1

Vrz osnova na ~len 55 stav 1 od Zakonot za organizacija i rabota na organite na dr`avnata uprava („Sl.

vesnik na RM” br. 58/00, 44/02 i 82/08) i ~len 25 od Zakonot za osnovno obrazovanie („Sl. vesnik na RM” br. 103/08), ministerot za obrazovanie i nauka donese nastavna programa po predmetot gra|ansko obrazovanie za VII oddelenie na osnovnoto osumgodi{no obrazovanie, odnosno za VIII oddelenie za devetgodi{noto osnovno obrazovanie.

2

MINISTERSTVO ZA OBRAZOVANIE I NAUKA

BIRO ZA RAZVOJ NA OBRAZOVANIETO

Skopje, noemvri 2008

GRA\ANSKO OBRAZOVANIE

OSNOVNO OBRAZOVANIE

NASTAVNA PROGRAMA

3

ZABELE[KA: Soglasno dinamikata za voveduvawe na devetgodi{noto osnovno vospitanie i obrazovanie, nastavnata

programa za u~enicite vo VII oddelenie na osumgodi{noto osnovno u~ili{te od u~ebnata 2009/10 godina e ekvivalentna na nastavnata programa za VIII oddelenie na devetgodi{noto osnovno u~ili{te.

4

1. VOVED Vo nastavniot plan za osnovnoto u~ili{te nastavniot, predmet gra|ansko obrazovanie e zastapen vo

zadol`itelenite predmeti vo sedmo i osmo oddelenie so po eden ~as nedelno, odnosno 36 ~asa godi{no. So nastavnata programa po gra|ansko orazovanie se predvideni mo`nosti za individualizirana i grupna

rabota na u~enicite koja pridonesuva za samostojnost vo razmisluvaweto i primenata na usvoenite znaewa i sposobnosti vo istra`uva~kite aktivnosti na pove}e pra{awa od oblasta na gra|anskoto obrazovanie. Prirodata na nastavniot predmet nalaga dobro osmilena grupna rabota na u~enicite vo nastavata za da se poddr`uva inventivnosta na sekoj u~enik pri razrabotkata na sodr`inite i istra`uva~kite aktivnosti. Vo taa smisla vo sedmo i osmo oddelenie so nastavnite programi po gra|ansko obrazovanie im se ovozmo`uva

na u~enicite da go sistematiziraat steknatoto iskustvo od ovaa oblast od prethodnite oddelenija na osnovnoto u~ili{te, a isto taka da usvojuvaat novi znaewa i iskustva. Sodr`inite od ovoj nastaven predmet se vo tesna korelacija so nastavnite predmeti vo osnovnoto u~ili{te

{to gi izu~uvaat u`enicite vo prethodnite oddelenija, a isto taka i so nastavnite predmeti od sedmo i osmo oddelenie (kako na primer: istorija, na{ata tatkovina, istra`uvawe na rodniot kraj, tanci i narodni ora, proekti od muzi~ka i likovna umetnost, kultura vo evropskata civilizacija, ve{tini za `iveewe, a osobeno so nastavnite programi i akivnosti na u~nicite na ~asot na oddelenskata zaednica vo koi se razrabotuvaat sodr`ini za li~niot i socijalniot razvoj na u~enicite.

5

2. CELI NA PREDMETOT ZA RAZVOJNIOT PERIOD (VIII-IX) U~enikot / u~eni~kata: - da se zapoznava kako se razviva idejata za ~ovekovite prava i slobodi;

- da se zapoznae so Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava; - da se zapoznae so Evropskata konvencija za ~ovekovite prava; - da se osposobi da diskutira za osnovnite ~ovekovi prava, slobodi i gra|anskite obvrski; - da ja uviduva povrzanosta pome|u ~ovekovite prava, slobodi i odgovornosti - da ja sfa}a va`nosta na ~ovekovite prava i gra|anskite obvrski vo op{testvoto; - da se pottiknuva da se zapoznava so idejata za demokratskoto ureduvawe na op{testvoto; - da gi pro{iruva znaewata za ostvaruvaweto na ~ovekovite prava vo Republika Makedonija. - da ja sogleda civilizaciskata va`nost na konceptot za ~ovekovite prava i slobod; - da go zapoznava zna~eweto na za~lenuvaweto na Republika Makedonija vo Evropskata Unija.

6

3. CELI NA NASTAVATA PO GRA\ANSKO OBRAZOVANIE VO VIII ODDELENIE U~enikot / u~eni~kata:

� da gi znae osnovnite ~ovekovi prava i da go objasnuva i razbira nivnoto zna~ewe; � da ja osoznava povrzanosta (uslovenosta) pome|u pravata, slobodite i dol`nostite vo demokratskoto op{testvo;

� da go rabere zna~eweto na poimot odgovornost i da razlikuva vidovi odgovornosti kon sebe, vo semejstvoto, kon lokalnata zaednica, kon dr`avata;

� da se osposobuva da otkriva primeri vo u~ili{teto i vo zaednicata koga ne se po~ituvaat ~ovekovite prava i demokratskite vrednosti;

� da go razbere pravoto na razli~nost i da razviva ~uvstvo na me|usebno razbirawe i tolerancija kon pripadnicite na drugi kulturi;

� da go otkriva zna~eweto na poimite ednakvost, razli~nost, pravda, avtoritet, (vlast), sopstvenost, privatnost;

� da znae kako se za{tituvaat ~ovekovite prava; � da go soznava zna~eweto na poimot demokratija; � da ja sfati ulogata na gra|anite i gra|anskite zdru`enija vo R.Makedonija; � da se zapoznae so nastanuvaweto i ulogata na Evropskata unija, nejzinite simboli i institucii.

7

4. KONKRETNI CELI Tema: ^ovekot, ~ovekovi prava i odgovornosti (20 ~asa)

Celi Sodr`ini Poimi Aktivnosti i metodi U~enikot/u~eni~kata: - Da osoznae deka samo ~ovekot e vo sostojba da go razbere, protolkuva i menuva svetot;

- da sfati deka ~ovekot mo`e da `ivee na razli~ni na~ini (da izbere svoj `ivoten stil) i taa razli~nost treba da se po~ituva;

- da sfati deka zadovoluvaweto na potrebite i `elbite treba da bidat vo soglasnost so pravilata vo zaednicata;

- da sfati deka preku ~ovekovite prava lu|eto ne gi zadovoluvaat svoite `elbi, tuku osnovnite potrebi koi mu obezbeduvaat dostoen `ivot;

[to se i kako nastanale ~ovekovite prava

@elbite, potrebite i ~ovekovite prava. Li~ni i zaedni~ki vrednosti (`ivot, bogatstvo, lojalnost, sloboda, ednakvost, pravda, dostoinstvo, hrabrost, rabotlivost).

Preku razgovor se otkrivaat osnovnite osobenosti na ~ovekot koi go razlikuvaat od drugite biolo{ki srodnici. Se izrabotuva lista na potrebi i `elbi na ~ovekot. ^itawe na delovi od literaturni dela vo koi se obraboteni razli~ni vrednosti. Razgovor po oddelni ~lenovi od slednite dokumenti: Univerzalna deklaracija za ~ovekovite prava, Evropska konvencija za ~ovekovite prava. Ve`bi za naso~uvawe i motivacija na u~enicite. Kviz za ~ovekovi prava.

8

- da se zapoznae so osnovnite ~ovekovi prava;

- da gi znae i da umee da go objasni zna~eweto na gra|anskite i politi~ki prava i slobodi;

- da gi znae socijalno-ekonomskite prava;

- da objasni zo{to se zna~ajni

socijalno-ekonomskite prava vo `ivotot na ~ovekot;

- da osoznae deka ekolo{kite i

razvojnite prava se osnova za kvaliteten `ivot i napredok na zaednicata;

- da znae koi se kulturnite prava; - da se pottikne na po~ituvawe na

razli~nite od sebe nezavisno od etni~kata pripadnost, jazikot, polot, bojata, verata;

- da umee da ja po~ituva i razviva sopstvenata kultura i da gi prifa}a vrednostite na drugi kulturi;

- da se pottiknuva da pridonesuva za suzbivawe na diskriminacija, stereotipni razmisluvawa i predrasudi;

Gra|anski i politi~ki prava Socijalno-ekonomski prava Ekolo{ki razvojni i kulturni prava

Kulturni prava

Pravo na `ivot.Pravo na slobodno zdru`uvawe. Pravo na slobodno izrazuvawe. Pravo na pravi~no sudewe. Pravo na u~estvo vo politi~kiot `ivot. Solidarnost Socijalna pravda Pravo na obrazovanie. Pravo na sopstvenost. Pravo na rabota i za{tita od nevrabotenost. Pravo na osiguruvawe. Pravo na zdrava `ivotna sredina (prirodna i op{testvena) Kulturni razliki i kulturni sli~nosti. Pravo na kulturna posebnost. Pravo na u~estvo vo kulturniot `ivot na zaednicata. Pravo na odmor i rekreacija. Pravo na za{tita na kulturnoto nasledstvo. Diskriminacija. Stereotipi i predrasudi.

Rabota vo grupi; Tekst metoda; Grupni prezentacii. Na dadeni primeri u~enicite gi identifikuvaat gra|anskite, socijalno-ekonomskite, ekolo{kite, razvojnite i kulturnite prava; Ve`bi za otkrivawe na zna~eweto na poimite: solidarnost, sosijalna pravda, kultura, kulturni sli~nosti i razliki, diskriminacija, stereotipi i predrasudi. Se vodi razgovor spored odnapred podgotveni pra{awa na tema-kako se donesuvaat pravi~ni re{enija. Se analiziraat primeri za razli~ni stilovi na `ivot i se dikutira. Analiza na primeri na diskriminacija i stereotipi; Rabotilnica: kako da se nadminat stereotipite. Diskusija.

9

- da sfati deka pravata podrazbiraat i odgovornost;

- da umee da objasni zo{to detskite

prava se specifi~ni; - da umee da go objasni zna~eweto na `enskite prava i zo{to se nare~eni specifi~ni prava;

- da razviva svest za ednakvosta na ma`ot i `enata (rodova ednakvost) i nadminuvawe na sekakov vid diskriminacija;

- da ja voo~i povrzanosta i uslovenosta na pravata i odgovornostite;

- da sfati zo{to treba da se po~ituvaat zakonite, pravilata koi va`at vo zaednicata;

- da znae kakvi vidovi odgovornosti imaat gra|anite kon sebe, kon lokalnata zaednica, kon dr`avata;

- da razbere deka ostvaruvaweto na edno pravo ne treba da zagrozuva drugo pravo;

- da identifikuva primeri na povreda na ~ovekovite prava;

Detski prava @enski prava Odgovornost Povreda i za{tita na ~ovekovite prava

Dete. Vozrasen. Pravo na `ivot. Pravo na opstanok, rast i razvoj. Pravo na za{tita od sekakov vid zloupotreba i diskriminacija. Pravo na aktivno u~estvo i mislewe. Pol. Rod. Rodova ramnopravnost. Diskriminacija vrz `enata. Za{tita na `enskite prava. Normi (zakon, obi~ai, moral). Zakonska i moralna odgovornost. Odgovornost kon sebe, kon semejstvoto, kon lokalnata zaednica, dr`avata. Univerzalnost, nedelivost i uslovenost na ~ovekovite prava. Doma{na legislativa (zakoni), Me|unarodni dokumenti i organizacii za za{tita na ~ovekovite prava

Se izrabotuvaat ilustrirani karti~ki i posteri za detskite prava. Se podgotvuva lista na odgovornosti koi proizleguvaat od pravata. Ve`bi-se analiziraat slu~ai na povredi na detskite prava. Simulacija-svetski den na deteto. Se analiziraat primeri vo koi postoi diskriminacija vrz `enata. Diskusija vo pomali grupi. Ve`bi preku koi u~enicite }e identifikuvaat razli~ni vidovi na li~na odgovornost i odgovornost kon drugite; Razgovor vo vrska so povredite na ~ovekovite prava niz konkretni primeri. Rabota vo grupi. Se

10

- da se zapoznae so na~inite za za{tita na ~ovekovi prava;

- da gi prepoznava instituciite odgovorni za za{tita na ~ovekovite prava.

analiziraat delovi od zakoni i propisi za ~ovekovite prava i odgovornosti vo R. Make-donija. Debata, kriti~ko mislewe, postavuvawe hipotezi, grupna prezentacija.

Tema: Demokratija i gra|anskoto op{testvo (8 ~asa)

U~enikot/u~eni~kata: - da gi naveduva karakteristikite na demokratskoto ureduvawe na op{testvoto;

- da pravi razlika me|u demokratijata i drugi formi na op{testveno ureduvawe;

- da ja osoznae povrzanosta i uslovenosta na demokratijata i ~ovekovite prava;

- da ja sogleda ulogata na gra|aninot vo demokratskoto op{testvo;

Demokratija Ulogata na gra|anite vo demokratijata

Demokratija Demokratski vrednosti. Izbori. Javnost. Ramnopravnost Vladeewe na pravoto. Demokratija i ~ovekovi prava. Gra|anin. Gra|anski prava i obvrski. Gra|ansko zdru`uvawe. Gra|anska inicijativa

Razgovor na tema: demokratski vrednosti, pravi~no vladeewe. Ve`ba-kako izgleda edno pravedno op{testvo. Izrabotka na esei. Izrabotka na poster. Ve`ba: Izrabotka na „Gra|anska povelba” - koi se i kako treba gra|anite na Makedonija da gi izvr{uvaat svoite gra|anski dol`nosti. Rabota vo grupi-gra|anski zdru`enoja.

11

Tema Evropska unija (8 ~asa)

U~enikot/u~eni~kata: - da se zapoznava so idejata za obedineta Evropa i pri~inite za nejzinoto sozdavawe; - da gi znae zemjite-~lenki vo Evropskata unija i zemjite-kandidatki za vlez vo EU; - da gi poznava zaedni~kite simboli na EU; - da gi poznava instituciite na EU; - da objasnuva na koj na~in Evropskata unija im obezbeduva sloboda na dvi`ewe na svoite gra|ani ({engen zona); - da go poznava procesot na pristapuvawe na novi zemji -~lenki vo EU; - da gi identifikuva pridobivkite na gra|anite na Makedonija kako gra|ani na Evrospskata unija;

Evropskata unija i nejzinoto sozdavawe Raboteweto na Evropskata unija Integrirawe na Republika Makedonija vo Evropskata unija

Evropska unija. Simboli na Evropskata unija (himna, zname, Evro) Evropski identitet. [engen zoni. Sovet na Evropskata unija. Evropski parlament. Evropska komisija. Evropski sud Pro{iruvawe na Evropskata unija. Makedonija kako del od Evropskata unija

Istra`uvawe: od ideja do sozdavwe na Evropskata unija. Obrabotka na zna~ajni delovi od dokumenti na Evropskata unija. Rabota vo grupi. Izrabotuvawe posteri so simbolite na Evropskata unija. [emstski se prika`uva na~inot na rabota na Evropskata unija. Grupni prezentacii. Diskusija za perspekti-vite na makedonskoto op{testvo kako del od evropskoto semejstvo.

12

5. DIDAKTI^KI PREPORAKI

Nastavnata programa e oblikuvana soglasno na razvojnite karakteristiki na u~enicite vo VII oddelenie vo

osumgodi{noto osnovno u~ili{te (odnosno VIII oddelenie na devetgodi{noto osnovno u~ili{te) i didakti~kite

elementi koi{to se karakteristi~ni za nastavata na sovremenoto osnovno u~ili{te. Nastavnicite po gra|ansko

obrazovanie svoite podgotovki za nastavata treba da gi razvivaat vrz osnova na celite po nastavni temi i

sodr`ini so soodveten izbor na metodi i aktivnosti vo nastavniot proces.

Nastavnata programa nudi tri nastavni temi za koi se prepora~uva da se organizira interaktivna nastava

spored na~elata za vnatre{no povrzuvawe na sodr`inite i celite od oblasta na ~ovekovite prava i slobodi i

gra|anskite obvrski so sodr`inite i aktivnostite za demokatskoto ureduvawe na op{testvoto.

Za ovie temelni vrednosti na gra|anite na makedonskoto sovremeno op{testvo nastavata po gra|ansko

obrazovanie treba da im ovozmo`i na u~enicite da usvojuvaat znaewa, ve{tini, i da gi podgotvuva da razmisluvaat

i prifa}aat vrednosti koi go unapreduvaat funkcioniraweto na demokratskoto op{testvo. Poradi

specifi~nosta na nastavniot predmet vo u~ili{nata nastava ne treba da se pristapuva povr{no, nitu nezavisno od

istoriskite i op{testvenite uslovi, tuku mnogu prodlabo~eno vo soglasnost so pridobivkite vo oblasta na

~ovekovite prava i slobodi i neposrednata za{tita na ~ovekovite prava i slobodi vo na{eto op{testvo i

prezemaweto na gra|anski obvrski. Vsu{nost, neophodno e u~enicite da se osposobuvaat da go primenuvaat

znaeweto, da ja sfa}aat va`nosta na ~ovekovite prava i gra|anskite obvrski vo u~ili{niot `ivot, vo sredinata i

po{iroko vo op{testvoto, kako najva`en uslov za demokratsko ureduvawe na op{testvoto.

Vo takov kontekst u~enicite ke imaat mo`nost da ja sogledaat i civilizaciskata va`nost na konceptot za

~ovekovite prava i slobodi i za demokratskoto ureduvawe na op{testvoto, na taa osnova }e mo`at da se zapoznaat

13

i so zna~eweto na za~lenuvaweto na Republika Makedonija vo Evropskata unija koja {to e organizirana vrz

principite na slobodata, pravdata, bezbednosta i zaedni~kiot pazar.

Isto taka, mo`e da naglasime deka nastavnata programa po gra|ansko obrazovanie mo`e uspe{no da se

realizira vo u~ili{nata nastava so primena na u~ili{ni metodi i aktivnosti za pottiknuvawe na prodlabo~eno

u~ewe so razbirawe i rasuduvawe, kooperativnost, rabota vo grupi, kako i so samostojno istra`uvawe i otkrivawe

na znaeweto. Toa e nu`no za damo`e da se nadminuva tradicionalniot na~in na u~eweto vo nastavata koe {to e

orientirano samo kon steknuvawe na enciklopedisko znaewe. Nastavnicite po gra|ansko obrazovanie treba da

pridonesat za sozdavawe demokratska u~ili{na klima vo paralelkata da se gri`at za pottiknuvawe i integrirawe

na u~eweto so aktivnostite i odnesuvaweto na u~enicite vo paralelkata, u~ili{teto i po{irokata sredina. Niz

istra`uva~kite aktivnosti, proektni rabotilnici i sl. U~enicite vo rabotnite programi da go iznesuvaat svoeto

mislewe, da prifa}aat vrednosti od oblasta na ~ovekovite prava i za demokratskoto ureduvawe na op{testvoto, da

se vospituvaat za sorabotka i solidarnost so drugite.

Bitna cel na nastavata po gra|ansko obrazovanie e ne samo da se u~i tuku i da se vospituva vo dobro

odnesuvawe kon sebe i kon drugite, da pottiknuva kaj u~enicite zaedni~ko me|usebno komunicirawe i vo

soglasnost so postigawata vo ostvaruvaweto na ~ovekovite prava, demokratskoto ureduvawe na op{testvoto i

gradewe na na{iot op{testven i kulturen identitet.

Nastavata po gra|ansko obrazovanie redovno se planira, organizira i ostvaruva so predvideniot fond na

~asovi {to e utvrden so nastavniot plan. U~enicite vo nastavata se ocenuvaat so broj~ena ocenka koja ima

vlijanie na op{tiot uspeh.

14

- Preporaki za koristewe na godi{niot fond na ~asovi (orientaciono planirawe na nastavnite ~asovi po nastavni temi i celini). Preporakite za godi{niot fond na ~asovite se dadeni kako orientacija, zaedno so konkretnite celi i temi/sodr`ini, {to, sekako, ne treba da go ograni~uva nivnoto preraspredeluvawe, spored potrebite pri realizacijata. Poinakvoto koristewe na ~asovite treba da go procenuva predmetniot nastavnik spored dostigawata na negovite u~enici, t.e. spored promenite vo kvalitetot na znaewata i sposobnostite koi tie gi postignuvaat. - Nastavni sredstva: - u~ebnik izbran na nivo na u~ili{teto za soodvetniot predmet, odobren od strana na ministerot; - drugi izvori na u~ewe vo neposrednata okolina, poseta na specijalizirani institucii i sorabotka so stru~ni lica od lokalnata sredina; - enciklopedii, re~nici, spisanija, dneven pe~at, zakonski akti, me|unarodni dokumenti; - Internet, popularni ilustrirani obrazovni softveri; - audio-vizuelni sredstva i drugi sredstva soodvetni na predmetot. 6. OCENUVAWE NA POSTIGAWATA NA U^ENICITE - Sledewe na postigawata na u~enicite Vo tekot na nastavata redovno se sledat i vrednuvaat postigawata na u~enicite, se pribiraat pokazateli za nivnata aktivnost, za nivnata motiviranost za u~ewe, za sorabotkata so drugite u~enici i sl. (formativno ocenuvawe). Ovaa komponenta e sostaven del na planiraweto na nastavnikot za nastavata i u~eweto. Vo programata se navedeni na~inite na sledewe, proveruvawe i ocenuvawe na postigawata na u~enicite vo ramkite na nastavnite temi. Na~ini na proveruvawe i ocenuvawe: usno, pismeno, prezentacija.

15

Drugi sredstva i postapki za sledewe i ocenuvawe: govorni ve`bi; razgovor/dijalog nastavnik-u~enik, kako i u~enik-u~enik; doma{ni raboti, podatoci od istra`uva~ka rabota. Ocenuvaweto se vr{i so numeri~ki ocenki. 7. PROSTORNI USLOVI ZA REALIZIRAWE NA NASTAVNITE PROGRAMI

Programata vo odnos na prostornite uslovi se temeli na Normativot za prostor, oprema i nastavni sredstva za devetgodi{noto osnovno u~ili{te donesen od strana na ministerot za obrazovanie i nauka so Re{enie br. 07-1830/1 od 28.02.2008 godina. 8. NORMATIV ZA NASTAVEN KADAR

Nastavata po nastavniot predmet gra|ansko obrazovanie ja izveduva nastavnik so zavr{eni studii po sociologija.

Dokolku na konkursot za izbor na nastavnik ne se javi nastavnik so zavr{eni studii po sociologija, nastavata mo`e da ja izveduva i nastavnik so zavr{eni studii po istorija.

9. KOMISIJA ZA PODGOTOVKA NA NASTAVNATA PROGRAMA 1. d-r Antoanela Petkovska, Institut za sociologija, Filozofski fakultet, Skopje 2. d-r Keti Arsovska – Nestorovska, Bitola 3. m-r Ta{e Stojanovski, sovetnik, Biro za razvoj na obrazovanieto, Skopje 4. Gordana Trajkova- Kostovska, sovetnik vo Biroto za razvoj na obrazovanieto, Skopje 5. Blagoja Dimulkovski, OU Lazo Trpkovski, Skopje 6. Nata{a Kuzmanovska, UMC “Nikola [tejn”, Tetovo

16

10. RE[ENIE I DATUM NA DONESUVAWE NA NASTAVNATA PROGRAMA

Nastavnata programa po gra|ansko obrazovanie za VII oddelenie na osnovnoto osumgodi{no obrazovanie, odnosno za VIII oddelenie za devetgodi{noto osnovno obrazovanie ja donese Minister ________________

Pero Stojanovski na den ___________________