Gulseren Adakli Gazetecilik Etigini Belirleyen Yapisal Unsurlar Mulkiyet Ve Kontrol Sorunu

8/8/2019 Gulseren Adakli Gazetecilik Etigini Belirleyen Yapisal Unsurlar Mulkiyet Ve Kontrol Sorunu

1/36

Medya ve etik < 61

Gazetecilik etiini belirleyen yapsalunsurlar: Mlkiyet ve kontrol sorunuGlseren Adakl

Gazetecilik zerine srdrlen etik tartmalarn nemli eksikliklerinden biri,etik gazeteciliin her eyden ok, bir kiisel ahlak sorunu olarak anlalmasnda yatar1.

Gazetecinin Temel Snrllklar: Bir Giri

ada haberciliin douunu kapitalist retim tarznn kurulu yks-

nn bir paras olarak kabul etmek, bu pratiin etik snrlarnn (ve ola-naklarnn) ne olduu konusunda belirli bir ngry de beraberindegetirir. Bu balamda, kapitalizmin tarihsel geliimi ierisinde temelle-nen gnmz gazetecilii iin tanmlanan etik erevelerin, gazeteci-nin etik davranmasn salamak yerine onu kontrol etmenin bir aracolduu sylenebilir. Bu erevenin iinde kk sald liberal gazetecilik etiinin vaaz ettii gibi gazeteci, olaylara ve olgulara yaklarken tama-men bireysel vicdanyla ba baa olmaktan olduka uzaktr.

Televizyon gazetecilii iin kavramsal bir ereve sunmay amalayan ki-tabn okuduunuz bu ksm, etik davranmak zere samimi bir aba-ya giriecek kiilerin (bata gazetecilerin) salt bireysel bir edimle bunu baaramayacaklarn zellikle, 1980li yllardan itibaren radikal biim-de deien medya sahiplii ve kontrol ilikileri zerinden gstermeyiamalyor.

1 Saxerden akt. Morresi, 2006: 31.


2/36

Peki nedir, birey olarak gazeteciyi bir olay haber haline getirirken s-nrlandran temel koullar ya da snrllklar? Gazetecilik etii zerineyazan Richard Keeble (2009), daha ziyade ngiliz medyasndan rnek -lerle gazeteciyi snrlandran alt unsur sralyor: lm tehlikesi ya dacinayet, yasal snrllklar, reklamclar, sahipler, polisiye uygulamalar vedevletin gizlilii ile ilgili snrlamalar ya da gizli devlet.

1. Cinayet: Keeble, gazeteciyi snrlandran en nemli konu olarak,yapt haberler nedeniyle yaamna kast edilmesi olasln gs-terir. Bu balk altnda kulland ilk rnek, Dublinde kanSundayIndependentn muhabiri Veronica Guerinin, 1996 ylnda, yapt

haberlerle rahatsz ettii uyuturucu mafyas tarafndan ldrlme-sidir2.

Keeblen da belirttii gibi, Kuzey rlanda gazeteci cinayetlerinin g-rece seyrek rastland bir corafyadr. Daha arpc bir pro l, 2003ylndan itibaren igal altnda olan Irakta grev yapan gazetecilerleilikilidir. Bunlar arasnda en arpc rnekler, El-Cezire iin alanhabercilere ynelik saldrlardr. 8 Ekim 2003te ise El CezireninBadattaki o si, Amerikan fzeleri tarafndan bombalanm, mu-

habir Tareq Ayyoub lmtr. Sudanl gazeteci Sami Al-Hajj, 15Aralk 2001de El Cezire iin haber toplamak zere Afganistanagitmeye alrken ABD yetkilileri tarafndan Pakistanda tutuk -lanm ve 6 yldan fazla, hibir ulusal ya da uluslararas anlamayauygun olmayan ve insanlk d muamelelerle anlan GuantanamoKampnda saysz ikencelere maruz kalmtr3. Merkezi Brkselde bulunan Uluslararas Gazeteciler Federasyonunun raporuna gre2007 ylnda btn dnyada len 171 gazetecinin 65i Iraktaki sal-

drlar srasnda hayatn kaybetmitir, Amerikan igalinin balad

2 Joel Schumacherin 2003 tarihli lmi,Veronica Guerinbu olay ilemektedir.

3 Avrupa Parlamentosu (8 Nisan 2005), Uluslararas Af rgt ve Birlemi Milletler gibi ku-Avrupa Parlamentosu (8 Nisan 2005), Uluslararas Af rgt ve Birlemi Milletler gibi ku-rulular Guanatanamodaki yasad uygulamalara ilikin olarak hazrladklar raporlardayaanan insan haklar ihlallerini belgelemitir. Avukatln stlenen Clive Stafford Smithleancak 2005te gren Sami, 7 Ocak 2007de alk grevine balam, onun iin balatlan des-tek kampanyas, prisoner 345 (345 numaral mahkm) adyla gndeme tanmtr. Bukonuda ayrntl bilgi iin Baknz, Campagna, 2006; http://prisoner345.net; www.cpj.org/Brie ngs/2006/DA_fall_06/prisoner/prisoner.html.

62 > Televizyon haberciliinde etik


3/36

2003 yl ile 2008 yllar arasnda Irakta toplam 250 gazeteci lm-tr. (Keeble, 2009: 256259).4

Trkiyeden de verilebilecek pek ok rnek vardr. 1980 sonrasn-da yaanan gazeteci cinayetleri arasnda Uur Mumcu, zzet Kezer,Metin Gktepe ve Hrant Dinkin ldrlmesi, toplumda en ok in al uyandran olaylar olmutur. Trkiye gazeteci cinayetlerininsays kadar, bu cinayetlerin aydnlatlamamas bakmndan da siciliolduka bozuk bir lkedir. Burada saydmz gazeteci cinayetlerin-den hibiri henz tam olarak aydnlatlmam siyasi vakalardr5.

2. Yasal snrllklar: Keeblen bu balk altnda irdeledii rnekler, Bir-leik Krallk yasalarna ilikindir. Ancak dnyann her yerinde, ga-zetecilere ve basn zgrlne kar yasal engeller sz konusudur.Bu snrlamalar, sadece basnla ilgili yasalarda deil, daha dolayl biimde baka alanlar dzenleyen hukuki metinlerde de karm-za kmaktadr. Nitekim, Mike Waynein zl biimde ortaya koy-duu gibi, [U]lusal gvenlik, hakaret ve telif konularnda devletin,irketlerin veya zengin bireylerin medyadaki ifade zgrlnkstlamak amacyla bavurabilecekleri yasalardan oluan bir zrh

vardr. (2006: 125).6

2009 ylnn Ekim aynda ngiliz basnnda bagsteren Tra gura olay, yayn yoluyla hakaret (libel) yasalarnn basn zgrlne bir tehdit oluturduu ynndeki krin parla-mento gndemine alnmasyla sonulanmtr. ngiliz petrol irketi

4 Bu konuda gncellenen bilgiler iin Gazetecileri Koruma Komitesinin (CPJ) web sayfasna baknz, http://cpj.org/killed/2009/ .

5 Gazetecilere ynelik saldrlarla ilgili ayrntl ve gncel bilgiler, u adreslerden edinilebilir:Snr Tanmayan Gazeteciler rgt, www.rsf.org; Gazetecileri Koruma Komitesi, www.cpj.org; Uluslararas Gazeteciler Federasyonu, www.ifj.org.

6 rnein Trkiyede gazetecilere ynelik yasal snrlamalar zellikle Krt sorunu bal al-rnein Trkiyede gazetecilere ynelik yasal snrlamalar zellikle Krt sorunu bal al-tnda toplanabilecek bir dizi uygulamada kendini gstermektedir. Bamsz letiim A (BA)tarafndan hazrlanan Medya Gzlem Raporun a gre 2009 ylnn Nisan-Mays-Haziran d-neminde, yarya yakn gazeteci olan 125 kii genellikle Krt sorunuyla ilgili dnceleriniifade ettii iin yarglanmtr. Rapora gre bu dnemde 57si gazeteci 125 kii 80 davadanyarglanmtr ve 15 gazeteci rgt yelii, darbecilik veya propaganda sulamasylahapistedir. Rapora gre Terrle Mcadele Yasasndan 20, Trkle hakaretten (TCK, 301)18, su ve suluyu vmekten (TCK, 215) 15, halk kin ve dmanla tahrikten (TCK 216)11 kii ise sanktr. Hakaret iddiasyla yarglanan gazeteciler iin talep edilenler ise toplamda24 yl hapis ve bir milyon 390 bin TL para cezasn bulmaktadr. http://www.bianet.org/bia-net/bianet/116456-uc-ayda-125-sanik-ifade-ozgurlugu-acilimi-hemen-simdi

Medya ve etik < 63


4/36

Tra gura, 2006 ylnda hazrlanan bir raporda grld zere, ze-hirli atklarn Fildii Sahillerinde bulunan bir kye brakm ve buatklar yre halknn sal zerinde tedavi edilmesi imknsz ha-sarlara yol amtr. Olay srekli olarak takip edenThe Guardiannve konuyu gndemine alanBBCprogram Newsnightn sz konusuraporla ilgili yaynlarn nlemeye alan irket, bu mcadeleden baarl kamamtr. nl gazeteci ve evreci George Monbiot (17Eyll 2009) konuyla ilgili olarak The Guardianda yaynlanan yaz-sna u bal atmtr: Tra gurann medyay engelleme giriimi,eref ve haysiyetin korunmasna dair yasalarn yrrlkten kaldrl-mas gerektiini gsterdi. Monbiot, bu trden yasalarn teden beriiktidar sahiplerini korumaya dnk snfsal bir karakter tadn belirtmektedir:

Britanyada eref-haysiyet (ya da iftira) zengin adamn isyan yasas ola-rak, eletiriyi boma ve her trl yolsuzluu kollama amacyla kullanlr.Onnc yzyldan bu yana, yalnzca varlkl kiileri kamusal eletiridenkorumak zere yeniden dzenlenmitir.

Son dnemde yasal snrlamalar zellikle anti-terr bal altnda,ifade zgrln eitli biimlerde ve oranlarda basklayan metin-lerle iler klnmaktadr. Bir yasa maddesine sahip olmayan ama enaz onlar kadar yaptrm olan akreditasyon benzeri baz dzenleme-ler, bir kontrol aracna dnebilmektedir. Trkiyede, zellikle Ge-nelkurmay Bakanlnda yllardr akredite olamayan gazeteler vegazeteciler mevcuttur. Ancak unutulmamal ki yasalar, uygulama-larda cisimleirler. zgrlk gibi grnen, kii haklarn ve top-lum refahn korumay amalayan baz yasalara dayal uygulamalar,gazeteci zgrln hie sayabilmektedir. te yandan, yasalarndna kmann grece daha kolay olduu baz rejimlerde, bu me-tinler daha fazla kt zerinde kalabilmekte, gazetecilerin arkasnasnabilecekleri yasa maddeleri ilen ilevsiz klnabilmektedir7.

7 Haber yasa (contempt), hakaret ve zel hayatn korunmas gibi konularda radyo te-levizyon gazetecilerini snrlandran mevzuatla ilgili bir deerlendirme iin baknz, Crook,2009.



5/36

Yasal metinler, belirli bir tarihsel evrim srecinin rn olan poli-tik belgelerdir ve uluslararas rgtlerin kurucusu ve uygulaycsolduu muhtelif haklar bildirgelerinin yan sra ulus-devletle-rin kendi geleneklerini yanstan zgl kurallar ve yaptrmlar daierirler. Ancak, etik tartmalarnn biimlenmesinde kimi zamandorudan katks olan medya endstrisi, daha ziyade kstlayan,yasaklayan bir dzenleme rejiminden yana, ama kamusal iletiimya da habercilik yle olmal tarzndaki normatif-pozitif yaklamakar olacaktr (nal, 2008). Kamu otoritesi ya da sivil inisiyati ertarafndan nerilecek modeller, ereveler, vb. basn zgrlnemdahale olarak yz geri edilecektir. Medyay ynetenler aslnda

bu konuda da tam bir dereglasyon istemektedir, zira onu en iyikoruyacak reglsyon bile bir gn ayak ba haline gelebilir! Do-laysyla sz konusu yasaklarn, ilerine geldii zaman sansrolarak yaftalansa da, endstrinin ok da rahatszlk duyduu birmesele olmad sylenebilir.

3. Reklamclar: Keeble, reklamclar balna bir ek yaparak, onlarngizli ikna gleri olup olmadn sormaktadr. ngilterenin ni-telikli gazetelerinden Independent, Guardian ve Observer, toplamgelirlerinin % 75ini reklamdan salamaktadr. Reklamclarn, edi-toryal politikalara mdahalesinin bariz rneklerinden biri, 2005 y-lnda nans devleri BP ile Morgan Stanleyin, kendileri hakkndaolumsuz yaynlar yapldnda reklamlarn ekeceklerini de ieren bir reklamveren rehberi basmalardr (Edwards ve Cromwell, 2006:7). Elbette byk reklamverenler, medya kurulular iin vazgeil-mez nemdedir ama gnmzde medya sektr, farkl sektrler-le btnlemi dev irketlerden oluan bir yapdr ve burada rek -

lamverenle medya irketi kar karya olmaktan ziyade sinerjik birplanlama erevesinde ilemektedir. Hatta kimi durumlarda rek -lamveren ve medya irketi bir ve ayn anlama gelebilmektedir.

4. Sahipler: ngilterede Nortcliffe, Beaverbrook, Rothermere, Row-land, Murdoch, Maxwell ve Desmond gibi medya patronlar, basnzerindeki ok ak mdahaleleriyle tannmaktadr. 1991 ylndakigizemli lmnden nce, Mirrorn sahibi Maxwellin zellikle ga-

Medya ve etik < 65


6/36

zetecilik mesleinin standart kurallar konusunda titiz ve eletirelgazetecileri izlemek zere o slerini 40 bin pound deerinde gizlidinleme cihazlaryla kaplatt bilinmektedir. Berlusconi, talyannen byk 10 irketinden biri olan Fininvestin kurucusu ve byk ortadr. Esasen bir nans ve medya irketi olan Fininvest ise Medi-olanum (sigorta ve bankaclk irketi), Medusa ( lm prodksiyon),Mondadori (basm), A.C.Milan (futbol) ve Mediaset (TV yayncl)gibi talyann en byk irketlerini bnyesinde tayan devasa biroluumdur. Berlusconi 2009 ylnda pek ok Avrupa gazetesine ki-ilik haklarna saldrdklar gerekesiyle dava amtr8. Ancak sa-hipler, bu tr dorudan mdahaleler olmasa da gazetecilii kontrol

eden en nemli kaynan, yani mlkiyet ilikilerinin tam ortasn-da yer aldklar iin yapsal bir snrll temsil ederler. Dorudanmdahalenin olmad yerde basn zgrln varsaymak, liberal bak asnn bir rndr9. (sahiplik ile kontrol arasndaki ilikiaada tartlacaktr)

5. Polis: ngilterede 2000li yllar, veri korumayla ilgili yasalarn polistarafndan sk biimde uyguland ve polisiye olaylar aratrangazetecilerin youn olarak engellendii bir dnem olmutur. Poliskuvvetlerince benimsenen medya politikalar, su olaylarnn do-ru ekilde haberletirilmesini zorlatrmaktadr. Burada Keeblen(2009) zerinde durduu daha ziyade polis-adliye vakalar denilentrden olaylardr ve ngiliz polisi, gazetecilerden gelen ikyetlerzerine polisin tutumunu gzden geirerek yelerini uyarmtr.Polisle gazeteciler arasndaki hasmane iliki salt polis-adliye vaka-larndan kaynaklanmamaktadr. Devletin kolluk gc olarak polis,pek ok yerde gazetecilere ziki saldrlarda bile bulunmakta, daha

da kts, bu tip saldrlar herhangi bir yaptrma yol amayabil-

8 Berlusconinin medyay hem sahip hem de siyaseti olarak bask altna alma abalarna kar 3Ekim 2009 tarihinde Romada yzbini akn kii, zgr basn sloganyla protesto gsterisinde bulumutur. Baknz,The Guardian , 5 Ekim 2009, www.france24.com/en/20091003-mass-de-monstration-rome-defend-press-freedom-protest-italy.

9 Liberal bakn basn zgrl nosyonunun geliimindeki tarihsel yeri ve nemi, bu kita-Liberal bakn basn zgrl nosyonunun geliimindeki tarihsel yeri ve nemi, bu kita- bn birka blmnde ayrntl olarak irdelenmektedir. Bunlardan zellikle Medya etiinintarihsel temelleri ve geliimi (Ouzhan Ta) ve Tarihsel geliimi iinden gazetecilik etiiniyeniden dnmek (Aye nal) balkl blmlere baknz.



7/36

mektedir. rnein, Trkiyede son 1 Mays kutlamalarnda polisingstericilere kar coplu, gaz bombal iddetinden gazeteciler de na-sibini almtr. Ksaca, hem gazetecilere dnk ziki iddet, hem dehaber toplamann engellenmesi konusunda Trk polisinin sicili ok da parlak deildir.10

6. Gizli devlet: Richard Turlow (1994: 399) 20. yzyl boyunca gizli dev-letin, gazeteciler iin bir baka girilmez alan yaratacak ekilde,sinsice bydnden sz eder. Independent muhabiri Paul Valleyise, II. Dnya Savandan bu yana ngilterede hkmetlerin, par-lamentoya danmakszn pek ok karar aldn ve uyguladn

sylemektedir. Gnmzde, MI5 (i gvenlik aygt), MI6 (ulusa-r casusluk faaliyetleri) ve GCHQ (gzetleme merkezleri) iin yldaortalama 750 milyon pound harcanmaktadr. ngilterede ve bakayerlerde gizli devlet yasalarla korunmakta ve kresel terr ya dauyuturucu tra i gibi gerekelerle merulatrlmaktadr. Ulusalsavunma iin tavsiye niteliinde uyarlar sistemi (Defence AdvisoryNotices), bilinen adyla D-Notice, gazeteciler iin yksek seviyeli birgizlilik istemini ierir ve hkmet bu uyary verdiinde gazete edi-trlerinden aktif bir ibirlii bekler. Sivil haklar konusunda belirli birgelenei koruyan ngiltere gibi bir lkede bile devletin gizli ileri,gazeteciliin en nemli snrll olarak yerini korumaktadr. Sivilzgrlkleri, serbest bilgi akn ve gazeteci haklarn ngilteredendaha az gzeten toplumlarda gizlilik olduka ciddi sorunlara yol a-maktadr. Son zamanlarda Trkiyede Susurluk ve Ergenekonadyla anlan bir dizi skandala dair aratrma komisyonu raporlarve dava dosyalarnda szan bilgiler, Keeblen (2009) gizli devletolarak kodlad antidemokratik yaplarn ne denli lmcl uygula-

malara zemin hazrladnn canl bir rneini tekil etmektedir.

Ancak burada dikkat edilmesi gereken yine, devlet ya da hkmetledier toplumsal iktidar gruplar, byk sermaye, vb. arasndaki ili-kinin temel niteliidir. Devletin ne yapt ve bunlar hangi zgl

10 Trkiyede polis iddeti, yasal dayanaklara da sahiptir. Bu nedenle nsan Haklar Dernei,5681 sayl ve 2 Haziran 2007 tarihli Polis Vazife ve Salhiyet Kanununda Deiiklik Yapl-masna Dair Kanunun deitirilmesi iin bir kampanya balatmtr. Baknz, www.ihop.org.tr/dosya/yayin/pvsk_rapor_ihop.pdf .

Medya ve etik < 67


8/36

formlarla yapt, hakim snfn ne olduu ve karlarnn ne gerek -tirdiiyle isel olarak balantldr (Ollman, 2001). Devlet, doasitibaryla btn eylemlerini kamuyla paylaan bir kurum deildir.Son dnemde yaygnlaan; gizlenenlerin ama ayn zamanda bir ey-lerin gizlendiine dair kukularn da artmas ve bal olarak devlet-lerin ve hkmetlerin yeni bir meruiyet kriziyle ba etmek zorundakalmalardr.

Keebledan (2009) yola karak nerdiimiz 6 unsur gerekten de gnmzgazeteciliinde hakiki snrllklar iaret etmektedir ancak sosyal olgu-lar belirleyen baat/hkim gleri ve onlarn birbirleriyle girift iliki-

lerini gstermeksizin, bu tip bir liste yetersiz kalacaktr. Burada say-lan unsurlarn tamam, birbirleriyle sk biimde ilikilidir.11 Bu yazda benimsenen ekonomi politik yaklama gre sz konusu 6 unsur dahaanalitik bir ema iinde gsterilebilir. rnein, yukarda da bahsedildi-i gibi, medya sektrnde sahiplerle reklamvereni analitik olarak bileayrmak imknsz hale gelmitir. Bu ikisinin, sermaye genel balaltnda toplanmas zmlemeyi daha anlaml bir dzleme tayacaktr.Keza, polis ve gizli devlet ayrmn, devlet kategorisinde birletirmek

de byledir. Bu iki kategori arasndaki tarihsel ilikiyi baz alan ekonomipolitik yaklam, hem etik uygulamann snrlarn gstermek, hem deetik deerleri savunmak iin ideal bir ereve sunmaktadr. Keeblenyasal snrllklar olarak ayrd kategori, yine devlet ve sermaye ara-sndaki ilikinin bir bileeni olarak anlamlandrlmaldr. Tekrar etmek gerekirse, yasalar, salt teknik anlamda hukuk metinleri deil, herhangi bir politik corafyadaki tarihsel sosyolojik eilimlerin szd, medyaysnrlandran veya ona izin veren ve bu normlar, yaptrmlar ya da

haklar belirli meruiyet kalplar ierisinde sunan ideolojik metinlerdir.Bu zellikleriyle, toplumsal iktidar ilikileri hakknda ok ey sylerler.Bu balamda aada, medya sektrnn tarihsel olarak nasl bir ya-

11 Philip Schlesinger, 30 Nisan5 Mays 1980 tarihleri arasnda Londrada yaanan ran eliliikuatmas olaynn haberletirilme srecini analiz ederken, burada saylan neredeyse btnunsurlarn isel bantlarn mkemmel biimde gstermektedir. Mesele tek bana gazete-cileri bask altnda tutan devlet, polis, yasa, reklamc gibi glerden te, btn bu aktrlerle birlikte bireysel gazetecinin ve medya kurumlarnn iine gml olduu ziki ve sylem-sel yapyla ilikilidir (1994: 66112).



9/36

plama srecinden getii ve neoliberal dnemde aktel olarak hangiyapsal snrlarla var olduu gsterilmeye allacaktr. Bylesi bir be-timleme, haber medyasnn ve televizyon haberciliinin etik snrllkla-rn genel olarak izmek adna anlaml veriler sunacaktr.

Medya sektrnn yaplama srecinde etik tartmalar da belli bir tarih-sel evrim srecinden gemitir. Etik snrlar tarihsel bir balama sahip-tir, deiimler gstermektedir. Dnn etik normlar ile gnmzdekabul gren ya da arzu edilenler, bambaka olabilmektedir. Yukardakisnrllk listesinde yer alan 6 maddenin btn dnyadaki gazetecilik pratiklerini kapsayan zellikleri olmakla birlikte, lkeden lkeye, kl-

trden kltre farkllaan ynleri de vardr. Farkl politik corafyalardaetik tartmalarn seyri de uygulamalar da farkllamaktadr. Dolay-syla betimleme esnasnda hep bu tarihsel ve cora farklara referansverilecektir.

Yapsal snrllk: Medyada sahiplik/mlkiyetve kontrol ilikileri

Medya sektrnde mlkiyet ilikileri; snf eitsizliini ve bunun uzant-s olarak eitli tahakkm biimlerini merulatrmada ierik reticisiolarak oynad rol nedeniyle zel bir nem kazanmaktadr. Medya sa-hipleri, medyadaki retim sreleri ve medya ierikleri zerinde do-rudan ve dolayl bir kontrole de sahiptir.

Medya sektrnde kontroln zgl biimleri sz konusudur. Pahl veWinkler (akt. Murdock, 1977) medya sektrnde iki ayr kontrol dze-yini ayrt etmektedir: 1) operasyonel kontrol, 2) tahsisata dair(allocative)kontrol. lk kontrol dzeyi, gndelik retime ilikin rutin kontroldr.rnein haber medyasnda, ierie ilikin karar alma srelerinde szsahibi olan editoryal kadronun her gn yinelenen standart ilemleri budzeyle ilgilidir. Genel yayn ynetmenleri, editrler, program mdr-leri, vb. manete girecek haberin seiminden hangi habere kameramangnderileceine kadar pek ok konuda karar alma yetkisine sahiptir.Medya ieriinin gerek tematik, gerekse biimsel zelliklerinin belir-

Medya ve etik < 69


10/36

lenmesinde sz sahibi olan editoryal kadro, operasyonel kontroln esasznesi olarak konumlanr.

Tahsisatla ilgili olan kontrol ise daha genel bir dzeyde iler. Bir btn ola-rak medya irketinin yaps ve geliimi; eylemlerinin lei ve kapsam;kaynaklarn kullanm ve tahsisiyle ilgilidir. Bu dzeyde alnan kararlarunlar kapsar:

1. Temel politikann oluturulmas

2. Anahtar personelin ie alnmas ve iten karlmas

3. irketin genileme ve daralma momentlerinin seimi

4. irketi eer gerekiyorsa elden karmak ya da btnyle kapatmak (Murdock, 1977)

Graham Murdock (1977), bu iki kontrol dzeyi arasndaki geikenliin al-tn izdikten sonra retimde nihai belirleyicinin, tahsisata dair kontrolilevini stlenenler olduunu belirtmektedir. Marxtan bu yana tahsisa-ta dair kontroln birincil kayna mlkiyet olarak grlmektedir. An-

cak bu belirleme, medya sahiplerinin ierik zerinde dorudan kontrolsahibi olduklar ya da editoryal kararlara dorudan mdahale ettiklerianlamna gelmez. Bu trden iddialar kamuoyunun gndemine ska ta-nsa da, kapitalist medya iletmelerindeki kontroln doas dorudanmdahaleye nadiren izin verir. Kapitalizm koullarnda medya sahiple-ri, medya yneticileri ve daha alt seviyedeki emek gc, eitli dolaymmekanizmalar ile kr maksimizasyonu hede ne ynelmekte, aktr-lerin aktif ya da pasif olarak katld bir yaplama (bkz. Giddens,1999) srecinde snfsal gereklilikler iselletirilmektedir. Bu balamda bireysel kapitalist, medya ieriini dorudan maniple etmeyi genel-likle dnmedii gibi, bireysel gazeteci de, haber peinde koarkendorudan irket karlarn dnmez. Bunlar daha ziyade iki farklzne konumunda isellemitir. Son kertede medya ierii, kapanm bir sylem ve irket karlarn ileriye tayan, ounlukla kamusal ya-rarn arasallat bir meta olarak karmza kar.



11/36

Medya sektrnde, tpk dier byk sermaye gruplarnda olduu gibiynetici ekip, sahiplerden ok daha fazla n planda gzkmekte vekontrol gcn sahiplerden daha fazla ellerinde tuttuklar iddia edil-mektedir. Dev iletiim ve medya irketlerinin sahiplerinden daha ok CEOlar(Chief Executive Of cer)yine medya ieriklerinde boy gster-mektedir. Bu tip yneticileri medya endstrisi balamnda dnd-mzde karmza, operasyonel ve tahsisata dair kontrol birimlerininson derece sk biimde birbirlerinin iine girmi olduu bir irket ya-ps kmaktadr. Bu yap ierisinde medya yneticisi, mesleki ilke yada kayglarla hareket eden cretli profesyonel deil, kr maksimizasyo-nunda dorudan kar bulunan bir sermaye bileenidir12.

Sahipler ve yneticiler gibi sektre isel kontrol mercileri dnda medyaorganizasyonlarna dsal kimi kontrolrler de ileri srlebilir. Bunlarn banda kukusuz devlet ve/veya hkmetler gelmektedir. Bir kamu-sal hizmet olarak yaynclk zellikle radyo-televizyon yayncl balangcndan itibaren u ya da bu biimde kamusal dzenlemenin(regulation)konusu olmutur. Bu dzenlemeler medyay belirli konu-larda snrlandrmann yan sra tevikini de kapsamaktadr. Ulusal g-venlikten ocuklarn zihinsel geliimine, rekabetin tesis edilmesindenhalkn haber alma zgrlne kadar pek ok konu zerinde hk-metlerin dzenleme yetkisini kullandklar bilinmektedir. Operasyonelkontrol dzeyinde deerlendirilebilecek bu gibi konularn yan srahkmetler, tahsisatla ilgili dzenlemelerde de sz sahibi olurlar. Mur-dock (1977), medyaya hkmet mdahalesinin tahsisata dayal dzey-de u konular kapsadn belirtmektedir: Hammadde kaynaklarnnsalanmas konusundaki dzenlemeler, anti-tekel yasas araclylairketlerin genilemelerinin kontrol, lisans anlamalar yoluyla medya

pazarna giriin snrlandrlmas

Devletin, medya sermayesine kaynak tahsisi ilemi farkl dnem ve durum-lar iin farkl biimler alabilir. Medya sermayesi iin kaynak tahsisininen gncel metotlarndan biri, Kta Avrupas ve bu arada Trkiye- iin

12 Kapitalist retim tarznda baat kontrol kayna olarak mlkiyeti nemsizletirerek yne-tim ilevini ne karan ynetici devrimi tezi ve bu teze ynelik eletiriler iin Baknz,Adakl, 2006: 6385.

Medya ve etik < 71


12/36

zelletirmeler olmutur. Medya sektrnde hem mecralarn eitlene-rek farkl alanlara yaylmas, hem de sermayenin bymesi, zelliklekamunun tekelinde olan telekomnikasyon altyapsnn ve dier iletimkanallarnn zelletirilmesiyle mmkn olabilmitir.

Murdock, kontroln znesi olarak dnlebilecek bir baka kesimin rek -lamclar ve izleyiciler olduunu belirtmektedir. Reklamclar, medya ir-ketlerinin en nemli gelir kaynan salayan kesimdir. Televizyonlarnyayn aklar reklamlara gre dzenlenmekte, reklam ierikleri de te-levizyon trlerine gre retilmekte; reklamclar rahatsz edecek kimiunsurlar aka veya programa sokulmamaktadr13. Ancak daha nce de

vurguland gibi, nihayetinde reklamclar ve medya kurulular birbir-leriyle simbiyotik iliki ierisinde bulunan iki ayr sermaye kolundanibarettir (bkz. Murdock, 1977) ve bu ayrm, neoliberal dnemde giderek byyen okuluslu ve ok kollu medya holdinglerinde artk ortadankalkmaya yz tutmutur.

zleyicinin/tketicinin zevkleri ve beklentileri de medyann kontrol so-rusunda deerlendirmeye alnabilir grnmektedir. Gerek medya ir-ketleri gerekse reklamclar rn seiminden ierik ve sunum biimine

kadar pek ok konuda karar alabilmek zere izleyici tercihlerini ren-meye almaktadr. Medya kts bu amala yaplan aratrmalara ba-l olarak da belirli bir ierik ve biim kazanmakta, belirli konularn su-numunda izleyici beklentileri gz nnde bulundurulmaktadr. Ancak bu duruma izleyicinin kontrol alan olarak bakmak ok anlaml grn-memektedir. Sonuta medya sermayesi, reklamverenler ve reklamclararasndaki verili uzlamlar, bir maln izleyiciye nasl satlacan tayinetmektedir. Ksaca sorun, izleyici/tketici memnuniyeti problemini a-

maktadr. Wayne (2006: 140), 1980lerde kamu yaynclnn zelleti-rilmesi srecinde ska yinelenen, piyasann devletten ve onun siyasalevresinden zerk olarak iledii ynndeki neoliberal fanteziyi ele-tirirken bu durumun altn izmektedir:

13 Reklamclarn medyay kontrol etmesiyle ilgili olarak bilinen belki de en ilgin rnek, Nrn-Reklamclarn medyay kontrol etmesiyle ilgili olarak bilinen belki de en ilgin rnek, Nrn- berg Sava Sular Mahkemelerini konu alan bir televizyon lmiyle ilgilidir. Filme sponsorluk yapan Amerikan gaz irketi, faist Almanyada Yahudilerin gaz odalarna gnderilmeleriyleilgili blmlerin lmden karlmasn talep etmitir. Bu tr referanslar, doaldr ki gaz irke-tinin itibarn/imajn zedeleyecektir... (Browndan akt. Murdock, 1977).



13/36

Aslnda tarafsz ekilde seyirci talebini len normal seyirci piyasas kstas-lar diye bir ey yoktur. () Seyircilerin ne tr bir yayn sistemi isteyebilecek-lerine dair kamuya ak tartmaya davet edildikleri pek sylenemez. Gerektende televizyon yaynclnn geleceine dein elle tutulur bir tartma en son1977de Annan raporuyla gereklemiti. O zamandan beri yaynclktaki ge-limeler seyirci yerine irketlerin ihtiyalarna srklenmitir.

Kukusuz, operasyonel ve tahsisatla ilgili kontrol ayrm, belli lde ana-litiktir, yani bir irketin kontrolnde operasyonel ve tahsisi dzeyler,kimi zaman ayrlamayacak lde i iedir. Ancak ayrmlarn yapldalmadan bugne kadar geen zaman ierisinde medya sektrnde bu iki kontrol dzeyi giderek daha fazla birbirine yaklamtr ve gn-lk ya da rutin ilerle daha genel irket karlar birbirinin iinde eri-mektedir. Gnmzde bir gazeteci, alt irketin ok eitli alanla-rna yaylm olan karlarn gzetmeksizin haber yapmamakta, dahanemlisi bu tutum, iselletirilmektedir. Gnmz gazeteciliinin budurumunu kavrayabilmek iin, medya sektrnde son 25-30 ylda ya-anan kapsaml deiikliklere bakmak gerekecektir.

Neoliberal politikalar ve medya endstrisinin dnm1980li yllar, medya endstrisinin stratejik sektrler arasna gl biimde

yerletii bir dnem olmutur. Sosyalist rejimlerin 1989 ylndan itiba-ren ili olarak kmeleriyle birlikte ABDnin ekonomik ve politik hege-monyasn pekitirdii bu dnemin en karakteristik zelliklerinden birigerek gelimi, gerekse azgelimi lkelerde medya sektrne yaplanyatrmlarda nemli lde arttr. Geleneksel medyalar (gazete, tele-vizyon, radyo, sinema, vb.) bir yandan dev holding irketlerinin birerparas durumuna gelirken, yine bu at altnda yeni medyalarla (inter-net vd.) bulumutur.

Yeni srete geleneksel medya irketleri yeni iletiim teknolojilerinin yarat-t yeni olanaklarla birlikte geni bir iletiim sektrnn iine gml-m, irket birlemeleri ve satn almalar nemli lde younlamtr.Telekomnikasyon, medya ve internet alanlarnn birbirine yaknsad-

Medya ve etik < 73


14/36

/yndetii 14 iletiim sektrnde son 20 yl ierisinde irket sayla-rnda gzlenen d, younlamann boyutlarna ilikin bir gstergeolarak kabul edilmektedir. Yaknsama/yndeme srecinin anahtarolarak grlen dijital teknolojinin yaygnlatrlmas iin gerekli dzen-lemeler, zellikle ileri kapitalist lkeler iin belirli bir aamaya gelmi-tir.

Tekelleme eilimiyle birlikte son dnemde reklam harcamalar da drama-tik biimde artm, 2006 ylnda kresel reklam harcamas 466 milyardolara ykselmitir (Future Exploration Network, 2007). Mecralaragre reklam harcamalarnn bileimi de deimektedir; internetin payartarken, gazetelerinki dmekte, bu ise hem mecra sahiplerini hemde reklamverenleri yeni araylara itmektedir (Arsenault ve Castells,2008). rnein reklam kua izlemekten holanmayan Avrupal izle-yicilere rtl reklamlar, kimi zaman haberlerin iine serpitirilerek sunulmakta ya da reklamsz ierikler belirli bir bedelle satlmaktadr.Kresel lekli bir aratrmaya gre tketicilerin % 37si, reklama ma-ruz kalmaktansa ierie para demeye raz olacan belirtmitir (Futu-re Exploration Network, 2007: 10). Reklam piyasasndaki de karieriin yatlandrlmas, ya da tam tersine bedava ierik iin reklama

maruz kalmay kabul etme. Neoliberal mimarinin izlerkitleye sunduutemel seenekler bunlardr15.

Haber medyas da, kapitalizmin son byk krizlerinden birini yaad1970li yllardan gnmze kadar geen srede ok nemli bir dn-mden gemitir. Eric Klinenberg (2005), televizyon gazeteciliini b-yk lde etkileyen bu deiimleri yle zetlemektedir:

kablolu televizyonun gelitirilmesi, 24 saat haber yayncl, gazete

okuyanlarn saysndaki dzenli azalma (gazetenin kar oranlarnda bir azalma olmamasna ramen), uydu, internet, masast yaync-lk ve en nemlisi, 1970lerde haber mutfaklarnda ok az rastlanan bilgisayar gibi ileri iletiim teknolojilerinin ortaya kmas,

14 letiim alanndaki yaknsama/ yndeme (letiim alanndaki yaknsama/ yndeme (convergence) sreci zerine ayrntl bilgi iin Ba-knz, Ta, 2004 ve 2006.

15 Medya endstrisinde grlen son dnem eilimlerle ilgili olarak Arsenault ve Castells (2008)Medya endstrisinde grlen son dnem eilimlerle ilgili olarak Arsenault ve Castells (2008) btnlkl bir analiz sunmaktadr.



15/36

dk gelire ram en gazetecilik ilkelerine bal aile irketlerindenoluan haber rgtlerinin ortadan kaybolmaya yz tutmas ve zincirgazetelerin ve multimedya prodksiyon irketlerinin ykselii,

sinerjik retim ve datma dayanan (irketin farkl branlarnn birbirinin kaynak ve hizmetlerini paylamas, karlkl olarak birbirle-rine destek vermesi) medya devlerinin ykselii,

ynetimsel ve editoryal ilemler arasndaki efsanevi iblmnnkmesi16 ,

televizyon haber magazini, dramatize haber grntleri, rn te-melli haber seksiyonlar gibi yeni form ve formatlarn douu,

medya piyasalarnn dereglasyonu ve zellikle ayn kentte birdenfazla medyaya izin vermeyen (apraz) sahiplikle ilikili snrlamala-rn kaldrlmas,

sklkla yeni retim koullarnn, gazetecilik standartlarn kar-lama kapasitelerinin altn oyduundan, hretli elit gazetecilerinayrt kutuplam bir emek gcnn ortaya kyla mcadeleetmekten, poplerlik aratrmalarnda meslek gruplar listesinin enaltlarnda yer almaktan ikayet eden gazeteciler iin bir meruiyetkrizi (Gans, 2003).

Btn bu gelimeler, gazetecinin mesleki etik ilkelerle yeniden yzleme-sini gndeme getiren haber medyasnn bir btn olarak yeniden ya-planmasnda neoliberal etkileri sorgulamay getiriyor. Bir kez, sinerjiolarak tanmlanan olgu, youn biimde standardizasyona dayal birierik retimini dayatmaktadr. Tek bir holdinge bal yzlerce dergi,gazete, radyo ya da televizyon kanalnn btn bu mecralarda tek bir

haber yksn devreye sokmas, oulculuk asndan ciddi bir kaygyaratmaktadr (Mc Allister ve Prof tt, 2009)17.

16 Klinenberg burada kilise ve devlet terimini kullanyor. ABDde kilise ve devlet, idari veeditoryal kadronun radikal biimde ayrlmasn anlatan bir gazetecilik jargonudur. Bu teri-min gncel bir kullanm iin Baknz, Jarvis, 2006.

17 ABDde iletiim alann dzenleyen FCC, radyo televizyon yayncl alann batan beriABDde iletiim alann dzenleyen FCC, radyo televizyon yayncl alann batan berihassaten yerel olarak tanmlamtr. Medya sektrnde sermayenin younlamas ve ku-rallarn gevetilmesiyle birlikte kontrol alan genileyen dev medya irketleri ise ayn haberilkenin hatta ksmen dnyann- tamamna datmaya balamtr. Allister ve Prof tt (2009), bu gelimenin Amerikan demokrasi geleneine byk bir darbe indirdiini belirtmektedir.

Medya ve etik < 75


16/36

1 Haziran 1980 gn yayna balayan uluslararas haber kanalCNN in, 1989ylndaki Tiananmen protestolar ve Berlin Duvarnn ykl ile 199091yllar boyunca sren Krfez Sava srasndaki yaynclk performans,


Tablo: Dnyann en byk medya gruplar (2008)

grup ad vekaynak lke

TimeWarner

ABD

WaltDisneyABD

NewsCorporationAvustralya

Viacom Inc.ABD

CBSCorporationABD

VivendiUniversal

Fransa

BertelsmannAlmanya

gelirlertoplam

46.98milyar $

37.843milyar $

32.996milyar $

14.625milyar $

13.950milyar $

25.39milyar

16.118milyar

alansays

86.400

150.000

64.000

11.500

25.920

39.900

106.083

baz bileenleri

CNN, Warner Bros, Turner Entertainment,Turner Broadcasting System, Hanna Barbera,Castle Rock, Time, Fortune, New Line Cinema,CompuServe, Atlanta Braves

ABC, Miramax, Touchstone, Buena Vista,Disneyland, Disney Toys, Disney Publishing,Hyperion Books, ESPN Radio

20th Century Fox, Fox TV, Dow Jones, DirectTV, Star TV, BSkyB, Harper Collins, National

Geographic Channel, News International, bTV,MySpace, National Rugby League

BET, Famous Music, MTV ebekeleri (MTV,VH1, Nickelodeon, Nick at Nite, Comedy Central,CMT: Country Music Television, Spike TV, TVLand), Paramount Pictures, Paramount HomeEntertainment, Famous Music, DreamWorks

CBS Corporation, CBS Television, UPN, CBS

Television Stations, Paramount Television, KingWorld, Showtime, CBS Radio, CBS Outdoor,Simon & Schuster, Paramount Parks, CBSDigital Media, CSTV Networks, Inc., CBSConsumer Products

Universal Music Group (%92), Vivendi UniversalGames (%99), Canal+ Group (%100), SFR (%55,8),Maroc Telecom (%51), NBC Universal (%20 pay)

RTL Group, Gruner & Jahr, BMG (BertelsmannMusic Group), Random House, Direct Group,arvato


17/36

Medya ve etik < 77

neoliberal politikalarn medya dzeyindeki en nemli gelimelerinden birini yanstmaktadr. Artk, dnyann ok eitli blgelerinde patlak veren olaylar annda, canl balantlarla ve 24 saat, televizyon kanalla-rnda boy gsterecek ve haber belki de en gzde ve en krl televizyontr haline gelecektir.18 Souk Savan sona ermesi ve teknolojik geli-meler gibi iki temel faktrle ilintilendirilen bu yeni olgu kimileri tarafn-dan CNN etkisi olarak adlandrlacaktr (Livingston; 1997). Srekli haber servisi ve bu servisin giderek daha kuatc (cep telefonlarndanbill-boardlara) ve cazip hale getirilmesi, yeni medya mimarisinin (Adakl,2009) nemli bir zelliidir. Steven Livingstona gre (1996; 1997), dpolitikasnn temeline souk sava yerletirmi olan ABD, 80lerin so-

nunda bu rasyonelini yitirmi, iletiim teknolojilerindeki gelimelerise yeryznn herhangi bir yerinden canl yayn yapma olanan ya-ratmtr. Sonu olarak souk savan bitmesiyle aa kan vakum,medya balantl kriz ynetimi ile ekillenen yeni d politika ile doldu-rulacaktr. En nemli ierik unsuru haber olan televizyon izlemenin ken-disi, daha da sorunlu hale gelmektedir. Yllar iinde reklam harcamalarpastasndaki pay azalmayan tek gelenekselmedium , televizyondur (Fu-ture Exploration Network, 2008). Okur-yazarlk, bilgi ve bilgiye eriimkapasitesi snrl geni halk kesimlerini, elence dozu yksek haber bombardmanna tutan televizyon, mevcut sistemin devam konusunda benzersiz bir ilev de kazanmaktadr. (Bodei, 2006).

Kamusal tartmann niteliini dntren ve hegemonyann tesisinde yenidolaym biimlerini gndeme getiren oullama, haber medyasn-daki iblm rntlerinde de yanksn bulmutur. Medya retimine byk bir hz kazandran bu gelime, dnya leinde artan rekabetinde itkisiyle, alanlar zerinde yeni bask ve/veya basnlara yol a-

mtr. Sendikaszlatrmann artt bu dnemde toplu szlemelerinyerini kiisel/zel szlemeler ve i gvencesizlii neredeyse kural ha-line gelmektedir.

Yeni mimarinin nemli deiimlerinden biri de, zellikle Avrupada 1920liyllarda ekillenen ve 80li yllara kadar yaynclk alannda baat olan18 Livingston (1997), Livingston (1997), CNN etkisi terimini aklamak zere, medyann dnml ya da eza-

manl olarak u 3 ilevle tanmlanabileceini ileri srmektedir: 1) politik gndemi belirleyen bir fail, 2) politik hede ere ulamada bir engel, 3) karar alma srecinde hzlandrc.


18/36


kamu hizmeti yaynclnn ilen tas ye edilmesi ve bu alann esasolarak zel giriimciliin oyun alan haline gelmesidir. ngilterede mu-hafazakr Thatcher Hkmetinin neoliberal basncna elik eden 1986tarihli Peacock Raporu, kamu hizmeti yaynclnn en nemli aktrolarak bilinen BBCnin piyasa artlarna uyumlandrlmas gerektii-ni vazederek, bir anlamda srecin ynn tayin etmitir. te yandan,1990larn banda Rupert Murdocka aitSky adl uydu yayn platfor-mu19 , mevcut dzenleyici ereveyi ilevsiz klacak biimde piyasadahkim konum elde etmeye balam, yaynclk piyasasnn giderek artan rekabeti yaps, kamu hizmeti yaynclyla ilgili mevcutikyetlere ivme kazandrmtr. Verimsizlik, kaynaklarn ktye

kullanm ve sekinci yayn ierikleri gibi sulamalarn yan sra(Nissen, 2006: 5) politik yanllk ve kadro ikinlii gibi ikyetlerle de baa kmaya alan kamu hizmeti yaynclar, hizmetlerin adm admparalanarak zelletirilmesinin yan sra istihdamn daraltlmas ya daesnetilmesi tehdidiyle de yz yzedir20.

Siyaset-medya ilikisi, medya etii tartmalarnn en nemli konusu ola-gelmitir ama bu dnemde sz konusu iliki ok daha dorudanla-mtr. Egemen glerin siyasi baarlar ya da iadamlarnn baa-rl giriim yklerinde dorudan medya gcnn grld tipik rneklerinden biri Silvio Berlusconi, dieri ise Rupert Murdochtur.talyada 1994ten bu yana, 2007 hari, btn seimlerden galip kanSilvio Berlusconinin baarsnda; 3 analog televizyon kanal, muhtelif dijital kanallar ve yksek tirajl basn organlarn ieren medya impara-torluunun (talyan medya piyasasnn neredeyse yars) pay olduurahatlkla sylenebilir. Berlusconi, talyann en byk 10 irketinden biri olanFininvestin kurucusu ve byk ortadr. Esasen bir nans ve

medya irketi olanFininvest ise Mediolanum(sigorta ve bankaclk irke-ti), Medusa ( lm prodksiyon), Mondadori(basm),A.C. Milan(futbol)ve Mediaset (TV yayncl) gibi talyann en byk irketlerini bnye-sinde tayan devasa bir oluumdur.19 1986 ylnda lke apnda uydu yoluyla tv hizmeti vermek zere lisansla kurulan BSB1986 ylnda lke apnda uydu yoluyla tv hizmeti vermek zere lisansla kurulan BSB(British

Satellite Broadcasting)Kasm 1990da,Skyla birlemi ve yeni irketBSkyBadn almtr.20 Ancak btn tas ye abalarna karn Avrupann baz lkelerinde (Bosna Hersek Hrvatis-Ancak btn tas ye abalarna karn Avrupann baz lkelerinde (Bosna Hersek Hrvatis-

tan, talya, Polonya, Romanya ve ngiltere) halkn tercih ettii televizyonlar, ticari kanallar-dan ziyade kamu hizmeti yaynclar olmaya devam etmektedir (Baknz, EUMAP, 2005: 42).


19/36

Medya ve etik < 79

Berlusconi gibi Murdoch da siyasetle ve ok farkl corafyalardaki siyaseti-lerle kurduu zel ba sayesinde medya piyasasndaki ykselii garantialtna almaktadr. rnein Margaret Thatchera verdii medya destei,ngiliz piyasasndaki genileme srecinde byk yer tutar. Murdoch,ngilterede Thatchera verdii medya desteini, baka corafyalarda baka ynetimlere vermektedir. rnein, Asya pazarndaki hakimiyeti-ni zellikle uydu yaynclyla (Star TV) pekitirirken, bu corafyada-ki hkmetlerle pragmatik ilikiler kurar. Murdoch, 1994te, yani StarTVnin ounluk hissesini ele geirdikten sonra, Asya pazarna 1991ylnda girmi olanBBC World Service TV yi uydu platformundan ka-rr. Bu ise,BBC WSTV nin inin byk bir blm ile Tayvan, Hong

Kong ve Moolistana ynelik yaynlarnn sonu anlamna gelmektedir.Murdochun bu kararnda, BBCnin Mao Zedung belgeselinden honutolmayan in hkmetinin desteini kazanma arzusu egemendir. (Shrik -hande, 2001)

Bu dnemde kresel ve ulusal nansal yaplar ylesine krlgan bir hale gel-mitir ki, haberciler bu konuda mthi bask altna sokulmaktadr. Byk bir sektr ya da holdingi zarara urataca varsaylan olaylarn haber-letirilmesine kar ak bir muhalefet vardr. Bu muhalefet, olaanst

dnemlerde olaanst snrlamalarla sonulanabilmektedir. ABDninIrak igalinden ksa sre sonra, 24 Mart 2003te New York Borsas(NYSE) iki El Cezire muhabirinin akreditasyonunu iptal etmitir. Borsaszcs Ray Pellechia, gvenlik gerekesiyle borsann yalnzca sorum-lu habercilere eriim salayacan bildirmi, ksa sre sonra teknoloji borsas Nasdaqda NYSEnin bu kararn uygulamaya geirmitir. Borsa,kararn El Cezirenin igal haberleriyle balantl olduu iddialarn inkrettiyse de, gereke ok aktr.

Trkiyede de gerek hkmetler, gerekse dier iktidar temsilcileri sklklahabercileri milli ekonomiyi ya da belirli bir sektr zarara uratacak ha- berlerden Trkiyenin kredi notunun dmesi gibi olaslklar ya damilli kar gibi kutsanan gerekeler gsterilerek- kanmalar konusun-da uyarrlar. Bu uyarlara bir biimde uymayan gazetecilerin kar kar-ya kalacaklar en basit yaptrmlardan biri iten karlmak, daha beteriise, kartel benzeri eilimler de tayan medya piyasasnda btn gve-nilirliini yitirmek, baka i bulamamak ve yavaa unutulmaktr.


20/36


Medyada liberal ve neoliberal etik

1980lere kadar medya, zellikle haber medyas, halkn haber alma z-

grl ve ifade zgrl ile birlikte, bunlarn temel koulu olarak bamszlk nosyonlarna dayanan liberal oulcu paradigma ere-vesinde tanmland, meruiyet alann bununla izdi. 80lerde ise iinrengi byk lde deiti. Devletten, sermayeden ya da belirli kargruplarndan bamsz bir medya kavram, yeni hegemonya projesineok da uygun bir alan salamamaya balad. Kapitalist medya yapsalolarak btn bunlara (devlet, sermaye, vd.) her zaman u ya da bu l-de bal kaldysa da, bu ilikiyi perdelemek konusunda tarihsel birdestee sahipti: 1800lerin banda ABDde ortaya kan metelik gaze-teleri ve onun etrafnda gelien tarafszlk, nesnellik, dorulukgibi etik kodlar (bkz. Schudson, 1978; Hallin, 2005) genel anlamda basnsektrnde, 1900lerin ilk yarsnda tanmlanan kamu hizmeti yaync-l gibi nosyonlar (bkz. Seaton, 2003) ise elektronik yaynclk alann-da, kapitalist retimin konjonktrel taleplerine uygun bir medya iinelverili vasatlar oluturdu. Liberal oulcu paradigma ierisinde dr-dnc g olarak tanmlanan medyaya, bylelikle siyasetin dnda bir kurum stats kazandrld. Dar anlamda siyasetle ya da siyasilerle

ilikisi ortaya ktnda eletirilerin hede oldu, kusurlu bulundu.

20. yzyl boyunca giderek daha geni bir retim cephesine yaylan kapi-talist medyay ynetenler, yani byk sermaye gruplar, onlarn ni-versite krslerindeki destekileri ve bizatihi gazeteciler srekli olarak devletten bamsz, tarafsz, kamu bekisi bir medya idealinicanl tutmaya altlar. Devletin ya da patronun gazeteciye dorudanmdahalesini byk bir su olarak iaretlediler21.

Oysa kapitalist retim tarz ierisinde bu ekilde tanmlanan bir bamsz-lk, aktif rza retimi iin yararl bir mittir. Gazetecinin haberi yazarken ba baa kald sorun, devletin, byk sermayenin ya da patronun21 Amerikan gazeteciliinde en kutsal deerlerden biri olarak sahiplenilen editoryal zerklikleAmerikan gazeteciliinde en kutsal deerlerden biri olarak sahiplenilen editoryal zerklikle

ilgili tartmalar, tam da gazetecilerin greli zerkliinin byk lde yitirildii son dnem-de ykselmektedir. Bu tartmann son rnei ise, 2007 ylnda Rupert Murdochn,Wall Street Journal bnyesinde tayan Dow Jonesu satn almas srecinde yaanmtr. Sattan ncegazetenin yazarlar tarafndan kaleme alnan bir yaz, Murdochn, satn ald basn organla-rnda alan gazetecilere verdii editoryal gvence konusunda ne denli bozuk bir sicile sahipolduunu ayrntlaryla ele almaktadr. (Stecklow vd., 5 Haziran 2007).


21/36

Medya ve etik < 81

dorudan mdahalesi deildir. Ancak meseleyi dardan, dorudanmdahale gibi sunmak, dorudan mdahalenin gzkmedii her yer-de gazeteci bamszlndan objektif, tarafsz haberden bahset-me ve ou kez maniplasyonu gizleme, rtbas etme imkn salar.22

Liberal anlatda maskelenen en nemli olgusal gerek, hkim medyann ik -tisadi bir iletme olarak kr gdsyle hareket etmesidir. Ve kr amal bir kurum, ska iddia edildii gibi saf biimde kamu karn koru-maz ve temsil etmez; dnyann prestijli yayn organlar kendilerine d-nk popler eletirileri (zel hayata mdahale, kayna belirsiz haber,vb.) sklkla halkn haber alma zgrl erevesinde savuturur;Trk basnnda ise bir yandan bu eletiriler gsz kalrken, dier yan-dan editrler Batdaki savunmalarn silik kopyalarn retirler. Dahada kts bu kesimler, rakiplerine kar (dier medya kurulularna,hkmete ya da tehdit edilmesi gereken baka kii veya kurumlara)en tuhaf saldr biimlerini denemekten ekinmez. Ksacas, prestijli yada deil, medyay kontrol eden gler srekli olarak, medyann etik kodlar biiminde sunulan temel normlarn tutarszlklar ierisine g-ml boluklardan yararlanr:

... medyann hakim etii, yine her sylem gibi bir kurgudur ve iktidarmcadelesi iinde kurulur ve bu mcadeleyi gizlemeye yarar. ()

() medya etii dediimiz sylemsel yap esasnda ii bo kural ve ilkelerbtnnden baka bir ey deildir. Ne var ki bu boluk medyann gncelahval ve eraitine denk decek uygulamalarla doldurulur; esas olarak damedyada ve medyann konumland genel mekndaki iktidar ilikilerinceekillendirilir.(Mutlu, 2005)

Liberal basn anlay, bu iktidar ilikilerine kar tarih-d bir konum al-may tercih eder. Oysa kapitalist toplumlarda gazeteciliin evrimiyle bantl olarak medya etii tartmalarnn da bir tarihi vardr. DavidHesmondhalgn (2002) da belirttii gibi 1970li yllarda ortaya kan birok sosyolojik alma, gazetecilerin, gazete sahipleri ve yneticile-

22 Habercilerle iktidar sekinleri (Baknz, Mills, 1974) arasndaki yaplanm ilikilerinhaberleri nasl biimlendirdii ve bu biimlenme iinde toplumda var olan eitsiz iktidarilikilerinin haber medyas tarafndan nasl yeniden kurulduu 1970li yllardan itibarenngilterede gerekletirilen pek ok aratrmada aka ortaya konulmutur (nal, 2008).


22/36


rinin taleplerinden greli zerk altklarn ileri srmtr (Tuns-tall, 1971; Tuchman, 1978; Gans, 1979). Ancak, zellikle ekonomi politik yaklam benimseyen baz yazarlar, sz konusu zerkliin abartld-n belirtirler. rnein James Curran greli zerklik yerine lisansl/izin verilen zerklik ifadesini yelemektedir: Gazetecilerin bamsz-lna, bu bamszlk, altklar kurumun talepleriyle uyumlu olduusrece izin verilir (Currandan akt. Hesmondhalg, 2002: 163). Curran bu balamda 1970li ve 80li yllar, ngiliz gazeteciliinde bir kaymamomenti olarak iaretler. Bu dnemde ngiliz basn, yeni bir mdaha-leci sahipler kuann etkisi altnda, bundan nceki dneme gre ok daha partizan bir tutuma doru evrilmitir.

Bu tutumun art sarsntlar, 1980li yllarda arlk ve yaygnlk kaza-nan neoliberal politikalar ve onlarla birlikte ortaya kan yeni etik prob-lemlerdir. Son dnemde medya etiinin belirgin bir tartma konusuolmas byk lde gazetecilik standartlarn yerinden oynatan nes-nel srelerle ilikili kukusuz23. Bu srelerin bir yzn endstridekideimeler oluturuyorsa, dier yanda buna bal olarak gazeteciliinemek piyasasnn dnm de baka bir etik problemler ann temel bileeni haline gelmektedir. Sonraki blmde temel olarak gazetecile-

rin yer ald emek piyasasndaki dnmler ve mesleki snrllklarirdelenecektir.

Gazetecilerin dnyas;eski ve yeni rntler, kurallar, snrlar

Gazeteciliin evriminde profesyonelleme, en nemli etik tartmalarlakout bir seyir izlemitir. Gazetecilik etiinin youn olarak gndemegeldii, ilk gazetecilik okullarnn ald 20. yzyln balarnda (Fer-r, 2009) haber, olgusalla dayanan ve yorumdan farkl bir nitelik ka-zanrken, gazeteci de kendisini, olgulara en yakn, nemli bir ahsiyetolarak grmeye balamtr.23 Ahlaki deerler sadece gazeteciler iin yakc bir konu deil. ABDde yakn zamanda yaplanAhlaki deerler sadece gazeteciler iin yakc bir konu deil. ABDde yakn zamanda yaplan

bir aratrmada, bugn iin ABDnin kar karya olduu en nemli sorunun ne olduusorusuna verilen yantlarda, % 32 ile ahlaki deerlerin dmesi liste ba olmu. Bu sorunu% 19la okul ve hastane gibi kurumlarn iyi ilememesi izliyor. 3. Srada, zenginle fakir ara-sndaki uurum (% 14), 4. srada su ve iddete kar gvenlik zaaf, 5. Srada ise iktisadigvenlik kaygs; i alanlarnn baka lkelere kaymas (kaybedilmesi) (Gilens, 1999: 210).


23/36

Medya ve etik < 83

Gazeteciler, belirli gnlk rutinler iinde ve bir meslek ideolojisiyle donan-m vaziyette haber yaparlar. Meslek ideolojisinin nemli bir unsuru,kendisini bamsz ve yksek statl bir elit olarak grmektir24. Gazete-ci, en nemli kiilerle grebilir, ona houna gitmeyecek sorular sora- bilir, halk aydnlatr, vb. Oysa gazeteci, yzyllk bir meslek ideolojisiy-le kuatlm olduunu genellikle fark etmez, kendisini snrlandrannsadece yasalar, hkmetler, byk gler, vb. olduunu dnr.Onun iin haberi kim yapar sorusunun yant aka gazetecidir.Kaynaa bu denli baml bir sylemin, haberin asl yapcsnn haber kaynaklar, yani toplumda g sahibi olan sekin bir snf olduu, belirli konularn sistematik olarak haber deeri klasmannda yer bula-

mad, toplumun geni kesimlerinin haber metinlerinde salt kurbanya da bozguncu gibi gsterildii gereiyle yzlemek bu gelenekselkimlik kalplar, stat arzusu, snf d bir kategori olarak var olduudncesi, vb nedeniyle de kolay deildir. Gn ierisinde gazetecinin bir olayn belli bal balantlarn, btn bileenlerini, btn etkilenen-leri ile birlikte irdelemesi, derinlikli bir olay analizi yapmas neredeyseimknszdr. Bu i artk aratrmac gazeteci olarak kategoriletirilen bir kesime braklm gibidir.

te yandan, haber konularnn seiminden, haberlerin verili biimine ka-dar haber sylemi, tarihsel olarak yaplamtr. Bu yaplama, farkldnemlerde farkl editoryal tutum ve iblm kalplaryla kendisinigsterir. Robert McChesney (2008: 36-7), bu bakmdan 1940l yllarla1980ler arasndaki temel farklardan birinin, ii snf haberlerinin hemmedyadaki temsili, hem de bu konuyla ilgilenen muhabir ya da editrsays bakmndan yaanan arpc deiim olduunu vurgular. Emek 24 Haber zerine nc almalaryla bilinen Michael Schudson, katld saysz toplantda

gazetecilerin haberin inas, haberin oluumu/yapm, sosyal gerekliin inas gibieletirel analizleri kendi varolularna kar bir saldr gibi algladklarndan bahseder. Ga-zetecilere gre kendileri sadece dnyay olduu gibi yanstmakta, sadece olgularla ilgi-lenmektedirler. Gazetecilik leminde mnferit tarafgirlik, sansasyonalizm, doru olmayanhaber, vb. sz konusudur elbette ama sorumlu bir gazeteci asla, asla, asla haberi arptmaz.Bu savunmalara kar Schudsonun (1997) yant yledir: Biz gazetecilere haberiarptyor-sunuz demedik, onlara sadece haberi oluturuyorsunuz/yapyorsunuz diyoruz. (We didntsay journalists fake the news, we say journalists make the news). Schudson, gazeteciliin meslek ideolojisini ise yle tanmlar: [Gazetecinin] bilincine derin biimde kk salm olan, habereilikin yargnn(news judgment)kltrel bilgisi (2001: 153). Gazeteciliin mesleki ideoloji-siyle ilgili temel tartmalar iin ayrca baknz, Schlesinger, 1978; Golding ve Elliott, 1979;Deuze, 2005a ve 2005b.


24/36


hareketinin gl olduu 1940l yllarda Amerikan gazetelerinde tamzamanl emek haberleri editr ya da muhabiri kaynadn belirtenMcChesney, 1937deki Amerikan otomobil iileri sendikasnn oluu-muna yol aan grkemli Flint25 eyleminden sonra, o gne dek yaplanen byk eylem olan Pittstown grevinin26 , medyada kendisine yeterlilde yer bulamadn belirtmektedir.

Deien mlkiyet ilikileriyle bantl olarak son dnemde gelenekselmedya sektrlerinin yeni medya ile btnlemesi farkl bir organizas-yon, iblm ve istihdam yapsnn ortaya kmasna neden olmak -tadr. Eskiden basn, sinema, yaynclk, telekomnikasyon, vb. olarak

farkllam, enikonu tanml endstriyel alanlar, artk sadece ismi ze-rinde bile belli bir uzlamn olmad, hem krllk hem de istihdamyaps asndan belirsizliklerin hkm srd bir tr nebulayadnmtr. Gnmzde geleneksel endstriyel kategoriler yerini, birbirleri arasnda geienlikler barndran iletiim, bilgi ve ileti-im, ierik, elence, yaratc, vb. gibi isimlere brakmaktadr27.te yandan iletiimin, zellikle okuluslu irketlerin farkl corafya-lara uzanan yatrmlarnda oynad temel ilevin ve baka sektrlerle btnleme anlamndaki ultra-apraz mlkiyet ilikilerinin younla-mas, tanmlama ve sn andrma sorunlarn katmerlendirmektedir.Endstri adlarnda yaanan karmaa, i tanmlarnda ve ilerin s-n andrlmasnda da yanksn bulmakta; belirli bir ite uzmanlaankiilerin (rnein gazeteci) yerini, birbirinden farkl birka ii birlikteyrtebilen (rnein, kamera kullanan ve kurgu yapan gazeteci) eitli becerilere sahip (multi-skilled) kiiler almaktadr. Yeni yapda geleneksel

25 Flint, sadece ABDnin deil, dnyann da en byk otomotiv devlerinden General MotorsunMichigandaki retim kompleksinin bulunduu blgedir. iler hem ilikleri, hem de gnlk gazetelerin gndemlerini 44 gn boyunca igal etmitir. gali rgtleyen Birleik Otomo- bil ileri Sendikasnn (UAW) ye says, 1 yl iinde 30.000den 500.000e ykselmitir. Bukonuda baknz, Kraus, 1993;New York Times , 12 ubat 1937.

26 ki yla yaylan grev, Virginia ve Kentucky eyaletlerindeki Pittston maden iletmelerinde(Pittston Coal Company) alan ve Amerikan Birleik Maden ileri Sendikasnda (UMW)rgtl yzlerce maden iisi ve eylemlere bil il katlan ailelerini kapsayan nemli bir iieylemidir (Brisbin, 2002) Ancak McChesneynin de belirttii gibi, yzlerce aileyi aylarca se-ferber eden ve muhtelif iddet eylemleriyle bastrlmaya allan bylesi bir olay, medyadaolduka snrl dzeyde yer bulabilmitir.

27 Sz konusu isim ya da sn andrma gln yanstan bir alma iin rn. baknz, Auf -rant ve Nivlet, 2001.


25/36

Medya ve etik < 85

medya profesyonellerinin istihdam koullar deiirken, gra k ve diji-tal tasarm ya da web ve grsel iletiim tasarm gibi ykselen i alan-lar, geleneksel medya sektrnn yeni medya ile btnletii, i alan-larnn belirsizletii, tanmlamaya, snrlandrmaya ve dzenlemeyedirenen tipik yerler olmaya balamaktadr. Esasen, gnmzde olduk -a deiken pazar yapsnn talepleri dorultusunda ekillenen almakoullar, yeni teknolojilere bal yeni beceriler ve esnek istihdam gibiiki temel olgu zerinde ykselmektedir. (bkz. Christopherson, 2004).Ayrca yeni mimaride hem geleneksel hem de yeni medya alanlarndaalan iiler, zellikle cretlerin ve i gvencesinin greli olarak azal-d, sendikaszlamann artt ve bunlara bal olarak eitli olumsuz

alma koullarnn yaygnlat esnek bir istihdam yapsna karmcadele etmek durumunda kalmaktadrlar.

Uluslararas Gazeteciler Federasyonunun bir aratrmasna gre (IFJ, 2006)gazeteciler ve medya iileri son 20 ylda artan oranda atipik istih-dam koullarnda almaya zorlanmakta; geici iilik, para ba ive belirsiz ya da gizli istihdam yaygnlamaktadr. Atipik i ilikileriterimi srekli ya da kadrolu almayan kesimler iin kullanlmakta veunlar kapsamaktadr:

ksa dnemli szlemeler,

taerona bal alma,

istisnai iler (casual work) ,

geici alma,

serbest alma (freelance work)28

Aratrmaya katlanlarn atipik almann en olumsuz sonular ile ilgilisoruya verdikleri yantlarn dalm yledir:

28 Atipik almann alt kategorisinde yer alan freelanceler, kendi hesabna alan ve emeini,uzun sreli bir szleme ya da ballk olmakszn eitli iverenlere satan kiilerdir. ngiliz-cede bu kategoridekiler iinstringer ya da correspondentszckleri de kullanlr. Atipik iilergenellikle zaman, kelime ya da yk bana para alrlar. (Baknz, IFJ, 2006) Bu trden al-anlarn tamamnn cretlerinin dk seyrettiini ya da olumsuz yaam koullarna sahipolduklarn sylemek doru olmaz, zira medya sektrndeki pek ok freelance alan, biryandan baka bir ile ya da mali birikimle hayatn idame ettirmekte ve ayn ii yapan sreklialanlardan daha yksek cretlerle istihdam edilebilmektedir.


26/36


27/36

Medya ve etik < 87

cak bu konuda da krenin ok farkl pratiklerle blndn gzle-yebiliyoruz. Yine yeni mimarinin bir zellii olarak sendikal haklardave rgtlenme olanaklarnda kresel bir gerileme yaanrken bu duru-mun gazetecilikte de yanklarn bulmamas mmkn deildi. Nitekim1980li yllardan itibaren dnyann pek ok yerinde rgtszln veesnek istihdamn kural olduu bu sektrde iten karmalar rutin i-lemlere dnmtr. ten karlma basksn srekli hisseden bir top-luluk iin ise etik gazetecilik bir retorikten ibaret hale gelmektedir.31

te yandan, geleneksel etik deerleri iselletirmi muhalif bir gazeteciyisnrlandran, sadece Murdoch gibi sahipler, Thatcher gibi babakan-

lar ve onlarn politikalar deil, ayn zamanda meslein doasnailikin baz zelliklerdir. Her eyden nce, haber, kaynaa baml birmetindir; yani gazeteci, kendi zgn diliyle ve/veya ben zamiriylekonuamaz, mutlaka toplumda ne km, akredite kaynaklar ko-nuturmak zorundadr. Toplumda belli bir iktidar alann igal edenkiiler, bilginin kontrolnde de sz sahibi olmaktadr. Gazeteci bu ilikiierisinde bir sre sonra kaynan yer ald ebekenin zsel bir para-s dahi olabilir32. Haber kayna, haber kuruluu ve haberci arasndakietkileim, enformasyon aknn kontrolnde nemli bir mcadele ala-ndr. (Manning, 2001: ix).

Nitekim, yaymlanan haberlerdeki kaynaklara ilikin yaplan pek ok ara-trma, gazetecinin sistematik biimde toplumda hakim olan glerin31 1980lerin ortalarnda Rupert Murdochn, Thatcher Hkmetinin ak desteiyle, rgtl n-

giliz gazeteciliini tas ye giriimi, bu alandaki dnmn ilk rneidir. 1984-85 yllarndayaanan byk madenci greviyle birlikte Wapping olay, ngiliz ii snf hareketi tarihin-de bir dnm noktas olmu, bu srete sendikal mcadele nemli lde kan kaybetmitir.Esnek istihdam, grev yasa, pek ok iiyi yerinden edecek olan yeni teknolojiler, sendikalgvencenin tas yesini salayan yeni yasal dzenlemeler gibi pek ok negatif uygulamaya

kar 24 Ocak 1986da grev karar alan 6.000 ii, 5 Ocak 1987 tarihinde eyleme son vermek zo-runda kalmtr. Sonu olarak, 1988 yl itibaryla neredeyse btn ulusal gazeteler, gelenekselgazeteciliin simgesi olan Fleet Streeti terk ederek Wappingin bulunduu Docklandsa yer-lemi, ngiliz basnnda sendikann gc byk lde krlmtr. (ayrntl bilgi iin bak-nz, Fraser, 1999; Littleton, 1992; Oatridge, 2009). Trkiyede de gazete ve dergi brolarnnBabaliden kitelliye tanmas sreci, Fleet Streetten Wappinge tanma srecini anmsatan biimde salt mekansal deil, belirli bir politik yer deitirme olarak okunabilir.

32 rnein diplomasi muhabirliinde uzun sre alan gazetecilerin bir tr diplomatlamasrnein diplomasi muhabirliinde uzun sre alan gazetecilerin bir tr diplomatlamasyaygn bir durumdur. Amerikal yazar Joan Didion, Washingtondaki politika muhabirlerininartk profesyonel bir siyaset snf haline geldiini belirtmektedir. Bunlar, balangta me-safeli yaklatklar Hkmet ya da Kongre yetkilileriyle artk bir tr kader birlii ierisindealmaktadr. (Madrick, 2000)


28/36


szn kamuoyuna tadn gzler nne sermektedir. rnein, Al-manya ve svireyi kapsayan bir alma yaynlanan haberlerdeki resmiaklamalarn, basn toplantlarnn ve halkla ilikiler (PR) ajanslarna bamlln aka gstermektedir. (Rolke ve Wolfftan akt. Morresi,2006: 94). Morresi, bu konuda, zellikle habercilerin PR ajanslarna ba-mllna odaklanan Barbara Baernsin pek ok empirik almasnda rnek olarak gstermektedir. Baerns, bu alandaki ilk almasnda(1979), yerel ya da blgesel olarak datlan drt gazetenin belli bir ir-ket zerine yaymlad yazlarn % 42sinin irket duyurularnn bire- bir kopyas ya da ksaltlm halleri olduunu gzler nne sermekte-dir. Baernsn daha sonraki almalar da (1985) kaynak bamllnn

arpc rneklerini sunmaktadr.Mevcut mlkiyet ve kontrol yaps ierisinde ekillenen gazetecilik rutin-

leri, kendisini alternatif olarak sunan medya kurulularn da ayn dili benimsemeye zorlar. Bamsz kalmaya alan alternatif oluumlarda ister istemez kendilerini ayn paradigma ierisinde tanmladndan bu medya dili tarafndan kuatlr ve massedilir33. Gazetecilik rutinleri,her iki kesimi kuatan mesleki snrllklardan biridir. Gazeteci gn iin-de salt kendi uzmanlk alanndaki konularn peinde koarken, olaylar btnl ierisinde grmekten uzaklar ve zamana kar yarrken,meseleleri etra ca inceleme, entelektel kanallarn gelitirme, vb. an-sndan tamamen yoksundur34.

Gazetecilerin zgrl ile baka zgrlk alanlar sklkla birbirininkarsnda konumlandrlr. rnein mahremiyet hakk, sklkla halknhaber alma zgrl nosyonuyla atmaktadr. Ancak halkn bilgiyeya da habere olan ihtiyacnn kkeninde yatan ortak iyi yaam ya da

33 Trkiyeden bir rnek vermek gerekirse, yaanan doal afetlerle ilgili olarak anaakm med-yann Babakanlk, valilik, vb. devlet kurumlarn gvenilir kaynak olarak kullanmas ile al-ternatif medyann, demokratik bir kitle rgt olanTMMOB yneticilerini kaynak olarak kullanmas arasnda bu balamda bir fark kalmaz.

34 Epstein, mesleki rutinlerin dna klan baz rneklerde gazetecinin konumunu irdelerken bunun ender rastlanan bir durum olduunun altn izer. Epstein (akt. Eliasoph, 1988), tariheWatergate olarak geen olayn Beyaz Saray muhabirleri deil, basit bir hrszlk haberi yap-maya alan polis-adliye muhabirleri tarafndan tesadfen ortaya karldn rutin-dlarnek olarak vermektedir. Molotch ve Lestera (akt. nal, 2008) gre gerekten de gazeteciler,rutin dna nadiren kmakta ve kaynak bamll onlar dorudan haber kaynaklarna yanipolitik, ekonomik ve askeri sekinlere tabi klmaktadr.


29/36

Medya ve etik < 89

halka kar sorumlu, demokratik ynetim gibi idealler bu tartmalarahibir zaman nfuz etmemektedir35. En nemli kamusal sorunlarda etik bir duruu savunan kimi haber ve yorumlarda, son derece arasalc vetutarsz bir tavr grmek mmkndr.

Bamszlk, tarafszlk ya da nesnellik mitolojik karakterler tar ama bun-lar, sosyopolitik koullar deitike baka trden sylemlerin ierisindeyaamaya devam ederler. Tekellemenin dizginlenemez biimde artt1980li yllarda yatay, dikey ve apraz ve ultra-apraz tekelleme rn-tlerine sahip olmaya balayan36 , medyann her alannda ulusal snr-lara smayp geni uluslararas pazarlara yatrm yarna giren dev

irketlerin gerek kendi hkmetleri, gerekse gittikleri corafyalarn si-yasi otoriteleri ile ilikilerini ho tutma ihtiyac, Currann altn izdiigibi gazetecileri daha farkl bamllk ilikilerine doru itmitir37. Artk haber ile iletme ve reklam birimlerinin birbiri iine daha fazla girdii,sahiplerin hem medya hem de medya-d sektrlerdeki karlarnn,haber retim srecinin neredeyse her aamasna nfuz ettii, yereltatlar hesaba katan ama yerel hkmetlerin baskc uygulamalarnakaytsz kalan sahip ve yneticilerin hkmettii, haberle reklam arasn-35 Mahremiyet hakknn medya tarafndan ihlal edilmesinin sanat alanndaki nemli bir rnei,

Heinrich Blln (1999) 1970lerde Baader-Meinhof yesi olmakla sulanan bir kadnn trajik yksnden yola karak yazdKatharina Blumun inenen Onuruadl romandr. Gerek bir olaydan yola klan romanda, medyann haber oluturma zgrl ile zel yaamndokunulmazl arasndaki atma ilenir. Ak olduu erkek Baader-Meinhof yesi olanKatharina Blumun onunla ilgili olaylar ve soruturmalar sansasyonel bir slupla haberle-tiren gazetecilerin kurban olmutur. Medya, kadnn kiisel hayatyla ilgili yalan-yanl birdizi haber yapar ve bu haberler onu hem toplum hem de en yakn evresi karsnda savun-masz brakr. Romann sonunda Katharina, onurunun krlmasna nemli bir katk yapangazeteciyi ldrr

36 Yatay btnleme: ayn trmediumdan birden fazlasna sahip olma (r: 2 gazete), Dikey b-tnleme: bir mediumun retim, datm ve tketim aamalarnn tamamnn kontrol altnaalnd yaplama (r: kt retimi + matbaa + datm), apraz btnleme: farkl trdekimediumlara ayn anda sahip olma (r: gazete + televizyon), Ultra apraz btnleme: medyaalannn dndaki sektrlerde de etkin olma (rn: medya + enerji + ticaret + otomotiv).

37 James Curran ve Myung-Jin Park (2000), medya zerine alan Amerikan ve ngiliz akade-misyenlerde, kendi gelimi kapitalist dnyalarna younlap dnyann geri kalanyla ilgi-lenmemek (western parocialism) yznden giderek artan bir utan duygusundan sz ederken, bunun bir yansmas olarak farkl corafyalarn karlatrmal analizine dayal almalarnnemini vurgularlar. Medya etii konusunda da benzer bir farkndalk sz konusudur. Bukaygnn rn olan ve farkl corafyalardaki etik sorunlar ortaya koymaya alan bir der-leme iin rnein baknz, Christians ve Traber, 1997. Ayrca Avrupa, Kuzey Afrika Orta Douve Mslman Asya lkelerindeki etik kodlarn karlatrmal bir analizi iin Baknz, Hafez,2002.


30/36


31/36

Medya ve etik < 91

Gazetecilik ska Anglo-American icad olarak tanmlanmtr (Chalaby,1996). Gazetecilik pratiinin grece ge gelitii yerlerde mucitlerin iz-lerini grmemek imkanszdr elbette. Anglo-Amerikan gazeteciliindehem dnyann en saygn gazetelerinin hl benimsedii topluma karsorumluluk ilkeleri vardr, hem de neoliberalizmin rktc arasall-, etik deerleri anlamszlatrc zellikleri vardr. Bu izleri takip et-mek isteyen angloamerikan blgeleri dnda kalan yerlerde gazetecili-in etik snrllklar da olanaklar da farkllamaktadr.

Gazeteciliin 18. ve 19. yzyllarda kk salm zgrleimci mirasna sa-hip kmakszn etik sorunlara eilmek, hem ABDde hem de dnyann

geri braktrlm blgelerinde bu sorunu zmemek iin uramaklaedeerdedir. Zira gazetecilik etiinin yaltk, bamsz bir etosu yok -tur. Gazetecilikle ilgili etik deerler, baka meslekler iin olduu l-de, temelde nasl bir dnya hepimiz iin, btn toplum iin en iyisi-dir sorusuna verdiimiz yantta ierilmektedir. Btn insanlarn eitve zgr yaayabilecei bir dnya arzusu, zgrleimci herhangi birtoplumsal projenin paras olmak isteyen gazeteciyi etik yapabilir an-cak. Ancak, bylesi bir arzuyu ya da hayali gerekletirmek iin gazete-ci olmaya gerek yoktur belki ama gazetecilerin, bilgiyle kurduklar zeliliki nedeniyle bylesi bir dnyaya katk sunabilmeleri iin yeterincepratik nedenleri vardr. Bu balamda gazetecilik etiinin snrlaryla il-gili bilgi, etik duruun en nemli kayna olacaktr.

Kaynaklar

Adakl, Glseren (2006).Trkiyede Medya Endstrisi. Neoliberalizm anda Mlkiyet veKontrol likileri. Ankara: topya.

Adakl, Glseren (2009). The Process of Neoliberalisation and the Transformationof the Turkish Media Sector in the Context of the New Media Architecture. Mediating Europe: New Media, Mass Communications and the European PublicSphere. Jackie Harrison ve Bridgette Wessels (der.) iinde. Oxford: BerghahnBooks. 286318.

Arsenault, Amelia H. ve Manuel Castells (2008). The Structure and Dynamics of GlobalMulti-Media Business Networks.International Journal of Communication2:707748


32/36


Aufrant, Marc ve Nivlet, Jean-Marie (2001). Some Concepts for Information EconomyMeasurement: ICT and content sectors.9th Conference on National Accounting.Paris. 21-22 Kasm. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.117.6903&rep=rep1&type=pdf

Avrupa Parlamentosu (2005).Lawfulness of Detentions by the United States in GuantnamoBay. Hukuk ve nsan Haklar Komitesi Raporu, Raportr: Kevin McNamara.ngiltere Sosyalist Grup. 8 Nisan, http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/Doc05/EDOC10497.htm.

Baumann, Arne (2002).Path-Dependency or Governance? The Emergence of Labour Market Institutions in the Media Production Industries in the UK and Germany.Unpublished PhD thesis. European University Institute, Department of Politicaland Social Sciences. Florence.

Bodei, Remo (2006). nsz.Haber Etii. Enrico Morresi, iinde. ev. Frat Gen.Ankara: Dost. 1120.

Bll, Heinrich (1999).Katharina Blumun inenen Onuru. ev. Ahmet Cemal. stanbul:Can.

Brisbin, Richard A. (2002).A Strike Like No Other Strike: Law and Resistance During thePittston Coal Strike of 19891990.Baltimore: John Hopkins University Press.

Campagna, Joel (2006). Sami al-Haj: The Enemy?Comitteee to protect journalists. zelRapor. 3 Ekim, http://cpj.org/reports/2006/10/prisoner.php

Chalaby, Jean K. (1996). Journalism as an Anglo-American Invention. A Comparisonof the Development of French and Anglo-American Journalism, 1830s-1920s.European Journal of Communication , Vol. 11, No. 3, 303-326.

Christians, Clifford ve Traber, Michael (der.) (1997).Communication ethics and universalvalues , Sage, 259-276.

Christopherson, Susan (2004). The Divergent Worlds of New Media: How PolicyShapes Work in the Creative Economy.Review of Policy Research21(4): 543558,http://www.auburn.edu/outreach/ecdi/resources/divergent_worlds.pdf .

Crook, Tim (2009). Freedoms and Responsibilities: Law for Broadcast Journalists.

Broadcast Journalism: A Critical Introduction. Jane Chapman ve Marie Kinsey(der.) iinde. Londra: Routledge.

Curran, James ve Myung-Jin Park (2000). Beyond globalization theory.De-westernizing Media Studies. James Curran (der.) iinde. Londra: Routledge. 318.

Deuze, Mark (2005a). Popular Journalism and Professional deology: Tabloid Reportersand Editors Speak Out. Media, Culture & Society27(6): 861882.

Deuze, Mark (2005b). What is journalism? Professional Identity and Ideology of Journalists Reconsidered. Journalism6(4): 442464.


33/36

Medya ve etik < 93

Dex, Shirley vd. (2000). Freelance Workers And Contract Uncertainty: The Effects of Contractual Changes in the Television Industry.Work, Employment and Society14: 283305.

Edwards, David ve Cromwell, David (2006).Guardians of Power: The Myth of the Liberal Media. Londra: Pluto Press.

EFJ (2002).European best practice survey: Working Conditions of Journalists in the NewspaperSector. Brksel: Avrupa Komisyonu.

Eliasoph, Nina (1988). Routines and the Making of Oppositional News.Critical Studiesin Mass Communication5(4): 313334.

EUMAP (2005)Avrupada televizyon: Dzenleme, politikalar ve bamszlk, zleme Raporu2005: Trkiye , Ankara: OSI.

Ferr, John P. (2009) A Short History of Media Ethics in the United States.TheHandbook of Mass Media Ethics. Lee Wilkins ve Clifford G. Christians (der.)iinde. Londra ve New York: Routledge. 1527.

Fraser, H. (1999).A History of British Trade Unions 17001998. Londra: St. Martins Press.

Future Exploration Network (2007).Future of the Media Report 2007. Sydney.

Future Exploration Network (2008).Future of the Media Report 2008. Sydney

Gans, Herbert (2003).Democracy and the News. New York: Oxford University Press.

Gans, Herbert J. (1979).Deciding whats news. New York: Vintage Press.

Giddens, Anthony (1999).Toplumun Kuruluu. Yaplama Kuramnn Ana Hatlar. ev.Hseyin zel. stanbul: Ayrnt.

Gilens, Martin (1999)Why Americans Hate Welfare: Race, Media, and the Politics of Antipoverty Policy. Chicago: University of Chicago Pres.

Golding, Peter ve Philip Elliott (1979). Making the News. Londra: Longman.

Hafez, Kai (2002). Journalism Ethics Revisited: A Comparison of Ethics Codesin Europe, North Africa, the Middle East, and Muslim Asia.PoliticalCommunication19: 225250.

Hallin, Daniel (2005). Eletirel Kuram Perspekti nden Amerikan Haber Medyas.Kitleletiim Kuramlar. Erol Mutlu (der. ve ev.) iinde. Ankara: topya. 291319.

Hesmondhalg, David (2002).The Cultural Industries. Londra: Sage.

IFJ (2006).The Changing Nature of Work. A Global Survey and Case Study of a Typical Workin the Media Industry. ILO tarafndan desteklenen Aratrma Raporu.

nal, Aye (2008). Gazetecilik Etii.Bilgi ve Bellek7.


34/36


Jarvis, Jeff (2006). Buzz off! This Bloggers Voice is not for Sale.The Guardian. 20 KasmPazartesi, www.guardian.co.uk/media/2006/nov/20/mondaymediasection5 .

Keeble, Richard (2009). Constraints on Journalists and How to Challenge Them.

Ethics For Journalists. Richard Keeble (der.) iinde. Londra: Routledge. 256288.Klinenberg, Eric (2005). Convergence: News Production in a Digital Age. ANNALS,

AAPSS 597(Ocak): 4864.

Kraus, Henry (1993).Heroes of Unwritten Story: The UAW, 193439.Urbana: University of Illinois Press.

Littleton, Suellen (1992).The Wapping Dispute. Newcastle-upon-Tyne: Avebury.

Livingston, Steven (1996).Beyond the CNN Effect: An Examination of Media EffectsAccording to Type of Intervention. Cambridge: The Shorenstein Center on Press.

Livingston, Steven (1997). Clarifying the CNN Effect: An Examination of Media EffectsAccording to Type of Military Intervention.Politics and the Press: The News Media and Their In uences. Pippa Norris (der.) iinde, www.ksg.harvard.edu/presspol/research_publications/papers/research_papers/R18.pdf .

Madrick, Jeff (2000). The In uence of the Financial Media over International EconomicPolicy.International Capital Markets and the Future of Economic Policy. CEPAWorking Paper Series III.

Manning, Paul (2001).News and News Sources: A Critical Introduction. Londra: Sage.

Mc Allister, Matthew P. ve Jennifer M Prof tt. (2009). Media Ownership in a CorporateAge.The Handbook of Mass Media Ethics. Lee Wilkins ve Clifford G. Christians(der.) iinde. Londra ve New York: Routledge. 328339.

Mills, C. Wright (1974)ktidar sekinleri , ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi.

Monbiot, George (2009). Tra guras attempts to gag the media prove that libel lawsshould be repealed.The Guardian , 17 Eyll, http://www.guardian.co.uk/environment/georgemonbiot/2009/sep/17/tra gura-libel-law s.

Morresi, Enrico (2006).Haber Etii: Ahlaki Gazeteciliin Kuruluu ve Eletirisi. ev. FratGen. Ankara: Dost.

Murdock, Graham (1977).Patterns of ownership; questions of control. Londra: OpenUniversity.

Mutlu, Erol (2005). Saddam, kiz Kuleler ve Global Medya Ahlak.Globalleme, PoplerKltr ve Medya iinde. Ankara: topya. 218258.

New York Times(1937.) The First Sit-Down was Begun by Fisher Body Workers atAtlanta Nov. 18, 12 ubat Cuma.

Nissen, Christian S. (2006).Public Service Media in The Information Society. Avrupa


35/36

Medya ve etik < 95

Konseyine bal Enformasyon Toplumunda Kamu Hizmeti Yayncl Grubuiin Hazrlanan Rapor, http://www.menntamalaraduneyti.is/media/MRN-PDF-Althjodlegt/Public_service_media.pdf .

Nissen, Christian S. (2006).Public service media in the information society , AvrupaKonseyine bal Enformasyon toplumunda kamu hizmeti yayncl grubuiin hazrlanan rapor, http://www.menntamalaraduneyti.is/media/MRN-PDF-Althjodlegt/Public_service_media.pdf

Oatridge, Nick (1986/2003)Wapping86: A Photoessay , http://www.coldtype.net/Assets/pdfs/Wapping1.pdf .

Ollman, Bertell (2001). mparatorun Yakuzaya Neden htiyac Var. ev. Y. Bakavak,New Left Review Trkiye Sekisi1: 117148.

Schlesinger, Philip (1978).Putting Reality Together. Londra: Methuen.

Schlesinger, Philip (1994). Medyann Kuatmay Ynlendirme Siyaseti: ran EliliiKuatmas rnei. Medya Devlet ve Ulus: Siyasal iddet ve Kolektif Kimlikler iinde. stanbul: Ayrnt. 66112.

Schudson, Michael (1978).Discovering the News: A Social History of American Newspapers.New York: Basic Books.

Schudson, Michael (1997). The Sociology of News Production.Social Meanings of News, A Text Reader. Daniel Allen Berkowitz (der.) iinde. Londra: Sage. 722.

Schudson, Michael (2001). The Objectivity Norm in American Journalism. Journalism 2(2): 14970.

Seaton, Jean (2003) Part II: Broadcasting history.Power without Responsibility: The Press,Broadcasting, and New Media in Britain. James Curran ve Jean Seaton (der.) iinde.Londra: Routledge. 107234.

Shrikhande, Seema (2001). Competitive Strategies in the Internationalization of Television: CNNI and BBC World in Asia. Journal of Media Economics14(3):147168.

Soumeli, Eva (2002). Action over Employment Conditions in Media Sector.EuropeanIndustrial Relations Observatory (EIRO) , http://www.eurofound.europa.eu/eiro/2002/03/feature/gr0203101f.htm.

Stecklow, Steve vd. (2007). In Murdochs Career, A Hand on the News. His AggressiveStyle Can Blur Boundaries; Buck Stops With Me.Wall Street Journal. 5Haziran, http://online.wsj.com/article/SB118100557923424501.html.

Ta, Ouzhan (2004).Yndeme ve medya endstrisi: letiim Alannda Yndeme Eilimleri.Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek LisansTezi. Ankara.


36/36

Ta, Ouzhan (2006). letiim Alannda Yndeme Eilimleri: Teknoloji, Pazar veDzenleme.Kltr ve letiim9(2): 3362.

Thurlow, Richard (1994).The Secret State: British Internal Security in the Twentieth Century.Oxford: Blackwell.

Tuchman, Gaye (1978). Making news. New York: Free Press.

Tunstall, Jeremy (1971). Journalists at work. Londra: Constable.

Wayne, Mike (2006).Marksizm ve Medya Aratrmalar: Anahtar Kavramlar, adaEilimler.ev. Bar Cezar. stanbul: Yordam.

Gulseren Adakli Gazetecilik Etigini Belirleyen Yapisal Unsurlar Mulkiyet Ve Kontrol Sorunu

Documents

Transcript of Gulseren Adakli Gazetecilik Etigini Belirleyen Yapisal Unsurlar Mulkiyet Ve Kontrol Sorunu