GÖKYÜZÜ Mart-Nisan 2016
-
Upload
tad-goekyuezue -
Category
Documents
-
view
223 -
download
1
description
Transcript of GÖKYÜZÜ Mart-Nisan 2016
gökyüzüMART - N?SAN 2016 SAYI 65
TÜRK ASTRONOM? DERNE? ? BÜLTEN?
Footer
First page is dif ferent
Left and right pages are dif ferent
Margins
Background
Spreads
Layers
lumn
Photo with a Caption and a Column 2
1 Photo and 1 Column 2
3 Photos and 3 Columns 2
2 Photos and 2 Columns 3
Back Cover
Chat
G
Gokyuzu
Nötron Y?ld?zlar?
Kütleçekim Dalgalar?n?n Ke?fi
Jocelyn Bell Burnell T ürkiye'deydi
Footer
First page is dif ferent
Left and right pages are dif ferent
Margins
Background
Spreads
Layers
Blank
Cover
2 Photos and 2 Columns
2 Photos and 2 Columns 2
3 Photos and 3 Columns
1 Photo and 1 Column
Photo with a Caption and a Column
Photo with a Caption and a Column 2
1 Photo and 1 Column 2
3 Photos and 3 Columns 2
2 Photos and 2 Columns 3
Back Cover
PAGE
TEXT
SHAPES
IMAGES
TABLE
VIDEO
BUTTONS
SCROLL AREA
COMMENT
Chat
G
Gokyuzu
Günümüzde bilimsel süreli yay?n yapman?n zor luklar?ndan bir i
de her yeni gün gerçekle?en yeni ke?if ve bulgular? günümüzün
h?zl? bilgi al??ver i? ortam?nda gerçek zamanl? olarak sunamamak
olsa gerek. Gökyüzü ile iki ayl?k per iyotta yay?na geçmemizle ilk
yüzle?t i?imiz gerçek bu oldu. Geçen iki ayda haber ve medya
kanallar?n? sallayan L IGO deneyinin ke?fett i?i küt leçekim
dalgalar?ndan, dokuzuncu gezegen olas?l???na kadar birbir inden
önemli geli?meler i Gökyüzü'nde e? zamanl? olmasa da kapsam ve
der inlik olarak konuyla ilgili ki?iler in haz?r lad?klar? yaz?lar la
takip etme ve bilgi edinme olana?? sa?lamaya çal???yoruz.
Bu ayki kapak konumuz evrendeki en s?rad??? cisimler olarak
tan?mlanabilecek 'nötron y?ld?zlar?'. Y?ld?zlar?n ömürler inin son
evresinde çekirdekler inin kendi üzer ine çökmesiyle olu?an bu
cisimler yüksek dönü? frekanslar?, çok güçlü manyet ik alanlar? ve
di?er birçok ilginç özellikler i nedeniyle günümüz astrofizi?inde
en akt if çal??ma alanlar?ndan bir i. T ürkiye'de de bu konu üzer ine
çal??an birçok grup ve bilim insan? bulunmakta. Bu say?da
onlardan bir i olan Doç. Dr. S?tk? Ça?da? ?nam'? dosyam?zda
a??rl?yoruz. Bunun yan?nda ?ubat ay?nda Bilim Akademisi
Derne?i'nin konu?u olarakT ürkiye'yi ziyaret edip seminer ler
veren, ilk atarcalar?n ke?fini gerçekle?t iren Jocelyn Bell
Burnell'in Bo?aziçi Üniversitesi'nde verdi?i seminer in raporu ve
kendisiyle yap?lan röportajdan bir bölümü de yine iler leyen
sayfalarda bulacaks?n?z.
Gökyüzü'nün içer i?inin di?er bir özgür parças?n? da ilgili
konularda ara?t?rmalar yürüten ki?iler in haz?r lad?klar?
makaleler. Bu say?da astronomi ve müzikten, Mars'taki etkin
volkanizma ve küt leçekim dalgalar? ke?fine kadar birçok ilgi
çekici yaz? sizler i bekliyor.
Her zamanki gibi bültene ili?kin görü?/öner i ve ele?t ir iler inizi
[email protected] adresinden bizler le payla?abilirsiniz.
Gökyüzü'nüz aç?k olsun!
editördenArif Bay?r l?
arif.bayir [email protected]
1 gökyüzü mart - nisan 2016
GÖKYÜZÜ HABERLER?
Güne? Sistemi'nde Dokuzuncu Gezegen ?ht imali
Hubble Astronomlar?ndan Do?rudan Bulut lu "Süper Jüpiter"
Gözlemler i
DUYURULAR
Kozmik Serüven
T übitak Ulusal Gözlemevi Maden Ocaklar? Tehdidi Alt?nda
GÖZE ÇARPAN KARELER
KAPAK KONUSU
Kütle Aktar?m?yla I??yan X-I??n? Atarcalar?
MAKALE
Y?ld?zlar la Müzik
T harsis Bölgesi Güne? Sistemi'ndeki En ?iddet li Volkanik
Akt ivite
Küt leçekim Dalgalar? L igo'da Gözlendi
ASTRONOM? & ASTROF?Z?K ARA?TIRMALARI
Starobinsky Modeli'nde Nötron Y?ld?zlar?
AST RONOM? E? ?T ?M?
Bu Kutu ?çinde Evren Var
PARILT ILAR
GÖKYÜZÜ K?TAPLI? I
GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI
BU AY GÖKYÜZÜ
YAYIN KURULU
Aysun Akyüz
Arif Bay?r l? (Editör)
S?tk? Ça?da? ?nam
KAPAK GÖRSEL?NASA
TASARIMSemih Çakmak
KAT KIDA BULUNANLARNuray Saatçio?lu, Semih Çakmak, Selçin Demira?, Aysun Akyüz, S?tk? Ça?da? ?nam, Özgür Can Özüdo?ru, Devin Çe?mecio?lu, Ceyhun ?. Andaç, Emre Artan, Ba?ak Ekinci, Kubilay Akdemir, H. Aziz Kay?han, Volkan Özen
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?LET ???M ADRESLER?
E-POSTA
A? SAYFALARI
www.tad.org.tr
www.astronomi.org
facebook.com/T urkAstronomiDernegi
T WIT T ER
twit ter.com/T urkAstroDer
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN?
© 2016 T üm Haklar? Sakl?d?r
içindekiler
2
3
19
14
20
9
21
5
7
22
2325
Güne? Sistemi her nedense astronomi ve astrofizikte genelde yeter li
i lgiyi görmez; gezegenler milyar larca y?ld?r doland?klar?
yörüngeler inde dolana durur lar, arada bir uzakta bir yerde yeni bir
cisim ke?fedilir ama bu dü?ünülen 'büyük resme' çok da bir ?ey
eklemez gibi görünür. Halbuki gerçek bu durumdan ancak bu
kadar uzak olabilir ! Güne? Sistemi ara?t?rmalar? asl?nda en dinamik
ve en ilgi çekici konular aras?nda; geçt i?imiz ay duyurusu yap?lan
olas? 9. Gezegen haberi ise tam olarak bunu do?rular nitelikte!
CalTech'den iki gezegen bilimci Mike Brown ve Konstant in
Batygin'in ortak yapt?klar? çal??maya göre Güne? Sistemi
kaç?n?lmaz olarak bir ba?ka gezegene, Plüton'un taht?ndan
edilmesiyle sekize dü?en aileye bir ek olarak, dokuzuncu bir üyeye
sahip olmas? gerekiyor. ?kilinin yapt?klar? teor ik ve bilgisayar la
hesaplamal? çal??malar? bu sonucu, bu alanda çal??an birçok ki?inin
de sonras?nda onaylad??? ?ekliyle ortaya koyuyor.
Önerilen çözümlerden ilki Kuiper Ku?a??n'daki küt leler in bu
cisimler i etkileyip, gözlenen yörüngelere sahip olmalar?na neden
olmas?; yap?lan hesaplamalara göre bunun için gerekli küt le Kuiper
Ku?a?? için bugün öngörülen küt lenin 100 kat? kadar; dolay?s?yla
bu seçenek eleniyor. ?kinci olarak da böylesi bir etkiden bu
cisimler in d???nda dolanan büyük bir gezegenin sorumlu oldu?u
ortaya at?l?yor. Ara?t?rmac?lar 1 ila 10 Dünya küt lesi aras?nda bir
gezegeni, bu cisimler in tam kar?? konumunda yörüngeye
soktuklar?nda di?er cisimlerde gözlenen yörüngeler in birebir
olu?tu?u fark ediliyor. Üstelik bu konfigürasyon, gezegen sistemler i
gibi birbir iyle büyük ölçüde etkile?en sistemler için gerekli en
hassas ?art? yani 'karar l?l?k' ?art?n? da sa?l?yor! Dahas? da var,
öner ilen çözüm ?u ana kadar nedeni anla??lamam?? Kuiper
Ku?a??nda ke?fedilmi? dik yörüngeli cisimler i, Sedna ve 2012
VP113 adl? cismin gar ip yörüngeler ini de do?al bir sonuç olarak
ortaya ç?kar?yor.
Peki böylesi bir gezegen, Güne? Sistemi'nin en d?? bölgesinde nas?l
olu?mu? olabilir? Bunun için ara?t?rma sahipler inin önerdikler i
model, Güne? Sistemi olu?urken öncül diskte olu?maya ba?layan
günümüzde Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün olan dört büyük
temel çekirde?in yan?nda be?inci bir çekirde?in de olu?tu?u fakat
Jüpiter gibi dev bir gezegen taraf?ndan sistemin d???na it ildi?i
?eklinde. Bu senaryo hiç de yeni bir senaryo de?il asl?nda; Güne?
Sistemi d???ndaki gezegen sistemler inde gözlenen y?ld?z?ndan çok
uzaktaki gezegenler için öner ilen en temel mekanizma olarak
biliniyor 'göç' (migrat ion) mekanizmas?. Üstelik 1-10 Dünya
küt lesinde bir gezegenin var l???, ba?ka gezegen sistemler inde en
çok gözlenen fakat bizim sistemimizde ?u ana kadar tek bir örne?i
olmayan böylesi bir cismi ortaya koyup, bizim Güne? Sistemimizin
de di?er sistemler gibi 'ola?an' bir sistem oldu?unu gösterecek en
iyi örnek olacakt?r.
Bu sonuçlara gözlemsel ver ilerden yola ç?karak büyük ölçüde teor ik
hesaplamalar ve bilgisayar la yap?lan simulasyonlar arac?l???yla
ula??l?yor elbette. Çünkü küt le çekimi gibi 'basit ' bir etkile?ime
sahip olsalar da çok fazla say?da cismina ayn? anda etkile?ip, hangi
yörüngelere sahip olacaklar? problemi çok ciddi hesap ve bilgisayar
yard?m? olmadan çözülebilecek bir problem de?il. Merak edenler üç
cismin birbir iyle etkile?iminin dahi çözülemeyecek karma??kl?kta
oldu?unu görmek için 3-cisim problemini ara?t?rabilir ler. Fakat
burada vurgulanmas? gereken, benzer süreç Güne? Sistemi'nin
sekizinci üyesi Neptün'ün ke?fi s?ras?nda da birebir ya?anm??t?, tek
farkla o zaman hesap sadece kalem ka??t la yap?lmak durumunda
kalm??t?.
T ?pk? Uranüs'ün yörüngesindeki 'ola?and???' özelliklerden yola
ç?karak 'orada olmas? gereken' bir gezegen olarak ortaya at?lan ve
hemen sonras?nda gözlenen Neptün gibi, çal??man?n sahipler i
Kuiper Ku?a??nda Güne?'ten uzakl??? Dünya'n?n Güne?'e
uzakl???n?n 100 kat? yörüngede dolanan bir gezegen oldu?unu
söylüyor. Fakat bir farkla; yörüngesine dair ön görüde bulunsalarda
gezegenin ?u anda 20000 y?ll?k yörüngesinin hangi noktas?nda
olaca??n? söyleyemiyor lar. Gene de bu bilgiler ?????nda büyük
gruplar?n dokuzuncu gezegeni aramak için çoktan kollar?
s?vad?klar? ku?kusuz! Ke?if haberini muhtemelen birkaç y?la bu
sayfalardan duyururuz.
KAYNAKLAR:
-Çal??man?n özgün makalesi: 'Evidence for a distant giant planet in
the Solar System' Konstant in Batygin, Michael E. Brown, 20 Ocak
2016, T he Astronomical Journal
-CalTech'in yay?nlad??? bas?n duyurusu
GÜNE? S?ST EM?NDE
DOKUZUNCU GEZEGEN
?HT ?MAL?!
3
gökyüzü haberler i
Arif Bay?r l?Üstte: Kuiper Ku?a??nda yörüngeler i ayn? yöne yönlenmi? bir grup cisim (mor
renkli) ve yine ku?a?a dik al???lmad?k yörüngelerdeki (ye?il) cisimler i aç?klamak
için öne sürülen 1-10 Dünya küt leli gezegen (turuncu) (©CalTech)
gökyüzü mart - nisan 2016
18 ?ubat 2016'da hubblesite.org da yay?nlanan habere göre, NASA
Hubble Uzay Teleskobu astronomlar?n?n yürüttü?ü ara?t?rmalar?n
sonucunda ötegezegenlerin dönü? s?kl?klar?n? belirlemek için yeni
ve etkili bir teknik geli?tirildi. Ara?t?rma ekibi, ötegezegen
astronomlar?n?n daha önce yapamad??? bir ?eyi yapt?: 'Süper
Jüpiter' olarak tan?mlad?klar? 2M1207b adl? ötegezegenin
atmosferinden yans?yan ?????n ?iddet de?i?imlerinden yola ç?karak
gezegenin kendi ekseni etraf?nda yapt??? dönme hareketine dair
bilgiler elde ettiler. Hubble Teleskobu'nun detayl? gözlem
kabiliyeti sayesinde geli?tirilen bu yeni teknik ile art?k
ötegezegenlerin hareketlerinin do?rudan gözlemler yard?m?yla
belirlenmesinin önü aç?lm?? oluyor. Sitede yay?nlanan haberin
orijinal metinden T ürkçe'ye çevirisi a?a??daki gibi:
NASA'n?n Hubble Uzay Teleskobu'nu kullanarak bir ola?and???
ötegezegenin atmosferindeki parlakl?k de?i?imlerini gözlemleyen
astronomlar, gezegenin dönme s?kl???n? bu gözlemlerden elde
ettikleri sonuçlar?n yard?m?yla ölçtüler.
T ucson'daki Arizona Üniversitesi profesörü Daniel Apai, Hubble
incelemelerinin ba??ndaki isim, gözlem sonuçlar?n?n heyecan verici
oldu?unu ifade etti. Apai: ?Art?k elimizde ötegezegenlerin
atmosferlerini incelemek ve gezegenlerin dönme s?kl?klar?n?
ölçmek için kullanabilece?imiz özgün bir teknik var.? dedi.
Jüpiter'den dört kat daha fazla kütleye sahip olan 2M1207b adl?
gezegene bu özelli?inden dolay? ?Süper Jüpiter? ismi verilmi?.
Gezegen, kahverengi cüce olarak da bilinen bir ?hafif y?ld?z?a 8
milyar kilometre uzakl?ktaki yörüngesinde e?lik ediyor. Buna
kar??l?k, Jüpiter'in Güne?'e olan uzakl??? yakla??k 805 milyon
kilometre. Kahverengi cüce 2M1207 olarak biliniyor, iki cismin
olu?turdu?u sistem Dünya'dan 170 ???k y?l? uzakl?kta.
Hubble'?n görüntüleme kararl?l???, yüksek çözünürlükte ve yüksek
parlakl?k fark?yla görüntüleme özellikleri, astronomlar?n gezegen
döndükçe parlakl???ndaki de?i?imleri ölçerken kesinli?i
yakalamalar?na yard?mc? oldu. Ara?t?rmac?lar parlakl?k
farkl?l?klar?n? atmosferdeki karma??k bulut paternlerine
dayand?r?yor. Son Hubble ölçümleri bu bulutlar?n varl???n?
do?rulamakla kalm?yor, ayn? zamanda bulut tabakalar?n?n
yap?lar?na dair parçal? ve renksiz olduklar? bilgisini de veriyor.
Astronomlar dev ötegezegeni ilk olarak 10 y?l önce Hubble'?n
yard?m?yla gözlemlemi?ler. Gözlemlerden, ötegezegenin
atmosferinin silikat ? buharla?m?? kayalar so?udukça sigara
duman?na benzer boyutlarda küçük parçac?klar olu?tururlar ?
HUBBLE'DAN "BULUT LU
JÜP?T ER" GÖZLEM?
gökyüzü haberler i
4
Emre Artan*
ya?murlar?n?n ya?mas?na zemin olu?turacak kadar s?cak oldu?u
anla??lm??. Ara?t?rma makalesinin ba? yazar?, Arizona
Üniversitesi'nden Yifan Zhou'nun aç?klamas?na göre, ?Yüksek irtifada
cam, dü?ük irtifada demir ya?murlar?na rastlanmakta.? Zhou,
?Atmosferdeki s?cakl?klar 1204 ve 1426 Celsius aras?nda gözlemlendi.?
diye ekliyor.
Süper Jüpiter o kadar s?cak ki en parlak hali k?z?lötesi ???kta
görünüyor. Astronomlar, Hubble'?n Geni? Alan Kamera 3 (Wide Field
Camera 3) isimli kameras?n? kullanarak ötegezegeni, bulut yüzeyini
ke?fetmek ve dönme s?kl???n? ölçmek için k?z?lötesi ???kta incelediler.
Gezegenin bu kadar s?cak olmas?n?n sebebi ise daha 10 milyon ya??nda
olmas? ve hala s?k??makta ve so?umakta olmas?. Buna kar??l?k bizim
Jüpiterimiz neredeyse 4 buçuk milyar ya??nda. Lakin gezegen yak?c?
s?cakl?klar?n? koruyamayacak ve önümüzdeki birkaç milyar y?l
içerisinde dramatik olarak s?cakl?k kaybedecek. S?cakl??? azald?kça da
demir ve silikat bulutlar? gittikçe daha dü?ük irtifalarda olu?acak ve
nihayetinde tamamen gözden kaybolacak.
Zhou ve ekibi Süper Jüpiter'in yakla??k 10 saatlik bir periyoda sahip
oldu?unu ölçtüler ? bu da a?a?? yukar? Jüpiter'in periyodu kadar. Bu
Süper Jüpiter, yörüngesinde bulundu?u kahverengi cüceden sadece
be? ile yedi kat kadar daha hafif. Buna kar??l?k bizim Güne?imiz,
Jüpiter'den kütlece 1000 kat kadar daha büyük. Yani Zhou'ya göre
?Bu 2M1207 sisteminin bizim Güne? Sistemimiz'den daha farkl? bir
süreç içerisinde olu?tu?una dair iyi bir kan?t.? Güne?imizin
yörüngesinde bulunan gezegenler bir çöküntü diski(circumstellar
disk) içinde y???lma yoluyla olu?mu?. Ancak Süper Jüpiter ve e?lik
etti?i kahverengi cüce iki farkl? çöküntü diskinin kütleçekim etkisiyle
çarp??mas? sonucu olu?mu? olabilir.
Apai, ?çal??malar?m?z gösteriyor ki; Hubble ve varisi, yani NASA'n?n
James Webb Uzay Teleskobu, ötegezegenlerin bize yans?tt?klar?
???klardan atmosferlerindeki bulut haritalar?n? türetebilecek,? diye
aç?kl?yor. Gerçekten de bu Süper Jüpiter Webb Teleskobu - 2018'de
f?rlat?lmas? beklenen k?z?lötesi bir uzay gözlemevi - için ideal bir
hedef. Webb, Hubble gözlemlerinde ortaya at?lan bu yeni teknikle
astronomlar?n ötegezegenlerin atmosferlerini daha iyi incelemelerine
ve parlakl?klar?na dair elde edilen verilerden detayl? haritalar
türetmelerine yard?mc? olacak. Bu çal??malar?n sonuçlar?
Astrophysical Journal'?n 18 ?ubat 2016 say?s?nda yay?nlanm??t?r.
Kaynak: Hubblesite
* Berlin Humboldt Ünv. (Almanya) Fizik Bölümü Lisans Ö?rencisi
Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü olar ak " Ö?r enm e Lider l i ?i " pr ogr am ? çer çevesinde ö?r etm enler im ize, yeni l enen ve de?i?en bi l gi l er i n de?er lendi r i lm esi am ac?yla sem iner ler düzenlem ek tedi r .
?l k ve Or ta ö?r et im de gör ev yapan Fen ve Teknoloj i ,Fi zi k ,ve Matem at i k der si ö?r etm enler im ize yönel i k ,bi l im ve teknoloj iye i l giyi ar t t?r m ak , gelecek ku?ak lar ?n bi l im in ya?am lar ?n?n bi r par ças? olabi l ece?in i f ar ket t i r m eler i ve Ast r onom i ve Uzay Bi l im ler i der sine katk? sa?layaca?? dü?ünüler ek i k i günlük " KOZM?K SERÜVEN" ba?l?k l? sem iner pr ogr am ? haz?r lanm ??t?r .
Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü Ar ge Bi r im i i l e Çukur ova Üniver si tesi Fi zi k Bölüm ü Ö?r et im üyesi Pr of .Dr .Aysun Akyüz'ün önder l i ?inde Tür k Ast r onom i Der ne?i i l e bi t l i k te yapaca??m ?z bu çal??m aya Pr of .Dr .Ethem Der m an, Pr of .Dr .Ser dar Evr en, Pr of .Dr .Zeynel Tunca hocalar ?m ?z de?er l i payla??m lar ?yla katk?da bu lunacak lar d?r . Pr ogr am i çin Adana ?l Mi l l i E?i t im Müdür lü?ü tar af?ndan okul l ar a yaz? gönder i l er ek gönül l ü kat?lm ak i steyen ö?r etm enler in ba?vur u lar ? al?nacak t?r .
T ÜB?TAK ULUSAL GÖZLEMEV?
MERMER MADENLER? T EHD?D? ALT INDA
duyurular
6
Antalya Sakl?kent bölgesinde bulunan T ÜB?TAK Ulusal
Gözlemevi (T UG), etraf?nda bulunan mermer ocaklar? nedeni ile
ciddi tehdit alt?nda. Mermer ocaklar?nda geceler i kullan?lan spot
???klar ???k kir li li?ine neden olup astronomik gözlemler in bilimsel
kalitesini olumsuz yönde etkilerken, mermerin i?lenmesi s?ras?nda
ortaya ç?kan toz, teleskoplara ve bunlara ba?l? çal??an hassas
al?c?lara zarar vermektedir.
Yer seçim çal??malar? 1978 y?l?nda resmen ba?layan T UG, uzun
süren çabalar?n sonunda, ülkemizin en iyi gözlem ko?ullar?na
sahip yer ler inden bir inde, Bak?r l?tepe'de 1997 y?l?nda aç?ld?. Bu
tar ihten it ibaren T UG, hem astronomi ve uzay bilimler i
ö?renciler i, hem de ara?t?rmac?lar için ülkemiz çap?nda önemli
f?rsat lar sunan bir ara?t?rma merkezi oldu. T UG'un gözlem
imkanlar? ile yap?lan çal??malara kat?lan pek çok ö?rencimiz,
kendiler ini ülkemizin geli?mede öncelikli alanlar?ndan bir i olan
uzay bilimi konusunda geli?t irme f?rsat? buldu, ara?t?rmac?lar?m?z
?imdiye kadar toplamda 200'ün üzer inde uluslararas? yay?na imza
att? ve uluslararas? i?bir likler inin kurulmas?nda etkin rol oynad?.
Konum olarak dünyan?n say?l? gözlemevler inden bir i olan T UG'a
?imdiye dek yap?lan yat?r?mlar?n bo?a gitmemesi için yeni mermer
ocaklar?n?n aç?lmamas? ve ku? uçu?u 10 km yar?çapl? bir bölgenin
koruma alt?na al?nmas? gerekiyor. Lütfen ülkemizin uzaya aç?lan en
büyük gözünün mermer tozu ile kör le?mesine sessiz kalmay?n!
Konuyla ilgili Change.org'da yay?nlanan imza kampaanyas?na
kat?larak destek olabilirsiniz: ht tp://bit .ly/tugimza
Ast ronomi ölçe?inde oldukça genç say?labilecek, yaln?zca 500.000 y?l
ya??ndaki Tar ina 14 isimi bu y?ld?z kümesi içinde bar?nd?rd??? genç mavi
y?ld?zlar nedeniyle par lak bir 'mücevher ' toplulu?uu and?r?yor. Bu y?ld?zlar
merkezler indeki hidrojeni çok h?zl? tüket t ikler inden birkaç milyon y?l
içinde gerçekle?ecek bir süpernova pat lamas? ile et raflar?nda yeni y?ld?zlar?n
olu?umlar?n? tet ikleyecekler. ©Hubble Heritage
göze çarpan kareler
9 Mart tar ihler inde Pasifik Okyanusu üzer inde gözlenebilen tam Güne? Tutulmas? ayn? zamanda
Derin Uzay ?klim Gözlemevi uzay arac? üzer indeki kamera i le de görüntülendi. Foto?rafta Ay'?n
tutulma s?ras?nda Dünya üzer ine dü?en gölgesi karanl?k olarak görülüyor. ©NASA-NOAA /
DSCOVR
KÜT LE AKTARIMIYLA
I?IYAN X-I?INI
ATARCALARI
9 gökyüzü mart - nisan 2016
alan manyet ik alanlar? radyo atarcalar? kadar yüksek nötron y?ld?zlar?d?r. Bir KAIXA?da, ener ji
kayna?? tam da Zeldovich ve Guseinov?un öngördü?ü gibi olan per iyodik X-???n? at?mlar?
gözlenir. KAIXA?n?n ???may? at?mlar ?eklinde yapmas?n?n sebebiyse plazman?n nötron
y?ld?z?n?n manyet ik alanlar? etraf?nda (adeta manyet ik alan çizgiler ine tutunarak) yol almas?yla
y?ld?z?n manyet ik kutuplar?na do?ru dü?mesi ve bir nevi ?deniz fener i geometr isinin? ortaya
ç?kmas?d?r (bkz. ?ekil 1).
Bir KAIXA ve bulundu?u çift y?ld?z sistemi hakk?nda fikir sahibi olmam?za yard?mc? olan en
temel iki parametre KAIXA?n?n kendi etraf?nda dönü? per iyodu ve sistemin yörünge
per iyodudur. KAIXA?lar tür ler ine göre dönü? (at?m) per iyot lar?na kar??l?k yörünge
per iyot lar?n?n çizildi?i Corbet çizene?inin farkl? bölgeler inde yer al?r lar (bkz. ?ekil 2).
KAIXA?lar?n kendi etraf?ndaki dönü? per iyodlar? milisaniyelerden kilosaniyelere uzanan geni?
bir aral?ktayken bulunduklar? sistemlerdeki yörünge per iyot lar? saat ler le ile binlerce gün
aras?nda de?i?mektedir. Dü?ük küt leli e? y?ld?z? olan KAIXA?lar?n bulundu?u sistemler in daha
yüksek küt leli KAIXA?lar?n bulundu?u sistemlere k?yasla daha küçük yörünge per iyot lar?na
sahip olmas? beklenir.
Evr imsel aç?dan bak?ld???nda genellikle dü?ük per iyot lu kaynaklar?n X-???n? atarcas? haline
geldikten sonra küt le aktar?m?n?n, dolay?s?yla küt le aktar?m?yla gerçekle?en aç?sal momentum
aktar?m?n?n daha etkin meydana geldi?i dü?ük küt leli bile?en y?ld?zlar?n bulundu?u
sistemlerde bulunduklar? için h?zlanarak bugün gözlenen per iyot lara ula?t?klar? dü?ünülebilir.
S?tk? Ça?da? ?nam*
Radyo atarcalar?, ener ji kayna?? kendi
dönü?ler inin ener jisi alan ?a??las? derecede
per iyodik radyo at?mlar?na sahip nötron
y?ld?zlar?yd?. Böyle bir radyo atarcas?n?n çok
güçlü (1011-1013 Gauss mertebeler inde)
yüzeysel manyet ik alanlara sahip olmas?
gerekmekteydi. Sadece bu güçlü manyet ik
alanlar de?il ayn? zamanda nötron
y?ld?zlar?n?n yakla??k 10-20 km yar?çap?nda
ve Güne??in bir buçuk iki kat? civar?nda
küt leye sahip çok uçlardaki yap?s? da radyo
atarcalar?n?n ke?fini heyecan ver ici
k?lmaktayd?.
Daha radyo atarcalar? ke?fedilmeden önce,
Zel?dovich ve Guseinov [2] taraf?ndan yap?lan
çal??ma, X-???n? çift ler inin adeta müjdecisiydi.
Bir çift y?ld?z sistemindeki bile?enlerden bir i
dejenere olmayan (?normal?) y?ld?zken di?er
bile?en beyaz cüce ya da nötron y?ld?z? gibi
yo?un bir y?ld?zsa bu sistemde normal
bile?enden yo?un bile?ene aktar?lacak
plazman?n küt le çekim potansiyel
ener jisindeki devasa dü?ü?, yo?un cismin
elektromanyet ik tayf?n X-???n? bölgesinde
???ma yapabilece?i ???ma enerjisinin kayna??
olabilirdi.
X-???n? atarcas? içeren çift y?ld?z sistemler i,
X-???n? çift ler inin yayg?n görülen bir
çe?ididir. Bu tür X-???n? çift ler indeki X-???n?
kayna?? olan küt le aktar?m?yla ???yan X-???n?
atarcalar? (KAIXA?lar), bu sistemlerde yer
ötron?un 1933 y?l?nda ke?fi ve
ard?ndan 1934 y?l?nda nötron
y?ld?z?n?n var l???n?n
öngörülmesinden tam 33 sene
sonra 1967 y?l?nda ilk radyo
atarcas? gözlendi [1] .N
?ekil 1: Nöt ron y?ld?zlar?n??n ???mas? için öner ilen 'deniz- fener i geomet r isi '
"X-???n? atar cas? içer en çift y?ld?z sistemler i, X-???n? çiftler inin yayg?n gör ülen bir çe?ididir . Bu tür X-???n? çiftler indeki X-???n? kayna?? olan kütle aktar ?m?yla ???yan X-???n? atar calar ? (KAIXA?lar ), bu sistemler de yer alan manyetik alanlar ? r adyo atar calar ? kadar yüksek nötr on y?ld?zlar ?d?r."
kapak konusu
10
Bu tür KAIXA?lar?n çevreler inde Roche loblar?n? dolduran e?
y?ld?zlar?ndan beslenen kal?c? y???lma diskler i yoluyla küt le
aktarmalar? söz konusudur ki bu da onlar?n neden etkin olarak
h?zland?klar?n? aç?klayabilmektedir.
Buna kar??n bile?enler i aras?ndaki mesafenin daha büyük oldu?u
daha büyük küt leli e? y?ld?za sahip sistemlerdeki KAIXA?lar
genellikle e? y?ld?z?n rüzgar?yla daha az etkin bir küt le aktar?m?
yapabilir ler. Bu KAIXA?lar?n genellikle dönü? per iyot lar? daha
büyüktür.
Baz? KAIXA?lar?n e? y?ld?zlar? görünür ya da k?z?lötesi bandlarda
gözlenebilse de hat?r? say?l?r kadar?n?n e? y?ld?zlar? sistemler in çok
uzakta ve genellikle de gökada düzlemine yak?n konumlarda
bulunmalar? sebebiyle gözlenememektedir. KAIXA?lar hakk?ndaki
bilgimizin önemli bir k?sm?n? bu kaynaklar?n X-???n? gözlemler inden
elde etmekteyiz. X-???n? gözlemler inin hem zamanlama hem de
ener ji tayf? analizler i bize bu kaynaklar hakk?nda de?erli bilgiler
vermektedir.
- Ghosh ve Lamb ve benzer i daha ça?da? modeller le öngörülen tork
ve ???n?m gücü aras?ndaki ili?kinin var l???n?n ortaya konmas?.
- Bu tür kaynaklarda geçici de olsa per iodi?imsi sal?n?mlar?n (quasi
per iodic oscillat ions; QPO) gözlenmesi (bu sal?n?mlardan
faydalanarak diskin iç yar?çap? ve nötron y?ld?z?n?n manyet ik dipol
momentiyle ilgili kest ir imlerde bulunmak mümkün olabilir ).
- Diskin atarcan?n at?m demetinin geli? do?rultusuyla kesi?ebildi?i
özel geometr ik durumlarda ???may? modifiye etmesi ve ayr?ca
presesyonu nedeniyle üstün yörünge per iyot lar?n?n gözlenmesi.
- KAIXA?n?n farkl? zaman ölçekler indeki faz ve per iyot
de?i?imler inin analizinden hesaplanan tork gürültüsünün disk
modeliyle uyumunun ortaya konmas?.
Öte yandan bir KAIXA?n?n X-???n? enerji tayf?na bakarak
ö?renebilece?imiz de pek çok ?ey vard?r. Bunlardan ba?l?calar? ?öyle
s?ralanabilir :
- E?er kayna??n X-???n? tayf? yörünge faz?na ba?l? olarak de?i?im
göster iyorsa çift y?ld?z sisteminin özellikler i hakk?nda fikir
edinebilir iz. Örne?in kayna??n tayf?ndaki so?urman?n belli yörünge
faz?ndaki art??? e? y?ld?z?n Be t ipi oldu?unun göstergeler inden
bir idir.
- Kayna??n X-???n? tayf?nda X-???n? ak?s?na ba?l? de?i?imler, küt le
aktar?m oran? de?i?iminin nötron y?ld?z?na küt le aktar?m
sürecindeki geometr ide de?i?imlere sebep oldu?unun bir
göstergesidir.
- E?er kayna??n X-???n? tayf? kayna??n at?m per iyodu faz?nda
de?i?imler göster iyorsa manyet ik kutuplar civar?ndaki küt le aktar?m
süreçler inin fiziksel yap?s? ve atarcaya hangi bak?? du?rultusundan
bakt???m?z hakk?nda fikir sahibi olabilir iz.
Sonuç olarak KAIXA?lar ilk ke?fedildikler i 1970?lerden bu yana
X-???n? gözlem uydular?n?n önemli gözlem hedefler i aras?ndad?r.
Giderek zamanlama ve tayf yetenekler i ar tan uydular, bu
kaynaklar?n daha iyi anla??lmas?na büyük katk?larda
bulunmu?lard?r. KAIXA?lar?n küt le aktar?m? yapan mili saniye
atarcalar? ve küt le aktar?m? yapan magnetar lar gibi yeni ve heyecan
ver ici çe?it ler ini anlamak ba?ta olmak üzere daha bu alanda
önümüzdeki y?llarda yap?lacak çok ?ey vard?r.
KAYNAKLAR
[1] Hewish, A.; Bell, S. J.; Pilkington, J. D. H.; Scott , P. F.; Collins,
R. A., 1968, Nature, 217, 709
[2] Zeldovich, Ya. B.; Guseinov, O.H., 1966, ApJ, 144, 840
[3] Romanova, M.M.; Ustyugova, G.V.; Koldoba, A.V.; Lovelace,
R.V.E., 2004, ApJ, 610, 920
[4] Enoto, T. vd. 2014, ApJ, 786, 127
* Ba?kent Üniversitesi Ö?ret im Üyesi
"... KAIXA?lar ilk ke?fedildikler i 1970?ler den bu yana X-???n? gözlem uydular ?n?n önemli gözlem hedefler i ar as?ndad?r."
?ekil 2: Atarcan?n yörünge per iyodu ve at?m per iyotar?n? gösteren Corbert
diyagram?
Sözgelimi bir KAIXA?nin etraf?nda bir y???lma diskinin var olup
olmad???, y???lma diskler i ister (genellikle dü?ük küt leli e? y?ld?z
oldu?u durumda) kal?c? isterse (genellikle Be t ipi e? y?ld?z ve d??
merkezlili?i yüksek bir yörüngenin mevcut oldu?u durumda) geçici
olsun, ba?l?ca zamanlama analizine dayanan ?u yollar la anla??labilir :
11 gökyüzü mart - nisan 2016
?akayla kar???k LGM-1 (lit t le green man 1) ad?n? vermi?t ir (?stanbul'da yapt??? konu?mas?n?n
soru k?sm?nda anlad???m?z üzere, bu ismi bir ?akadan çok daha öte ciddiye alan insanlar da
mevcutmu?). Sonras?nda hocas? ve Mart in Ryle, radyo astrofizi?ine yapt?klar? katk?lardan
dolay? Nobel Fizik 1974 ödülünü al?r larken Jocelyn Bell'in bu ödülün payda?? say?lmamas?,
konu ile ilgili birçok tepkisel fikr in do?mas?na yol açm??t?r. Pr inceton, Oxford gibi dünyan?n
en sayg?n birçok üniversitesinin fizik bölümler inde misafir olarak bulunan, bu güne kadar
(Nobel har iç) birçok prest ijli ödül alm?? olan, birçok sayg?n bilim kurulu?unda bulunan, Royal
Astronomical Society gibi baz?lar?n?n da belli dönemler ba?kanl?k görevler ini yürütmü? olan
Bell, halen Open Üniversitesi fizik bölümünde profesör ünvan?yla çal??malar?n?
sürdürmektedir.
Jocelyn Bell, Bilim Akademisi'nin ev sahipli?inde 4 ?ubat 2016 günü Bo?aziçi Üniversitesi
Albert Long Hall'da bizlere pulsar lar ve onlar?n Einstein'?n görelilik kuramlar?n?n
anla??lmas?nda nas?l bir rol ald???klar?na dair bir saat lik bir konu?ma yapt?. Biz de Fizik Haftas?
Ekibi olarak (ht tp://fizikhaftasi.itu.edu.tr) tabii ki kendisini dinleme f?rsat?n? kaç?rmad?k.
Pulsar lar? bize ?dinleterek? ba?lad??? konu?mas?, Kuzey ?r landa aksan?na dair neredeyse en
ufak bir ?ey fark edilmeyecek kadar berrak ve u?ra??lm?? bir sunu?la adeta kulaklar?m?z?n ve
beyin k?vr?mlar?m?z?n paslar?n? temizledi. Konuya dair yaln?zca ufak bir fikr i olarak merak
edip gelmi? ya da konunun uzman? olan salondaki herkesi, ufac?k bir ?eye dair de olsa
ayd?nlatmay? ba?arm??t? konu?mas?n?n sonunda.
Bell konu?mas?nda, bir pulsar? nas?l alg?lad???m?za, gözledi?imize dair fiziksel aç?klamalar?
incelikle sundu. Konudan uzak herhangi bir insan?n konunun ucundan tutup içine girebilmesi
için elinden geleni yapt?. Ard?ndan nötron y?ld?zlar?n?n ve daha özel olarak pulsar lar?n nas?l
olu?tu?una ve çal??t???na dair bilinen ?emay? tüm ayr?nt?lar?yla aktard?. Nötron y?ld?zlar?nda
dünyadan ya da Güne?'ten farkl?, bir insan?n hissedebilece?i ne varsa, bunlar? kafam?zda
olu?turmak için çabalamaktan hiç kaç?nmad?.
Bilindi?i üzere Einstein'?n görelilik ad?yla bilinen iki temel teoremi vard?r. Bunlar?n bir ine özel
görelilik, di?er ineyse genel görelilik ismi ver ilir. ?ki teor i de uç noktalarda (çok h?zl? olmak ya
Ceyhun ?. Andaç*
haline gelebilen Kuzey ?r landal? bir bilim
kad?n?... Doktora çal??mas? s?ras?nda, Iosif
Shklovsky'nin deyi?iyle yirminci yüzy?l?n en
büyük astronomik bulu?unu gerçekle?t iren,
belki de umutsuzlu?a dü?en her doktora
ö?rencisinin akl?n?n bir kö?esinde kötü
günlerde yad etmek üzere tutmas? gereken,
günümüz Royal Society of Edinburgh
ba?kan? (ilk kad?n ba?kan?)... 4 ?ubat 'ta
kar??m?zda kanl? canl? duran bu me?hur bilim
kad?n?n?n tam ad? Dame Susan Jocelyn Bell
Burnell; biz bu yaz?da kendisinden k?saca
Jocelyn Bell diye bahsedece?iz.
Jocelyn Bell, 1943 y?l?nda ?r landa'da do?up,
1969 y?l?nda doktoras?n? Anthony Hewish
dan??manl???nda, radyo teleskobu yapmak
üzere olan çal??mas?yla alm??t?r. Bu çal??mas?
s?ras?nda, radyo frekans?ndan, yakla??k
saniyede bir kez at?m veren (ad? sonradan
PSR B1919+21 olacak olan) bir radyo
kayna?? ke?fetmi?, böyle bir ?ey dünyada ilk
kez kendisine göründü?ü için kayna?a
üksek ener ji astrofizi?i -
astronomisi dersi alan birçok
ilgili ö?rencinin bir noktada
idolü, (biraz Bell'in ?ans? ve
çokça da azmiyle) kendine bile
farkett irmeden de kabusu Y
JOCELYN BELL ?STANBUL'DAYDI
Jocelyn Bell, Bilim Akademisi'nin ev sahipli?inde 4 ?ubat 2016 günü Bo?aziçi Üniver sitesi Alber t Long Hall'da bizler e pulsar lar ve onlar ?n Einstein'?n gör elilik kur amlar ?n?n anla??lmas?nda nas?l bir r ol a ld???klar ?na dair bir saatlik bir konu?ma yapt?
12
dedikoduyu asl?nda der inlemesine bildi?i çünkü küt leçekimsel dalgalar? yaln?zca bilinen, temel
formlar?yla de?il bir de pulsar çift ler inin birbir ler iyle çarp??malar? senaryosu üzer inden
anlat t? ki ?u anda biliyoruz ki L IGO'nun aç?klamas? da ne tesadüf ki bir karadelik çift inin
yörüngeler inin küçülüp birbir ler iyle çarp??mas? olay?ndan yap?lan bir gözlemdi. Sonlara do?ru
zay?f ve kuvvet li e?it lik prensipler ine ve bunlar?n küt leçekimsel dalgalar la ili?kiler ine de?inen
Bell, son noktada, süregiden bir pulsar, e?likçisi bir beyaz cüce ve ikisinin e?likçisi bir ba?ka
beyaz cüceden olu?an bir ?ölü y?ld?zlar üçlüsünden? ve onlar üzer inden küt leçekimsel dalgalar?
gözlemenin nas?l olabilece?inden bahsederek konu?mas?n? tamamlad?.
Bu önemli konu?ma ile ilgili anmadan geçilemeyecek en önemli hususlardan bir i, kan?mca,
Bilim Akademisi'nin haz?r l??? ve düzenlemesidir. Birçok akademi üyesinin ve genç
ö?renciler inin orada bu güzel konu?may? en iyi hale get irmek için nas?l canla ba?la
çal??t?klar?n? konu?maya kat?lan herkesin farketmi? oldu?unu dü?ünüyorum. En az?ndan
Jocelyn Bell nezdinde konu?maya kat?lanlara küt leçekimsel dalgalar?n gözlenmesinin
heyecan?n? bütünüyle ya?att?klar? için kendiler ine buradan bir te?ekkür etmeyi de borç bilir iz.
Bu güzel konu?ma gibi, okudu?unuz bu bülten gibi T ürkiye'deki bilim dünyas?n?
hareket lendirebilecek olaylar?n/olu?umlar?n daha s?kça kar??m?za ç?kmas? dilekler imizle...
Konu?man?n video ba?lant?s?:
ht tp://bilimakademisi.org/jocelyn-bell-burnell-konferans-kaydi-4-subat-2016/
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Mühendisli?i Doktora Ö?rencisi
da çok güçlü bir çekim alan?ndan etkileniyor
olmak) somutland???ndan anla??lmalar?
oldukça güçtür. Fakat bir nötron y?ld?z?, fizik
aç?s?ndan akl?n?za gelebilecek birçok a??r?l???
bar?nd?rd???ndan, iki teoremi de nötron
y?ld?zlar?n?n teor isiyle anla??l?r k?lmak bu
anlamda iyi bir fikir. Bell, bu bilgi aç?
co?rafyada birkaç ki?i har iç muhtemelen
kimsenin kula??na u?ramam?? bir
dedikoduyu bizimle payla??p üzer ine de
nötron y?ld?zlar? ile genel görelili?in kuvvet li
ba??n? aç?klad? konu?man?n ger i kalan
k?sm?nda. Bu dedikodu ne miydi? Tabii ki
küt leçekimsel dalgalar! Küt leçekimsel
dalgalar?n hem ne oldu?uyla hem de ne
olmad???yla ilgili yine temel ve bir o kadar da
aç?klay?c? bilgiler le ayd?nland? tüm salon.
Ço?u ki?inin akl?nda bundan elli y?l sonra
Bell'in anlat t?klar?ndan kalacak yegane ?ey de
muhtemelen, küt leçekimsel dalgalar?n nas?l
gözlenebilece?ini anlatmak için, basit bir
yemek alarm?n?n ucuna ip ba?lay?p kendi
etraf?nda çevirerek yapt??? minik göster i
olacakt?r zann?mca.
Bugünden bak?nca görebildi?imiz, kendisinin
13 gökyüzü mart - nisan 2016
bir ter imdir. Gerçekte bir y?ld?z, milyar larca y?l süren ya?am? boyunca par lakl???n? de?i?t ir ir.
Ancak, burada sözü edilen de?i?imler, y?ld?z?n ya?am süresiyle kar??la?t?r lamayacak kadar k?sa
sürer. Bir de?i?en y?ld?z?n zamana kar?? çizilen par lakl?k grafi?ine "???k e?r isi" denir. Bu
y?ld?zlar genellikle ???k e?r iler ine yani bu de?i?imin biçimine göre s?n?fland?r?l?r.
Ses, madde moleküller inin t it re?imiyle olu?an bir dalga hareket idir. T it re?en cisimler,
ortamdaki moleküller le çarp??arak ses olu?turur. Y?ld?zlar?n içinde d??ar? ç?kamayan ses
dalgalar? (?ekil 2) baz? y?ld?zlar?n per iyodik olarak büzülmesine ve geni?lemesine, ?s?nmas?na
ve so?umas?na neden olur. Bu hareket ler in sonuçlar? yüzeyde par lakl?k de?i?imi olarak
gözlenir. Bu ?ekilde par lakl??? de?i?en y?ld?zlara ''zonklayan y?ld?zlar '' denir. Astrosismoloji
yöntemi y?ld?zlar?n yüzeyler indeki zonklamalar? çal??arak iç yap?lar? hakk?nda bilgi
edinmemizi sa?lar. Astrosismolojinin amaçlar?ndan bir i y?ld?z?n içer isindeki sesin h?z?n?
Enstrümanlar?n hepsi ayn? frekansta çald???
halde , hangisinin keman, hangisinin
t rompet, fülüt oldu?unu nas?l ay?rt
edebiliyoruz? Orkestrada ki her bir
enstrüman?n ?ekli (büyüklü?ü) ,
enstrümandan ç?kan sese karakter ini veren
frekans, genlik ve evre parametreler inin bir
kombinasyonudur.
Ses dalgas? bir bas?nç dalgas?d?r. Gaz
içer isinde onu s?k??t?rarak ve seyrelterek
yay?l?r. Ses h?z? yay?ld??? ortam?n s?cakl??? ve
kimyasal yap?s?na ba?l?d?r. Bir gaz?n
içer isinde yay?lan sesin h?z?n? ölçebilirsek,
gaz?n bas?nc? ve yo?unlu?u hakk?nda bilgi
sahibi olabilir iz. Y?ld?zlar devasa gaz
küreler idir ve ses onlar?n içinde de
olu?makta, iler lemektedir. O halde bu sesin
frekans, genlik ve evre parametreler ini
çal??arak içinde bulundu?u gaz?n yani y?ld?z?n
yap?s? hakk?nda fikir edinebilir iz. Bunun nas?l
yap?ld???na geçmeden önce de?i?en y?ld?zlara
bakal?m.
De?i?en y?ld?z, zaman içer isinde par lakl???n?
de?i?t iren y?ld?zlar? tan?mlamakta kullan?lan
ir konser salonunda
oldu?umuzu ve birden fazla
enstrümandan olu?an bir
orkestray? dinledi?imizi
dü?ünelim. B
?ekil 1: 1. ve 2. k?s?mda piyano e?li?inde çal?nan notalar?n bir k?sm? görülürken, 3.
k?s?mda örten ikili Y Cam'?n zonklayan bile?enin ???k e?r isinden elde edilen
parametreler ile elde edilmi? notalar?n bir k?sm? görülmekte [1] .
makale
Ba?ak Ekinci*
YILDIZLARLA MÜZ?K
14
ölçerek y?ld?z?n yap?s?na dair temel parametreler i elde etmekt ir.
Bunun için fotometr ik ve spektroskopik gözlemler yaparak, ses
dalgalar?n?n yüzeydeki frekans, genlik ve evre parametreler i
ölçülmektedir.
Y?ld?zlardaki ses dalgalar?n?n frekanslar? insan sesinin
alg?layabilece?i oktav aral???na ç?kar?ld???nda, y?ld?zlar?n sesini
duymam?z mümkün olur. Y?ld?zlardaki ses dalgalar? müzik
enstrümanlar?nda oldu?u gibi bir temel tonun harmonikler i (uyum)
ile bir likte çal?nmas?yla olu?mad??i için ho? bir uyuma sahip
de?ildir. Gök cisimler i ile müzi?in bir likte ele al?nma durumu y?llar
öncesine Pisagor (M.Ö. 569-495), Johannes Kepler (1571-1630)
gibi isimlere dayanmaktad?r. Bu ili?ki art?k kullan?lan mateamatiksel
denklemler yard?m?yla daha etkin bir yöntem ile incelenmektedir.
Delta Scut i türü de?i?en özelli?i gösteren örten ikili Y Cam'?n
zonklayan bile?eni. oldu?unu görmektedir. Müzikte ki akor ; müzik
alet inden bize, kula??m?za gelen ses, asl?nda bir frekans grubudur.
Bu durum çok dönemli y?ld?zdan elde edilmi? ???k e?r isi grafi?inin
yap?s?nda da görülmektedir. Y?ld?zdan gelen ???k, belir li frekans,
genlik ve faz kaymas?na sahip çe?it li sinüs dalgalar? içer ir ir. Bu
benzer lik örten ikili Y Cam'n zonklayan bile?eninin astrosismik ölçü
sonuçlar?ndan akor elde edilemesinde kullan?ld?. Bunun için ?lk
olarak 3 tane boyutsuz parametre belir lenmekte, bunlardan ilki
y?ld?zdan gelen de?i?imli ?????n frekans?n? veren f parametresi,
ikincisi y?ld?z?n ???k e?r isinin sal?n?m frekans de?eri için türet ilmi?
genlik de?eri A , ve son olarak y?ld?z?n ???k e?r isinin sal?n?m
frekans?ndaki faz kaymas? ile minumum faz kaymas? aras?ndaki
fark P parametresi ile belir lenmektedir.
Y?ld?zdan elde edilen, yukar?da bahsedilen parametre de?erler inden
akor elde edebilmek için öncelikle y?ld?z ?????n?n göreli de?i?iminin
frekans de?eri f', genlik parametresinin kullan?larak elde edildi?i
gürültü parametresi L ve P parametresi de?erler i hesaplanmakta ve
bu parametre de?erler inin Audacity audio1 editör program?na
gir ilmesi ile y?ld?zdan belir li bir tonda müzik elde edilmesi
sa?lanmaktad?r. Bu a?amadan sonra y?ld?zdan elde edilmi? akor ile
müzik bestesi yap?m a?amas?na geçilmektedir. B. Ula? 2009 y?l?nda
yapt??? çal??mada örten ikili Y Cam'?n zonklayan bile?eni sal?n?m
frekanslar?n?n F# Diminished Whole ton ölçe?ine uyumlu oldu?unu
göstermi?t i. Bu bilgiyi de kullanarak y?ld?zdan elde edilen akora
e?lik eden piano parças? çal?nmaktad?r. Y?ld?zdan elde edilen akor ve
piyano parças?n?n ses dosyalar?n?n kar???m? dijital editör Gold Wave2
kullan?larak yap?lmaktad?r.
?ler ide daha çok zonklayan y?ld?z?n frekans analiz sonuçlar?
kullan?larak, farkl? y?ld?zlar?n bir araya gelmesiyle olu?an orkestra
fikr inin yukar?da bahsedilen yöntemin izlenerek yap?labilece?i
belir t ilmektedir. Bu çal??ma ile ilgili ayr?nt?l? çal??maya [1]
kayna??ndan ula?abilir, Y Cam'?n zonklayan bile?eni ile yap?lan düet i
kayna??ndan3 dinleyebilirsiniz.
Kaynaklar:
[1] Ula? B., 2015, ArXiv e-pr ints, 1507.07307.
[2] Handler G., Asteroseismology, 2013, Stellar Structure and
Evolut ion,207.
[3] Ula? B., 2009, CoAst, 159, 131.
[4] D. W. Kurtz, How can we probe the inter iors of stars? JENAM
2005.
[5] K im S.-L ., Lee J. W., Youn J.-H., Kwon S.-G., K im C., 2002,
A&A, 391, 213.
1 ht tp://www.audacityteam.org/
2 ht tp://www.goldwave.com/
3 ht tps://soundcloud.com/bulash/akycam
* Mimar Sinan Üniversitesi FizikBölümü Doktora Ö?rencisi
"Y?ld?zlar daki ses dalgalar ?n?n fr ekanslar ? insan sesinin alg?layabilece?i oktav ar al???na ç?kar ?ld???nda, y?ld?zlar ?n sesini duymam?z mümkün olur ."
?ekil 2: De?i?en bir y?ld?zda ses dalgalar?n?n ?ematik göster imi. Ses dalgalar?
y?ld?z içindeki çe?it li katmanlarda ses h?z?n?n de?i?mesi nedeniyle k?r?l?r ve ani
yo?unluk de?i?imi nedeniyle yüzeyden yans?rken, baz? modlar iç katmanlar?
geçemez [4]
De?i?en y?ld?zlar?n frekanslar?n?n bizim duyabilece?imiz kar???k
frekanslara çevr ilmesiyle ilgili yap?lm?? birçok çal??ma
bulunmaktad?r. A?a??da ?zmir T ürk Koleji Planetaryum direktörü,
astronom Burak Ula?'?n bizden bin ???k y?l? ötede bir y?ld?zla,
y?ld?z?n kendince çald??? bir akor ile kendi enstrüman?yla yapt???
düet çal??mas?na bakaca??z. Bu çal??ma bir y?ld?zla yap?lan ilk düet
olma özelli?i ile oldukça ilgi çekici.
B.Ula? onlarca de?i?en y?ld?z?n frekans grubunu müzikteki farkl?
gamlar la (Gam; bir müzik parças?n?n kurulu? ?ekline göre belir li bir
kal?pta dizilen notalar toplulu?u) kar??la?t?rmakta ve en çok uyumun
15 gökyüzü mart - nisan 2016
gezegenin iç dinamikler inin yorumlanmas? a?amas?nda ciddi ver iler i beraber inde sunarlar.
Ayn? Dünyam?z ve Güne? Sistemimizdeki gezegenler gibi, Mars da milyar larca y?l önce
günümüzdeki gibi bir yüzeye, yüzey ve iç dinamiklere sahip de?ildi. Yap?lan çal??malar
göster iyor ki günümüzden yakla??k 3.5 milyar y?l önce Mars??n dönme eksen aç?s? büyük bir
de?i?ime u?rad?. Fakat bu eksen de?i?imi son derece ilginç bir ?ekilde gerçekle?t i. Bu de?i?imi
"kay?s? analojisi" kullanarak aç?klamama izin ver in: ?öyle ki, kay?s?n?n çekirde?inin sabit
durarak, et li k?sm?n?n ve kabu?unun döndü?ünuü hayal edin. Burada kay?s? çekirde?i Mars??n
çekirde?ini temsil ederken; kay?s?n?n et li k?sm? ve kabu?u, Mars??n k?tasal kabu?u ve
mantosunu (gezegen çekirde?i ve kat? kabuk aras?nda kalan yar? er iyik bölge) temsil etmekte.
??te bahsett i?imiz eksen kaymas?n?n bu ?ekilde gerçekle?t i?i dü?ünülüyor. Bu eksen
kaymas?n?n nedeni ise T harsis Bölgesi?nde çok yo?un ?ekilde cereyan etmi? volkano-tektonik
akt iviteler. Bu yo?un ve devasa akt ivite sonucunda Mars??n k?ta kabu?u ve mantosunun
çekirdek etraf?nda yakla??k yirmi derecelik bir eksen dönü?üne neden oldu?u
dü?ünülmektedir.
Peki biliminsanlar? bu sonuçlara hangi incelemeler sonucunda vard?lar? Tabii ki gezegen
jeolojisi çal??malar? bir çok disiplinin bir arada çal??t??? bilimsel alanlardan bir i. Fakat, aç?k bir
gerçek olarak belir tmek gerek ki, jeoloji ve jeolojinin alt dallar?ndan bir i olan jeomorfoloji
gezegen bilimi çal??malar?n?n merkezinde yatan uzmanl?k alanlar? aras?nda ön plandad?r.
Jeologlar taraf?ndan yap?lan jeomorfoloji gözlemler i, bir gezegenin tar ihine yönelik
ara?t?rmalardaki en etkili gözlemler in ba??nda gelmektedir. Gezegen yüzeyinde gözlemlenen
her özgün yeryüzü ?ekli gezegenin tar ihine yönelik der in ç?kar?mlar yapmam?za olanak tan?r.
T har is Bölgesi?nde meydan gelen yo?un volkanizman?n Mars??n tar ihinde neden oldu?u bu
büyük olay?n gün ?????na ç?kart?lmas?, Mars??n ekvator bölgesindeki akarsu sistemler ine ve
kutup bölgeler ine özgü jeomorfolojik gözlemlere dayan?yor. T harsis Bölgesi?ndeki ?iddet li
volkanik akt iviteler öncesinde, Mars??n kutup bölgeler i ?u anki konumlar?nda de?illerdi.
Normalde kutup bölgeler ine özgü buzul jeomorfolojisi, Mars??n günümüzdeki kutup
bölgeler inin d???nda da, bu eksen kaymas?n? destekleyecek ?ekilde, gözlemlenmekte. Önceden
yürütülmü? jeofizik modeller Mars?ta meydana gelmi? olan bu eksen kaymas?na dair kuvvet li
kan?t lar sunmaktad?r. Yak?n zamanda sonuçlar? aç?klanan jeomorfoloji çal??malar? da bu
modeller le son derece uyu?mu? durumdad?r.
Kaynak: Bouley, S. et al. Late T harsis format ion and implicat ion for ear ly Mars. Nature, 2016.
doi:10.1038/nature17171
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Jeoloji Mühendisli?i Bölümü L isans Ö?rencisi
makale
Volkan Özen*
Sistemimizde bulunan en büyü?ü oldu?u
dü?ünülüyor. Bölgenin olu?um ba?lang?c?
yakla??k 3.7 milyar y?l olarak tar ihlense de,
bu bölgedeki volkanik akt iviteler in
ba?lang?c?n?n 3 milyar y?ldan daha genç
oldu?u ve bölgedeki volkanik akt iviteler in
milyonlarca y?l sürdü?ü dü?üncesi bir çok
çal??ma ile desteklenmektedir. Mars??n
jeolojik ve iklimsel tar ihini der inlemesine
etkileyen bu akt iviteler T harsis Bölgesi?ni
gezegen jeolojisi aç?s?ndan incelenmesi en
ilginç bölgelerden bir i haline get ir iyor.
T harsis bölgesi gezegen bilimciler taraf?ndan
volkano-tektonik bir olu?um olarak
nitelendir ilmektedir. Bunun nedeni ise
tektonik ve volkanik akt iviteler in bu bölgenin
olu?umdan bir likte rol almas?d?r. Bölgede
süregelen jeolojik olaylar çap? 5.000 km?ye ve
kal?nl??? 12 km?ye varan volkanik bir plato
olu?turmu?. Bu platodaki malzemenin küt lesi
ise Ay??n küt lesinin yakla??k yetmi?te bir i.
Volkano-tektonik akt iviteler, genellikle, son
derece ?iddet li ?ekilde meydana gelen
malzeme ve ener ji t ransfer ler i olarak
nitelendir ilir. Gezegenin içsel
dinamikler indeki böylesi büyük
mekanizmalar ard???l olarak hem iklimsel
hem de gezegen yüzeyini kapsayan devasa
de?i?ikliklere neden olur. Ayn? zamanda, bu
tür devasa volkanik- tektonik olaylar bir
ars yüzeyini kaplayan en
büyük volkanik
komplekslerden bir isi olan
T harsis Bölgesi?nin ayn?
zamanda Güne?M
T HARSIS BÖLGES?:
GÜNE?
S?ST EM?NDEK? EN
??DDET L? VOLKAN?K
AKT ?V?T E
16
Mars Global Surveyor uydusu tarafindan ç?kart?lan, T harsis Bolgesi'nin yükseklik har itas?.
T harsis Bölgesi kahverengi ve k?rm?z? (turuncu, ye?il ve mavi bölgelerden çok daha yüksek)
ile göster ilmekte. Beyaz bölgeler son derece yüksek volkanlar? göstermekte. Kuzey-bat?'da
kalan beyaz bölge, Güne? Sistemi'nin en büyük volkanik da??: Olympus ©NASA /
JPL-Caltech / Ar izona State University
17
Lawrence Krauss bu nedenle, 2015 y?l? bitmeden ke?fin aç?klanmas?n? diledi ve tepki çekmeyi
göze alarak, ortaya bir dedikodu yayd?. Neyse ki haberler do?ru ç?kt? ve hepimiz genelçekim
dalgalar?n?n ke?fedildi?i neslin bir parças? olduk.
Eski ad?yla küt leçekimi, modern ifadeyle genelçekim bilinen dört etkile?me türünden bir idir.
Ancak di?er ler ine, örne?in elektromanyet izmaya k?yasla etkisi oldukça zay?ft?r ve di?er
etkile?meler in aras?nda saptanmas? bir hayli güçtür. Bu nedenle gezegenler ve y?ld?zlar gibi
elektr iksel anlamda ço?unlukla (hep de?il) nötr olan nesneler, hem de epey büyük olabildikler i
için, küt leçekim gözlemler inde önemlidir.
Albert Einstein'in çekim yasalar?na get irdi?i yeni aç?klama Isaac Newton'unkinden özellikle iki
aç?dan çok farkl?yd?. ?lki, tensöryel dedi?imiz yakla??md?. ?kincisiyse çekim etkisine bir kuvvet
olmaktan ziyade geometr i etkisi olarak bakmas?yd?. Uzay-zaman yap?s? basit Öklit
geometr isine sahip de?ildi ve küt leli olsun olmas?n her tür lü nesnenin civar?nda bükülme
tepkisi göster iyordu. Bir çar?af ger ip üstüne top koyarak anlatanlar? görmü?sünüzdür. ?imdi
de çar?af?n üstündeki topun iler ledi?ini dü?ünün. Top iler leyince, önceden bulundu?u yerdeki
e?r ilik ortadan kalkacakt?r ve çar?af?n o bölümü düzelmeye çal??acakt?r. ??te bu düzelme bir
anda oluvermez. Çar?af eski haline dönerken bir miktar t it re?im yaparak duracakt?r. Bu
t it re?imler, tahmin edersiniz ki, epeyce zay?ft?r.
Uzay-zaman geometr isini e?ip büken nesneler hareket et t ikçe, geometr ik yap?da t it re?imlere
neden olur. Madem ki bu t it rek dalgalar çok zay?ft?r, oldukça küt leli veya ener jik cisimler in
hareket ler ini incelemek gerekir. L IGO ekipler inin yapt??? da budur. Bizden yakla??k bir buçuk
milyar ???k y?l? ötedeki, her bir i 30 Güne? küt lesindeki iki kara deli?in, birbir ler i etraf?nda
sarmal ?ekilde dönmeler ini incelediler. Bu sarmal hareket esnas?nda iki kara delik de,
genelçekim dalgalar? yayd?klar? için az da olsa ener ji kaybedecekt i ve nihayet inde çarp??acakt?.
Beklenen oldu ve iki kara deli?in çarp???p bir le?mesi s?ras?nda Güne?'imizin küt le ener jisinin
üç kat?na yak?n miktarda ener ji, genelçekim dalgas? olarak uzaya yay?ld?. ??te L IGO'da
gözlenen bu dalgalard?. Ola?anüstü bir iddia için ola?anüstü bir kan?t.
Peki ?imdi ne olacak? Gözlemsel astronomide ve kozmolojide ça? at lam?? olabilir iz. Bu i? bir
süre sinekten ya? ç?karmaya benzeyecek gibi görünse de, bu yöndeki teknolojinin iler lemesiyle
bir likte gökyüzünden bilgi almam?z? gerekt iren hemen her konuda ufkumuz geni?leyecekt ir.
Yak?n zamanda geli?me beklenen konular aras?nda ilk akla gelen, Büyük Pat lama olay?n?n
hemen ard?ndan gerçekle?t i?i iddia edilen kozmik enflasyonun aç??a ç?kar?lmas?. Evrenin çok
k?sa bir sürede ciddi miktarda geni?ledi?i tasvir edilen kozmik enflasyon olgusu da, t?pk?
çarp??an kara delikler gibi, uzay-zaman?n geometr isinde oldukça ?iddet li dalgalara yol
açacakt?r. Geçt i?imiz sene bu olaydan kaynakl? genelçekim dalgalar?n?n gözlendi?i
zannedilmi?t i ancak kayna??n galaksiler aras? ?hava olaylar?? oldu?u anla??l?nca hevesimiz
kursa??m?zda kalm??t?. Art?k do?rudan gözlenmi? genelçekim dalgalar?m?zla bir yandan
evrenin ilk anlar?na daha iyi ???k tutarken di?er yandan da Genel Görelilik'in s?n?rlar?n? ve
evrenimizin büyük ölçekli geometr ik yap?s?n? daha iyi ara?t?rabilece?iz. Kozmolojinin alt?n
dönemi hepimize kut lu olsun!
makale
Devin Çe?mecio?lu*
Konumuzla alakas?ysa dünyaca ünlü
astrofizikçi ve popüler bilimci Lawrence
Krauss taraf?ndan at?lan bir tweet ve yaratt???
heyecan dalgalar?. Bay Lawrence 25 Eylül
2015 günü, kula??na bir ?eyler geldi?ini,
belki de küt leçekim (daha do?ru ad?yla
genelçekim) dalgalar?n? ke?fetmi?
olabilece?imizi yazd?. Muhtemelen epey insan
elindeki kahve fincan?n? dü?ürdü. Bu
dedikodunun benim aç?mdan ciddiye binmesi
4 ?ubat 'ta, Bo?aziçi Üniversitesi'nde bir
konu?ma yapmaya gelen, atarcalar?n (pulsar)
ka?ifi Jocelyn Bell taraf?ndan da dile
get ir ilmesiyle oldu. Bayan Jocelyn, demek ki
olay büyükmü? dedir t t i.
1915 y?l?ndaki ilan?ndan it ibaren Genel
Görelilik pek çok ç???r açan iddian?n,
gözlemin ve teknolojinin temelini olu?turdu.
Hatta (ilgilenenlere) her gözlemci için do?a
yasalar?n?n ayn? formda gözlenmesi
gerekt i?inden hareket le, fiziksel ifadeler in de
tensöryel formda yaz?lmas? gerekt i?ini öne
sürdü ve bir anlamda insanl???n fizik yapma
biçimini de?i?t irdi.
Geçt i?imiz sene Genel Görelilik'in 100. y?l?
onuruna tüm dünya say?s?z etkinli?e sahne
oldu. ABD'nin Louisiana ve Washington
eyalet ler inde laboratuvar lar? bulunan L IGO
gözlem ekibinin ke?fiyse, tam da bu
etkinlikler i taçland?racak cinstendi. Belki de
r i?imi engellenmemi? bir
sosyal medya, en
küçü?ünden en büyü?üne
her tür lü habere epey h?zl?
ula?mam?z? sa?l?yor.E
KÜT LEÇEK?M
DALGALARI L IGO'DA
GÖZLEND?
Solda: L IGO'nun bir i L ivingston
Louisiana, di?er i Hanford Washington'da
iki farkl? yerdeki gözlemevinden al?nan
küt leçekim dalga sinyaller i, Einstein'?n
genel görelilik teor isinin öngördü?ü
sinyaller le bir likte görülüyor. Grafikler in
yatay eksenler i zaman?, dikey eksenler i
de dalgalar?n etkisiyle uzunluklardaki
de?i?imi göster iyor. Her iki grafik de
al?nan sinyalin genel görelilik ile uyumlu
oldu?unu aç?k bir ?ekilde ifade ediyor.
©LIGO/CalTech
* Mimar Sinan Üniversitesi Fizik Bölümü Yüksek L isans Ö?rencisi
18
Starobinsky Modeli'nde Nötron Y?ld?zlar?
astronomi & astrofizik ara?t?rmalar?
Einstein'?n genel görelilik kuram? ortaya at?ld??? tar ihten bugüne ?????n bükülmesi, Merkür 'ün güne? etraf?ndaki yörüngesinin dönmesi ve de son olarak küt leçekim dalgalar? gözlemiyle bir likte do?rulu?u iyice gözler önüne ser ilen bir teor i. Ancak yine de tamamlanm?? bir teor i oldu?u anlam?na gelmiyor. Örne?in, küt leçekimin bir kuantum teor isi yok ve de evrenin ivmelenerek geni?lemesini aç?klamak için karanl?k ener ji diye bir bilinmeyene iht iyaç duyuyoruz. Bu tarz mot ivasyonlar la çok uzun süreden ber i Einstein'?n teor isine farkl? türden e?r ilik ter imler ini de katarak modifiye küt leçekim modeller i or taya at?lmaktad?r.
Starobinsky sicim teor isinden kaynakl? mot ivasyonlar la 1980'de Starobinsky modelini ortaya att?. Bu model de genel görelilik gibi zay?f küt le çekim alan?nda Newton teor isiyle tutar l?yd?. Üstelik genel görelilikten farkl? olarak erken evrende kendili?inden enflasyona sebep oluyordu. Ancak teor inin geçer lili?inin güçlü küt le çekim alanlar?nda test edilmesi için 2009 y?l?nda yap?lan bir çal??mada, Starobinsky modelinde Neutron y?ld?zlar?n?n varolamayacag? iddia edildi. Bu çal??man?n ard?ndan bu ilginç sonucu destekleyen ba?ka çal??malar da yap?ld?. Bütün bu çal??malar?n bir ortak özelli?i "skaler tensör teor iye har italand?rmak" diye adland?r?lan matematiksel bir metottan yarar lanmalar?d?r. Bu çal??malarda bu metod kabaca de?i?ken dönü?ümüyle 4. mertebeden diferansiyel denklemin yer ine 2. mertebeden 2 tane diferansiyel denklem elde etmeye yaramaktad?r. Yap?lan i?ler i matematik aç?s?ndan basit le?t irse de bu dönü?üm s?ras?nda bilgi kayb? oldu?unu ve bu sebeple yanl?? sonuçlar verdi?i görü?ünde olanlar da vard?r. 2010 y?l?n?n sonlar?na do?ru ç?kan iki ayr? çal??mada skalar tensör teor iye har italand?rmadan, perturbat if bir yakla??mla Starobinsky modelde nötron y?ld?zlar?n?n varolabilece?ini göster ilmesi bu görü?ü
do?rulamaktad?r.
Küresel simetr ik bir küt le etraf?ndaki vakum için uzay-zaman?n geometr isi, Schwarzschild çözümü ile ifade edilir ve matematiksel olarak göster ilmi?t ir ki ba?ka bir çözüm yoktur. Bu sebeple y?ld?z?n içinde bulunan çözümün yüzeyde Schwarzschild çözümünün de?erine e?it olmas? beklenir. Ancak yukar?da bahsi geçen çal??malar?n baz?lar?nda çözümler Schwarzschild'e yak?nsasa da hiçbir inde yüzeyde tam olarak e?it de?ildir. Bu durum modifiye teor iler in önemli sorunlar?ndan bir idir. Dan??man?m Prof. Dr. K. Yavuz Ek?i'nin akl?na ak??kanlar mekani?i yayg?n olarak kullan?lan ?E?le?en asimptot ik ifadeler? (matched asympthot ic expansions) metodu kullan?larak bu durumun üstesinden gelinebilece?i fikr i geldi.
Bu metodu basitçe anlatmak gerekirse, elimizde tam olarak çözmenin mümkün olmad??? bir diferansiyel denklem olsun. ?lk olarak yapaca??m?z i? baz? yakla??mlar la denklemi basit le?t irmek olacakt?r. E?er bir katsay? sebebiyle bir ter im di?er ler inden çok küçükse onu ihmal edip perturbat if bir yakla??mla çözüm bulmaya çal???r?z. Ama e?er bu ter im en yüksek mertebeden türevli ter imse bu yakla??m diferansiyel denkelemimizin karakter ini de?i?t irecek ve bunun sonucunda da baz? çözümler i kaybedece?izdir. E?le?en asimptot ik ifadeler metoduna göre perturbat if çözümümüz y?ld?z?n ço?u yer inde geçer li olacakt?r fakat çok küçük bir bölgede ihmal et t i?imiz baz? etkiler bask?n olaca??ndan o bölgede çözüm farkl? olacakt?r. Gerçek çözümse bu iki çözümün bir kombinasyonudur.
Tezimde bu metodu kullanarak çözümler bulmaya çal??t?k. Çal??man?n temel mot ivasyonu metodun gereklili?ini göstermek oldu?undan i?ler i matematiksel yönden basit le?t irmek için y?ld?z?n içini sabit yo?unluklu kabul et t ik. Çal??man?n sonucunda yüzeyde Schwarzschild çözümüyle e?le?en nötron y?ld?z? çözümler i bulduk. Böylece Starobinsky modelinde nötron y?ld?zlar?n?n varolabilece?ini hatta Schwarzschild çözümüyle süreksizlik yaratmayacak çözümler in mevcut oldu?unu gösterdik. Tabi bu demek de?il ki bu model genel görelili?in yer ini alabilir. Ama yanl??lanmam?? bir model olarak potansiyelini korumaktad?r.
Kaynak: "Ç?k?nto?lu, S. (2015). Starobinsk Model in Neutron Stars (yay?mlanmam?? yüksek lisans tezi)
?stanbul Teknik Üniversitesi, ?stanbul, T ürkiye, Tez Dan??man?: Prof. Dr. K. Yavuz Ek?i."
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Mühendisli?i Bölümü Doktora Ö?rencisi
Sercan ÇIKINT O? LU*
Solda: Yandaki grafikte dikey eksen boyutsuz Ricci
skaler ini, yatay eksen boyutsuz y?ld?z?n yar?çap?n?
göstermektedir. Epsilon ise modifikasyon ter imimizin
önündeki katsay?y?n?n boyutsuz halidir. Kesikli
çizgiler bizim buldu?umuz çözümler i, k?rm?z? çizgi ise
genel görelilikteki durumu temsil etmektedir. ?ekilde
görüldü?ü gibi bizim çözümler imiz her ko?ulda
yüzeyde s?f?ra gitmektedir. Genel görelilik çözümünün
s?f?ra gitmemesinin sebebi yo?unlu?u y?ld?z?n her
yer inde sabit kabul etmemizdir. Yo?unlu?u yüzeyde
s?f?r kabul edersek GR çözümümüz de s?f?ra
gidecekt ir. ?ekilde görüldü?ü gibi bizim
çözümler imiz GR ile yüzeye yak?n bir noktada ayr???p
s?f?ra gitmektedir. Bu ?boundary layer? davran???d?r.
19 gökyüzü mart - nisan 2016
Biz ekip olarak baz? kutular? sipar i? et t ik, baz?lar?n? da kendimiz
olu?turduk. Kutular?m?z? olu?tururken e?lenceli ve keyifli bir süreç ya?ad?k.
?çindeki her bir materyalden farkl? bir çocu?un sorumlu oldu?u, hep
bir likte günbegün emek vererek olu?an bir kutuyu çocuklar?n sahiplenmesi
çok daha farkl? olacakt?r, buna emin olabilirsiniz.
K it in içer isinde, etkile?ime geçecek kullan?c?lara yani ö?retmen, ebeveyn ve
ö?rencilere be? etkileyici konuyu temele alarak 40?tan fazla prat ik akt ivite
sunulmaktad?r. Konular; Büyüleyici Uydumuz Ay; Dünya, yuvam?z; Güne?,
Bizim Y?ld?z?m?z; Güne? Sistemimiz ve Tak?my?ld?zlar?n Dünyas?d?r.
Asl?nda bu kit , kullanan herkesin katk? sa?layaca??, geli?t irece?i bir ?ekilde
dü?ünülmü?tür.
Bu kutu ile akt ivite kitapç???ndaki etkinlikler i ve bu etkinliklere ek birçok
etkinlikle astronomi dünyas? içer isinde çocuklar?n ke?fe ç?kmalar?n?
sa?layabilirsiniz. Bu kutunun ya?ayan bir kutu olmas?, çocuklar?n eller iyle
bu kutuyu olu?turarak s?n?f ortam?nda er i?ebilecekler i, birçok etkinlik için
ba?vurabilecekler i bir kaynak olarak görmeler i ile mümkün. T üm
kullan?c?lar?n ilave materyaller ve etkinlikler le kutuyu zenginle?t irebilmesi
de ayr?ca ke?if ve keyif sa?layan bir süreç.
Bir Kutu Evren?le ilgili tüm dokümanlara a?a??daki ba?lant?lardan
ula?abilir, sorular?n?z/öner iler iniz olursa sosyal medya hesaplar?m?zdan
bizler le ilet i?ime geçebilirsiniz.
Üç y?ld?r Evreni Anlayal?m (Universe Awareness-UNAWE)
T ürkiye ekibi olarak yürüttü?ümüz çal??malardan
geçt i?imiz say?lardaki yaz?lar?mda bahsetmi?t im. Bu
yaz?m?n konusu ise 2005 y?l?ndan ber i sürdürülen, özellikle
maddi imkânlar? k?s?t l? bölgelerdeki 4-10 ya? aras?
çocuklara, uzay ve astronomi bilimler ini etkili ve e?lenceli
bir ?ekilde ula?t?rmay? hedefleyen e?it im program? olan
Evreni Anlayal?m (UNAWE)??n kö?e ta?? projeler inden ?Bir
Kutu Evren?.
Bir Kutu Evren (Universe in a Box) tüm dünyadan
ö?retmen, e?itmen ve hatta veliler in 4-10 ya? aras?
çocuklara astronomi ve uzay bilimler ini aktar?rken
yard?mc? olmas? için tasar lanm?? bir e?it im kit idir. Bu kit ,
astronomiyi s?n?f ortam?nda ö?retmen ve ö?renciler in
ya?amlar?n?n bir parças? haline get irmek için iht iyaç
duyulan prat ik, etkile?imli ve e?lenceli etkinlikler le
donat?lm??t?r.
?Bir Kutu Evren? e?it im kit inin içer isinde; etkinliklerde
kullan?lacak materyaller ve akt ivite kitapç???
bulunmaktad?r. Evreni Anlayal?m (UNAWE) T ürkiye ekibi
olarak ?Bir Kutu Evren? e?it im materyaller inin büyük bir
bölümü T ürkçe?ye kazand?rd?k. Geri kalanlar? da
çevirmeye devam ediyoruz. T ürkçe?ye çevirdi?imiz
kaynaklar? herkesin ula?abilece?i bir alanda payla??yoruz.
Yaz?n?n alt?nda rehber ve dokümanlara ula?abilece?iniz
ba?lant?lar? bulabilirsiniz.
Kutuyu UNAWE internet sitesinden sipar i? edebilece?iniz
gibi ?Kendin-Yap Rehberi? ile e?lenceli bir ?ekilde
ö?renciler inizle bir likte kendiniz de olu?turabilirsiniz.
Rehber, kutudaki materyaller in detaylar? ve teknik
özellikler ini içermektedir. Kutunun içer isinde yer alan
materyaller in bask? versiyonlar?n?n oldu?u Bask? Paket ini
de indirerek ve bask?lar?n? gerçekle?t irerek kutunuzu
tamamlam?? oluyorsunuz. Kutular?n?z? ö?renciler inizle ya
da çocu?unuzla bir likte olu?turmak oldukça iyi bir fikir.
BU KUT U ?Ç?NDE
EVREN VAR
Selçin Demira?*
astronomi e?it imi
DUYURU: 2 Nisan 2016 tar ihinde Sabanc? Üniversitesi'nde düzenlenecek olan
'E?it imde ?yi Örnekler Konferans?(?ÖK)'nda Evreni Anlayal?m proje ekibi olarak
gerçekle?t irece?imiz 'Bir Kutu Evren' atölyesine ilgili herkesi bekler iz. ?ÖK 2016
internet sitesi: ht tp://www.egit imdeiyiornekler.org/
* Fen Bilgisi Ö?retmeni, Gökyüzü Gönüllüsü
Evreni Anlayal?m ?nternet Sitesi: http:/ /www.evrenianlayalim.org/
/ evrenianlayalim @evrenianlayalim
?Bir Kutu Evren? Etkinlik Kitapç???: http:/ / bit.ly/1LWhEja
?Bir Kutu Evren? Kendin Yap Rehberi: http:/ / bit.ly/1QJmyiq
?Bir Kutu Evren? Bask? Paketi (420 MB): http:/ / bit.ly/1U6q0XY
20
par?lt?larNuray Saatçio?lu Uygur*
Halley Kuyrukluy?ld?z?
Sen ya?am?n yar?land???nda
Yeniden gelecek o muhte?em kuyrukluy?ld?z
O zaman beni hat?r la
Bir çocuk, uyan?k,
Bir yaz gecesinde
Be?i?inde, ayakta
Seyrediyor uzun saçl? y?ld?z?
Seneler seneler önce?
Koyu karanl???nda gecenin
D??ar? ç?k ve seyret
Su üzer inde bulut gibi kay???n?
Gecenin saydaml???nda
Bir anda gelip aniden giden
hayat lar? ve sevinçler i dü?ün
Benim ve benden önce tüm
göçenler in hayat p?nar?nda yüzen milyar y?ll?k gemiler
?imdi senin damarlar?nda akan nehirde.
Kenneth Rexroth
1966
Çevir i: Aylin Y?ld?r?m Güney
Gökyüzü ve gök cisimleri her zaman, her kültürde pek çok ?airin çal??malar?nda yer verdi?i ögelerden olmu?tur. Öte yandan baz? astronomlar ve fizikçiler bu ?iirlerle ilgilenmi?, toplam??, merakla, ilgiyle takip etmi?tir.
Geçti?imiz haftalarda Bilim Akademisi'nin daveti ile ?stanbul'a gelerek, Bo?aziçi Üniversitesi Albert Long Hall'de Pulsarlar? anlatan Dame Jocelyn Bell Burnell de söz konusu bilim insanlar?ndan. Çe?itli vesilelerle Astronomi ve ?iir temal? yaz?lar yazm??, konu?malar yapm??.
Par?lt?lar??n bu sayfas?nda J. Bell?in sevdi?i bir ?airden, sevdi?i bir ?iiri payla??yorum.
Amerikal? ?air Kenneth Rexroth, Halley Kuyrukluy?ld?z? dünyam?z? 1910 y?l?nda ziyaret etti?inde 5 ya??nda imi?. ?iirinde o hat?ralar?n? anlatm??.
Eserin T ürkçesini bulamay?nca beni k?rmay?p, sevinçle çeviren çocukluk arkada??m Aylin?e çok te?ekkür ederim.
Halley?i 1986?da görmü?tük, bir sonraki ziyareti 2061?de. Bakal?m ikinci kez görebilecek miyiz?
Ba?ka bir Amerika?l? ?air Stanley Kunitz, Rextroth?tan ve belki de ço?umuzdan daha ?ansl?. 100 y?ll?k ya?am?nda Halley?i iki kez görebilmi?, sonraki Par?lt?lar?da Kunitz?in Halley ?iiri yer alacak.
* Gökyüzü Gönüllüsü
21 gökyüzü mart - nisan 2016
"... Evren nedir? Bir ba?lang?c? var m?d?r? Bildi?imiz yasalar da
evrenle bir likte mi ortaya ç?kt?lar yoksa ezelden ber i orada
m?yd?lar? ..."
Evrenin Ya?am?'n?, yaln?zca yukar?daki sorular ya da benzer ler ine
cevap veren kitaplardan ay?ran en mühim özelli?i Kozmolojik
Do?al Seçilim Teorisi'ni aç?klamaya çal??mas?. Per imeter Teor ik
Fizik Enst itüsünde çal??makta olan Smolin'in ortaya koydu?u
teor iye göre bir kara deli?in çökü?ü yeni bir evrenin do?umuna
yol açacak, yeni do?an evren, do?mas?na sebep olan evrenle benzer
fiziksel yasalara sahip olacak olmas?na ra?men sahip oldu?u bütün
yasalar?n?n aktar?m?n? kusursuz gerçekle?t iremeyecekt ir. Yeni
evrenlerden baz?lar?n?n mutasyona u?ramas? söz konusuyken
do?ru mutasyonlara sahip olmayan evrenler -do?al seçilim yasalar?
gere?ince -?s? ölümü sonucunda (evrenin entropisinin en yüksek
düzeye ula?mas?) -yeni bir evren var edemeden- yok olacaklard?r.
Binlerce y?ld?r alg?lamaya çal??t???m?z evrenin gizli resminin 21.
yüzy?lda yava? yava? belirdi?ini görmekteyiz. Görelilik kuram?,
kuantum mekani?i ve kozmoloji üzer ine ö?rendikler imizi
bir le?t irebilmek ad?na tahminlerde bulunabiliyor, sahip oldu?umuz
resmi bet imleyebiliyor ya da yeni modeller üzer ine tart??abiliyoruz.
Evrenin Ya?am?, Alfa Bilim Serisi'nin di?er kitaplar?n?n sahip
oldu?u ba?ar?l? tasar?ma sahip. Bu sayede okuyucuya rahat bir
okuma yapma imkân? sa?l?yor.
Yazar: Lee Smolin
Çevirmen: R. Ömür Akyüz
Alfa Yay?nlar?, 2015, ?stanbul
gökyüzü kitapl???Semih ÇAKMAK
YILDIZLAR
ALT INDA B?R YILYazar: Charles Laird Calia
Çevirmen: Murat Alev
Ak?lçelen K itaplar, 2012, Ankara
Amatör astronomlar la konu?tu?unuzda birço?unun
küçüklü?ünden it ibaren gökyüzü sevdal?s? oldu?una ?ahit
olursunuz. Neredeyse her bir inin çocuk ya?larda sahip oldu?u bu
tutku f?rsat buldu?u anda filizlenir, kimisi saplant? düzeyinde
gökyüzüne ba?lan?r, kimisi ise yaln?zca küçük ya?ta kurdu?u
hayallere yeniden ula?man?n heyecan?n? ya?ar.
Günümüzde amatör astronomlar?n sahip olduklar? enstrümanlar
neredeyse bir önceki nesilin en büyük gözlem araçlar?n? ger ide
b?rakacak kadar nitelikli ve k?s?t l? bir bütçe ile bile ula??labilinecek
konumdad?r. Bu sebeple amatör ler yaln?zca y?ld?zlar?
gözlemlemenin ötesinde evler inin arka bahçesinde bilimsel niteli?i
yüksek çal??malar yapabilecekler i bir f?rsat edinmi?lerdir.
Daha önce bir çok gökbilim kitab?n? T ürkçe'ye kusursuz bir
?ekilde çeviren Murat Alev bu sefer bize küçük ya?lar?nda
astronomi sevdal?s? olan bir çocu?un seneler sonra yeniden içindeki
gökyüzü tutkusunu hat?r lamas?, bunun üzer ine bahçesine kurmak
için çabalad??? gözlemevinin hikayesini ula?t?r?yor.
Öykü, aylar ve mevsimlere göre bölümlenmi?, her bölümün ilk
sayfas?nda bulunan gökyüzü har itas? üzer inden as?r lard?r anlat?lan
mit lere de?inilmi? ayn? zamanda tar ihsel al?nt?lar edebi bir dil i le
aktar?lm??.
Gün be gün canlanan bir hayali gözlemlemek, en az y?ld?zlar?
seyretmek kadar heyecan ver ici!
EVREN?N YA?AMI
22
Y?ld?z izi foto?raflar? günümüzde ne kadar al???lagelmi? olsa da, halen güzelli?ini koruyor.
Sakl?kent 'e kar?? çekilen bu y?ld?z izi ise son gözlem ?enli?i s?ras?nda Sakl?kent 'in kuzey ufku
üzer inde güzel bir gökyüzü yakalamak amac? ile yakla??k bir saatte çekilmi?t i. 21 A?ustos
gecesi saat 01.41'de ba?layarak 30 sn poz süresi ile çekt i?im bu foto?raflar?n sonras?nda
T UG'un son dönemlerde çekt i?i zor luklar? ortaya koyaca??n?n i?in aç??? fark?nda de?ildim.
Ancak foto?raflar? bir le?t irdikten sonra T UG'un Sakl?kent civar?ndaki mermer ocaklar? ile
ilgili çekt i?i s?k?nt? iki aç?dan daha net ortaya ç?km?? oldu: I??k K ir lili?i ve Mermer Tozu
Foto?raf?n sa? taraf?nda ufkun inan?lmaz par lamas?n? sa?layan, gece 01.41 - 02.41 saat ler i
aras?nda halen çal??maya devam eden bir mermer oca??. Gökyüzünün par lakl??? d???nda
oradaki ???k saç?lmas?n?n sebebi ise 1 saat boyunca ocaktan yay?lan mermer tozlar?. Bu
mermer tozlar? T ürkiye'nin en büyük ve ulusal gözlemevini neredeyse kullan?lamaz hale
get irmekte iken ayn? zamanda insan sa?l??? için de ciddi bir tehlike olu?turmaktad?r. Y?ld?z izi
olarak bir le?t ir ilen bu foto?raflar?n T übitak Ulusal Gözlemevi change.org kampanyas?nda da
yay?nlanan t imelapse görüntüsünde bu ac? olay daha da gün yüzüne ç?kmaktad?r. Söz konusu
video ?u adreste bulunabilir : ht tp://bit .ly/tug_mermer
gökyüzü foto?raflar?H. Aziz Kay?han
Çek im detaylar ?:
Yer: Sakl?kent / Antalya
Kamera: Canon 60D
f:18 mm - f/3.5
Pozlama: 57 dk poz süresi (30sn lik 114
foto?raf kompozit i).
ISO-5000
Yaz?l?m:L ightroom ve StarStax yaz?l?mlar? ile
i?lenmi?t ir.
T imelapse görüntü Adobe After Effects ve
Adobe Premiere ile i?lenmi?t ir
23 gökyüzü mart - nisan 2016
Luwuk kent inde 134 km geni?li?indeydi tutulma hatt?. Bir gün önce sa?anak ya???la
geçen zor lu hava ko?ullar?, tutulma sabah? muhte?em bir havaya yer ini b?rakt?. Tam
tutulma 2 dakika 46 saniye sürdü. T utulma ku?a?? 0 (s?f?r) enlemine yak?n oldu?undan
tutulma dikey olarak gözlendi... ?ehr in yüksek bir noktas?ndan arkam?zda ya?mur
ormanlar? önümüzde okyanus olacak ?ekilde tutulmay? görüntüledik. Her insan?n
hayat?nda en az bir defa ya?amas? gereken tam tutulma maceras?n? noktalad?k. Bir
sonraki tam tutulma 529 gün sonra....
Kubilay Akdemir*
Çekim detaylar?:
Çekim tar ihi: 09/03/2016
Yer: Luvuk/ Endonezya
Kamera: Canon 5d mark 3
Lens: Canon 16-35mm f/2.8 I I USM
Yaz?l?m: Photoshop CS 5.5
* Amatör Astronom / Gökyüzü Foto?rafç?s?
?nternet Sitesi: ht tp://www.tutulmaavcilar i.org/
24
Özgür Can Özüdo?ru
bu ay gökyüzü
10 T ÜM GECE Ay Dünya'ya en yak?n konumunda.
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
9 GÜNDÜZ Tam Güne? T utulmas?
(PAS?F?K VE DO? U ASYA'DAN GÖRÜLEB?L?R)
7 SABAHA KAR?I Venüs-Ay yak?nla?mas?
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
2 SABAHA KAR?I Ay - Satürn yak?nla?mas?.
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
25 gökyüzü mart - nisan 2016
MART
20 T ÜM GÜN ?lkbahar Ekinoksu, gece ile gündüz
süreler i birbir ine e?it .
22 GECE YARISI Ay - Jüpiter yak?nla?mas?
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
23 GECE YARISI Dolunay, Parçal? Ay T utulmas?
(ASYA'NIN DO? USU VE AVUST RALYA'NIN BULUNDU? U
BOYLAM ÜZER?NDEN GÖRÜLEB?L?R)
25 T ÜM GÜN Ay, Dünya'ya en uzak konumda.
28 GECE YARISI Ay - Mars yak?nla?mas?
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
BU HAR?TA NASIL KULLANILIR?
Bu Harita 39? Kuzey Enlemi (Ankara Hizas?) civar?nda s?ras?yla15 Mart (sol sayfa) ve 15 Nisan 00:01?de gökyüzünde görebilece?iniz
cisimler i göstermektedir.
1 Mart /Nisan için saat 01:01
30 Mart /Nisan için saat 23:01
26
Not: Y?ld?zlar, her gece yakla??k 4 dakika daha erken
do?arlar. Her bir 15 günlük per iyotta (15x4?=60?), 1
saat lik de?i?imle (gecikmeyle) ayn? gökyüzünü görürüz.
Kaynaklar:
Ankara Üniversitesi Kreiken Rasathanesi
T übitak Gök Olaylar? Y?ll??? 2016
22 - 23 T ÜM GECE Lyr id Gökta?? Ya?muru.
Saatte ortalama 150 ile 15 gökta?? gözlenebilir.
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
17 GECE YARISI Ay - Jüpiter yak?nla?mas?.
(BÜYÜK ?EH?RLERDE DE GÖRÜLEB?L?R)
1 T ÜM GÜN Ay - Dünya'ya en yak?n konumda.
N?SAN
gökyüzüMay?s-Hazir an 2016'da
Evrenin en "karanl?k" cisimler i:
KARADEL?KLER