitkisi olması da yine bu birlikteliğe işaret etmektedir.

GİRİŞ Bodrum, Muğla ili sınırlarında ve Türkiye Florası’nın C1 karesinde yer alır. 650 km2 lik Bodrum yarımadasının en yüksek yeri 700 metre kadardır. Sıcak ve kurak geçen yazlarına karşın ılıman ve yağışlı kışları, yıllık ortalama 750mm. yağış almasını sağlar. Bölgenin bitki örtüsünün çoğu Akdeniz elementlerinden oluşmuştur.

Ege’de etnobotanik araştırmalarında (e.g. Altan ve Alçıtepe 2001, Çubukçu et al. 1994, Honda et al. 1996, Sayar et al. 1995) özellikle tıbbi bitkilerin saptanmasına önem verilmiştir. Örneğin Altan ve Alçıtepe, Kuşadası’nda 43 türün tıbbi kullanımını; Honda ve arkadaşları ise sadece Muğla ili sınırlarında 29 türe ait 39 tıbbi reçeteyi saptamışlardır.

Bodrum Yarımadası’nda Tuzlacı tarafından gerçekleştirilen floristik çalışmalarda 72 familyada 346 tür saptanmış, bunlardan 118’inin yöresel adları, 43’ünün yerel kullanımları (6’sı tıbbi) verilmiştir (2000).

Bodrum Yararlı Bitkiler Araştırma Projesinde özellikle Bodrum kasabası merkez alınarak, Bodrum’un kısmen yarımadanın dışında kalan köylerinden ve Milas'a yakın yörelerinden de her türlü bitki kullanımına ilişkin bilgi ile bunlara ait herbaryum örnekleri toplanmıştır. Bugüne dek 774 bitki örneğinden 89 familya ve 390 tür belirlenmiş ve tümü veri tabanına işlenmiştir.

Bodrum'da özel bir üniversite kurmayı hedefleyen Akdeniz Ülkeleri Akademisi Vakfı'nın desteğiyle, 1999 Ekim' inde Bodrum Yararlı Bitkiler Araştırma Merkezi bünyesinde başlayan

1 Ph.D. , Yazışma adresi: Rıdvan Paşa Sok. Refik Bey Apt. 13/14 Göztepe 81080 İstanbul; fertug@attglobal.net

76

Fig.1: Bodrum yarımadası, çalışmanın gerçekleştirildiği yerleşimler (Çizim: Ayşe Tunçay).

çalışmalarda halkın gıda, ilaç, yem, yakacak ve çeşitli gereksinimlerini karşılamak için kullandığı tüm bitkilerin saptanmasına çalışılmıştır. Vakfın ekonomik güçlükler nedeniyle kapanmasından sonra araştırmalar özel çabalarla sürdürülmüştür. Çalışmalarda 20 kişilik gönüllü grubun da katkısı büyüktür. Bitki teşhisleri özellikle Ankara Gazi ve İstanbul Üniversitesi Botanik bölümlerinde ve çeşitli uzmanların katkılarıyla tamamlanmıştır (Bkz. Teşekkür listesi).

YÖNTEMLER Bodrum Yararlı Bitkiler Araştırması uzun vadeli ve farklı disiplinlerin katkısıyla çok yönlü bilgiler derlemeye yönelik olarak tasarlandı. Çok sayıda kaynak kişinin bilgisine başvuruldu (109 kişi) ve özellikle pazar taramalarına önem verildi. Bodrum pazarı her hafta ziyaret edilerek pazara getirilen tüm gıda ve ilaç bitkileri ile sepet, kaşık, nazarlık gibi, bitkilerden üretilen malzemeler kaydedildi. İlçede Cuma günleri kurulan pazar, çevre köylerde yaşayanlar için çok önemli bir alış-veriş ortamı sağladığı gibi bizim için de farklı yerlerden çok sayıda bitkinin getirildiği, farklı bilgileri olan köylüleri ve pazarcıları bir arada bulabileceğimiz zengin bir çalışma alanı oldu. Ayrıca çevre pazarlara (Milas, Muğla, Yatağan ve Ortaca) da gidilerek karşılaştırmalar yapılmaya çalışıldı. Pazarda tanıdığımız köylülerle bitki toplamaya çıkıldı. Köylerde tanınan, kullanılan bitkilerden birçoğunun pazara getirilmediği gözlemlendi. Özellikle yem, yakacak ve ilaç bitkilerinden çoğu ile el sanatlarında kullanılan bitkiler pazar dışı araştırmalarda saptandı. Uygulanan yeni bir yöntem de ilkokul öğretmenleri ve öğrencileriyle ortak çalışmaydı. Yalıçiftlik beldesinde ve Gündoğan' da gerçekleştirilen bu çalışmalarda ön bilgiler verildikten sonra, öğrencilere yenen ve şifalı bitkilere ilişkin formlar verildi. Bu formlarda ya da getirdikleri örneklerde rastlanan yeni bitkiler ve kullanımlar o kaynak kişilere gidilerek doğrulandı, örnekler birlikte toplandı ya da ayrıntılar derlendi. Bu çalışmalar araştırmaya büyük katkı sağladığı gibi gençlerin çevrelerindeki bitkilere ve ailelerinin bilgi birikimine ilgisini de arttırdı.

77

Bodrum ve çevresinde saptanan 390 türden 52'si tarımı yapılan ya da bölgeye özgü olmayan bitkilerden oluşmaktadır, 338’i ise yerlilerin "deli" dediği doğal bitkilerdir. Halen 35 türün yerel adları ya da kullanımları eksiktir, ancak 350'yi aşkın bitkinin yerel adları ve kullanımları öğrenilmiştir. Bunlardan 21'i endemik türlerdir (Ekim et al. 2000).

Gıda olarak kullanılan doğal bitkilerin oranı oldukça yüksektir. 300'ü aşkın doğal bitkiden 142'si ile tarımı yapılan 36 bitki gıda grubunu oluşturmaktadır (Ertuğ baskıda).

İkinci önemli grup tıbbi bitkilerdir. Bu grup, üçte biri gıda olarak da yararlanılan 92'si doğal, 24'ü tarımı yapılan ya da bölgeye özgü olmayan toplam 116 türden oluşmaktadır (Bkz. Tablo 1 ve 2). Diğer önemli kullanım gruplarından biri 60 bitkiden oluşan hayvan yemi grubu ve sepet, hasır, kaşık gibi malzemelerin üretiminde yararlanılan 40 türle el sanatları grubudur. Diğer türlerin çardak, çit yapımından, balık avlamaya ve sosyal kullanımlara değin uzanan geniş bir kullanım çeşitlemesi vardır.

TIBBİ BİTKİ ARAŞTIRMASI- DEĞERLENDİRME: Saptanan 116 tıbbi bitkinin sekizi endemik türlerdir, ve bu türler arasında bir deniz yosunu, bir liken bir mantar ve bir parazit bitki de bulunmaktadır. Ekme ve doğal türlerde toplam 49 familya içinde Lamiaceae ve Asteraceae familyaları en fazla türle temsil edilenlerdir.

Bu 116 türden, doğal bitkilere ilişkin 200, tarımı yapılanlara ilişkin 51, toplam 251 uygulama reçetesi derlenmiştir. Pazarda tıbbi bitki olarak satılmakta olan ya da halk arasında sağaltımda kullanıldığı hatırlanan beş bitki listeye alınmış (Tablo 1), ancak yerel kullanım olarak reçete belirtilmemiştir. Saptanan en yaygın uygulama biçimi çay adı altında infusyon ve dekoksiyon yöntemleridir, bunu lapa, bitki yağı ve bitki suyu uygulamaları (özellikle kekik türlerinde) izlemektedir.

Bodrum halk tıbbında kullanımı saptanan bitkilerden 3 ve üstü sayıda reçete veren, yani en çok kullanılan 22 doğal bitkinin aynı zamanda yörede en yaygın bulunan bitkiler olması, insanların doğal çevreleriyle uzun vadeli uyumuna işaret etmektedir.

Bodrum'da yaygın görülen Harup ağacı’nın (Ceratonia siliqua) Anadolu’da tıbbi kullanımına ilişkin kaynak bulunamadı. Oysa Bodrum’da meyvelerinin öksürükte, ishal durumunda ve kum sancısında kullanımına ilişkin dört reçete derlendi. Endemik bir tür olan Arum dioscoridis var. spectabile (Yılan dili) tohumlarının, kökünün ve yapraklarının da beş farklı kullanımı öğrenildi. Ege’de bu türün olmasa da, Manisa yöresinde Arum balansanum R. Miller meyvelerinin benzer şekilde basur hastalığına karşı yenildiği kaydedilmiştir (Sevinç ve Altan 1996).

Bir diğer endemik tür olan ve adını bu yöreden alan Lavandula stoechas ssp. cariensis (Karabaş otu/ Karan/ Anababa kokusu) 10 reçete ile en yaygın kullanılan bitkilerdendir. Çiçekli dalları çay olarak öksürük ve bronşitte, soğuk algınlığında, baş ağrısında, ayrıca kum sancısı, ülser, mide ve göğüs ağrılarında ve kalp rahatsızlıklarında kullanılır. Alerjiye karşı dalları kaynatılıp suyunda banyo yapılır. Konak, kepek önlemede yararlıdır. Yörede bulunan her iki alttürün de yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Baytop çok eski dönemlerden beri kullanılan bir drog olduğunu belirtmektedir (1999: 285).

Yurtiçinde olduğu kadar yurtdışında da Türk Kekiği olarak tanınan, yörede Kekik, Salman Kekik, İncir Kekiği gibi adlar verilen Origanum onites ile ilgili en az 20 kaynak kişiden 8 farklı reçete saptandı. Kekik yağı eldesinde ise yaygın olmasına karşın O. onites’in değil, Coridotymus capitatus’un kullanıldığı saptandı. Bu yağın Bodrum yöresinde karın ağrılarında ve şeker hastalığında kullanıldığı saptanmış, Manisa yöresinde ise kulunçlarda, diş ağrılarında ve yaralarda kurt öldürücü olarak kullanımı gözlenmiştir (Altan ve Alçıtepe 2001).

78

Fig.2: Bodrum pazarında tıbbi Fig.3: Arum dioscorides var. Fig.4: Lavandula stoechas bitkilerin satıldığı tezgahlardan biri. spectabile, Yılandili. ssp. cariensis, Bodrum’da yaygın olarak kullanılan endemik bir bitki.

Fig.5: Kekik yağı elde edilen Fig.6: Bodrum pazarında şifalı bitkiler Coridotymus capitatus. kitabından yararlanan Nazende Ünal.

Bodrum'un ot yemeklerinde, çorbalarında, otlu börek ve ekmeklerinde özgün bir yeri olan Isırgan, ya da Bodrum ağzıyla Dalan (Urtica dioica) ise 13 reçete ile en yaygın tıbbi kullanımı olan bitki olarak saptandı.

79

Tıbbi kullanımı olan 92 doğal bitkiden 35’inin yenen-içilen bitki oluşu beslenme ve sağlık kavramlarının örtüşmesini vurgulamaktadır. Tıbbi kullanımı saptanan 24 tarım bitkisinden 19'unun temelde gıda bitkisi olması da yine bu birlikteliğe işaret etmektedir.

Karın ağrısı, bulantı ve hazımsızlık gibi mide rahatsızlıkları yaygın olarak tıbbi bitkilerle tedavi edilmektedir ve bu amaçla kullanılan 24 tür saptanmıştır. İdrar yolu ve böbrek rahatsızlıklarında 20, öksürük ve yaraların tedavisinde de 15'er türün kullanıldığı öğrenilmiştir. Bodrum'da akrep ve yılan sokmalarına karşı da toplam 6 bitkinin yaygın olarak kullanıldığı kaydedilmiştir.

Kuzu göbeği mantarı (Morchella) sevilerek yenen bir mantar olmasının yanı sıra yılan, akrep sokmalarında sıklıkla kullanılır. Özellikle bu mantarın yaygın bulunduğu ormanlık bölgelerde hemen her evde ipe dizili kuru örneklere rast gelinmiştir. Kurutulmuş mantarlar gerektiğinde kaynatılıp içilir ya da dövülüp ıslatılarak sokulan yere konur. Honda ve arkadaşları da Muğla bölgesinde M. esculenta’nın akrep sokmasına karşı çeşitli kullanımlarını saptamışlardır (1996: 77).

Saptanan tıbbi bitkilerden 7'si de halk veterinerliğinde kullanılmaktadır. Bunlardan 5'i doğal, ikisi yetiştirilen bitkiler (sarımsak ve arpa) olup, 3 doğal bitki (yukarıda sözü edilen Origanum, Dracunculus vulgaris ve Vitex) hem insan hem de hayvan sağaltımında ortak kullanılmaktadır. Sadece hayvan sağaltımında kullanılan iki doğal bitki ise Daphne gnidioides (Eğircik Çalısı) ile Anagyris foetida (Keçi Gevişi) hayvanların şişkinliklerini gidermede kullanılmaktadır. Baytop, D. oleoides’in Konya yöresinde de hayvan sağaltımında, A. foetida’ nın ise Silifke’de insan tedavisinde kullanıldığını belirtmektedir (1999:192, 370 ).

GENEL DEĞERLENDİRME:

Türkiye'de 3700'ü aşkın (Güner et al. 2000:619) endemik bitkinin varlığı ve kültürel birikimin zenginliği düşünüldüğünde etnobotanik çalışmaların önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Bodrum gibi Türkiye'nin en turistik yörelerinden birinde 1999-2002 yıllarında gerçekleştirilen bu çalışmada saptanan yararlı bitki sayısının 350'nin üzerinde olması halkın halen doğal çevresinde yer alan bitkilere ilişkin önemli bir bilgi birikimine sahip olduğuna işaret etmektedir. Saptanan tıbbi bitkilerin tüm yararlı bitkilerin üçte birini oluşturması önemli bir veri olmakla birlikte, bunların ulusal bir veri bankasında değerlendirilememiş oluşu da önemli bir eksikliği vurgulamaktadır. Bu projede saptanan bilgiler, kaynakçada verilen yayınlara bakılarak tarandığında 20'sinin Anadolu'da kullanımına ilişkin kaynak bulunamamış ve 20 tür için de yeni kullanımlar saptanmıştır. Ancak Türkiye’de bugüne dek yapılan çalışmaların çokluğu göz önüne alındığında bu tür bir taramanın sağlıklı sonuçlara ulaşmak için yetersiz olduğu açıktır. Bu sorun ancak Gazi Üniversitesi’nin TUHİB veri bankası gibi kaynaklarını ulusal erişime açmasıyla ya da ulusal bir veri bankasının kurulmasıyla çözülebilecektir.

Bodrum'da tüm bu veri ve uygulamaların saptanmış olması, ne yazık ki bu bilginin kuşaklar arasında sağlıklı bir biçimde aktarıldığına, sürekliliği olduğuna işaret değildir. Halkın bilgi birikimi son yıllarda önemli kesintilere uğramıştır. Alan çalışmalarının azlığına karşın sayıları hızla artan derleme ve çeviri yayınlar da ne yazık ki bize Türkiye'ye özgü türlerin, Türkiye'ye özgü kullanımlarını sunmamaktadır. Çeşitli çeviri yayınlar ve gazetelerde çıkan şifalı bitkilere ilişkin yazılar önemli bir bilgi kirliliği yaratmaktadır. Örneğin her hafta Yatağan'ın Kapubağ köyünden Bodrum pazarına çeşitli tıbbi bitkiler getiren Nazende Ünal artık kendi tanıdığı ve kullandığı bitkiler yerine kitaplarda resimlerini gördüğü bitkileri toplayıp getirmektedir.

Bodrum Araştırmasında saptanan bitki ve bilgilerin hangilerinin gerçekten yararlı, geleceğe yönelik ekonomik bir kaynak olabileceğini, hangisinin yararsız hatta zararlı bir uygulama olduğunu değerlendirmek uzmanların görevidir. Ancak eğer bu çalışmalar hızla sürdürülemezse

80

neyi kaybettiğimizi bile bilmeden bu bilgiler yok olacaktır. Bilgilerin de endemik olduğunu ve çoğu endemik bitkilerden daha da kısa ömürlü ve korunmaya muhtaç olduğunu unutmayalım.

TEŞEKKÜR Aşağıda adları sayılan kurum ve kuruluşlara bitki teşhislerindeki katkılarından dolayı en içten teşekkürlerimi sunarım: Prof. K.Hüsnü Can Başer: Anadolu Üniversitesi; Doç. Nezaket Adıgüzel, Prof. Hayri Duman, Prof. Ekrem Sezik ve Prof. Mecit Vural: Gazi Üniversitesi; Prof. Kerim Alpınar, Dr. Emine Akalın, Dr. Yelda Aktan, Prof. Güler Aykulu, Prof. Tuna Ekim, ve Prof. Neriman Özhatay: İstanbul Üniversitesi; Dr. Gülşah Çobanoğlu: Marmara Üniversitesi; Prof. Mustafa Işıloğlu: Muğla Üniversitesi ve Biyoloji öğretmeni Mustafa Keskin. Bodrum’da veri toplanması ve herbaryum örneklerinin hazırlanmasında gönüllü çalışan ekip üyeleri: Hava Ardıç- Bardak, Bülent Bardak, Saide Bal, Edibe Berk, Güner Baykal, Lon Briet, Naime Genç, Lale Gingök, Ülge Göker, Fikret İlhan, Tijen İnaltong, Cüneyt Karaloğlu,Türkan ve Ömer Kipmen, Fatma Okyay, Aynur Özet, Lale Sarsılmaz, Fatoş Şirin, İnci Tahsin, Ayşe Tunçay, Nazlı Tural, Mehmet Uslu ve Üner Eyüboğlu’na özverili çalışmaları için sonsuz teşekkür borçluyum. (Tüm fotoğraflar yazar tarafından çekilmiştir)

KAYNAKLAR: Altan, Y., ve E. Alçıtepe (2001) Kuşadası (Aydın)’nın Etnobotanik Özellikleri. Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu (23-26 Şubat 2000) Bildiriler Kitabı, s. 499-506, Meta Basım, İzmir. Baytop, T. (1999) Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi. Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul. Çubukçu, B., M.Atay, G. Sarıyar, N. Özhatay (1994) Aydın ili Halk İlaçları. Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi 1/1: 1-60. Ertuğ, F. (2000) An Ethnobotanical Study in Central Anatolia (Turkey). Economic Botany Journal 54/2: 155-182. Ertuğ, F. (2002) Uslusuyla Delisiyle Kenker. Bilim ve Teknik 419: 94-95. Ertuğ, F. (baskıda) Wild Edible Plants of the Bodrum Area (Muğla, Turkey), Turkish Journal of Botany (Proceedings of VIth Plant Life of Southwest Asia Symposium, Yüzüncü Yıl University, Van 10-14 June 2002). Ekim, T., M. Koyuncu, M. Vural, H. Duman, Z. Aytaç ve N. Adıgüzel (2000) Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Eğrelti ve Tohumlu Bitkiler), Türkiye Tabiatını Koruma Derneği, Ankara. Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C. (eds.) (2000) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol 11, Edinburgh: University Press. Honda, G., Yeşilada E., Tabata, M., Sezik E., Fujita T., Takeda Y., Takaishi Y. ve T. Tanaka (1996) Traditional medicine in Turkey VI. Folk medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Muğla, Aydın provinces, Journal of Ethnopharmacology 53:75-87. Sayar, A., Güvensen, A., Özdemir, F., Öztürk, M. (1995) Muğla İlindeki bazı türlerin etnobotanik özellikleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi 2/1: 151-160. Sevinç, Ö.S. ve Altan, Y. (1996) Demirci (Manisa) Yöresinde Halkın Çeşitli Amaçlar için Yararlandığı Bazı Bitkiler, s. 24-36, Spil Fen Bilimleri Kongresi Bildiri Kitabı, 04-05 Eylül 1995, Manisa. Sezik, E. (1969) Muğla civarında salep elde edilen bitkilerin mahalli isimleri. İstanbul Eczacılık Fakültesi Mecmuası 5:77. Sezik, E. (1984) Orkidelerimiz: Türkiye'nin Orkideleri. İstanbul: Sandoz Kültür Yayınları. Tuzlacı, E. (2000) Bodrum Yarımadası'nın Bitkileri Hakkında Bazı Araştırmalar, Eds. İ. Çalış, T. Ersöz, A. A. Başaran, New Trends and Methods in Natural Products' Research. Proceedings of XII th International Symposium on Plant Originated Crude Drugs, s. 249-263, Ankara, Turkey, May 20-22, 1998, Ankara.

81

TABLO 1. BODRUM DOĞAL TIBBİ BİTKİLERİ

Familyası Türü Yerel Adı

Kul. Kısmı

Kullanım Tarifi Reçete Pres no

Örn. no

ANACARDIACEAE Pistacia lentiscus L.

Sakız Ağacı / Sakızlık/ Sakızdırık/ Kündük /Künük/ Dat Çalısı

Dal, sakız, meyve

Sakızı açık yaralara sürülür; ufak meyveleri pişirilip içilince bayan ağrılarına (aybaşı?) iyi gelir; dalı ısıtılıp karına konursa ağrıyı keser; yaprakları suda kaynatılır, bu suda banyo yapılırsa romatizma ve diğer ağrıları keser.

4 56, 178, 204, 282

ANACARDIACEAE Pistacia terebintus L. ssp. palaestina (Boiss.) Engler

Çitemik/ Çetimek/ Menengiç

Meyve Nezleye karşı çetimek tohumu havanda dövülüp kahve gibi pişirilerek içilir.

1 359, 405, 437

46

ANACARDIACEAE Rhus coriaria L.

Sumak /Somak

Tohum Kum sancısında somak kaynatılır içilir.

1 200

APIACEAE Daucus carota L. grup C

Daraklık Çiçek İdrar zorunda çiçeği kaynatılıp içilir.

1 565, 620

APIACEAE Tordylium officinale L.

Bit otu Tohum Bite karşı tohumları ezilip başa sürülür.

1 331

APOCYNACEAE Nerium oleander L.

Ağacı/ Kanağacı/ Zakkum

Yaprak? Kansere karşı suyu içilir; mantar hastalıklarında yaprağı kaynatılıp içilir.

2 389, 390, 391

ARACEAE Arum dioscoridis Sm. var. spectabile (Schott) Engler (END)

Yılan dili /Ağu otu

Tohum, yaprak, kök

Mayasıl ve mantarda kırmızı tohumdan 1 tane yutulur; kökü kurutulup mayasılda 1 çay kaşığı içilir; tohumları ezilerek ayakkabı topuğuna konur, çatlak onarır; meyvaları ortadan ikiye bölünerek akrep sokan yere sürülür. Yaprakları közde ısıtılır ya da külde pişirilir, dıştan bademcik üzerine bastırılır, boğaz ağrısını azaltır.

5 179, 283, 378, 605, 653

ARACEAE Dracunculus vulgaris Schott.

Yılan Bıçağı / Yılan Bıçağı Ağısı

Kök, tohum

Akrep ve yılan sokmasına karşı ilaç: Rumi takvimin birinde (yeni takvimle 14 Mayıs) sabah ezanından sonra bitki sökülür. Kökü soyulup doğranır. Bir tencerede kök sütle kaynatılır. Muhallebi kıvamına gelince ateşten alınır, bir tepsiye serilir ve güneşte kurutulur. Kuru madde 1-2 cm küplük parçalar halinde saklanır. Akrep sokmasında kuru parçalar dövülüp 1-2 tatlı kaşığı toz 1 cezve ılık su ile ezilir. Bu karışım panzehir olarak içilir. Toz halinde saklanmışsa 1 tatlı kaşığı toz 1 bardak suda eritilir. Kökü ayrıca topuğa diken

7 334, 372, 604

268, 444

82

batmasında da topuğa konursa iyileştirir. Sütle kaynatılan kökü yılan sokan hayvanların da ağzına dökülür. Kök dövülüp sütle karıştırılınca böcek sokmalarına da iyi gelir; tohumları basurda yara üzerine sürülür.

ARISTOLOCHIACEAE

Aristolochia hirta L. (END)

Yılan otu?

Tüm bitki

? İlaç için toplandığı duyulmuş 0 518

ASPLENIACEAE Ceterach officinarum DC.

Altın otu /Kına otu (Mumcular)

Yaprak Yapraklar idrar yolu hastalıklarında ve böbrek taşını düşürmek için kaynatarak içilir. Kaynatılıp suyu kum sancısını gidermek için içilir . Kaynatılıp suyu içildiğinde kadınların kanamalarını keser.

3 191, 381

12, 90

ASTERACEAE Calendula arvensis L.

Karagöz otu

Çiçek Tereyağıyla merhem yapılır, ağrılara karşı sürülür.

1 297

ASTERACEAE Chrysanthemum coronarium L.

Dallama Yapraklı sap, çiçek

Çiçekleri kaynatılıp suyu içildiğinde kılkurdunu düşürür. Çayı günde 1-2 bardak içilirse karın ağrılarına, mide kramplarına, ödeme iyi gelir.

2 43, 238, 246, 314, 324, 520

ASTERACEAE Chrysanthemum segetum L.

Alagömeç / Alegümeci

Yapraklı sap, çiçek

Çiçeği kurutulup ezilir göze sürülürse gözdeki akları giderir (katarakt?)

1 291, 482, 571

ASTERACEAE Helichrysum orientale (L.) DC.

Sarı Solmaz

Çiçek İdrar yolları hastalıklarında, iltahapta, böbrek taşı düşürmek için çayı içilir. Evlerden akrebi uzaklaştırdığına inanılır.

1 576 89

ASTERACEAE Helichrysum stoechas (L.) Moench

Sarı Solmaz

Çiçekli dal

İdrar arttırıcı ve böbrek taşı için çay olarak. Eve kuru çiçek demetlari asıldığında akrep girmeyeceğine inanılır.

1 340, 477, 635

152

ASTERACEAE Inula heterolepis Boiss.

Yoğurt Otu

Çiçekli dal

Çayı iç yaralara (mide/ bağırsak) iyidir.

1 34

ASTERACEAE Matricaria camomilla L.

Babatça Çiçek Ateş düşürücü, iltahap sökücü ve gevşetici olarak çayı içilir.

1 527

ASTERACEAE Matricaria cf. macrotis Rech. fil. (END.)

Babatça / Mayıs Papatyası

Çiçek Papatya çayı ateş düşürücü, iltahap sökücü ve gevşetici olarak içilir. Çayı romatizma ve boğaz ağrısına iyidir, ağrı kesicidir. Öksürük için kaynatılıp içilir.

4 208

ASTERACEAE Pallenis spinosa (L.) Cass

Yıldız Otu

Tohum, çiçek

Tohumlu çiçekleri kurutulup havanda dövülerek toz haline getirilip yara ve çıbanların üzerine de ekilir- kurutucu; Tohumları yaş veya kuru çay olarak içildiğinde mide yaralarını kapatır, boğmaca tarzı öksürüklere de iyi gelir .

3 251, 584

83

ASTERACEAE Scolymus hispanicus L.

Kenker /Uslu Kenker

Kök, tüm bitki

Kenker kökü Ocak ayında kazılıp çıkarılır, yıkanıp kaynatılır, suyu şişeye konur, sabah aç karnına içilir, şeker için; idrar yolu hastalıklarında tüm bitki kaynatılıp suyu içilir; kökü taş dökmek için kaynatılıp içilir.

3 32, 77, 134, 382a, 687, 727

733

ASTERACEAE Taraxacum officinale Weber

Hindiba/ Kaymak

Çiçek sapı

Çiçek sapları (günde 5-6 sap) çiğnenerek yendiğinde kronik karaciğer iltahaplarına, sarılık, dalak hastalıklarına iyi gelir.

1 21, 141, 176, 195

BORAGINACEAE Cyngoglossum creticum Mill.

Ayı Kulağı

Yapraklı dal

Diz ağrılarında lapa olarak kullanılır.

1 506, 627

BRASSICACEAE Capsella bursa-pastoris (L.) Medik

Dağ Marulu/ Kaya Marulu

Yaprak, taze sürgün

Bitki kıyılır, 1/2-1 tatlı kaşığı dolusu bir bardak su ile haşlanır, 10 dak. demlenip süzülür. Burun, mide, bağırsak, dölyatağı kanamalarında, şiddetli adet kanamalarında günde 2-3 kere içilir. Adet düzenleyicidir.

2 25, 26,48, 64?, 65?, 95, 117, 184, 193, 726

CAPPARACEAE Capparis spinosa L. var. inermis Turra

Gebre otu/ Kebere

Yaprak Termiye'ye çok iyi gelir. Kaşıntı gidermek için yaprakları ezilir, kaşınan yere sürülür.

1 577

CISTACEAE Cistus creticus L.

Pamukcuk/ Pamukluk çalısı

Yapraklı dal, kök

Uç kısımları kaynatılıp suyuyla gargara yapılırsa diş ağrısına iyidir; kökü kaynatılıp içilirse ishale iyi gelir.

2 306, 332

CISTACEAE Cistus laurifolius L.

Yetgüm Dal uçları

Çay olarak kaynatılıp içilirse şekeri düşürür.

1 17, 421

CRASSULACEAE Umbilicus horizontalis (Guss.) DC.

Kel otu / Kalaba

Kök Kökü çiçeklenmeden ateş düşürücü olarak kullanılır. Yarım tatlı kaşığı bitki kökü kıyılıp bir su bardağı suda 1 gece bekletilir, ılıtılıp süzülerek içilir.Yaprakları dövülüp suyu ağrıyan diş ve dişetlerine sürülür.

2 234, 375, 548

CUCURBITACEAE Ecballium elaterium (L.) A. Richard

Karga Düveleği / Kırlangıç kavunu

Meyve Sarılıkta meyva kısmı ezilerek burna çekilir.

1 659

CUPRESSACEAE Juniperus drupacea Lab.?

Andız Mazı Mazısı kaynatılıp suyu içilirse idrar yolları ve prostata iyidir.

1 599

CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L.

Ardıç /Andıç

Kozalak, katran

Kozalakları çay olarak tedavide. Soğan külde pişirip içine ardıç katranı damlatılır, çivi batan yere konur.

1 53

CUPRESSACEAE Juniperus phoenicea L.

Ardıç/ Ardeş

Tohum, yapraklı dal

Meyvesi tazeyken kaynatılıp içildiğinde karın ağrısını keser, ishale de iyi gelir; kum sancısını geçirir. Dalı da ateşte ısıtılıp

2 57

84

karına konursa ağrıyı geçirir.

DIOSCOREACEAE Tamus communis L. ssp. cretica (L.) Kit Tan

Acı ot Filiz, kök

Mide ağrısına kökü kaynatılıp içilir. Tüm bitki haşlanıp suyu içilirse böbrekteki kum ve taşı döker. Uç filizleri haşlanıp içine tuz ve zeytinyağı eklenir ve sabah aç karnına içilirse iç parazitleri giderir.

3 215, 217, 286, 323, 358, 523

644

EQUISETACEAE Equisetum aff. talmateia Ehrh.

Kırkkilit /At Kuyruğu

Yaprak Kaynatılır, böbrek taşını düşürmek için içilir.

1 648

FABACEAE Anagyris foetida L.

Keçi Gevişi

Yapraklı dal

Büyükbaş hayvanların şişkinliklerini gidermek için verilir. İneklerin karınları şiştiğinde ağzının iki yanına bağlanır, inek yedikçe suyu sindirime karışır, şişlik yavaş yavaş iner

1

FABACEAE Ceratonia siliqua L.

Harup/ Harıp/ Harnup

Meyve Çekirdekleri hariç keçiboynuzu yenirse ishale; çekirdekleriyle birlikte ezip kaynatılıp suyu içilirse kum sancısına ve taş dökmeye iyi. Meyveleri ezilip kaynatılıp içilirse öksürük ve bronşite iyi, ishali keser.

4 58, 59, 350, 420

11, 420

FABACEAE Glycrrhiza sp. Piyan Kökü

Kök Suda kaynatıp öksürük ve bronşitte içilir, ya da sakız gibi çiğnenir.

1 151

FAGACEAE Quercus aucheri Jaub. et Spach (END.)

Pinar / Kara Pinar /Piynar

Kök, odun, çiçek

Kökünden bir parça çıkarılır, yakılır, yağı termiyeye sürülür. Odununun koru suya atılır tam soğumadan paslı çivi batan yere sürülür.

2 484, 603

GENTIANACEAE Centaurium erythraea Rafn. ssp. rhodense (Boiss. et Reuter) Melderis

Pembe Kantaron

Çiçekli dal

Mide için çay, ayrıca zeytinyağına konup güneşte bekletilirse yaraya da kullanılır.

2 650

HAMAMELIDACEAE

Liquidambar orientalis Miller (END)

Günlük / Künnük/ Sığala

Kabuk, balsam

Sığala yağı ülser gibi mide hastalıklarında yenir. Künnük/ Sığala yağı mide ağrılarına çok yararlı, ağız çatlaklarına da iyi gelir.

2 418, 479

15 , 165

HYPERICACEAE / GUTTIFERAE

Hypericum perforatum L. var. perforatum

Sarı Kantaron

Çiçekli dal

Çay olarak içilir- Aktar bilgisi 0 242, 567

70

HYPERICACEAE/ GUTTIFERAE

Hypericum perforatum L.var. microphyllum DC.

Kızılcırık Tüm bitki

Başağrılarına karşı çay. 1 638, 680

LAMIACEAE Coridothymus capitatus (L.) Reichb. fil.

Kekik /Kara Kekik

Yapraklı dal

Yağı çıkarılan kekik- Kekik yağı 1 kaşık toz şekere 4-5 damla damlatılır, karın ağrılarında

2 395, 645

85

kullanılır. Şekere karşı bir bardak suya 3 damla damlatılır, içilir.

LAMIACEAE Lamium moschatum Miller var. moschatum

Lünlün otu

Yapraklı dal

Yarım tatlı kaşığı çiçekli yaprak 1 su bardağı suda haşlanır, 5 dak. kadar demlenir. Adet düzensizlikleri, kadın hastalıkları ve kan temizlemek için çay gibi içilir.

1 293, 377

LAMIACEAE Lavandula stoechas L. ssp. cariensis (Boiss.) Rozeira (END)

Karabaş Otu/ Garan / Karan /Ana baba kokusu

Çiçekli dal uçları

Çiçekli dalları kurutulup çayı öksürük ve bronşit için nefes açıcı olarak, kum sancısında; ülserde çiçekleri ve bitkinin uç kısımları çay olarak demlenir, biraz beklenip içilir; nefes açıcı ve göğüs ağrılarını kesicidir. Çayı soğuk algınlığı ve kalbe iyidir. Başağrısına kaynatılıp içilir. Alerjide dalları kaynatılıp suyunda banyo yapılır. Konak, kepek önlemede de yararlı, saçlarını yıkarlar. Mide ağrısına karşı: kaynar suya karan, mercanköşk ve nane atılarak demleme yapılır.

9 161, 235

35

LAMIACEAE Melissa officinalis L.

Oğul otu/ Melisa

Bodrum pazarında kalp ve damar hastalıkları için çay olarak Bodrum ve Muğla'da satılıyor.

1 754

LAMIACEAE Mentha pulegium L.

Narpuz/ Narpız

Yapraklı dal

Çayı astım ve bronşite iyi; kuru narpız mide ağrısı, bulantı için çay olarak içilir; soğan ve unla kavrulup hazırlanan karışım karna sürülür, karın ağrılarını keser.

4 600, 613

80

LAMIACEAE Micromeria nervosa (Desf.) Bentham

Kaya Kekiği

Yapraklı dal

Nezle ve gripte çay olarak içilir. 1 608 608

LAMIACEAE Origanum onites L.

Kekik/ Salman Kekik / İncir Kekiği

Yapraklı dal

Kaynatılıp suyu diş ağrısında içilir. Karın ağrılarına karşı yakı olarak: Kuru kekik, kül ve tarhana (yoksa un) karışımı koyulaşıncaya kadar kaynatılır. Bir bez üzerine sürülüp üzerine soğan çentilir ve ağrıyan bölgeye konur, soğuyuncaya kadar. Karın ağrısı ve kusma durumunda yapraklar az tarhanayla pişirilir, beze serilir ve göbeğe ılık olarak konur. Mide ve boğaz ağrısı, soğuk algınlığı için çay, mide ekşimesinde dil altına bir dal ya da karın ağrısı ve baş dönmesi için tavada soğanla tarhana ve kekik pişirilip karına konarak uygulanır. Çayı şeker düşürmek

8 245, 326, 580, 614

91, 394

86

için. Hayvanlarda görülen Şap hastalığının tedavisinde de bu kekik kaynatılıp hayvanın ağzına döküldüğünde ağız yarasını önler.

LAMIACEAE Origanum vulgare L. ssp. hirtum (Link) Ieswaart

Kara Kekik

Yaprak Çay ve yemeklik, kekik suyu yapımında. Kekik suyu ilaç olarak yaygın. Kara kekik güzün toplanır, karın ağrısı ve kusmaya karşı: yaprakları sıyrılır, az tarhanayla pişirilip tülbente konur, göbeğe ılıkken konur. Karın ağrılarında, şişkinlikte ve üşütmelerde kara kekik kaynatılıp çay gibi içilir.

2 51

LAMIACEAE Rosmarinus officinalis L.

Biberiye/ Kuşdili

Çiçekli dal

Zihin yorgunluğuna, tansiyona ve damar sertliğine iyidir. Suya biraz biberiye atılır, bir-iki dakika kaynatılıp, içilir.

3 82

LAMIACEAE Salvia fruticosa Miller

Adaçayı /Alme Kekik Çalısı/ Alme çalısı / Elma çalısı

Yapraklı dal, mazı

Soğuk algınlıklarında, nezlede, öksürükte, karın ve baş ağrılarında çayı içilir.Yapraklı dallarından elde edilen Alme yağı soğukalgınlıkları ve ağrılarda üstten sürülür. Bağırsak sızılarında çayı azar azar içilir. Yanıklara da elma yağı sürülür. Elma yağına batırılan bir çıkın çocuk olmaması yada sidik zoru gibi durumlarda vajinaya yerleştirilir. Hamilelik için de adet döneminin 12. gecesi bu çıkın konulur. Uçuklara da elma yağı sürülür. Yaralarda yanıklarda yaprakları kaynatılıp suyu pansuman olur.

9 49, 517

16, 87, 299, 355, 740

LAMIACEAE Satureja sp. Dağ Çalısı

Yapraklı dal

Çay olarak diş eti hastalıklarında ve ağız mikroplarını gidermek için gargara şeklinde kullanılır.

1 248

LAMIACEAE Sideritis leptoclada O. Schwarz et P.H. Davis (END.)

Dağ Çayı/ Kızılan Çayı

Yapraklı dal

Pazarda rastlandı, şifalı bitki olarak satılıyor.

0 13

LAMIACEAE Sideritis libanotica Labill. ssp. linearis (Bentham) Bornm.(END)

Dağ Çayı/ Göktepe Çayı

Yapraklı dal

Pazarda rastlandı, şifalı bitki olarak satılıyor.

0 14

LAMIACEAE Teucrium divaricatum Sieber ssp. villosum (Celak.) Rech. fil.

Yapraklı dal

İlaç/çay? 0 366

87

LAMIACEAE Teucrium polium L.

Pir yavşanı / Pire Yavşağı/ Paryavşanı

Yapraklı dal

Karın ağrılarında çay olarak azar azar içilir, kıl kurtuna da çayı iyi gelir. Cansız hastalara (veremli vb) pire yavşağı çayı iyidir. Mideye çok yararlı.

3 262, 385, 651

LAMIACEAE Ziziphora taurica Bieb. ssp.?

Çay Kekiği / Sivri kekik

Çiçekli dal

Kekik suyu bu türden de çıkarılır. Tansiyona, kolestrole iyi, düşürür, çayı hazımsızlığa da iyi gelir.

2 422

LAMIACEAE Ziziphora tenuior L.

Narpuz Yaprak Çayı hazımsızlık ve kabızlık için kullanılır.

2 86

LAURACEAE Laurus nobilis L.

Defne / Tenel Çalısı

Yaprak, tohum, çiçek

Yağı: saç dökülmesi ve romatizmada sürülür. Yaprakları kaynatılıp suyu romatizma için içilir; tohumları dövülüp balla karıştırılır karın ağrısına yenir. Tohumları dövülüp içine leblebi ve şeker konularak yenirse mide ağrısını geçirir. Çiçekleri çay olarak baş ağrısında kullanılır.

6 406, 407, 512

54, 617

LILIACEAE Asparagus acutifolius L.

Tilkişen Tepe filizleri

Üşütmede tilkişen filizleri kaynatılıp suyu içilir; dikenli bitki alerjiye karşı kaynatılıp suyunda banyo yapılır.

2 47, 167, 170, 177, 255, 424

LILIACEAE Asphodelus aestivus Brot.

Kireçlik/ Kireşlik / Kirişlik

Kök, çiçek sapı

Yaralarda, özellikle kesici aletlerle açılmış yaralara kirişlik kökü ya da gövde içi ezilerek suyu ya da tümü yaraya konur. Elektrik çarpmalarında taze bitki dövülür ve çarpan yere konur. Kök kabukları soyulup rendelenir, suyu süzülüp posa kısmı yaralara bastırılır.

3 254, 303

LILIACEAE Urginea maritima (L.) Baker

Ada Soğanı / Bambammayak

Soğan İnsanları akrep ya da yılan soktuğunda soğanı dövülüp sokulan yere basılır. Romatizmada soğanı kesilir, ağrıyan bölgeye konur, su toplanır, su akınca ağrısı gider.

2 412

LORANTHACEAE Viscum album L. ssp. austriacum (Wiesb.) Vollman

Çam Burcu / Çam Purçu

Yaprak Çayı şeker, kanser, başağrısında, öksürük, bronşit, ülser ve vereme karşı 20 dakika kaynatılıp soğutulduktan sonra bal karıştırılarak sabahları aç karnına bir bardak kullanılır (satıcıdan).

1 618 149, 618

MALVACEAE Malva sylvestris L.

Ebegümeci/ Gaba / İlmik

Yapraklı dallar

Çayı gastrit, mesane ve boğaz iltahabında, mide ve bağırsak ülserinde etkili. Bitki kompresi yaralarda, şiş ayak ve ellerde etkili; süzülen çayın posası zeytinyağıyla ezilip yaralara ve şişlere sürülür.

3 9, 198, 314?, 621

88

MORACEAE Ficus carica L. ssp. carica var. caprificus Tsch. et Rav.

İncir Boğası / Erkek incir

Meyve Meyve ateşte közlenir, kömür gibi olunca zeytinyağı ile dövülür, çıban ve termiye tedavisinde haricen kullanılır, kesik yarasına da iyi gelir.

2

MORCHELLACEAE Morchella ?esculenta Persoon ?

Kuzu göbeği mantarı

Mantar Akrep, kuyruklu ve yılan sokmalarında ipe dizilip kurutulmuş kuzu göbeği mantarı kaynatılır, içilir, ya da yaralara bastırılır ve akrep sokulan yere sarılır. Her evde bulunur. Akrep sokunca soktuğu yerin biraz yukarısını bağlanıp delinir, biraz kan akıtılır, kuzu göbeği dövülüp ıslatılarak hamur halinde akrebin soktuğu yere konur, zehri toplar, vücuda dağılmasını önler.

4 216, 741

MYRTACEAE Myrtus communis L. ssp. communis

Mersin Çalısı

Yaprak Yaprakları kaynatılıp suyu bir şişeye konur, şeker düşürücü olarak içilir. Yaprakları tavada kavrulup havanda dövülür, tozu yaraları iyileştiricidir, üç gün toz ekilir. Her mevsim yapraklı olduğundan tazesi kullanılır.

2 1, 2, 419, 485

39

OLEACEAE Olea europea L. var. sylvestris (Miller) Lehr.

Zeytin keli/ Delice / Deli zeytin

Yaprak, filiz

Filizleri şifalıdır, kurutulup adaçayı gibi demlenir, günde 2-3 kere içildiğinde tansiyonu düşürür. Yaprakları kaynatılırak şeker hastalıklarında içilir.

2 249, 369

OROBANCHACEAE Orobanche gracilis Sm.

Yer Göbeği

Tüm bitki

Böbrek taşı düşürmede, kum sancılarında kullanılır. Çayı içilir.

1 371

PARMELIACEAE Evernia prunastri (L.) Ach.

Çam Yosunu

Liken Cinsel gücü arttırır, suda kaynatılıp buharı cildin güzelleştirilmesinde.

1

PHYLLOPHORACEAE

Gymnogongrus sp.

Deniz Kadayıfı

Yosun Sütle kaynatılıp öksürük için kullanılır.

1 83

PINACEAE Pinus brutia Ten.

Çam Yaprak, sakız

Çam yaprağı şeker hastalığına iyi gelir. Mayıs'ta toplanır, kaynatılıp suyu süzülerek şişeye konur, sabahları aç karnına 1 bardak içilir. Çam dövmesi (sakızı) ağaçtan toplanır çiğnendiğinde öksürüğü keser.

2 240

PINACEAE Pinus pinea L.

Küner Çamı

Filiz Çam filizi adıyla satılan taze uç sürgünleri (10-15 cm uzunlukta) astım ve bronşit çayı için aranır.

1 52, 439

PLANTAGINACEAE Plantago coronopus L. ssp. commutata (Guss.) Pilger

Fare Kuyruğu

Çiçek Çay olarak böbrek taşı ve kumu düşürmede kullanılır, günde 5-6 kere 2-3 çiçek sapı 5 dakika kadar kaynatılır, demlenir, süzülüp içilir.

1 194, 352,

62, 698

PLANTAGINACEAE Plantago lanceolata L.

Sinirli ot Yaprak Solunum yolu hastalıkları, balgam, öksürük ve boğmaca için çayı içilir: 1 tatlı kaşığı ince kıyılmış bitki 1 bardak suda haşlanır, içilir. Yara kapatmada:

2 148, 379, 399

89

yapraklar ezilip yaranın üstüne kapatılır.

PLUMBAGINACEAE Plumbago europaea L.

Keler otu Yaprak Saçkıran ve kelliğe karşı ilaç yapılır: Taze ot taşta ezilir, saç dökülen yere konur, epey yakar, suyla yıkanır, derisi soyulur, 10-15 gün sonra taze saç çıkar.

1 673

POLYGONACEAE Rumex sp. Ilbıda/ Labada

Yaprak, tohum

Tohumları karın ağrılarında çay yapılarak içilir. Tohum ve çiçekleri kaynatılıp çay olarak içildiğinde şekerin yükselmesini önler.

2 92, 312, 333, 539

609

PORTULACACEAE Portulaca oleraceae L.

Semizotu Yapraklı dallar

Aşırı aybaşı kanamasında kaynatılıp suyu içilir.

1 701

RANUNCULACEAE Anemone coronaria L.

Tolaman/ Dağ Lalesi

Yaprak Yaprakları çiğ olarak romatizma ve siyatik ağrısına bağlanır.

1 201, FEY 687

RANUNCULACEAE Delphinium staphisagria L.

Bit otu Tohum Tohumları ezilip suyla karıştırılır, kafa bununla yıkanıp bitinden ayıklanır.

1 592, 619

441

RHAMNACEAE Paliurus spina-christi Miller

Çalta Üzümü

Tohum Çay olarak içilmek üzere tohumları kaynatılır, öksürük ve bronşit için.

1 10

ROSACEAE Pyrus amygdaliformis Vill. var. amygdaliformis

Çöğür / Ahlat /Aklat

Meyve, dal

Meyvası şeker hastalığına iyi, haşlanıp suyu içilir.

1 205, 404

68?

ROSACEAE Rubus sanctus Schreber

Böğürtlen

Meyve, yaprak, kök

Grip, boğaz hastalıkları, anjin ve diş ağrısı için yeni sürgün, çiçek ve köklerden birer avuç 1 lt. suda kaynatılır, demlenir, günde 3 fincan içilir. Karın ağrısına kökü kaynatılıp içilir.

2 374, 401

ROSACEAE Sarcopoterium spinosum (L.) Spach.

Çeti Tohum, kök

Tohumu hemoroide karşı dıştan uygulanır. Çeti kökü kum sancısında kaynatılarak içilir.

2 230, 241, 302 , 437 192, 316, 501

RUBIACEAE Galium aparine L.

Sarı Yoğurt Otu / Yapışkan otu

Yaprak, dal

Çayı böbrek, karaciğer ve dalak hastalıklarında, lenf sistemi bozukluklarında hergün içilmeli; dışarıdan deri hastalıkları ve yaraları iyileştirir; taze bitki posası yaralara basılır. Yapışkan otun gövde ve yaprakları yaşken dövülür, bamya tohumları da dövülüp karıştırılır, kaynatılır, şişeye konup içildiğinde şeker hastalığına iyidir.

3 376, 536, 607, 745

RUTACEAE Ruta chalepensis L.

Sedef otu Yaprak, çiçekli dal

Öksürük ve boğmacada yaprakları un ve yağ ile kavrulup beze serilir, ılık olarak göğse konur, yeniden ısıtılıp kullanılabilir. Kırıkların, burkulmaların ağrısını gidermek

2

90

üzere tarhana ile pişirilir, sarılır. Bir kaşık tarhana unu, az sirke ile çiçekli ya da yapraklı sedef otu kuru ya da yaş kıyılarak karıştırılır, az tuz eklenir, pişirilir, ılıkken sarılır. Sedef otunun yaprakları ve tohumları bütün ilaçların mayasıdır denmiştir.

SOLANACEAE Mandragora autumnalis Bertol.

Adamotu / Gork otu

Kök, meyve

Kökü sıyrılıp ayak mantarı'nda kullanılır.

1 155, 157, 319

307, 445, 497

THYMELAEACEAE Daphne gnidioides Jaub. et Spach

Eğircik Çalısı/ İğircik/ Emicik

Yapraklı dal

Hayvana ot dokunup karnı şiştiğinde (yerel deyişle gabalama olduğunda) hazmı kolaylaştırması için yemlik gibi ağzına bağlanır.

1 250, 280

37

URTICACEAE Urtica dioica L.

Dalan/ Isırgan

Yapraklı dal, filiz, tohum

Çayı başağrısı, karın ağrısı, egzama, böbrek hastalıklarında kullanılır, kanı temizler, şekeri düşürür, anemi ve kanser tedavisinde kullanılır. Kaynatılarak elde edilen suyu lohusaların sütünü arttırır; romatizma ağrılarının olduğu yere uygulanırsa ağrıyı keser. Egzama olan bölgeye kurusu dövülüp sürülür. Haşlanıp yendiğinde şekeri düşürür ve ciltteki lekeler için de yararlı, suyu yüze pamukla sürülmeli.

13 19, 132, 181, 199, 290, 525

URTICACEAE Urtica pilulifera L.

Kara Dalan/ Erkek Isırgan

Yaprak (yaş/ kuru)

Şifalı diye yenir, ağrıya çayı içilir, ağrılı yerlere sürülür: Bir tatlı kaşığı yaprak bir bardak suda kaynatılır ve süzülerek içilir. Çok önemli bir kan temizleyici ve kan yapıcıdır. Bağırsaktaki kıl kurtlarını döker. Kara dalan'ın tamamı kaynatılarak karın ağrısı ve öksürükte içilir.

4 256, 289

VERBENACEAE Vitex agnus-castus L.

Hayıt Yaprak, dal, tohum

Yaprakları mantar hastalıklarında kaynatılarak içilir. Tohumları kaynatılarak terleyip sancılanan atların tedavisinde uygulanır.

2 41, 396, 416, 417

ZYGOPHYLLACEAE Tribulus terrestris L.

Demir Pıtrak /Bıtrak otu/ Mıtrak

Yaprak, tohum

Yaşken kaynatılıp içilirse böbrek taşı- kum düşürmede çok yararlı; tohumu kaynatılıp suyu içilirse böbrek taşını düşürür. Kalp için çok şifalı: Kaynamış suya iki üç dal konur, süzüp buzdolabına konulur, soğuk olarak sık sık içilir. Kaynatılıp içildiğinde tansiyonu düşürür.

3 694

Fam. Toplamı: 47 200

91

TABLO 2. BODRUM EKME TIBBİ BİTKİLERİ Familya Tür Yerel Ad Kullanılan

yeri Kullanım biçimi Reçete

sayısı

APIACEAE Apium graveolens L. Kereviz Yumru 4 bardak suya doğranan iki kerevizin suyu adale romatizmasına iyidir; kereviz suyu şekere iyidir, kaynatılarak dolapta saklanır, aç karnına içilir.

2

ASTERACEAE Cynara scolymus L. Enginar Kök, meyve Karaciğeri tedavi edici olduğuna ve genel olarak şifalı olduğuna inanılır. Şekere karşı sapları kaynatılıp suyu içilir. Enginar kökü, nane ve muşmula çiçeği birlikte kaynatılarak suyu içildiğinde böbrek taşı rahatsızlıklarına iyi gelir.

3

BRASSICACEAE Brassica oleracea var. capitata L.

Lahana/ Lahana Cibezi

Yaprak Lahana yaprakları bel ağrısında ağrıyı alır. Bele 4 kat konulan taze yapraklar bir bezle sarılır, istirahat edilir. Apsenin üzerine konunca apseyi toplar, yarım saatte bir yaprak değiştirilir.

2

CACTACEAE Austrocylindropuntia subulata Backbg.

Yer kaktüsü

Kaktüs gövdesi

Karın ağrısında ve baş ağrısında içi çıkarılır, yenir.

1

CACTACEAE Opuntia ficus-indica (L.) Miller

Frenk inciri / Frencir/ Firencir

Meyve, meyve çekirdekler, yaprak

Meyvesi hazım için iyidir, çekirdekleriyle yendiğinde mide ağrılarına iyidir. Çekirdekleri böbrek taşı düşürmek için kuru incir ve zeytinyağı karışımıyla yenir. Meyve yenirse böbrektaşını eritir. Kanı sulandırmak için yaprakları soyulup külde pişirilir yenir. Yaprağı ocakta ısıtılır, zehirli yılan ya da akrep soktuğunda sarılır, zehiri emer.

5

CUPRESSACEAE Cupressus sempervirens L. var pyramidalis

Servi / Selvi

Kozalak Kozalakları tedavide kullanılır (pazarda satılır). 0

FABACEAE Vicia faba L. Börek bakla

Çiçek Bakla çiçeği böbrek taşı ve kum düşürmek için iyidir. İdrar zorunda kurutulmuş bakla çiçeği ve mısır püskülü kaynatılıp içilir. 40 gr. bakla çiçeği 1 litre suda çay gibi haşlanır, yemek aralarında içilirse karaciğer yorgunluğu ve böbrek sancılarına iyi gelir.

3

LAMIACEAE Ocimum basilicum L. Fesleğen Yaprak Fesleğenin çayı sinir yorgunluğuna, hazımsızlığa iyidir.

1

LAMIACEAE Origanum majorana L.

Sepsu /Mercanköşk

Yaprak Kuru veya taze daldan yapılan çay karın ağrısını dindirir. Sinirleri yatıştırmada: kaynar suya 1 dal atılır, 5 dak. demlenir, şeker ya da balla içilir. Kaynatılarak suyu içildiğinde sindirim problemlerini giderir.

3

LILIACEAE Allium cepa L. Soğan Yumru Soğan külde pişirip içine ardıç katranı damlatılır, çivi batan yere konur. Baş ağrısında tuzla soğan dövülüp ayak altlarına sürülür. Parmakta dolama olduğunda soğan közlenir, orta göbek alınır içine zeytinyağlı sabun doğranır, bir bez içinde bir gece parmakta kalır. Karın ağrılarında yakı olarak kuru kekik, kül, tarhana pişirilip bir beze sürülür, üzerine soğan çentilir, soğuyuncaya dek ağrıyan bölgede bırakılır.

4

LILIACEAE Allium sativum L. Sarmısak /Sarımsak

Yumru dişleri

Doğumda son düşmeyince eski ebeler sarmısağı dövüp ince bir beze sarar, sonun ucuna bağlarlar, son hemen düşer. İneklere de uygulanır.Ocakta ısıtılıp kulağa konulduğunda ağrıyı keser. Kulak ağrısında iki başı kesilmiş ve iki üç yerinden toplu iğne ile delinmiş sarmısak dişi kulağa konur.

2

92

MALVACEAE Hibiscus rosa-sinensis L.

Ateş Çiçeği

Çiçek Çiçekleri kurutulup kuşburnu ile karıştırılır, öksürük söktürücü olarak çay yapılır içilir.

1

MORACEAE Ficus carica L. ssp. carica var. domestica Tsch. et Rav.

İncir/ Kabincir/ Kabaincir

Meyve İncir meyvesi bağırsakları yumuşatır, pekliği önler.

1

MORACEAE Maclura pomifera (Rafin) Schneider

Kudret narı

Meyve Bölgede yetişmiyor, Adana'dan getirilerek bölge pazarlarında satılıyor ve çok amaçlı olarak tedavide kullanılıyor. Meyveleri mide ağrıları ve açık yaralarda ince ince kesilerek ve zeytinyağında 1-2 hafta bekletilerek dıştan yaraya sürülür ya da yenir.

2

MYRTACEAE Eucalyptus camaldulensis Dehnh.

Okaliptüs/ Gelendost/ Galiptoz

Yaprak Yaprakları kaynatılır astım, nezle ve öksürükte içilir. Diş ağrılarında kaynatılan suyu ile gargara yapılır. Böbrek hastalıklarında da suyu içilir.

3

OLEACEAE Olea europaea L. var. Europaea

Zeytin Meyve Doğumlarda doğumu kolaylaştırmak için zeytinyağı sürülür; paslı çivi battığında batan yere zeytinyağı sürülür ve yanan bir cisim dayanıncaya kadar yaklaştırılır.

2

POACEAE Hordeum sp. Arpa Tane Hayvanlar sancılandığında 5-6kg. arpa kaynatılıp, sıcakken hayvanın göbeğine bir bezle bağlanır.

1

POACEAE Triticum aestivum L. Buğday Tane Karın ağrılarında kuru kekik, tarhana ve kil karıştırılıp pişirilir, koyuca hamur beze dökülür, soğuyuncaya dek karında tutulur. Çocukların karnı ağrıdığında zeytinyağında un kavrulur, az su ilavesiyle elde edilen hamur çocukların karnına uygulanır. Kırık ve burkulmalarda yumurta beyazıyla nişasta ve buğday unu karışımı kırılan ya da burkulan yere sürülür, bağlanır. Anne sütü artsın diye süt ve tarhana çorbası içirilir. Akrep sokmalarında cezvede bulgur kaynatılıp akrebin soktuğu yere tatbik edilir.

5

ROSACEAE Amygdalus communis L.

Payam / Badem

Meyve Acı badem içi kavrulur, dövülür ve yaralara ekilir, pişiklere de iyi gelir. Çok yakar, ama yarayı geçirir.

1

ROSACEAE Cydonia oblonga Miller

Ayva Yaprak, meyve, çiçek

Yaprak ve çiçekleri yaş ya da kuru olarak 5 dak.kaynatılır (ıhlamur da eklenebilir), göğüs yumuşatıcıdır. Yaprakları mide ağrısında kaynatılıp içilir. Meyva çekirdekleri nezlede kaynatılıp içilir.

3

RUTACEAE Citrus aurantium L. Turunç / Turuç

Meyve Meyve ateşte pişirilip başa konursa baş ağrısına iyidir.

1

RUTACEAE Citrus delicosa Ten./ C. nobilis Lour.

Mandalina / Kinin

Çiçek Mandalina ve portakal çiçeği sinir yorgunluklarına iyidir, çay olarak.

1

RUTACEAE Citrus limon Limon Meyve Bademcikte limon korda pişirilip ince ince kesilir, boğaza bağlanır. Başağrısında ve tansiyonda kesilerek başa konur.

3

RUTACEAE Citrus maxima (Burm.) Merr.

Greyfurt / Pomilen

Meyve Meyve suyu şekeri düşürür. 1

Fam. Top. 15 51

93