HAF- OG VATNARANNSÓKNIR · 10. mynd. Hrossarækja Crangon allmani. Ljósmynd: WoRMS Editorial...

REYKJAVÍK SEPTEMBER 2018

Rækjutegundir við Ísland

Agnes Eydal og Ingibjörg G. Jónsdóttir

HAF- OG VATNARANNSÓKNIRMARINE AND FRESHWATER RESEARCH IN ICELAND

HV 2018-40ISSN 2298-9137

Rækjutegundir við Ísland

Agnes Eydal og Ingibjörg G. Jónsdóttir

Haf‐ og vatnarannsóknir Marine and Freshwater Research in Iceland

Upplýsingablað

Titill: Rækjutegundir við Ísland

Höfundar: Agnes Eydal og Ingibjörg G. Jónsdóttir

Skýrsla nr:

HV 2018‐40

Verkefnisstjóri:

Ingibjörg G. Jónsdóttir

Verknúmer:

9116

ISSN

2298‐9137

Fjöldi síðna:

24

Útgáfudagur:

18. september 2018

Unnið fyrir:

Hafrannsóknastofnun

Dreifing:

Opið

Yfirfarið af:

Hjalti Karlsson

Ágrip

Rækjur eru fjölbreyttur hópur krabbadýra sem finnast bæði í fersku vatni og sjó. Þær gegna

stóru hlutverki í fæðukeðjunni þar sem þær eru mikilvæg fæða margra stærri sjávar‐ og

vatnadýra. Aðeins ein tegund, stóri kampalampi, er veidd við Ísland en þó nokkuð fleiri

tegundir hafa fundist við landið. Í þessari samantekt er farið yfir þær tegundir sem hafa verið

skráðar í gagnagrunn Hafrannsóknastofnunar, helstu einkennum þeirra lýst, útbreiðslu og

lífsháttum.

Abstract

Shrimps are a diverse group of crustaceans, and are found both in fresh water and the sea.

They are important prey in the food web as various species feed on shrimp. There is only one

commercial species, northern shrimp, in Icelandic waters, whereas many other shrimp

species have been found around Iceland. In this report we will list the shrimp species that

have been found in the surveys conducted by The Marine and Freshwater Institute, describe

their main characteristics, distribution and life history.

Lykilorð: Rækjur, flokkun, útbreiðsla, lífhættir

Undirskrift verkefnisstjóra:

Undirskrift forstöðumanns sviðs:

Efnisyfirlit Bls.

Myndaskrá ............................................................................................................................................... ii Inngangur .................................................................................................................................................1

Almennt um rækjur .............................................................................................................................1 Flokkun ................................................................................................................................................1 Markmið ..............................................................................................................................................2

Rækjutegundir .........................................................................................................................................4 Axarrækja Spirontocaris liljeborgii (Danielsen 1859) ..........................................................................4 Gaddarækja Pontophilus spinosus (Leach 1816) .................................................................................5 Gaddþvari Sclerocrangon ferox (Sars 1877) ........................................................................................6 Glerrækjur Pasiphaeidae .....................................................................................................................7 Hrossarækja Crangon allmani (Kinahan 1860) ....................................................................................8 Ísrækja Hymenodora glacialis (Buchholz 1874) ..................................................................................9 Litli kampalampi Pandalus montaqui (Leach 1814) .......................................................................... 10 Litli þvari Sabinea sarsii (Smith 1879) .............................................................................................. 11 Marþvari Sclerocrangon boreas (Phipps 1776) ................................................................................ 12 Pólrækja Lebbeus polaris (Sabine 1824) ........................................................................................... 13 Sabinsrækja Sabinea septemcarinatus (Sabine 1824) ...................................................................... 14 Sandrækja Crangon crangon (Linnaeus 1758) ................................................................................. 15 Stóri kampalampi Pandalus borealis (Kröyer 1838) ......................................................................... 16 Tröllarækjubróðir Sergestes arcticus (Kröyer 1855) ......................................................................... 17 Þornrækja Spirontocaris spinus (Showerby 1805) ............................................................................ 18 Aðrar rækjur ..................................................................................................................................... 19

Lokaorð ................................................................................................................................................. 22 Þakkarorð .............................................................................................................................................. 22 Heimildir ............................................................................................................................................... 23

ii

Myndaskrá 1. mynd. Rækja (caridea), helstu einkenni í uppbyggingu. Á myndinni má sjá hvernig skjöldurinn á

öðrum lið liggur yfir 1. og 3. lið en það er einkenni þessa hóps (caridea). Teikning: Petrún

Sigurðardóttir. .........................................................................................................................................2

2. mynd. Axarrækja Spirontocaris liljeborgii. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018). ....................4

3. mynd. Fundarstaðir axarrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli og bláir úr fæðusýnum.

Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. .......................................................................................4

4. mynd. Gaddarækja Pontophilus Spinosus. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018). ......................5

5. mynd. Fundarstaðir gaddarækju við Ísland. Hún fannst eingöngu í trolli. Línurnar sýna 200, 500 og

1000 m dýptarlínur. .................................................................................................................................5

6. mynd. Gaddþvari Sclerocrangon ferox. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir .........................................6

7. mynd. Fundarstaðir gaddþvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr

fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. ..................................................................6

8. mynd. Órækja Pasiphaea tarda. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir ....................................................7

9. mynd. Fundarstaðir órækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr


10. mynd. Hrossarækja Crangon allmani. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018). ...........................8

11. mynd. Fundarstaðir hrossarækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir

úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. .............................................................8

12. mynd. Ísrækja Hymenodora glacialis. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir. .........................................9

13. mynd. Fundarstaðir ísrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr


14. mynd. Litli kampalampi Pandalus montaqui. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir ........................... 10

15. mynd. Fundarstaðir litla kampalampa við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og

bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. .................................................. 10

16. mynd. Litli þvari Sabinea sarsii. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir ................................................ 11

17. mynd. Fundarstaðir litla þvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr

fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. ............................................................... 11

18. mynd. Marþvari Sclerocrangon boreas. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir ................................... 12

19. mynd. Fundarstaðir marþvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr


20. mynd. Pólrækja Lebbeus polaris. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir .............................................. 13

21. mynd. Fundarstaðir pólrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr


22. mynd. Sabinsrækja Sabinea septemcarinatus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir. ........................ 14

23. mynd. Fundarstaðir sabinsrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir

úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. .......................................................... 14

24. mynd. Sandrækja Crangon crangon. Ljósmynd: Björn Gunnarsson. .............................................. 15

25. mynd. Fundarstaðir sandrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli og bláir úr fæðusýnum.

Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur. .................................................................................... 15

26. mynd. Stóri kampalampi Pandalus borealis. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir. ............................. 16

27. mynd. Fundarstaðir stóra kampalampa við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og


28. mynd. Tröllarækjubróðir Sergestes arcticus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir. ........................... 17

iii

29. mynd. Fundarstaðir tröllarækjubróður við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og


30. mynd. Þornrækja Spirontocaris spinus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir. ................................... 18

31. mynd. Fundarstaðir þornrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr


32. mynd. Acanthephyra pelagica. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir. ................................................. 20

33. mynd. Meningodora mollis. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir. ...................................................... 20

34. mynd. Bythocaris biruli. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir. ............................................................ 21

1

Inngangur

Almennt um rækjur

Rækjur tilheyra fylkingu liðdýra (Arthropoda) og undirfylkingu krabbadýra (Crustacea). Liðdýr eru

fjölbreyttur hópur lífvera sem hefur aðlagast nánast öllum búsvæðum á landi, í ferskvatni og í sjó.

Rækjur tilheyra ættbálki tífætlinga (Decapoda), en í þeim ættbálki eru einnig humrar og krabbar.

Humrar og krabbar hafa aðlagast botnlífi en rækjur eiga mun auðveldara með að synda frá botninum

(Barnes, 1987). Í heiminum hafa verið greindar um 4000 rækjutegundir og finnast þær bæði í ferskvatni

og í sjó (de Grave og Fransen, 2011). Tegundafjölbreytileikinn er mun meiri í sjó, en þar er talið að um

¾ hlutar lýstra tegunda sé að finna (de Grave, Cai og Anker, 2008). Búsvæði rækja eru fjölbreytt og eru

bæði á botni og í uppsjónum. Algengast er að finna rækjur á botni ekki langt undan strönd og við

árósasvæði en þær finnast allt niður á 5000 metra dýpi á öllum lengdar‐ og breiddargráðum og öllum

hafsvæðum.

Auk fjölbreyttra búsvæða eru rækjur einnig mjög margbreytilegar í útliti og atferli. Flestar eru alætur

(omnivorous) en aðrar sérhæfa sig í ákveðinni fæðu. Einstaka tegundir lifa samlífi með öðrum lífverum

til dæmis sæbjúgum eða sæfíflum, það gera þær meðal annars til að fá skjól gegn afráni (Ingibjörg G.

Jónsdóttir og Steinunn H. Ólafsdóttir, 2016). Rækjur eru misstórar, frá nokkrum millimetrum upp í

nokkra tugi sentimetra.

Rækjur gegna stóru hlutverki í fæðukeðjunni, þær eru mikilvæg fæða margra stærri sjávar‐ og

vatnadýra allt frá fiskum og fuglum upp í hvali. Ákveðnar tegundir eru veiddar í miklu magni til

manneldis. Oftast er það eingöngu vöðvinn í halanum sem er nýttur og þykir hann mikið lostæti. Stærri

rækjur eiga frekar á hættu að vera veiddar sem markaðsvara, þó einnig hafi rækjueldi færst í vöxt á

síðustu áratugum og hefur afli úr eldi sums staðar farið fram úr veiðum á villtum rækjuafla.

Flokkun

Ekki er samstaða um hvernig flokka beri tífætlinga (Decapoda). Hefðbundin leið er að flokka þá sem

Natantia (syndandi tífætlingar) og Reptantia (gangandi tífætlingar). Rækjur tilheyra fyrri hópnum

meðan humrar og krabbar tilheyra þeim seinni. Flokkunarfræðingarnir De Grave og Fransen komu

nýlega fram með fjóra hópa innan Natantia (de Grave og Fransen, 2011); Dendrobranchiata,

Procarididea, Stenopodidea og Caridea. Caridea er tegundaríkasti hópurinn með yfir 3000 tegundir (de

Grave og Fransen, 2011). Rækjum sem lýst er í þessu hefti tilheyra tveim hópum. Langflestar tilheyra

hópnum rækjur (Caridea) en þrjár tegundir flokkast sem þursarækjur (Penaeidea) sem heyra undir

Dendrobranchiata. Þó stór hluti rækja tilheyri Caridea þá tilheyra margar helstu nytjategundir í

heiminum þursarækjum. Besta leiðin til að greina þursarækjur frá öðrum rækjum er að skoða

afturbolinn, en skjöldurinn á öðrum liðnum liggur yfir 1. og 3. lið á rækjum en ekki þursarækjum

(1. mynd).

Búk rækju má skipta í tvo aðal hluta, höfuð‐ og afturbol (hali) (1. mynd). Skjöldurinn verndar

höfuðbolinn og er hann þykkari og harðari en hamurinn á afturbol rækjunnar. Skjöldurinn umlykur og

verndar einnig tálknin. Trjóna eða spjót stendur fram úr haus rækjunnar og er það notað bæði til að

ráðast á og/eða verjast öðrum lífverum. Það getur einnig veitt rækjunni stöðugleika þegar hún syndir

afturábak. Augun eru á stilkum beggja vegna spjótsins. Augun eru samansett og víðsýn og því á hún

auðvelt með að skynja hreyfingu. Tvö pör af fálmurum standa fram úr hausnum. Annað parið er mjög

2

langt og getur verið tvisvar sinnum lengra en rækjan sjálf en hitt parið er stutt. Rækjan skynjar

nærumhverfi sitt (bragð/lykt) með löngu fálmurunum en þá stuttu notar hún til að meta hvort fæða sé

hentug. Á höfuðbolnum er rækja með fimm pör gangfóta.

Afturbolurinn hefur sex liði. Eitt par halafóta er undir fyrstu fimm liðunum á afturbolnum. Halafætur

eru notaðir til að synda en einnig nota sumar rækjutegundir halafæturna til að passa upp á eggin sem

borin eru í marga mánuði undir afturbolnum. Við sjötta liðinn er liður sem kallast ‚telson‘ ásamt tveim

pörum af halablöðkum (1. mynd). Rækjan notar þær þegar hún syndir afturábak, en þær virka einnig

sem stýri þegar hún syndir áfram.

1. mynd. Rækja (caridea), helstu einkenni í uppbyggingu. Á myndinni má sjá hvernig skjöldurinn á öðrum lið liggur yfir 1. og 3. lið en það er einkenni þessa hóps (caridea). Teikning: Petrún Sigurðardóttir.

Markmið

Markmiðið með þessu hefti er að taka saman upplýsingar um þær rækjutegundir sem skráðar hafa

verið í gagnagrunn Hafrannsóknastofnunar. Gerð verður grein fyrir helstu einkennum þeirra,

fundarstöðum við landið og lífsháttum. Farið verður yfir tegundirnar í stafrófsröð, óháð flokkun þeirra.

Einnig verða nefndar nokkrar rækjutegundir sem hafa aðeins fundist einu sinni við landið og hafa sumar

þeirra jafnvel ekki fengið íslensk nöfn.

Á Hafrannsóknastofnun er árlega farið í stofnmælingaleiðangra til að meta stofnstærð hinna ýmsu

nytjategunda. Í þessum leiðöngrum eru skráðar upplýsingar um þær rækjutegundir sem fást. Einkum

eru þær skráðar í stofnmælingu rækju en þar eru allar rækjutegundir í afla skráðar, hvort sem þær hafa

komið í rækjutrollið sjálft eða litla skjóðu sem fest hefur verið utan á trollið. Skjóðan er með minni

möskvastærð en trollið og tekur því við ýmis konar smádýrum sem smjúga möskva trollsins. Í öðrum

3

stofnmælingaleiðöngrum eru rækjutegundir einnig skráðar en þá eingöngu í tengslum við

fæðugreiningar ýmissa fisktegunda. Að auki eru skráningar á rækju úr fæðu fiska sem safnað er úr afla

fiskiskipa. Ef ekki væri fyrir fæðugreiningargögnin væri vitneskja um útbreiðslu einstakra rækjutegunda

við landið mjög ábótavant. Skráningar á rækjutegundum hér við land eru engu að síður nokkuð

takmarkaðar því rækjuleiðangrar eru og hafa verið bundnir við rannsóknir út af Vestur‐ og Norðurlandi

(Ingibjörg G. Jónsdóttir o.fl., 2017) og því vantar gögn frá öðrum svæðum við landið. Eingöngu er því

hægt að sjá þekkta fundarstaði viðkomandi tegundar en ekki er hægt að útiloka að hún finnist á öðrum

svæðum og þessar skráningar endurspegla því ekki endilega allt útbreiðslusvæði viðkomandi

rækjutegundar umhverfis Ísland.

4

Rækjutegundir

Axarrækja Spirontocaris liljeborgii (Danielsen 1859)

Einkenni: Axarrækja er af ætt rækja Caridea. Hún er ljós rauðleit að lit með gulum doppum (2. mynd).

Á höfuðbol eru tvær gaddaraðir fyrir ofan augun, höfuðbolurinn er hár og kjöllaga með gadda sem vísa

fram á við, spjót endar smátennt og beinist fram og upp. Annað fótapar hefur 7 liði (Squires, 1990).

Heildarlengd hennar getur orðið allt að 5,5 cm. Hún líkist þornrækju í útliti en þekkist auðveldlega á því

að hún hefur ekki baklægan gadd á halanum (Rathbun, 1929).

Útbreiðsla: Axarrækja hefur norðlæga útbreiðslu. Hún finnst á dýpi frá 20 m og niður á 1200 m dýpi,

en heldur sig aðallega á dýptarbilinu 35 – 90 m. Hún heldur sig í sjó frá 4°C og að 14°C (Squires, 1990).

Hér við land fannst hún í nokkrum sýnum á 117 – 225 m dýpi út af Ísafjarðardjúpi í júní 1960 og síðar í

fæðusýnum norður og suðaustur af landinu (3. mynd).

Lífshættir: Axarrækja lifir á botninum. Líkt og

ýmsar rækjutegundir lifir axarrækja oft

gistilífi með sæfíflinum leirblómi. Hins vegar,

þá er axarrækja, ólíkt mörgum öðrum

rækjutegundum, mjög nálægt og oft á

leirblóminu sjálfu (Jonsson, Lundälv og

Johannesson, 2001).

Nytjar: Axarrækja er ekki nytjuð.

3. mynd. Fundarstaðir axarrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

2. mynd. Axarrækja Spirontocaris liljeborgii. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018).

V. I. Sokolov 2009

5

Gaddarækja Pontophilus spinosus (Leach 1816)

Einkenni: Gaddarækja er af ætt rækja Caridea. Hún er rauðbrún að lit, oft með ljósgrænar skellur á

skildinum og telson (4. mynd). Spjótið nær jafn langt fram og augun. Á skildinum eru þrír miðlægir

gaddar sem vísa fram, en sitthvoru megin við þá eru tvær raðir af göddum; ein með þrem göddum og

önnur nær kvið með tveim göddum. Mesta heildarlengd sem mælst hefur er 5,2 cm (de Kluijver og

Ingalsuo, 2018).

Útbreiðsla: Gaddarækja finnst í Austur‐ og Norðaustur‐Atlantshafi og í Miðjarðarhafi eða frá 73°N

suður að 30°N og frá 16°W að 30°E. Við Ísland hefur gaddarækja aðeins verið greind tvisvar úr trolli,

djúpt norður af landinu í júlí 2009. Hún kom í trollið á 339 m og 396 m dýpi við ‐0,5 og ‐0,1 °C (5. mynd).

Lífshættir: Gaddarækja hefur fundist á

dýptarbilinu 20 – 1550 m, en heldur sig þó

aðallega á 200 – 400 m dýpi (Adda‐Hanifi, 2007)

og finnst gjarnan á grófum sandbotni (de

Kluijver og Ingalsuo, 2018). Hún er botnlæg og

étur af botninum, en er hreyfanleg og finnst líka

í uppsjónum (Abelló, Valladares og Castellón,

1988).

Nytjar: Gaddarækja er ekki nytjuð.

4. mynd. Gaddarækja Pontophilus Spinosus. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018).

5. mynd. Fundarstaðir gaddarækju við Ísland. Hún fannst eingöngu í trolli. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

6

Gaddþvari Sclerocrangon ferox (Sars 1877)

Gaddþvari og marþvari, sem sjómenn nefna oft rækjukóng, eru stærstu rækjutegundirnar sem algengt

er að finna við Ísland. Tegundirnar eru áþekkar og auðvelt er að rugla þeim saman. Munurinn er sá að

á gaddþvara eru tveir gaddar neðst á skildi á öðrum og þriðja halalið og hann hefur tvo gadda fyrir aftan

augun.

Einkenni: Gaddþvari er af ætt rækja Caridea. Skjaldarlengd hans getur orðið ríflega 3 cm (Squires,

1990). Hann er brúnn að lit og grófgerður (6. mynd). Neðst á skildinum á öðrum og þriðja halalið eru

tveir áberandi gaddar. Tveir gaddar eru aftan við augun á höfuðbolnum.

Útbreiðsla: Gaddþvari lifir í mjög köldum sjó og er

þekkt tegund í pólsjónum. Vistfræði gaddþvara er illa

þekkt. Hann hefur fundist nánast allt í kringum landið

en þó aðallega norður og austur af landinu (7. mynd).

Gaddþvari hefur fundist á 22 – 1268 m dýpi við

landið, hann er þó algengastur á um 385 m dýpi og

hitastig sjávar hefur verið á bilinu ‐1,7 – 8,3°C. Í

fæðusýnum hefur hann oftast fundist í þorskmögum

en einnig nokkrum öðrum tegundum, s.s. í einstaka

ýsu og tindaskötu.

Lífshættir: Gaddþvari lifir á botninum. Egg gaddþvara

eru mjög stór eða um 3,5 mm í þvermál og eru

hlutfallslega mjög stór miðað við stærð hans

(Heegaard, 1941). Fjórða og fimmta par gangfóta er mjög sterkt og á þeim eru klær sem ungviðið notar

til að festa sig á fullorðna rækju eftir klak. Þessar klær verða svo hlutfallslega minni á eldri

einstaklingum. Gaddþvari lifir á lífverum á botninum, s.s. samlokum, sniglum og burstaormum (Squires,

1990).

Nytjar: Gaddþvari er ekki nytjaður.

6. mynd. Gaddþvari Sclerocrangon ferox. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

7. mynd. Fundarstaðir gaddþvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

7

Glerrækjur Pasiphaeidae

Glerrækja er samheiti yfir órækju og tannarækju, en þær eru af ætt rækja Caridea. Það er mjög auðvelt

að rugla þessum tveim tegundum saman. Til þess að aðgreina þær þarf að skoða fjölda gadda efst á

öðru fótapari, þeir eru 0‐5 á órækju og 7‐12 á tannarækju. Þessi skoðun gerist ekki með berum augum,

heldur verður að skoða rækjurnar í víðsjá. Hér verður eingöngu fjallað um órækju þar sem tannarækja

hefur aðeins örsjaldan verið greind.

Einkenni: Órækja getur orðið talsvert stór, eða um 20 cm að heildarlengd. Hún er rauð og hvít að lit og

getur verið gagnsæ á köflum (8. mynd). Hún er hliðarflöt og spjót er mjög stutt og endar í gaddi sem

sveigist niður á við. Líkt og á öðrum Caridea tegundum liggur annar skjaldarliður á hala ofan á þeim

fremri og aftari (númer 1 og 3). Fyrstu tvö fótapör eru grófari en hin og lengri (Squires, 1990).

Útbreiðsla: Órækja er aðallega miðsjávar‐

tegund en finnst einnig grunnt. Útbreiðsla

hennar er norðlæg; Norður‐Atlantshaf, út af

norðausturströnd Bandaríkjanna, við Grænland,

Ísland og Noreg. Við Ísland hefur órækja fundist

í landgrunnskantinum allt í kringum landið (9.

mynd). Hún hefur aðallega greinst í fæðusýnum

(bláir punktar á 9. mynd), en fyrir Norðurlandi

hefur hún fundist bæði í rækjutrolli og skjóðu.

Við Ísland hefur hún fundist á 100 – 1383 m dýpi

og við hitastig ‐1,2 – 9,1 °C.

Lífshættir: Órækja er rándýr. Við Kanada var

magainnihald órækju greint og þar fundust

ljósátur, pílormar, rækjuleifar og smokkfiskur

(Squires, 1990).

Nytjar: Órækja er ekki nytjuð en hún veiðist sem meðafli í úthafsrækjuveiðum við Ísland.

8. mynd. Órækja Pasiphaea tarda. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

9. mynd. Fundarstaðir órækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

8

Hrossarækja Crangon allmani (Kinahan 1860)

Hér við land hafa fundist fjórar rækjutegundir sem eru allar mjög líkar í útliti; litli þvari, sabinsrækja,

sandrækja og hrossarækja. Til þess að aðgreina þær má nota eftirfarandi aðferð: Byrjað er á því að

strjúka yfir skjöldinn, ef á honum eru rákir/gaddar er þetta sabinsrækja eða litli þvari. Ef skjöldurinn er

sléttur þá þarf að strjúka yfir síðasta liðinn fyrir framan halablöðkuna; ef á honum eru rákir er þetta

hrossarækja, en ef hann er sléttur er þetta sandrækja. Til að greina á milli sabinsrækju og litla þvara er

best að skoða spjótið, en það er flatt og nær fram fyrir augun á litla þvara.

Einkenni: Hrossarækja er af ætt rækja Caridea. Hún verður ekki mikið stærri en 7,5 cm að heildarlengd.

Hún er brúnleit á litinn (10. mynd) og spjót er ótennt. Miðlína skjaldar er með einn framvísandi gadd.

Hrossarækja er mjög lík sandrækju, enda eru þær náskyldar. Hrossarækja er heldur grannvaxnari og

hefur rákir á síðasta halaliðnum fyrir framan halablöðkuna. Hrossarækja heldur sig á meira dýpi og í

kaldari sjó en sandrækja (de Kluijver og Ingalsuo, 2018).

Útbreiðsla: Hrossarækja hefur fundist víða í

Norður‐Atlantshafinu, allt frá Hvítahafinu að

Biskay‐flóa. Hún heldur sig á leir‐ eða sandbotni

og er aðallega á 20 – 250 m dýpi (de Kluijver og

Ingalsuo, 2018). Við Ísland hefur hrossarækja

fundist allt í kringum landið og hefur mjög oft

fundist inni á fjörðum vestanlands (11. mynd).

Hún hefur aðallega verið greind í fæðusýnum

og þá helst í þorskmögum. Hún hefur fundist á

27 – 589 m dýpi og við ‐1,3 – 9,5°C.

Lífshættir: Hrossarækja lifir m.a. á

krabbadýrum og liðdýrum (Allen, 1960).

Nytjar: Hrossarækja er ekki nytjuð.

10. mynd. Hrossarækja Crangon allmani. Ljósmynd: WoRMS Editorial Board (2018).

11. mynd. Fundarstaðir hrossarækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

9

Ísrækja Hymenodora glacialis (Buchholz 1874)

Einkenni: Ísrækja er af ætt rækja Caridea. Hún er frekar smávaxin, en getur þó orðið allt að 8,2 cm að

heildarlengd (Kreibich, Hagen og Saborowski, 2010). Hún er blóðrauð að lit og skel hennar er mjög mjúk

(12. mynd). Hún er því oft fremur klesst þegar hún veiðist. Hún hefur rúnnaðan líkama og stutt hvasst

spjót með 5‐7 göddum (Squires, 1990).

Útbreiðsla: Ísrækja er flokkuð sem

djúpsjávarrækja og finnst niður á 1500 m dýpi.

Hún heldur einkum til í pólsjó og djúpt í

Norðaustur Atlantshafi (Kreibich o.fl., 2010). Eins

og sjá má á 13. mynd er helsta útbreiðslusvæði

ísrækju við Ísland í kalda sjónum norður af

landinu. Hana er þó að finna allt í kringum landið

og hefur hún að langmestu leiti verið greind í

fæðusýnum. Auk fæðusýna hefur hún komið í

skjóðu rækjutrollsins og í rækjutrollið djúpt

norðaustur af landinu.

Lífshættir: Ísrækja er rándýr og lifir aðallega á

litlum krabbadýrum og pílormum. Við Ísland

finnst hún helst þar sem hitastig er á bilinu ‐2°C – 0°C og á 300 ‐ 700 m dýpi, en við landið hefur hún

fundist á 30 – 1341 m dýpi og við ‐1,8 – 9,1 °C (Ingibjörg G. Jónsdóttir, 2014). Ísrækja er mikilvæg og

góð fæða til dæmis þorsks og grálúðu, enda afar fiturík.

Nytjar: Ísrækja er ekki veidd til manneldis.

12. mynd. Ísrækja Hymenodora glacialis. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir.

13. mynd. Fundarstaðir ísrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

10

Litli kampalampi Pandalus montaqui (Leach 1814)

Einkenni: Litli kampalampi er af ætt rækja Caridea. Hann hefur áberandi rauðar rendur á búknum, er

ekki með baklægan gadd og fremsti hluti spjóts er ekki tenntur (14. mynd). Annað fótapar er mislangt,

hægri fótur er styttri (Squires, 1990). Skjaldarlengd litla kampalampa verður ekki mikið meiri en 3 cm

(Squires, 1990).

Útbreiðsla: Litli kampalampi hefur norðlæga

útbreiðslu, finnst um allt norðanvert Atlantshafið

suður að Bresku eyjunum og Norðursjó og í

Hvítahafi. Í vestur hluta Norður Atlantshafsins

finnst litli kampalampi aðallega í strandsjó þar

sem hitastig er breytilegt en hann kýs hita nálægt

0°C. Í austanverðu Norður‐Atlantshafi er hann í

heldur heitari sjó eða í 4 – 13°C (Maine, Stevenson

og Pierce, 1985; Squires, 1990). Litli kampalampi

er fæða ýmissa fisktegunda og hefur fundist í

mögum þorsks og ýsu og lítillega í ufsa. Litli

kampalampi er nokkuð algengur umhverfis

Ísland, og hefur hann fundist allt í kringum landið

en þó oftast út af Vesturlandi og Vestfjörðum (15.

mynd). Hann hefur aðallega greinst í fæðusýnum

en einnig komið í rækjutroll og skjóðu rækjutrollsins. Hér við land hefur hann fundist á 8 – 658 m dýpi

og við ‐1,8 – 12,2°C.

Lífshættir: Líkt og stóri kampalampi er litli kampalampi tvíkynja, það er að segja hann er karldýr fyrstu

æviárin en breytist svo í kvendýr síðari hluta ævinnar (Squires, 1990).

Nytjar: Litli kampalampi er veiddur til manneldis á ákveðnum svæðum en er aðallega sem meðafli með

öðrum rækjuveiðum. Hann veiðist í mjög litlu magni sem meðafli á ákveðnum svæðum við Ísland.

14. mynd. Litli kampalampi Pandalus montaqui. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

15. mynd. Fundarstaðir litla kampalampa við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

11

Litli þvari Sabinea sarsii (Smith 1879)

Einkenni: Litli þvari er af ætt rækja Caridea. Litli þvari er fölleitur með hrjúft yfirborð þar sem á framboli

eru sjö gaddaraðir, spjót er stutt og flatt fremst (16. mynd). Ólíkt sabinsrækju þá nær spjótið aðeins

fram fyrir augun hjá litla þvara. Heildarlengd litla þvara verður sjaldan meiri en 7 cm (Nozeres og

Berube, 2003; Squires, 1990).

Útbreiðsla: Litli þvari finnst eingöngu í Norður

Atlantshafi á 48 – 710 m dýpi. Við Ísland hefur

hann nær eingöngu fundist út af norðanverðu

landinu, en hefur einnig verið greindur út af

Breiðafirði og einu sinni út af Suðurlandi (17.

mynd). Hans verður aðallega vart í fæðugögnum,

en hefur einnig verið greindur úr trolli og skjóðu.

Við landið hefur hann fundist frá 75 m dýpi og

niður á 406 m dýpi við hitastig frá ‐0,1°C að 6,7°C.

Lífshættir: Lífshættir litla þvara eru að mestu

óþekktir. Hann lifir á ýmsum krabbadýrum, svo

sem marflóm og krabbaflóm, ásamt

burstaormum (Squires, 1990). Samlífi litla þvara

og snigils af ættkvíslinni Lora er með þeim hætti

að snigillinn, sem er undir afturbolnum á

rækjunni, kemur eggjum sínum þar fyrir. Þar vaxa þau á sama tíma og egg litla þvara allt þar til þau

klekjast. Þetta veldur því að færri egg klekjast út hjá litli þvara (Fontaine, 1977). Þetta samlífi hefur

einnig sést hjá sabinsrækju.

Nytjar: Litli þvari er ekki nytjaður.

16. mynd. Litli þvari Sabinea sarsii. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

17. mynd. Fundarstaðir litla þvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

12

Marþvari Sclerocrangon boreas (Phipps 1776)

Einkenni: Marþvari er af ætt rækja Caridea. Hann er grábrúnn að lit, hefur harðgerðan og loðinn skjöld,

mjög stutt spaðalaga spjót, einn gadd fyrir aftan auga og kjöllaga kvið (18. mynd). Marþvari hefur

eingöngu einn lítinn gadd neðst á skildinum á öðrum og þriðja halalið, ólíkt gaddþvara sem hefur tvo

áberandi gadda. Skjaldarlengd karldýra getur orðið 2,5 cm en skjaldarlengd kvendýra getur orðið 3,5

cm (Squires, 1990).

Útbreiðsla: Marþvari er kaldsjávartegund sem

er algengastur frá fjöruborði niður á um 450 m

dýpi. Hann er útbreiddur á grunnsævi frá

Norður‐Þrændarlögum í Noregi og norður til

Svalbarða og er algengur inni á fjörðum á

vesturströnd Spitsbergen. Mestur þéttleiki er

við hitastig upp að 4°C. Við Íslandi hefur

marþvari fundist allt í kringum landið en þó

síst út af Suðurlandi (19. mynd). Hann hefur

verið greindur í fæðusýnum, trolli og skjóðu,

bæði innan fjarða og í úthafinu. Hann hefur

fundist á 8 – 716 m dýpi og við ‐1,8 – 9,5°C.

Lífshættir: Marþvari er tvíkynja, fyrst karldýr

en breytist í kvendýr síðar á ævinni

(Björndalsbakke, 2011). Hann lifir á botninum og hefur fundist á ýmsum botngerðum, s.s. mjúkum,

sendnum og grófum botni (Heegaard 1941). Við austurströnd Grænlands fannst hann oft í nálægð við

sæfífilinn Balanus porcatus (Heegaard, 1941). Egg marþvara eru fá en stór og kvendýrin bera þau undir

afturbolnum í 9‐12 mánuði. Lirfurnar eru ekki sviflægar heldur vex ungviðið meðan það heldur sér á

halafótum kvendýranna (Lacoursière‐Roussel og Sainte‐Marie, 2009). Marþvari étur ýmis botndýr svo

sem burstaorma, marflær, lindýr og slöngustjörnur (Sainte‐Marie o.fl., 2006).

Nytjar: Marþvari er ekki nytjaður.

18. mynd. Marþvari Sclerocrangon boreas. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

19. mynd. Fundarstaðir marþvara við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009 V. I. Sokolov 2009

13

Pólrækja Lebbeus polaris (Sabine 1824)

Einkenni: Pólrækja er af ætt rækja Caridea. Spjót pólrækju er frekar langt og beint, tennt bæði að ofan

og neðan (20. mynd). Einnig getur spjótið verið ótennt. Frambolur er stuttur með einn gadd fyrir ofan

augnsvæðið. Annað fótapar hefur 7 liði (Squires, 1990). Heildarlengd pólrækju getur verið allt að 9 cm,

en algeng stærð er 6 – 7 cm. Hún er fölleit með rauða og gulleita bletti og rákir (Hayward og Ryland,

2017).

Útbreiðsla: Útbreiðsla pólrækju er í kringum

pólsvæðið eins og nafn hennar bendir til, en

nær að Skagerak í Atlants‐hafinu og suður að

Bristish Columbia í Kyrrahafi. Hún hefur fundist

á 0 – 1000 m dýpi, en heldur sig mest á 30 – 300

m dýpi (Hayward og Ryland, 2017). Við Ísland

hefur pólrækjan fundist á 37 – 663 m dýpi og við

hitastig frá ‐0,6 – 8,6°C. Útbreiðsla hennar við

landið er aðallega út af Norðurlandi en hún

hefur aðeins einu sinni verið greind fyrir sunnan

land (21. mynd). Í fæðusýnum hefur pólrækjan

nær eingöngu fundist í þorskmögum.

Lífshættir: Hún finnst á leirbotni en einnig

hörðum og sendnum botni. Í magagreiningum á pólrækju hafa fundist leifar af burstaormum, marflóm

og hveldýrum. Ekki er talið að pólrækjan grafi ofan í setið til að afla sér fæðu þar sem ekki hafa fundist

leifar af litlum samlokum í maga pólrækjunnar (Birkely og Gulliksen, 2003). Pólrækja sækist eftir návist

leirblóms (Bolocera tuediae) sem er nokkuð algengur sæfífill, sennilega til að leita skjóls en hugsanlega

til að éta afganga sem falla frá sæfíflinum. Þetta samlífi hefur sést á neðansjávarljósmyndum við Ísland

(Ingibjörg G. Jónsdóttir og Steinunn H. Ólafsdóttir, 2016).

Nytjar: Pólrækja er ekki nytjuð.

20. mynd. Pólrækja Lebbeus polaris. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir

21. mynd. Fundarstaðir pólrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

14

Sabinsrækja Sabinea septemcarinatus (Sabine 1824)

Einkenni: Sabinsrækja er af ætt rækja Caridea. Sabinsrækja er brúnleit, spjótið er stutt, rúnnað og nær

ekki fram fyrir augu og á baki frambols eru 7 gaddar sem liggja frekar lágt (22. mynd). Yfirborð

sabinsrækju er dekkra og gaddar smærri en á litla þvara. Skjaldarlengd hennar verður mest um 2 cm

(Nozeres og Berube, 2003).

Útbreiðsla: Sabinsrækja hefur norðlæga útbreiðslu; á

pólsvæði Kanada og Alaska, í Hudsonflóa, við

Grænland og Ísland, í Hvítahafi og Barentshafi, við

Bresku eyjarnar og Færeyjar. Sabinsrækja lifir við

hitastig frá ‐1,4 til 9,8°C, en er algengust þar sem

hitastig er í kringum 0°C. Hún hefur fundist frá

yfirborði niður á um 800 m dýpi. Sabinsrækja hefur

fundist allt í kringum Ísland. Í fæðusýnum er hana

helst að finna við Norðvesturland. Hún hefur fundist

niður að 759 m dýpi en grynnst á 18 m dýpi og við

hitastig á bilinu ‐0,6 – 9,8°C.

Lífshættir: Helsta fæða sabinsrækju er botngróður,

skelkrabbar og marflær. Helstu afræningjar eru

þorskur, selir og mjaldur (Squires, 1990). Við Ísland

er sabinsrækju helst að finna í þorskmögum en einnig

töluvert í ýsu. Líklegt er að eitthvað sé um rangar

greiningar í magasýnum þar sem hrossarækju, litla þvara og sabinsrækju hefur verið ruglað saman.

Nytjar: Sabinsrækja hefur ekki verið nytjuð.

22. mynd. Sabinsrækja Sabinea septemcarinatus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir.

23. mynd. Fundarstaðir sabinsrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

15

Sandrækja Crangon crangon (Linnaeus 1758)

Einkenni: Sandrækja er af ætt rækja Caridea. Sandrækja greinist frá öðrum líkum tegundum með því

að strjúka yfir skjöld og síðasta halaliðinn og ef þetta tvennt er slétt þá er um sandrækju að ræða.

Heildarlengd sandrækju verður allt að 9 cm (Dore og Frimodt, 1987). Hún er brúnleit á litinn, en liturinn

getur breyst eftir umhverfinu. Hún hefur stutt spjót (24. mynd).

Útbreiðsla: Sandrækja lifir á grunnsævi, frá fjöruborði niður á um 150 m dýpi, á mjúkum botni í

tempruðum sjó í Norðaustur‐Atlantshafi (Henderson og Holmes, 1987; Hostens, 2000). Sandrækja er

dreifð víða um strandsvæði Austur‐Atlantshafsins og fannst tiltölulega nýlega við Ísland eða árið 2003,

en hún er talin hafa borist til landsins með

kjölvatni (Björn Gunnarsson o.fl., 2007).

Tegundin virðist vera að koma sér vel fyrir hér við

land og benda rannsóknir til þess að fjöldi hennar

sé að aukast og sömuleiðis útbreiðsla (Ingibjörg

G. Jónsdóttir o.fl., 2016; Koberstein, 2013).

Sandrækja er mikilvæg fæða bæði fyrir fiska,

fugla og ýmsa hryggleysingja. Við Ísland fannst

sandrækjan fyrst við Vesturland (Álftanes) árið

2003, en hefur síðan verið að dreifa sér norður

með Vesturlandi (25. mynd). Hér við land hefur

sandrækjan verið veidd í svo kallað bjálkatroll og

fundist á 1 – 20 m dýpi.

Lífshættir: Sandrækja lifir á sendnum botni, sækir

sér fæðu á nóttunni en liggur grafin í botninn á daginn til þess að forðast afrán fiska og fugla.

Nytjar: Sandrækja er mikilvæg nytjategund og er veidd til manneldis víða undan ströndum Norður‐

Evrópu (Dore og Frimodt, 1987). Þó sandrækjustofninn við Ísland fari stækkandi er hann þó enn of lítill

til að nýta.

24. mynd. Sandrækja Crangon crangon. Ljósmynd: Björn Gunnarsson.

25. mynd. Fundarstaðir sandrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

16

Stóri kampalampi Pandalus borealis (Kröyer 1838)

Einkenni: Stóri kampalampi er af ætt rækja Caridea. Hann hefur langt og mjótt spjót sem bognar örlítið

niður á við fyrir ofan augun og smáar tennur sem eru bæði ofan og neðan á spjótinu (26. mynd). Stuttur

gaddur er á þriðja baklið. Annað fótapar er mislangt, þar sem hægri fóturinn er styttri (Squires, 1990).

Heildarlengd stóra kampalampa verður mest um 16,5 cm.

Útbreiðsla: Stóri kampalampi hefur útbreiðslu

víða í Norður‐Atlantshafi. Hann er algengur í

köldum sjó á 10 – 700 m dýpi, en hefur fundist

niður á 1330 m dýpi. Stóri kampalampi finnst allt í

kringum landið, bæði innan fjarða og í úthafinu

(27. mynd). Hann er algengasta rækjutegundin við

Ísland og hefur fundist frá 11 m á allt að 1900 m

dýpi þó skráningar á meira en 1000 m dýpi séu

fáar. Hann hefur fundist þar sem hitastig hefur

verið á bilinu ‐1,8 – 10,6°C.

Lífshættir: Búsvæði stóra kampalampa er við

leirbotn þar sem tegundin lifir á plöntu‐ og

dýrasvifi. Stóri kampalampi er tvíkynja, er fyrst

karldýr en verður kvendýr síðar á ævinni

(Shumway o.fl., 1985). Hitastig sjávar stjórnar því

hvenær kynskiptin eiga sér stað, því kaldari sjór því lengur er einstaklingurinn karldýr (Unnur

Skúladóttir, 1991). Stóri kampalampi er algeng bráð margra fisktegunda en einnig er hann bráð hvala

og fugla. Rækjustofnar eru viðkvæmir fyrir afráni og eru litlir á svæðum þar sem afrán er mikið en geta

vaxið hratt ef afræningjum fækkar verulega (Worm og Myers, 2003). Líftími stóra kampalampa getur

orðið allt að 11 ár (Nilssen og Aschan, 2009).

Nytjar: Stóri kampalampi er mjög mikilvæg sjávarafurð og er langmest veidda kaldsjávarrækjutegund í

heimi. Stóri kampalampi er eina rækjutegundin sem nytjuð er hér við land. Þó tegundina megi finna

allt í kringum landið þá er helstu veiðisvæðin að finna norður af landinu og inni á fjörðum vestan‐ og

norðanlands.

26. mynd. Stóri kampalampi Pandalus borealis. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir.

27. mynd. Fundarstaðir stóra kampalampa við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

17

Tröllarækjubróðir Sergestes arcticus (Kröyer 1855)

Einkenni: Tröllarækjubróðir er af ætt þursarækja Penaeidea. Hann er hliðarflatur, rauðleitur að framan

en með gagnsæjan afturbol. Hann er misrauður eftir dýpi, þ.e. verður rauðari með auknu dýpi (28.

mynd). Heildarlengd hans getur orðið allt að 6,5 cm. Spjótið er mjög stutt og nær að botni augnstilksins.

Höfuðbolurinn er án gadda og fjórða og fimmta fótapör eru styttri en hin. Tröllarækjubróður getur

verið ruglað saman við órækju, en í raun er mjög auðvelt að greina á milli þessara tegunda þar sem

sjötti liðurinn á afturbolnum er áberandi lengri en aðrir liðir á afturbol tröllarækjubróður (Nozeres og

Berube, 2003).

Útbreiðsla: Tröllarækjubróðir hefur fundist frá 70°N vestur af Grænlandi og bæði í Norður‐ og Suður‐

Atlantshafi (Squires, 1990). Hér við land hefur

tröllarækjubróðir aðallega fundist út af Norðurlandi

og þá einkum sést í skjóðu rækjutrollsins og í

rækjutrollinu. Aðeins í nokkur skipti hefur tegundin

fundist í fæðusýnum. Hann hefur veiðst á

dýptarbilinu 274 – 1200 m og við hitastig á bilinu ‐

0,8 – 1,2 °C.

Lífshættir: Tröllarækjubróðir er ekki botndýr heldur

lifir í efri lögum sjávar á 100 – 500 m dýpi, en færir

sig lóðrétt til í sjónum. Hann fer nokkur hundruð

metra dýpra á daginn til þess að forðast afrán og

ofar á nóttunni til þess að afla sér fæðu.

Tröllarækjubróðir er rándýr og nærist á smávöxnum

krabbadýrum, einkum krabbaflóm (Squires, 1996;

Vestheim og Kaartvedt, 2009).

Nytjar: Tröllarækjubróðir er ekki veiddur til manneldis.

28. mynd. Tröllarækjubróðir Sergestes arcticus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir.

29. mynd. Fundarstaðir tröllarækjubróður við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

18

Þornrækja Spirontocaris spinus (Showerby 1805)

Einkenni: Þornrækja er af ætt rækja Caridea. Hún er frekar smávaxin en heildarlengd hennar getur

orðið allt að 6 cm (30. mynd). Hún er yfirleitt skær rauð að lit með gula flekki (Hayward og Ryland,

2017). Meðal greiningareinkenna er hár kjöllaga frambolur með stóra tennta gadda á baki, spjót endar

með tvo odda, allur frambolur er tenntur og baklægur miðlægur gaddur er áberandi (Nozeres og

Berube, 2003; Squires, 1990). Auðvelt er að þekkja þornrækju frá axarrækju á þessum gaddi.

Útbreiðsla: Tegundin finnst einkum í norðanverðu

Atlantshafi. Hún hefur fundist á 5 ‐ 465 m dýpi

(Squires, 1990). Þornrækja hefur fundist allt í

kringum landið, aðallega í fæðusýnum norðvestur

af landinu (31. mynd). Hér hefur hún veiðst á

dýptarbilinu 37 – 715 m og við hitastig á bilinu ‐0,5

– 9.1°C.

Lífshættir: Þornrækja lifir á botninum. Fæðan er

aðallega tekin af mjúkum botni svo sem skeljar,

götungar, skelkrabbar (ostracods) og botnlægir

þörungar (Birkely og Gulliksen, 2003).

Nytjar: Þornrækja er ekki nytjuð.

30. mynd. Þornrækja Spirontocaris spinus. Ljósmynd: Ingibjörg G. Jónsdóttir.

31. mynd. Fundarstaðir þornrækju við Ísland. Rauðir punktar eru úr trolli, svartir úr skjóðu og bláir úr fæðusýnum. Línurnar sýna 200, 500 og 1000 m dýptarlínur.

V. I. Sokolov 2009

19

Aðrar rækjur

Tvær rækjutegundir hafa aðeins verið skráðar einu sinni í gagnagrunn Hafrannsóknastofnunar; litla

hrossarækja og píslrækja. Þetta eru smávaxnar tegundir sem smjúga möskva trollsins en hafa fengist

einu sinni í skjóðu.

Litla hrossarækja Philocheras bispionosus (Hailstone 1835) Einkenni: Litla hrossarækja er af ætt rækja Caridea. Hún er fölgrá og flekkótt með rauðleitan blæ. Spjót

hennar er mjótt og ótennt og frambolsskjöldurinn er með tvo gadda á kili (de Kluijver og Ingalsuo,

2018). Hún getur orðið 2,6 cm að heildarlengd.

Útbreiðsla: Útbreiðsla litlu hrossarækju er um austanvert Atlantshaf frá Íslandi, Færeyjum og suðvestur

Noregi suður að Azoreyjum og inn í Miðjarðahaf. Hún hefur fundist á 5 – 360 m dýpi en er algengust á

um 100 m dýpi. Hún heldur sig á leir‐ eða sandbotni. Við Ísland hefur litla hrossarækja aðeins einu sinni

verið greind, það var í Húnaflóa haustið 2009 og kom hún þá í skjóðu rækjutrollsins á 69 m dýpi þar

sem botnhitinn var 7,2°C.

Lífshættir: Litla hrossarækja heldur sig gjarnan á leir‐ eða sandbotni (de Kluijver og Ingalsuo, 2018).

Píslrækja Eualus pusiolus (Kröyer 1841) Einkenni: Píslrækja er af ætt rækja Caridea. Spjót píslrækju er stutt og örlítið bogið niður, með örfáum

göddum að ofan (Squires, 1990). Píslrækja er hálfgagnsæ og mismunandi að lit og getur verið græn,

rauðbrún, bleik eða flekkótt. Heildarlengd píslrækju getur orðið næstum 3 cm (Telnes, 2018).

Útbreiðsla: Píslrækja finnst um allt Atlants‐ og Kyrrahaf. Hún hefur fundist frá yfirborði og niður að 500

m dýpi (de Kluijver og Ingalsuo, 2018). Píslrækja hefur eingöngu fundist einu sinni við Ísland og þá í

skjóðu rækjutrolls á norðanverðum Breiðafirði í október 2009 á 80 m dýpi þar sem botnhitinn var 7,4°C.

Lífshættir: Píslrækja virðist helst velja sér harðan botn, að öðru leiti er lítið vitað um lífshætti hennar.

20

Að lokum viljum við nefna þrjár tegundir sem hafa fundist við Ísland en þær hafa ekki fengið íslenskt

heiti.

Acanthephyra pelagica (Risso 1816)

Einkenni: Acanthephyra pelagica er rauðleit og skjöldurinn er sléttur. Spjótið er tennt (9‐10 tennur) að

ofan‐ og neðanverðu og er það jafnlangt skildinum. Hún getur orðið 8,5 cm að heildarlengd.

Meningodora mollis (Smith 1882)

Einkenni: Meningodora mollis er af ætt rækja Caridea.

32. mynd. Acanthephyra pelagica. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir.

33. mynd. Meningodora mollis. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir.

21

Bythocaris biruli (Kobjakova 1964)

Einkenni: Bythocaris biruli hefur flatt spjót. Það eru gaddar á fjórða lið á þriðju til fimmtu halafótum.

Augun hafa engin litarefni og eru því hvít. Augnstilkar eru stuttir og keilulaga.

34. mynd. Bythocaris biruli. Ljósmynd: Svanhildur Egilsdóttir.

22

Lokaorð

Rannsóknir á sjávarlífverum beinast oftast að nytjategundum og hafa rannsóknir á þeim

rækjutegundum sem taldar voru upp í þessu hefti verið mjög takmarkaðar, fyrir utan rannsóknir á stóra

kampalampa, sem er mest veidda rækjutegundin í Norður‐Atlantshafi. Af þeim sökum vantar víða upp

á þekkingu á lífsferlum, atferli og útbreiðslu margra tegunda. Þar sem magainnihald fisktegunda

endurspeglar magn og útbreiðslu ýmissa tegunda þá er hægt að nota þær upplýsingar til að skoða

útbreiðslu ýmissa tegunda (Fahrig o.fl., 1993). Það er sérstaklega nytsamlegt þegar útbreiðsla smárra

tegunda og tegunda sem lifa í uppsjónum er skoðuð vegna þess að sjaldgæft er að þær séu veiddar

með botnvörpu. Skráningar á útbreiðslu rækjutegunda við Ísland væru því mjög takmarkaðar ef ekki

væri fyrir fæðugreiningarnar.

Eflaust finnast fleiri rækjutegundir á hafsvæðinu umhverfis landið og líklegt er að með auknum

rannsóknum muni einhverjar þeirra finnast. Má þar nefna að á síðustu árum hefur notkun

neðansjávarmyndavéla færst í vöxt við rannsóknir á lífríkinu við sjávarbotninn. Rækjur eru mjög

algengar á hafsbotninum og sjást á mörgum myndum sem teknar hafa verið neðansjávar. Þó stundum

geti verið erfitt að tegundagreina rækjur af myndum munu þær veita okkur ítarlegri upplýsingar um

útbreiðslu þeirra og jafnvel atferli.

Þakkarorð

Við þökkum Petrúnu Sigurðardóttur fyrir að teikna 1. mynd, Svanhildi Egilsdóttur fyrir afnot af myndum

og Hjalta Karlssyni og Margréti Þorvaldsdóttur fyrir yfirlestur á handriti. Sérstakar þakkir fær V.I.

Sokolov, Ph.D., sem veitti okkur góðfúslegt leyfi til að birta teikningar sínar í þessu hefti.

23

Heimildir

Abelló, P., Valladares, F. J. og Castellón, A. (1988). Analysis of the structure of decapod crustacean assemblages off the Catalan coast (North‐West Mediterranean). Marine Biology, 98, 39–49.

Adda‐Hanifi, M. (2007). Aspects de la biologie et de la pêche d’un Crustacé Décapode Aristeus antennatus (Risso, 1816), exploité au niveau du littoral occidental algérien.

Allen, J. A. (1960). On the biology of Crangon allmani Kinahan in Northumberland waters. Journal of the Marine Biological Association of the UK, 39, 481–508.

Barnes, R. D. (1987). Invertebrate zoology (Fifth). Philadelphia: Saunders College Publishing.

Birkely, S. R. og Gulliksen, B. (2003). Feeding ecology in five shrimp species (Decapoda, Caridea) from an Arctic Fjord (Isfjorden, Svalbard), with emphasis on Sclerocrangon boreas (Phipps, 1774). Crustaceana, 76, 699–715.

Björn Gunnarsson, Þór H. Ásgeirsson og Agnar Ingólfsson (2007). The rapid colonization by Crangon crangon (Linnaeus, 1758) (Eucarida, Caridea, Crangonidae) of Icelandic coastal waters. Crustaceana, 80(6), 747–753.

Björndalsbakke, L. K. (2011). Population structure, parasitism and prey preferences in Sclerocrangon boreas and S. ferox. Norvegian University of Science and Technology, Trondheim, Norway.

Board, W. E. (2018). World Register of Marine Species. Sótt af http://www.marinespecies.org. (Skoðað 24.08.2018)

de Grave, S., Cai, Y. og Anker, A. (2008). Global diversity of shrimps (Crustacea: Decapoda: Caridea) in freshwater. Hydrobiologia, 595, 287–293.

de Grave, S. og Fransen, C. H. J. M. (2011). Carideorum catalogus: the recent species of the dendrobrachiate, stenopodidean, procarididean and caridean shrimps (Crustacea: Decapoda). Zoologische Mededelingen Leiden, 85, 195–589.

de Kluijver, M. J. og Ingalsuo, S. S. (2018). Macrobenthos of the North Sea ‐ Crustacea. Sótt af http://species‐identification.org/index.php?groep=Shrimp%2C+prawns+and+krill&selectie=38&hoofdgroepen_pad=%2C1%2C6%2C38. (Skoðað 24.08.2018)

Dore, I. og Frimodt, C. (1987). An illustrated guide to shrimp of the world. Huntington, NY: Osprey Books.

Fahrig, L., Lilly, G. R. og Miller, D. S. (1993). Predator stomachs as sampling tools for prey distribution: Atlantic cod (Gadus morhua) and capelin (Mallotus villosus). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 50, 1541–1547.

Fontaine, B. (1977). Fixation d’une ponte de gasteropode sur des crevettes de la famille des Crangonidees. Revue Des Travaux de I’Institut Des Pêches Maritimes, 41, 301–307.

Hayward, P. J. og Ryland, J. S. (2017). Handbook of the marine fauna of North‐West Europe (Second). Oxford University Press.

Heegaard, P. E. (1941). The zoology of East Greenland. Meddelelser om Grönland. Kommissionen for Videnskabelige Undersögelser i Grönland.

Henderson, P. A. og Holmes, R. H. A. (1987). On the population biology of the common shrimp Crangon crangon (L.) (Crustacea: Caridea) in the Severn Estuary and Bristol Channel. Journal of the Marine Biological Association of the UK, 67, 825–847.

Hostens, K. (2000). Spatial patterns and seasonality in epibenthic communities of the Westerschelde (Southern Bight of the North Sea). Journal of the Marine Biological Association of the UK, 80, 27–36.

Ingibjörg G. Jónsdóttir. (2014). Spatial distribution of Northern ambereye (Hymenodora glacialis) around Iceland. Marine Biology Research, 10, 190–196.

Ingibjörg G. Jónsdóttir, Guðmundur S. Bragason, Stefán H. Brynjólfsson, Anika K. Guðlaugsdóttir og Unnur Skúladóttir. (2017). Yfirlit yfir rækjurannsóknir við Ísland, 1988‐2015. Haf‐ og vatnarannsóknir, HV2017‐007.

Ingibjörg G. Jónsdóttir, Jónas P. Jónasson, Svavar Ö. Guðmundsson, Puro, H., Guðrún Marteinsdóttir og Björn Gunnarsson. (2016). Establishment of brown shrimp (Crangon crangon) in a newly colonized area. Crustaceana, 89, 901–914.

24

Ingibjörg G. Jónsdóttir og Steinunn H. Ólafsdóttir. (2016). Samlífi sæfífils og rækju. Náttúrufræðingurinn, 86, 91–96.

Jonsson, L. G., Lundälv, T. og Johannesson, K. (2001). Symbiotic associations between anthozoans and crustaceans in a temperate coastal area. Marine Ecology Progress Series, 209, 189–195.

Koberstein, J. A. (2013). Expansion of the brown shrimp Crangon crangon L. onto juvenile plaice Pleuronectes platessa L. nursery habitat in the Westfjords of Iceland. University of Akureyri, University Centre of the Westfjords, Ísafjörður.

Kreibich, T., Hagen, W. og Saborowski, R. (2010). Food utilization of two pelagic crustaceans in the Greenland Sea: Meganyctiphanes norvegica (Euphausiacea) and Hymenodora glacialis (Decapoda, Caridea). Marine Ecology‐Progress Series, 413, 105–115.

Lacoursière‐Roussel, A. og Sainte‐Marie, B. (2009). Sexual system and female spawning frequency in the sculptured shrimp Sclerocrangon boreas (Decapoda: Caridea: Crangonidae). Journal of Crustacean Biology, 29, 192–200.

Maine, D., Stevenson, K. og Pierce, F. (1985). Life history characteristics of Pandalus montagui and Dichelopandalus eptocerus in Penobscot Bay, Maine. Fishery Bulletin, 83, 219–233.

Nilssen, E. M. og Aschan, M. M. (2009). Catch, survey and life‐history data for shrimp (Pandalus borealis) off Jan Mayen. Deep‐Sea Research Part II‐Topical Studies in Oceanography, 56(21–22), 2023–2036.

Nozeres, C. og Berube, M. (2003). Marine species identification guide for the St. Lawrence. Maurice Lamontagne Institut, Fisheries and Oceans Canada, Fs23‐423/2.

Rathbun, M. J. (1929). Canadian Atlantic Fauna. Arthropoda ‐ Decapoda. St. Andrews, N.B., Canada: The Biological Board of Canada. The Atlantic Biological Station.

Sainte‐Marie, B., Bérubé, I., Brillon, S. og Hazel, F. (2006). Observations on the growth of sculptured shrimp Sclerocrangon boreas (Decapoda: Caridea). Journal of Crustacean Biology, 26, 55–62.

Shumway, S. E., Perkins, H. C., Schick, D. F. og Stickney, A. P. (1985). Synopsis of biological data on the pink shrimp, Pandalus borealis (Krøyer, 1838). FAO Fisheries Synopsis No. 144.

Sokolov, V. I. (2009). Suborder Natantia (Order Decapoda). Í Illustrated keys to free‐living invertebrates of Eurasian Arctic Seas and adjacent deep waters, 127‐156. Alaska Sea Grant College Program.

Squires, H. J. (1990). Decapod crustacea of the Atlantic coast of Canada. Canadian Bulletins of Fisheries and Aquatic Sciences, 221.

Squires, H. J. (1996). Decapod crustaceans of Newfoundland, Labrador and the Canadian eastern Arctic. Fisheries Research Board of Canada, 810, 212.

Telnes, K. (2018). The marine flora & fauna of Norway. Sótt af from http://www.seawater.no/index.html (skoðað 24.08.2018)

Unnur Skúladóttir. (1991). Stærð rækju við kynskipti og eggburðartímabil við mismunandi sjávarhita. Ægir, 84(3), 160–166.

Vestheim, H. og Kaartvedt, S. (2009). Vertical migration, feeding and colouration in the mesopelagic shrimp Sergestes arcticus. Journal of Plankton Research, 31, 1427–1435.

Worm, B. og Myers, R. A. (2003). Meta‐analysis of cod‐shrimp interactions reveals top‐down control in oceanic food webs. Ecology, 84(1), 162–173.

HAF- OG VATNARANNSÓKNIR · 10. mynd. Hrossarækja Crangon allmani. Ljósmynd: WoRMS Editorial...

Documents

Transcript of HAF- OG VATNARANNSÓKNIR · 10. mynd. Hrossarækja Crangon allmani. Ljósmynd: WoRMS Editorial...