Dr. Levent AKIN Hacettepe Ün. Tıp Fak.

Halk Sağlığı Anabilim Dalı

TOPLUMDA BULAŞICI HASTALIKLARIN BULUNUŞU

EPİDEMİ

ENDEMİ

SPORADIK VAKA

VAKALARIN TOPLUMDA BEKLENENDEN

FAZLA GÖRÜLMESİ

BİR HASTALIĞIN TOPLUMDA

VEYA BİR BÖLGEDE

SÜREKLİGÖRÜLMESİ

BİR HASTALIĞIN NADİREN VE

DÜZENSİZ SIKLIKLA GÖRÜLMESİ

04.02.2013 2

Bulaşıcı Hastalıklar Ailesinin Yeni Üyeleri

TSS

EHEC H5N1

HIV

HEV

Lyme

BSE

HCV

Hanta

Batı Nil V.

nvCJD

SARS

Chikungunya

H1N1

Bazı Özellikler

• Tek bir vaka risk faktörü olabilmektedir

- Enfekte kişinin hastalık kaynağı olması

• Toplum bağışık olabilir

- Bir bulaşıcı hastalıkla karşılaşıldığında bağışıklık gelişebilir

• Bir vakanın tanısı konulmadığı zaman hastalık kaynağı rolünü oynabilmektedir

- Asemptomatik veya subklinik vakalar

• Bazen acil önlem alınması gerekmektedir

- Epidemiler hızlı yayılır ve kontrol önlemi gerektirir.

• Genellikle koruyucu önlemler bilimsel kanıtlara dayalıdır.

Bulaşıcı Hastalıkların Dinamiği

Latent periyot

Bulaşıcı periyot

Bulaşıcı olmayan periyot

Kuluçka dönemi Klinik dönem

İyileşme

Enfeksiyon

Zaman

Semptomların başlangıcı

Düzelme bulguları

Bir Etmenle Karşılaşıldığında Olası Sonuçlar

Etmenle karşılaşma

Enfeksiyon Yok

Klinik enfeksiyon Subklinik enfeksiyon

Ölüm Bağışıklık Taşıyıcı Bağışık olmayan

Taşıyıcı

Hastalıklarda Buzdağı Fenomeni

Bilinen Vakalar

Bilinmeyen Vakalar

Ölüm, Klinik Vakalar

Asemptomatik vakalar,

Taşıyıcılar

Rezervuar

(Kaynak)

Çıkış Yolu

Etmen

Giriş Yolu

Duyarlı Kişi

Kişiden kişiye bulaşma

Enfeksiyon Zinciri

Reservuar ve hastalık kaynağı

• Rezervuar

– Enfeksiyon etmeninin yaşayabildiği ve çoğalabildiği doğal ortam, ekolojik niş

– Kişi, hayvan, artropod, toprak, veya ortam

• Kaynak

– İnsan

– Hayvan

– Çevre

Pato

jen

Rez

ervu

arla

r Bulaşıcı

hastalıklarda

en önemli

rezervuar

insandır.

2/4/2013 10

İnsanın rezervuar olması

İnsan rezervuar

Vakalar Taşıyıcılar

Hastalığın spektrumu: •Klinik vaka (orta/ağır-tipik/atipik) •Subklinik •Latent vaka

•Birincil vaka/İndeks vaka •İkincil vaka

Tip: •Kuluçka •Konvelesan •Sağlıklı

Süre: •Geçici •Kronik

Çıkış yolu: •İdrar •Barsaklar •Solunum •Diğer

2/4/2013 11

BULAŞMA YOLU

2/4/2013 12

Etmen

Hayvanlar

Çevre

Vektörler

İklim değişikliği

Büyük kentler

Kirlilik

Gıda üretimi

Yoğun tarım

Antibiyotikler

Nüfus artışı

Göçler

Davranış

Vektör çoğalması

Vektör direnci

Bulaşmayı Etkileyen Faktörler

İnfektivite

Patojenite

Virülans

İmmünogenisite

Antijenik stabilite

Bulaşma Yolları

Doğrudan Bulaşma Dolaylı Bulaşma

Mukoz mebranlar yoluyla (CYBE) Su- hepatitis A

Plesanta yoluyla (toxoplasmosis)

Hava- su çiçeği

Organ nakli, kan– hepatitis B Gıda kaynaklı- salmonella

Cilt yolu– herpes tip I

Vektör kaynaklı-sıtma

Hapşırma, Öksürme-influenza Cisimler,eşyalar- tetanos, kızıl

Hava yolu le bulaşma

Mycobacterium

tuberculosis?

2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 16

Damlacık bulaşma

Grip?

2/4/2013 17

Dolaylı Bulaşma

Kapı tokmağı

eşyalarla

bulaşmaya

güzel bir örnek

Influenza

virus?

2/4/2013 18

Bu

laşm

a Yo

lları

2/4/2013 19

Bu

laşm

a Yo

lları

2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 20

Tek

kayn

aklı

Salg

ın

Cholera! Meydan

Çeşmesi.

2/4/2013 21

Dolaylı Bulaşma

2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 22

1.3. ILO listesinde yer alan Biolojik etmenler

1.3.1. Brucellosis

1.3.2. Hepatitis viruses

1.3.3. Human immunodeficiency virus (HIV)

1.3.4. Tetanus

1.3.5. Tuberculosis

1.3.6. Toxic or inflammatory syndromes associated with bacterial or fungal contaminants

1.3.7. Anthrax

1.3.8. Leptospirosis

1.3.9. Diseases caused by other biological agents at work not mentioned in the preceding items where a direct link is established scientifically, or determined by methods appropriate to national conditions and practice, between the exposure to these biological agents arising from work activities and the disease(s) contracted by the worker

ILO List of Occupational Diseases (revised 2010)

10 Haziran 2004 tarihli, 25488 sayılı R.G. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından:

Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik

Madde4. a:Biyolojik etkenler: Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye

veya zehirlenmeye neden olabilen, genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan parazitlerini,

b: Mikroorganizma: Genetik materyali replikasyon veya aktarma yeteneğinde olan hücresel veya hücresel olmayan mikrobiyolojik varlığı,

10 Haziran 2004 tarihli, 25488 sayılı R.G. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından:

Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik

Grup 1 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayan biyolojik etkenler.

Grup 2 biyolojik etkenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, ancak topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı bulunan biyolojik etkenler.

Grup 3 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski bulunabilen ancak genellikle etkili korunma veya tedavi imkanı olan biyolojik etkenler.

Grup 4 biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, topluma yayılma riski yüksek olan ancak etkili korunma ve tedavi yöntemi bulunmayan biyolojik etkenler.

BİYOLOJİK ETKENLERE MARUZİYETİN OLABİLECEĞİ İŞLER LİSTESİ

1. Gıda üretilen fabrikalarda çalışma.

2. Tarımda çalışma.

3. Hayvanlarla ve/veya hayvan kaynaklı ürünlerle çalışma.

4. Atıkları yok eden fabrikalarda çalışma.

5. Kanalizasyon, arıtma tesislerindeki çalışma.

6. Sağlık hizmetlerinin verildiği yerlerde, karantina dahil morglarda çalışma.

7. Mikrobiyolojik teşhis laboratuvarları dışındaki kliniklerde, veterinerlik ve

teşhis laboratuvarlarındaki çalışma.

Vaka = etkenle karşılaşma

• Birincil vaka – Yaşadığı topluma enfeksiyonu getiren kişi

• İkincil vaka – Birincil vakadan enfeksiyonu alan kişi

• Indeks vaka – Salgın sırasında saptanan birinci vaka

• Çoğalma (Reproductive) hızı – Bir enfeksiyon hastalığının topluma yayılma hızı

Çoğalabilme Hızı:Reproductive rate

• Toplumda hastalığın yayılabilme potansiyelini temsil eder:

• 4 faktör göz önüne alınır:

– Enfekte olan kişi ile duyarlı olan kişinin teması

– Toplumdaki temas sıklığı

– Bulaşıcılık süresi

– Toplumdaki bağışık ve bağışık olmayanlar arasındaki temas olasılığı

• R0<1 ise hastalık yayılımı gerilemektedir ve bir süre sonra kaybolur. Önleme gerek yoktur.

• R0> ise yayılım olmakta ve olası bir salgın ile karşılaşılacaktır. R0 çok büyükse salgın kontrol önlemleri alınsa bile hastalığın yayılımının durdurulması çok güçtür.

• 1 − 1/R0 formülü ile kaç kişinin (yüzde olarak) bağışık hale geldiği takdirde yayılımın durdurulabileceği tahmin edilebilir.

• Ör: Kızamık 1-1/12=%91.6

04.02.2013 29

Bir salgında R değerinin zamana göre değişimi

R=R0

R>1

R=1

R<1

R0 değeri bilinen bazı enfeksiyon hastalıkları

Hastalık Bulaşma R0

Kızamık Havayolu-Damlacık 12–18

Boğmaca Havayolu-Damlacık 12–17

Difteri Tükürük 6–7

Çiçek Sosyal temas 5–7

Polio Fekal-oral yol 5–7

Kızamıkçık Havayolu-Damlacık 5–7

Kabakulak Havayolu-Damlacık 4–7

HIV/AIDS Cinsel temas 2–5[2]

SARS Havayolu-Damlacık 2–5[3]

İnfluenza (1918 pandemic strain)

Havayolu-Damlacık 2–3[4]

04.02.2013 31

Bazı bulaşıcı hastalıkların R0 değerleri[1]

“Infectious Diseases in Humans” Anderson, May

• Temaslar arasında yatkınlığı azaltmak

– Bağışıklama (pc)

– Profilaksi

• Temasların sayısını azaltmak

– İzolasyon

– Karantina

• Enfeksiyon dönemini kısaltmak

– Erken teşhis ve tedavi

04.02.2013 32

R0 Azaltma stratejileri

Infection pc

Kızamık 90% - 95%

Boğmaca 90% - 95%

Su çiçeği 85% - 90%

Kabakulak 85% - 90%

Kızamıkçık 82% - 87%

Poliomyelitis 82% - 87%

Difteri 82% - 87% Kızıl 82% - 87%

Çiçek 70% - 80%

“Infectious Diseases in Humans” Anderson, May

Eliminasyon için gerekli aşılama hızı

Pc = 1-1/Ro

Kızamıkçık Kızamık

Bir hastalığı bulaşmasında

Toplumsal Bağışıklık (from Jekel et al. 1996, p. 12)

- +

+ + - +

+ + + + + - - -

+

+ +

+ +

+

+

+

-

- -

- -

-

- +

Toplumsal

bağışıklık yok Toplumsal bağışıklık

% 50

2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 36

2/4/2013 Epidemiology of Communicable Diseases 37

• Temaslar arasında yatkınlığı azaltmak

– Bağışıklandırma

– Profilaksi

• Temasların sayısını azaltmak

– İzolasyon

– Karantina

• Enfeksiyon dönemini kısaltmak

– Erken teşhis ve tedavi

04.02.2013 38

R0 Azaltma stratejileri

04.02.2013 39

Jenerasyon zamanı (Generation time:GT) Serial Time

7 gün 4 gün

7 gün

25 gün

Döküntü

İndeks vaka

Döküntü

Min. G.T.

Döküntü

Maks. G.T.

1. Birincil Korunma: Etkenle karşılaşmadan alınan koruyucu önlemler Sağlığın geliştirilmesi

Spesifik korunma

2. İkincil korunma: Etkenle karşılaşıp hastalık belirtileri çıkmadan yapılan ve hastalığın vücuttan elimine edilmesine yönelik koruyucu önlemler

04.02.2013 40

BULAŞICI HASTALIKLARDAN KORUNMA ve KONTROLUNA AİT GENEL ÖNLEMLER

1. SAĞLIK EĞİTİMİ

2. KİŞİSEL HİJYEN

3. SOSYO-EKONOMİK GELİŞME

4. MENTAL ve RUHSAL SİTRESİN ÖNLENMESİ

5. DÜZENLİ TIBBİ MUAYENE

6. AİLE ve CİNSEL SAĞLIK

7. SAĞLIK MEVZUATI

8. İNFEKSİYON KONTROL PROGRAMI

9. ARAŞTIRMA ve SURVEYLER

10. EV ve HASTANE TEDAVİSİ YÖNTEMLERİNİN MODERNİZASYONU

04.02.2013 41

BİRİNCİL KORUNMA- SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ

Eller nasıl yıkanmalı?

15-30 saniye boyunca

1. SAĞLIK EĞİTİMİ

2. KİŞİSEL HİJYEN

3. SOSYO-EKONOMİK GELİŞME

4. MENTAL ve RUHSAL SİTRESİN ÖNLENMESİ

5. DÜZENLİ TIBBİ MUAYENE

6. AİLE ve CİNSEL SAĞLIK

7. SAĞLIK MEVZUATI

8. İNFEKSİYON KONTROL PROGRAMI

9. ARAŞTIRMA ve SURVEYLER

10. EV ve HASTANE TEDAVİSİ YÖNTEMLERİNİN MODERNİZASYONU

04.02.2013 43

BİRİNCİL KORUNMA- SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ

1. AKTİF-PASİF BAĞIŞIKLAMA

2. RUTİN ÇOCUK AŞILARI

3. SEYAHAT EDENLERİN AŞILANMASI

4. KEMOPROFLAKSİ

04.02.2013 44

BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA

1. SANİTASYON GIDA SANİTASYONU

SÜT SANİTASYONU

SU SANİTASYUNU

2. DIŞKININ UZAKLAŞTIRILMASI

3. VEKTOR KONTROLU

4. RODENT KONTROLU

5. EV ve ÇALIŞMA KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ

6. HASTANE İNFEKSİYONLARININ KONTROLU

04.02.2013 45

BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA

• ULUSLARARASI ÖNLEMLER

– ULUSLARARASI MEVZUAT

– SEYAHAT EDENLERİN AŞILANMASI

– SALGIN ÖNLEMLERİ

– DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ’ne BİLDİRİM

04.02.2013 46

BİRİNCİL KORUNMA- SPESİFİK KORUNMA

1. VAKA KONTROLU

2. TEMASLI KONTROLU

3. ÇEVRE KONTROLU

4. SAĞLIK EĞİTİMİ

04.02.2013 47

İkincil korunma

1. VAKA BULMA

2. ERKEN TANI

3. TEDAVİ

4. İZLEME

5. TAŞIYICI ARAMA

6. İZOLASYON (GEREKİRSE )

04.02.2013 48

İKİNCİL KORUNMA- VAKA KONTROLU

1. VAKA BULMA

2. SÜRVEYANS

3. İZOLASYON(GEREKİRSE)

4. BAĞIŞIKLAMA

5. KEMOPROFLAKSİ

6. TAŞIYICI MUAYENESİ

04.02.2013 49

İKİNCİL KORUNMA- TEMASLI KONTROLU

1. DEZENFEKSİYON

2. KAYNAĞIN SAPTANMASI

3. TAŞIYICI KONTROLU

4. SANİTASYON

5. SALGIN ÖNLEMLERİ

6. VEKTÖR KONTROLU

04.02.2013 50

İKİNCİL KORUNMA- ÇEVRE KONTROLU

1. HASTA EĞİTİMİ

2. AİLE EĞİTİMİ

3. HALK EĞİTİMİ

4. TEMASLI KİŞİLERİN EĞİTİMİ

04.02.2013 51

İKİNCİL KORUNMA- SAĞLIK EĞİTİMİ

Koruyucu önlemlerin bulaşıcı hastalıkların yayılımına etkileri

• Yerleşim yeri planlaması: İshal, ASYE

• Temiz su: İshalli hast, tifoid ateş,

• İyi sanitasyon: İshalli hast, vektör kaynaklı hastalıklar, uyuz

• Uygun beslenme: TBC, kızamık, ASYE

• Aşılama: Kızamık, menenjit, sarı humma, Japon ensefaliti, difteri

• Vektör kontrol: Malaria, leishmaniasis, veba, dengue, Japanese encephalitis, sarı

humma, viral haemorrhagic ateşli hastalıklar

• Kişisel korunma: Malaria, leishmaniasis

• Kişisel hijyen: Tifüs, tekrarlayan ateş,

• Sağlık eğitimi: CYBE, HIV/AIDS, ishalli hast.

• Vaka yönetimi: Kolera, tuberculosis, ASYE, malaria, haemorhagic ateş, meningitis,

tifüs,

04.02.2013 52

EK–V: KORUMA DÜZEYLERİ VE ALINACAK ÖNLEMLER İLE İLGİLİ GÖSTERGELER

A– Alınacak Önlemler

B– Koruma düzeyi

2 3 4

1. Canlı organizmalar, prosesi

çevreden fiziksel olarak

ayıran bir sistemde

tutulacaktır.

Zorunlu Zorunlu Zorunlu

1. Kapalı sistemden çıkan

ekzost gazlarının tahliyesi şu

şekilde olacaktır.

En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz

1. Numunelerin toplanması,

kapalı bir sisteme

materyallerin ilavesi ve bir

başka kapalı sisteme canlı

organizmanın transferi

işlemleri şu şekilde olacaktır.

En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz

1. Büyük miktardaki kültür

sıvıları, canlı organizmalar

için yandaki önlemler

alınmadıkça kapalı

sistemden

uzaklaştırılmayacaktır.

Geçerli yollarla inaktive edilmeli Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla

inaktive edilmeli

Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla

inaktive edilmeli

1. Sızdırmazlık sistemleri şöyle

dizayn edilecektir.

En az düzeyde sızdırır Sızdırmaz Sızdırmaz

A– Alınacak Önlemler

B– Koruma düzeyi

2 3 4

a) Biyotehlike işareti

yapıştırılacaktır.

İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu

a) Bu alanlara yalnızca görevli

olan kişilerin girmesine izin

verilecektir.

İsteğe bağlı Zorunlu Zorunlu, hava sızdırmazlığı

sağlanmış kabin ile

a) Personel koruyucu elbise

giyecektir.

Zorunlu

(iş elbisesi)

Zorunlu Zorunlu

Giriş ve çıkışlarda tümüyle

değiştirilecek

a) Personel için

dekontaminasyon ve

yıkanma imkanları

sağlanacaktır.

Zorunlu Zorunlu Zorunlu

a) Personel kontrollü alandan

ayrılmadan önce duş

alacaktır.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Lavabo ve duşlardan gelen

atık sıvılar toplanacak ve

tahliyeden önce inaktive

edilecektir.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Kontrollü alan, yeterince havalandırılacak ve ortam havasının kirlenmesi minimize edilecektir.

İsteğe bağlı İsteğe bağlı Zorunlu

a) Kontrollü alanın atmosferi negatif hava basıncında tutulacaktır.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Kontrollü alana giren ve çıkan hava HEPA özellikli filtre ile filtre edilecektir.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Kontrollü alan kapalı sistemin tümünü (bütün müştemilatı ile birlikte) içine alacak şekilde dizayn edilecektir.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Kontrollü alan buharla dezenfekte edilmesine uygun şekilde sızdırmaz olacaktır.

Gerekmez İsteğe bağlı Zorunlu

a) Atık sıvılar son tahliyeden önce işlemden geçirilecektir.

Geçerli yolla inaktive edilmeli

Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli

Geçerli fiziksel ve kimyasal yolla inaktive edilmeli

11 Ekim 2008 CUMARTESİResmî GazeteSayı : 27021 (Değişiklik 22 Ocak 2011 CUMARTESİ)YÖNETMELİK

Sosyal Güvenlik Kurumundan: ÇALIŞMA GÜCÜ VE MESLEKTE KAZANMA GÜCÜ KAYBI ORANI TESPİT

İŞLEMLERİ YÖNETMELİĞİ

MADDE 18 – (1) Meslek hastalıkları, Meslek Hastalıkları Listesinde (Ek-2);

ç) D Grubu: Meslek bulaşıcı hastalıklar,

TEŞEKKÜR EDERİM