1bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

GKK 1 bûeZúd gòlû aýaiÚû-1iõeP^û1.0 C_Kâc1.1 gòlY CùŸgý1.2 _âûPú^ bûeZúd gòlû-GK aòjwûaùfûK^

1.2.1 _âûPú^ Kûkùe Mêeê @a]ûeYûû1.2.2 Mêeêu bìcòKû I \ûdòZß1.2.3 a�ððcû^e ù_gû\ûe gòlK1.2.4 gòlKu ùa÷gòÁý, bìcòKû I \ûdòZß

1.3 iûµâZòK bûeZúd gòlûe C_ô�ò: _âûKþ Êû]ú^Zû ~êM1.3.1 cKûCùfu cò̂ òUþ1.3.2 CWÿþi Wòiþ_ûPþ1.3.3 j�eþ Kcòg^þ1.3.4 aògßaò\ýûkd Kcòg^þ1.3.5 ùiWÿþfeþ Kcòg^þ1.3.6 jûeþùUûMþ KcòUò1.3.7 iû_î KcòUò1.3.8 @ûùaûUþ-CWÿþ eòù_ûUð1.3.9 RûKúe jêùi^þ KcòUò eòù_ûUð1.3.10 iùRð�þ eòù_ûUð

1.4 iûeûõg1.5 ijûdK Mâ̂ Ú I _âa§ iìPú1.6 _ûVû« _âgÜûakú

1.0 C_KâcZêùc jé\dwc Keê[ôa ù~ _âûe ò̧K gòlûe iûaðR^ú^KeY (UEE) iûµâZòK

aògßùe GK aòùgh Pò«ûe KûeY ùjûAQòö gòlûe Gjò iûaðR^ú^KeY ijiâûŸúaòKûg flý (MDG) c]ýùe GK cjZß_ì‰ð iÚû^ \ò@û~ûAQò, Gaõ ~ûjûe MêeêZß

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)2

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1aýaiûde _âKéZò Gaõ _eòie

cYòhe RúaòKû ̂ òaûðje _ùe \ßòZúdö Gjò flýKê aògßeþ \êA gjeê C¡ßð ù\g \ßûeû 15ahð c]ýùe jûif Keòaûe [ôfû, ~ûjûe icd @a]ô _êeò ~ûAQòö bûeZ c]ý Gjò^ò¿�òe @õgaòùghö Zêùc ù\Lê[ôa ù~ ù\geê ̂ òeleZû \ìeúKeY Gaõ _âûe ò̧Kgòlûe iûaðR^ú^KeY(UEE) e flý jûif _ûAñ MZ @ŸðgZûŸú ]eò @ûce^òeazò̂ Ü C\ýc Gùa ̀ kaZú ùjaû @ûe¸ KeòQòö @Rò @ûce aògûk R^iõLýû_ûAñ @ûce GK aéjZþ gòlû aýaiÚû @^êiéZ @Qò,ù~CñVò C^ÜZ ^ûcûu^ I ]ûeY(Retention) Gaõ gòlK-QûZâ jûe, Cy iûleZû jûe, C^ÜZ bò�òòòòbìcò iêù~ûM Iùiiaêe @bòaé¡ò AZýû\ò aò\ýûcû^ö @^ý_ùU, aòbò^Ü RûZúd _\ùl_ ~[û iûleZû@bò~û^, G^þGA_ò, Wò_òA_ò, SSA, gòlûe @]ôKûe (RTE)@û\ò[ôaû iù�ß fl fl_òfû aò\ýûkd gòlûeê a�ôZ @Q«òö Gùaaò jRûe jRûe gòlKu @ûagýKZû ejòQòöflfl gòlKuê 2019 c]ýùe Zûfòc _â\û^ Keû~òaûKê flý ejòQòö GYê eûÁâúdcêq aò\ýûkd gòlû iõiÚû(NIOS)e _ûâ[còK gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed.) Kû~ðýKâc_eò gòlK Zûfòc _ûVýKâc @Zòa MêeêZß_ì‰ðöGjò _ûVýKâce _â[c @]ýûde @ûe¸ùe @ûùc @ùQö Gjò _ûVýKâce Gjû _â[cGKKö Gjò @]ýûd ZêcKê bûeZúd gòlû-_âûPú^eê _âûKþ Êû]ú^Zû ~êM _~ðý« gòlûeHZòjûiòK \òM i´§ùe ]ûeYû ù\aö

AZòjûi @]ýd^ Kùf Zêùc RûYòa ù~ bûeZúd iõÄéZò aògße iað_êeûZ^ iõÄéZòc]ýùe @^ýZcö ù~ùKøYiò ibýZûe iûõÄéZòK bûa]ûeû Gaõ eûÁâe @û\gðùijòiaê eûÁâe ùg÷lòK _âZòÂû^ Gaõ @^êiéZ @býûiùe _âZò̀ kòZ ùjûA[ûGöaûÉaùe GK ibý icûRùe icûRe iéÁò, aòKûg I RúaòKû ̂ òaðûj Gaõ iµâ\ûdeiûõÄéZòK aòKûg flýùe aò\ýûkd _âZòÂû^ I gòlû _¡Zò _âZòÂû I _âPk^Keû~ûA[ôfûö Gjû @ûc ù\gùe c]ý NUòQòö bûeZúd gòlû aýaiÚû Gjûe icé¡iûõÄéZòK HZòjý @û]ûeòZö @ù^K @iêaò]û iù�ß @ûce gòlû aýaiÚû iûcûRòK_ê̂ MðV^ I aòKûg ùlZâùe GK gqògûkú KûeKbûùa _eòMYòZ ùjûAQòö

_âûPú^ bûeZùe gòlû aýaiÚûe icúlû Gaõ ùijò icdùe ù~ùZùaùk cê\âYeùKøYiò iêù~ûM ̂ [ôfû, Kò ùKøYiò iìP^û I ù~ûMûù~ûM mû^ùKøgk C_f² ̂ [ôfû,ùiùZùaùk gòlK I ùg÷lòK _âZòÂû^ ùKcòZò gòlûKê R^iû]ûeYu ù\÷^¦ò^ Rúa^e@õgbûùa [ôfû Zûjû RûYò Zêùc @û^¦òZ ùjaö Zêùc c]ý bûeZúd gòlû aýaiÚûe

3bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

cìk Vûa Keòaû ij iûµâZKò icdùe Gjûe _âûiwòKZû I GKaòõg gZû±úùe Gjûeùa÷gßòK \òM iµKðùe c]ý @aMZ ùjûA_ûeòaö

Gjò GKKùe _âûPú^ bûeZúd icûRùe _âPkòZ gòlû aýaiÚûe icúlû c]ý @ûùcKeòaûö @ûùc c]ý Mêeêu _eòa�ð^úd bìcòKû I \ûdòZß iµKðùe RûYòaûö Gjû ijòZ1947 _ìaðeê aâòUòg eûR icdùe bûeZùe gòlûe aòKûg _ûAñ aòbò̂ Ü Kcòg^þ(@ûùdûM) Gaõ KcòUò (icòZò)e iê_ûeòg Gaõ Zûjûe _âbûa a�ðcû^e gòlû C_ùeKò_eò ejòQò, Zûjû c]ý @ûùc icúlû I cìfýûd^ Keòaûö 1947ùe @ûùc cêq IÊû]ú^ ùjaû _~ðý« gòlû aòùghKeò _âûe¸òK gòlûe aòKûg iõKâû«ùe c]ý @ûùcmû^fûb Keò_ûeòaûö

1.1 gòlY CùŸgý Gjò GKK @]ýd^ _ùe Zêùc :• _âûPú^ bûeZúd gòlû aòhdùe @ûùfûP^û Keòaûùe ilc ùja,• _âûPú^ bûeZúd iõÄéZòùe Mêeêu bìcòKû I iÚòZòe cìfýûd^ Keòa,• HZòjûiòK ~êMùe gòlûe ]ûeû, _eòiÚòZò iciýûe PòjÜU Keò_ûeòa,• iûµâZòK _âûe¸òK gòlû _éÂù\gùe [ôaû NUYûakúe icúlû-HZòjûiòK NUYûakú

ù~Cñ KûeY ù~ûMêñ iûµâZòK _âûe ò̧K gòlû a�ðcû^ eì_ùe @Qò Zûe icúlû Keò_ûeòa,

• _âûe ò̧K gòlû _âiwùe aòbò Ü̂ Kcòg þ̂ I KcòUòe iê_ûeòge _âbûa iõKâû« @ûùfûP^ûKeò_ûeòa

1.2 _âûPú^ bûeZúd gòlû-GK aòjwûaùfûK^_âûPú^ bûeZúdu ùg÷lòK Z�ß I _âùdûM iõKâû«ùe i¯\g gZû±ú _~ðý« ZêùcùKøYiò _êÉK _ûAa ^ûjó; ~\òI \úNð icd ]eò Z�ßMZ I _âùdûMMZ aò\ýûùiicdùe _âPkòZ [ôfûö iìZâ I iáZò eì_K _âûPú^ gûÈùe cû]ýcòK I Cy gòlûecêLý ùa÷gòÁýe ùKùZK @ûwòK aòaeY còkò[ôùf c]ý _âûe¸òK gòlû iõKâû«ùeùKøYiò _é[K aòaeYú ̂ [ôfûö ùaû]jêG _âûPú^ Kûkùe gòlûKê R^àeê céZêý _~ðý«Pûfò[ôaû gòlû MâjYe aýaiÚû [ôfû, ~ûjû @ûc aòa�ðð^ _âKâòdûbûùa MâjY Keû~ûC[ôfûö_âû[còK Éeùe Gjû Rúa^ RúAñaûe gòlû, ù\÷̂ ¦ò̂ Rúa^ P~ðýûe Kû~ðýiìPú gòlû

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)4

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

MâjYe aýaiÚû [ôfûö GYê, GjûKê @û^êÂû^òKbûùa GK _é[K Ée eìù_ aòùaP^ûKeû~ûC^[ôfûö Gjû Rúa^ _ûAñ GK _âÉêZò_að [ôfûöù\ge _âûPú^ iûjòZýeê Zêùc RûYòaûKê _ûAa ù~ mû^Kê ‘ZéZúd ù^Zâ’bûùaaòùaP^û Keû~ûC[ôfû; ~ûjû Rúa^e icÉ aýû_ûeùe @«ü\éÁò _â\û^ Keê[ôfû@ûc _ìaðRcûù^ bûaê[ôùf, ‘gòlû \ßûeû aòKgòZ iVòKþ @«ü\éÁò, aòmZû aé¡ò Kùe’;~ûjûKê @ûùc ‘gqò I \lZû’ cû^êö Gjû \ßûeû iaðûwúY aòKûg, _âMZò I Rúa^eZûWÿ^ûeê cêqò còùkö cYòhe iaê iêLe cìk ùjCQò gòlûö Gjû \lZû aé¡ò KûeKbûùaaògßûi Keû~ûC[ôfû; ~ûjû aýqòKê ^ûc, ~g, i¹û^ I iµ\ @ûjeYùe ilcKeê[ôfûö iµ\ ù~ ùKak iêL_â\û^Kûeú Zû’ ̂ êùjñ, Gjû @ûce ]cðúd, iûcûRòKI _ûeòaûeòK K�ðaý VòKþbûùa iµû\^ Keòaûùe ijûdK ùjC[ôfûö Gjû ùghùecêqò _â\û^ KeûC[ôfûö ̂ úZògZKùe b�éðjeò KjòQ«ò, ‘gòlû aýZòùeK @ûùc _gê’öGjû aògßûi Keû~ûC[ôfû ù~ gòlû Cbd aýqòMZ I icûRùe aòbò̂ Ü bûaùe aWÿ]eYe _eòa�ð̂ @ûùYö

• (1) (mû^õ ZéZúdõ c^êRiý ù^Zâõ!)( iêbûhòZeZÜiõù\ûj _éÂû-194)mû^ aýqòe ZéZúd ^d^ @ùUö)

• (2) (aê¡òü ~iý akõ Ziý! )aê¡ò ~ûjûe ak Zûjûeö

• (3) (iû aò\ýû ~û aòcêqùd!)gòlû aû mû^ Zûjû, ~ûjû cêqò _â\û^ Kùeö

• (4) aò\ýû \\ûZò aò̂ dcþ aò̂ dûZþ @ûZò _ûZâZûcþ!_ûZâZßû]^cþ @ûù_ÜûZò ]^û]cð ZZü iêLcþ!!

• (5) (aò\ýûaòjú^ü _gêü!)gòlû aò̂ û RùY _gê Zêfýö

aò\ýûe @ûeþ̧ C_^d^ iõÄûeeê ùjC[ôfû ö Cbd aûkK I aûkòKû gòlûfûb _ûAñjKþ\ûe ùjC[ôùfö _âûPú^ Kûkùe GKû]ôK aò\ìhú cjòkû ~[û-MûMðú, @ûùZâdò,ùKøgfýû, Zûeû, ù\âø_\ú @û\ò[ôaûe C\ûjeY ejòQòö ^òcÜ Éee gòlû _âùZýjiûõiûeòK Rúa^ I iûcûRòK bûaaò̂ òcd _ûAñ Reêeú; ~ûjû aýqòKê _ûeòaûeòK

5bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

Rúa^ ^òaðûj Keòaû _ûAñ C_~êq KeûGö Cygòlûe @«MðZ aýûKeY, AZòjûi,_êeûY, MYòZ, ùa\, ZKðgûÈ, eûR^úZò aòmû^, ~ê¡Kkû Gaõ _ìRûyð̂ û/PûeêKkûAZýû\ò aé�òù~ûMý gòlû _ûAñ CŸòÁ [ôfû Gaõ Gjûe @«òc flý @ûcôû^êbìZò [ôfûögòlûe CùŸgý GK C^ÜZ Rúa^~û_^ _ûAñ @býûi \ßûeû _âùdûMMZ KâúdûKkû_eGK _âgòlY [ôfûö Rúa^e PûeòUò _~ðýûd-aâjàP~ðýûgâc(aâjàP~ðý _ûk^), MéjiÚûgâc(ùa÷aûjòK Rúa^), aû^_âiÚûgâc (@aie Rúa^) Gaõ i^Üýûiûgâc (i^ÜýûiúRúa^)ùe \lZûe ij GK _êZâ, Êûcú I _òZûe KZðaý iµû\^ KeòaûKê gòlû _â\û^Keû~ûC[ôfûö RùY QûZâKê aêSûA \ò@û~ûC[ôfû ù~ ùi ùjCQò ̂ òR RûZòe iõÄéZòeaû�ðûaj I elKö RùY gòlû[ðúuê gòlû icû_^ _ùe \úlû«bûhY icûùeûjùeZûu iûcûRòK \ûdòZß, K�ðaý Gaõ _âùdûMMZ aò\ýû Reò@ûùe icûRùe RùYù~ûMý ,Êûaf´ú Gaõ iê^ûMeòKbûùa aõPòaû _ûAñ gòlû I ^òùŸðg _â\û^Keû~ûC[ôfûö(1 @fþùUKûe, 1951 _é. 301-3)

GYê @û]ýûcôòKZû, PeòZâ MV^, aýqòZß aòKûg, ^ûMeòK bûa^û, \lZûeù_ûâiôûj ,̂iõÄéZòe iõelY I _âiûe AZýû\ò gòlûe ̂ ò½òZ flý Gaõ Cù¡gý [ôfûöGjò iaê CùŸgý jûif _ûAñ aòbò̂ Ü ]cðúd eúZò̂ úZò Gaõ aâZ, _âû[ð̂ û, C›a_ûk^, ù^÷ZòK aýajûe _âùdûM, c^, Pò«û I @býûiùe _aòZâZû, ijRûZ aé�òC_ùe ̂ òdªY, aùdûùRýûÂ, icadÄ, K^òÂu _âZò @ûPûe aýajûe gòlû, _V^I _ûV^ @býûi @û\ò Keû~ûC[ôfûöaò\ýû[ðúcûù^ @]ýû_^û _ûAñ aòhdaÉê ^òR_i¦ @^êiûùe aûQòaûe @]ôKûe [ôfûö iekZû I @ûcôi¬Zû aò\ýû[ðú Rúa^e@õgaòùgh [ôfûö @ûcôaògßûi aé¡ò Gaõ @ûcô iõ~cZû _ûAñ gòlû _âûPú^ bûeZúdgòlûe MêeêZß_ì‰ð \éÁòùKûY [ôfûö ZKð, \gð̂ , @ûA^, iûjòZý AZýû\ò _V^ Keê[ôaûaò\ýû[ðúcû^u c]ýùe ^ò¿�ò, aòPûe Gaõ @^ý aýqòMZ cìfýùaû] iõKâû«ùebfbûùa aòKûg ùjC[ôfû ö ùKøYiò _âiwe Cbd \òMKê aêSòaûKê aò\ýû[ðúuê Zûfòc_â\û^ Keû~ûC[ôfû Gaõ ZKð @ûùfûP^ûùe i_l aû aòùeû]ùe cZ eLôaûKê gòlY_â\û^ Keû~ûC[ôfûö Gjû @^ýe cZûcZ I MYZûªòK cìfýùaû] _âZò i¹û^ I~êqòiõMZ cZ C_iÚû_^ ̂ òcù« RùY aò\ýû[ðúuê C_~êq Keê[ôfûöù~Cñ aò\ýû[ðúcûù^ ùa\ @]ýd^ Keê[ôùf, ùicû^u _ûAñ gòlû iáZògqòe GK~ûªòK _âgòlY iûaýÉ ùjûA[ôfûö ùicûù^ _òXÿò_òXÿò ]eò iûjòZòýK, iûõÄéZòK Iaé�òMZ HZòjýKê ùcøkòKZû I _aòZâZûe ij iõelY I aòZeY Keòùa ùaûfò @ûgûKeû~ûC[ôfûö iõlò̄ ùe KjòaûKê Mùf, ùijòiaê \ò̂ ùe gòlûKê @ûcô icé¡òe

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)6

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

Rúa^aýû_ú GK ̂ òeazò̂ Ü _âKâòdû bûùa aêSû~ûC[ôfû Gaõ RùY QûZâe gûeúeòK,cû^iòK, ùaø¡òK I HgßeòK \lZûe icû^ê_ûZòK aòKûge C›bûùa aòùaP^ûKeû~ûC[ôfûö ~ûjû\ßûeû ùi RùY C_ù~ûMú ̂ ûMeòKbûùa a�ô_ûeòùa I a�ðcû^Z[û baòhýZ Rúa^ùe _âMZò jûif Keò_ûeòùaö ^òRe _âMZòKê _eLô ù\L - 1 (K) _âûPú^ bûeZùe gòlûe ùcøkòK flý K’Y [ôfû?

....................................................................................

....................................................................................

.................................................................................... (L) cê\âY Kkû ^[ôaû ùaùk mû^Kê Kò_eò bûaùe iõelY Keû~ûC[ôfû?

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

1.2.1 _âûPú^ Kûkùe ‘Mêeê’ _â[û

_âûPú^ bûeZùe MêeêKìk aýaiÚû _âPkòZ [ôfûö GK ^òŸðòÁ icd _ûAñ aò\ýû[ðúuêMêeêu ijòZ ejòaûKê _Wÿê[ôfûö Mêeêcû^u @ûgâc GK_âKûe @ûaûiòK aò\ýûkd [ôfûö]^ú, ̂ ò¡ð̂ _âùZýK GKûVò ejê[ôùfö G_eòKò eûRKêcûecûù^ c]ý Meòau ijMêeêKêkùe ejê[ôùfö Ké¾ I iê\ûcû Gjûe Rßk« C\ûjeYö MêeêKêkùe gòlû\û^iµì‰ð ^òügêË [ôfûö cûZâ MêeêKêk PkûAaû _ûAñ aò\ýû[ðúcûù^ bòlû (cû]êKeú)cûMê[ôùf; ~ûjû ùicû^uê cû^aòKZû I KéZmZû gòlû ù\C[ôfûö @ûjêeò c]ý, GjòaýaiÚû RûZò@ûY aòùb\ iað^òcÜ Keòaû ij iaê aò\ýû[ðúuê icû^ \éÁòùe ù\Lê[ôfûö

Mêeê MêeêKêke cêLý, _òZûZêfý Gaõ @ù«aûiúu _ûAñ _òZûcûZû I @bòbûaK [ôùföùi ùKøYiò _ûCYû aò̂ û QûZâQûZâúuê aò\ýû\û^ Keê[ôùfö Mêeêu _ûAñ _ûCYû \ûaòKeòaû ^òùh] [ôfûö ùi aò\ýû\û^Kê ùgâ \û^bûùa MâjY Keê[ôùf Gaõ aò\ýûaòKâò aýaiÚûKê ̂ ò¦û Keê[ôùfö MêeêKêk MêWÿòK eûRû, cjûeûRû, ]^ûXÿý aýqò, cû^aaû\úaýqòu \û^ Gaõ aò\ýû ùgh icdùe aò\ýû[ðú C_jûe Êeì_ ù\C[ôaû Mêeê\lòYû@[ðùe _eòPûkòZ ùjC[ôfûö @ûgâc Gaõ @ù«aûiúu _ûAñ Gjò eûgò _~ðýû¯ [ôfû;

7bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

KûeY @ù«aûiúcûù^ còZaýdú [ôùf Gaõ iµ�òVêkKê @^êcZò còkê̂ [ôfûöùKak RùY _âKéZ aò\ßû^, CKéÁ aòùghm Gaõ @û]ýûcôòK eê_ùe _âaé¡ aýqòuôêPòjÜU Keû~ûA Mêeêbûùa ̂ ò~êq Keû~ûC[ôfû I Zûue i¹û^ _â\gð̂ Keû~ûC[ôfûöZêùc RûYòQ, bûeZe GK _êeûZ^ Mêeêgòhý _eµeû ejòQòö ^òÊû[ð_e ùiaû _ûAñicûRùe Mêeêu _âZò @]ôK i¹û^ [ôfû Gaõ G_eòKò eûRûcûù^ c]ý Zûuê i¹û^_â\gð̂ Keê[ôùfö Zûuê _òZûcûZûu Vûeê @]ôK cû^ýZû _â\û^ Keû~ûC[ôfû, G_eòKòbMaû^uVûeê Zûu iÚû^ Cyùe [ôfû : “Mêeêü aâjàû Mêeêü aò¾êü Mêeêü ù\aü cùjgßeü! Mêeê iûlûZþ _eõaâjà Zùià÷gâú Mêeùa ^cü!!”Mêeêuê aògûk jé\d, cÉòÃ, jÉ, @û]ýûZàòKZû, mû^ Z[û aòmZûe C�c MêYe GK_âZúK bûùa cû^ê[ôùfö RùY C�c gòlK ^òR Rúa^e ùgh icd _~ðý« RùYQûZâbûùa ejê[ôùfö ùi icdùe RùY gòlK @ûRúa^ QûZâ (Life Long Learner-L3 Teacher) [ôùfö Zûuê ùi icdùe “Guide by the side, no “Sage on theStage” aêSû~ûC[ôfû (@[ðûZ “ùi GK a§êbkò cûMð \gðK iûRê[ôùf cûZâ cõPûiò̂cjûcôû bkò PeòZâ ̂ [ôùf”)öMêeêcû^ue _âZòÂû ùi icdùe GcòZ[ôfû ù~ ùicû^uê GK ùg÷lòK iõiÚû bûùaaêSû~ûA[ôfû Gaõ ùicûù^ aòLýûZ [ôùfö icMâ aògße ùKûY @^êùKûYeêQûZâQûZâúcûù^ Gbkò bûeZúd Mêeêu _âZò @]ôK @ûKhðòZ ùjC[ôùf Gaõ bûeZKêaò\ýûMâjY _ûAñ @ûiê[ôùfö ù~ùZùaùk QûZâQûZâúu iõLýû ~ù[Á aé¡ò _ûG,ùiùZùaùk Mêeêcûù^ aeò aû ùc]ûaú aò\ýû[ðúuê _V^ _ûV^ _âKâòdû _eòPûk^ûùe^òùdûRòZ Keê[ôùfö Gjû Mêeêuê aò\ýû\û^ùe @ûagýK ijûdZû còkê[ôfû Gaõ@ûgûdú gòlKuê Mêeêu _âZýl ZZßûa]û^ùe Zûfòc _ûAaûe iêù~ûM còfê[ôfûö

_âûPú^ bûeZúd gòlû aýaiÚûùe _âPkòZ Gjò cò^òUe aýaiÚû Mêeêu _êZâ aûMêeêKêke aeò Z[û ilc aò\ýû[ðúuê gòlK ùjaûe iêù~ûM _â\û^ Keê[ôfûö _ea�ðúicdùe c^êu iciûcdòK icûRùe a‰ðaýaiÚû ù~ûMê aâûjàY Kêkùe R^àòZ ù~ùKjò ùi ù~ûMý [û«ê aû ̂ [û«ê, ùicû^uê Mêeêe cû^ýZû còkê[ôfûö _òZû _êZâuê RùYgòlK ùjaûKê gòlû I Zûfòc ù\C[ôùfö Gjò_eò gòlû\û^ aâûjàY _eòaûeùe _ûeòaûeòKaé�òùe _eòYZ ùjûA[ôfûö

1.2.2 Mêeêu bìcòKû I \ûdòZß_âûPú^ bûeZe QûZQûZâúcû^u _ûAñ Mêeê aòbò̂ Ü bìcòKû ~[û-_òZûcûZû, gòlK,

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)8

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

aò\ßû^, RùY a§ê, \ûgð̂ òK I MûAWÿþ i\ég [ôùfö QûZâQûZâúu @ûagýKZûKê \éÁòùeeLô ùi aýqòMZbûùa ]ýû^ ù\C[ôùfö QûZâQûZâúu aòKûg,Mêeu @^êiûùe Gaõiµéq QûZâQûZâúu @^êiûùe iù«ûhR^K Kò ^êùjñ ù\Lôaû Mêeêu Kû~ðý [ôfûöùiùZùaùk Mêeê-gòhýu c]ýùe _òZû-_êZâe bkò iµKð @û«eòK [ôfûögòlû\û^ _¡Zò Mêeê-QûZâu c]ýùe ùcøLôK @ûùfûP^û \ßûeû ùjC[ôfûö Gjû ijòZaûLýû, @ûùfûP^û-ZKð. iõlò̄ _ûV aò\ýû[ðúu ù\÷̂ ¦ò̂ Rúa^ùe ]eûa§û Kû~ðý[ôfûö cìfýûd^ ^òe«e aýû_K Eê_ùe ùjC[ôfû, ~ûjûKê Mêeê ò̂ùR Keê[ôùf,cìfýûd^ _¡Zò Reò@ûùe ùjC[ôfûö ùiùZùaùk J_PûeòK eêù_ ùKøYiò _ûVû«ùgh _eúlû ̂ [ôfû, ùKøYiò WòMâú _âcûY_Zâ c]ý \ò@û~ûC ̂ [ôfûö ùKak \úlûõZicûùeûjùe icdùe Mêeê ùNûhYû Keê[ôùf ù~ aò\ýû[ðú ̂ òŸðòÁ aòhdùe @]ýd^iµû\^ Keò iÜûZK C_û]ô _âû¯ KeòiûeQòö ù~ûMýZû _âû¯ aò\ýû[ðúu mû^ _eúlû _ûAñMêeê iµéq aò\ýû[ðúuê aò\ßû^u i¹òk^úùe C_iÚòZ Keû«ò,ù~CñVò aò\ßû^cûù^ aò\ýû[ðúuê_âgÜ Ke«òö @[aû iµéq aò\ýû[ðúuê ZKðaòZKðùe bûMù^A ^òR ù~ûMýZûe _âcûYù\aû _ûAñ Kêjû~ûC[ôfû, ù~CñVò iµéq aò\ýû[ðú ùijò aòhdùe _ûŠòZý fûb KeòQ«òùaûfò RYû_Xê[ôfû, Gaõ ZûKê aò\ýû^ aýqò eêù_ ÊúKûe Keû~ûC[ôfûö aò\ýû[ðúuÊû]ú^ZûKê i¹û^ _â\gð̂ Keû~ûC[ôfûö aò\ýû[ðúcûù^ Êû]ú^bûùa _i¦e Mêeê Iaòhd Pd^ Keò[û«òö ùijò icdùe, iµéq aò\ýû[ðú(gòhý)uê MâjY Keòaû aû^Keòaû ̂ ò¿�ò Mêeêu iµì‰ð Azû]ú^ ùjC[ôfûöZêùc RûYòaûKê _ûAa ù~ ùaø¡ ~êMùe cV I c¦òeMêWÿòKê Cygòlûe ùK¦â bûùaiÚû_^ Keû~ûA[ôfûö icâûU @ùgûKu icdùe ùijòiaê _âZòÂû^MêWÿòK jò¦ê MêeêKêkeaòKÌbûùa aòKgòZ ùjûA[ôfûö ùijòiaê MêWÿòK @ûaûiòK aògßaò\ýûkdùe _eòa�ðòZùjûA[ôfû; ù~CñVûùe mû^ @ûjeY _ûAñ Mêeê I gòhýcûù^ GKûVò aûi Keê[ôùf IKû~ðý c]ý Keê[ôùfö aò\ýû _âÉêZò, iõelY I GKZâòKeY _ûAñ ùicûù^ ^òRKê^òùdûRòZ Keê[ôùfö @û]ê̂ òK aògßaò\ýûkde Zò̂ òUò Kû~ðý-gòlû\û^, MùahYû IiµâiûeY [ôfûö_âùagòKû _eúlû Reò@ûùe aò\ýû[ðúcûù^ ^ûc ùfLûC[ôùfö G[ô _ûAñ CygòlûeLýûZ^ûcû ùK¦â ~[û-Zlgòkû, ^ûk¦û, aòKâcgòkû, afäbò, ^\ò@û, Kû�ô, a^ûei(aûeûYiú) _âbéZò iÚû^ùe _âùagòKû _eúlû Keû~ûC[ôfûö Gjò iaê ùK¦â ù\gaòù\geê aò\ýû[ðúuê @ûKhðòZ Keê[ôùföMêeêKêkMêWÿòKùe GK aòùghZß [ôfû ù~ GVûùe gòlûe @û]ûe GK _âZòÂû^ jòiûaùeê̂ùjñ, aeõ gòlû aýqòMZ @û]ûeùe \ò@û~ûC[ôfûö c]ýKûkú^ bûeZùe _ûVgûkû _eò

9bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

AifûcòK gòlû _ûAñ ciþRò\þMêWÿòKùe cêifcû^þ QûZâuê _aòZâ ùKûeû^þ iµKðùegòlû\û^ Keû~ûC[ôfûö G[ô _ûAñ ̂ òcÜ Éee gòlû ̂ òcù« cKþZûa I Cygòlû ̂ òcù«c\âûiû iÚû_òZ ùjûA[ôfûö cêfäû I ùcøfaúcûù^ ùiVûùe gòlû\û^ Keê[ôùfö GjòaýaiÚû AÁþ AŠò@û Kµû^ú bûeZùe @û]ô_Zý aòÉûe Keòaû _~ðý« Pûfò[ôfûö

1.2.3 iûµâZòK ù_gû\ûe gòlK~\òI @û]ê^òK gòlû aýaiÚûùe _âûPú^ bûeZúd gòlû aýaiÚûe aòbò Ü̂ \òM MâjYù~ûMýùjaûbkò ejò[ôùf c]ý iûµâZòK icdùe ^òRKê RùY ù_gû\ûe gòlK KeòaûKêùjùf ZêcKê aòbò̂ Ü ùKøgk gòlû I mû^ @ûjeY KeòaûKê _Wÿòa Gaõ ùiiaêKê@^ýcû^u ij @ûùfûP^û _~ðýûùfûP^û ùaùk _eòùahY KeòaûKê _Wÿòaö GaegòlKu KòQò MêY fûb Keòaû Gaõ aòKûg Keòaû ajêZ Reêeú ~ûjû ̂ òcÜùe _â\û^KeûMfû:- cêq Gaõ iKûeûcôK: iKûeûcôKbûùa Pò«û Keòaû Gaõ iKûeûcôK Pò«^ _ûAñ

@^ýcû^uê ù_âû›ûjòZ Keòaûö- bûaaò ò̂cdZû: _âbûaú ù~ûMûù~ûM ̂ òcù« ̂ òRe cZûcZ I @ûbòcêLýKê @^ýcû̂ u

ij aò̂ òcd Keòaûö- RùY bf ùgâûZû-QûZâQûZâúuê ijû ê̂bìZò_ìaðK gâaYö- ^òbðegúkZû: @^ýcû^u ij iùyûUZû, ùLûfû jé\d Gaõ ùa÷]Zûe ij Kû~ðý

Keòaûö- CZc aýqòZß: @^ýcû^u ij bûaaò̂ òcd Gaõ iûcòf ùaùk @ûiÚûbûR^

ùjaûKê iKûeûZàK Pò«ûù_ûhYö- iõMVòZ: aýaiÚòZ, ù~ûR^ûa¡bûùa Kû~ðý Keòaûö- @ûcôaògßûiú: iKûeûZàK @ûcô-]ûeYû aé¡ò _ûAñ QûZâQûZâúuê ù_âû›ûjòZ Keòaûö- _âùeûPòZ Keòaû: ]û~ðý cû^ I @ûgû _âZò @ûgûaû\ú ùjaûö- eP^ûcôK: Pò«û I Kû~ðý]ûeûùe eP^ûcôK ùjaûö- C\ûeaû\ú: QûZâQûZâú Gaõ @^ýcû^u _âZò C\ûeZû ù_ûhY Keòaûö ùicû^u

Pò«ûKê i¹û^ _â\gð̂ Keòaûö aýqòMZ Pò«û I bûa^û _âKûg Keòaû Gaõ@^ýcû^uê _âa�ðûAaûö

- aýqòMZ bûa^û: _âùZýK aò\ýû[ðúuê ÊZª Gaõ @cìfý aýqòbûùa MY^ûKeòaûö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)10

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

- cìfýùaû] @û]ûeòZ: cYòhe cìfý Gaõ i¹û^Kê ]ýû^ ù\aûöö- ùMûÂú cìfý _âZò iù´\^gúk ùjaûö- aòm: mû^ @ûjeY _ûAñ ̂ òe«e _âùPÁû Keòaûö- iéR^gúk:^aú^, ajêcêLú Gaõ ^ì@û^ì@û Pò«û]ûeû _âZò C^àëqZûö- ij^gúkZû: ̂ òŸðòÁ I ̂ òbðêfKê MêeêZßö- _âZòa¡Zû: QûZâQûZâú Gaõ aé�ò _âZò _âZòa¡Zû ù_ûhYö

RùY ù_gû\ûe gòlK Maðú aû @jõKûeú ^ ùjûA @ûcôaògßûiú ùjaû CPòZöaòbò^ÜùMûÂúu ij bûaaò̂ òcdùe @ûPeYùe ù_gû\ûe cû^K ~[û- ̂ câZû, \éXZû Gaõ^ýûdiwZ ùjaû Reêeúö ù_gû\ûeú _ûAñ C_~êq _âÉêZò @^ý GK cìL @ûagýKZû@ùUö ùgâYúùe _âùag Keòaû icdùe icÉ _V^iûcMâú I _ûVý ù~ûR^û _âÉêZejò[ôaû @ûagýKö

1.2.4 iûµâZòK icûRe _eòa�ð̂ úd Êeì_ Gaõ gòlKu Z\^êeì_ bìcòKû I \ûdòZß

• iûµâZòK icûRe _eòa�ð̂ úd Êeì_: Zêùc @^êba Keê[ôa ù~ iìP^û Iù~ûMûù~ûM mû^ùKøgk (@ûAiòUò) ù~ûMê aògß icûRùe aWÿ]eYe _eòa�ð̂ NUêQòö@ûA.iò.Uò (ICT) @ûc Rúa^e _âùZýK NUYûKê _âbûaòZ KeêQòö aòMZ KòQò \g§òc]ýùe ^ìZ^ iûcûRòK _eòa�ð̂ _âKUòZ ùjûAQòö Gjò iaê _eòa�ð̂ e ùKøYiò_â]û^Zû ^ûjóö @]ê̂ ûZ^ icûRùe ùa÷hdòK mû^ùKøgke aòKûg I _âMZò GùZlú_â ù~ @ûMûcú gùj ahð _ee Rúa^ KÌ^û Keòaû @i¸aö cûZâ @ûMûcú 10/20 ahðe Rúa^Kê RùY KÌ^û Keò_ûeòaö @ûMûcú \ò̂ ùe ùKCñ _âKûe icûR@ûùc KÌ^û KeêQ«ò? Gjò iûcûRòK _eòa�ð̂ ù~ûMêñ gòlûe CùŸgý I Xû�ûùe Kò’_âKûe _eòa�ð̂ NUòa? @¤û_^û aò]ô ùKCñ ]eYe ùja? @ûRòe gòlû @ûMûcú\ò̂ ùe _âûiwòK ùja Kò? Kò́ û @ûùc @^ê_~êq aû @_âûiwòKZûKê @û_YCQ«ò Kò?Gjò _eòòa�òðZ icûRùe ̂ ì@û iûcûRòK iõeP^û Gaõ @_âZýûgòZ @nìZ_ìað @ûagýKZûij Lû_ Lê@ûAaû _ûAñ gòlûe GK ZßeòZ Kâúdû ù~ûR^û (_òIG) @ûagýK Keòaö• iõù~ûRòZ I mû^ @û]ûeòZ icûR: @ûA.iò.Uò (ICT)e _âbûa iekbûhûùeKjòaûKê Mùf @nêZö aòùgh Keò MZ \êA \g§ò c]ýùe aògß iÚòZòùe aýû_K_eòa�ð̂ @ûiòQòö @ûAiòUòe icÉ KûeK I mû^ùKøgke GK aýû_K _âùdûM

11bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

iùcZ Rúa^e _âZòUò ùlZâùe ùa÷_æaòK _eòa�ð^ @ûYòQòö ùcûaûAf ù û̀ þ̂, KµêýUe,ùUfòbòR þ̂ @û\òe aýajûe @\þbìZ I @aògßi^údö @^ý_ùU, Gjûe _âùdûM \ò̂ Kê\ò̂ aé¡ò _ûCQò I @^ýû^ý ùlZâKêê c]ý i*eêQòö Lûfò ùiZòKò ^êùjñ, Gjû c]ýùakKê ùak gÉû ùjCQòö `kùe iû]ûeY ùfûKUòG GjûKê ù\÷̂ ¦ò̂ Rúa^ùeaýajûe KeòaûKê ilc ùjCQòö aògûk R^iõLýû [ôaû bûeZùe Gùa ùKûUò ùKûUòùfûK ùcûaûAf ù`û^þ, KµêýUe, ùUfòù`û^þ, A�eù^Uþ (Internet)GaõKµêýUeùe aòbò̂ Ü iûcûRòK ù^UþIßKðòõ iûAUþùe ù~ûWÿò ùjCQ«òö Gjò iõLýû c]ý\ò̂ Kê \ò̂ ùag aé¡ò _ûCQòö2011 @ùKÖûae 7ùe C_f² UâûA ùIßaþ iûAUþ iìP^û @ ê̂iûùe 2010 Wòùi´eiê¡û bûeZùe A�eù^Uþ aýajûeKûeúu iõLýû 10 ùKûUòö Z^à]ýeê 4 ùKûUòùcûaûAfþùe A�eù^Uþ (Internet) aýajûe Keò[û«òö Gjû ijòZ, 2011 Rê̂ þc]ýùe bûeZùe 85 ùKûUò 17 fl ùfûKu ^òKUùe ùcûaûAfþ ù`û^þejò[ôfûùaùk 88 ùKûUò 59 fl ùUfòù`û^þ iõù~ûM ejòQòö _âZò cûiùe ^ì@ûùcûaûAfþ ùUfòù`û^þ C_ùbûqûu iõLýûùe GK ùKûUò PC\ fl aé¡ò _ûCQòö

aògß @[ð̂ úZòùe _âùZýK Rò ò̂h cjwû ùjC[ôfûùaùk GKcûZâ iûcMâúbûùa @ûA.iò.Uò\ò̂ Kê \ò̂ gÉû ùjCQòö Gjûe aýajûe, MêYa�û, C_f²Zû Gaõ C_ù~ûMòZû _âZòùiùKŠùe aé¡ò _ûCQòö Z[û_ò, gòlY _âKâòdûùe A�eù^Uþ ij KµêýUeþe aýajûeI Gjûe @a\û^ @Zòa c^Úe ejòQòö icMâ aògß KµêýUe I A�eù^Uþùe iõù~ûRòZùjC[ôfûùaùk Gùaaò @ûùc @Yiõù~ûRòZbûùa, _é[K ùjûA, ùgâYú KlùeiúcòZ ejò Rúa^ ij ic^ßòZ ^ ùjûA gòlûfûb KeêùQö• ùg÷lòK _âKâòdûùe @ûA.iò.Uò.(ICT)e _âùdûM: a�ðcû^e ùg÷lòK _âKâòdû@ûAiòUò _âùdûM \ßûeû _âbûaòZö @ûùc ù\LêQê, @ûAiòUò c]ý _ûVýLiWÿû _âÉêZò,aòZeY, gòlY _âKâòdû, cìfýûd^ Gaõ cìfýûu^ _âKâòdû ~[û- @^þ fûA þ̂ _eúlû(@]ôKiõLýûùe), @^þ WòcûŠ _eúlû(aýqòMZ), _ûVýLiWÿû aò̂ òcd Gaõ ^ì@û gòlY_âKâòdû ~[û- ijbûMòZûùe Kû~ðý iµû\^, _ûV^ I aòKûùgû à̂ëLú, Ê-@]ýd^, I_^þGRêùKi^ûfþ eòùiûùiðiþ(OER), L3 Mî_þ @^þ fûA^þ gòlY @û\òùe C_ù~ûMúùjûA_ûeòaö

aZðcû^e gòlKuê ̂ ìZ^ gòlY _âKâòdû I ̂ ìZ^Ze gòlY _eòùag iµKðòZ iciýûeicû]û^ KeòaûKê _Wÿòaö gòlY _âKâòdûKê iêaýaiÚòZ Keòaûe C_ûd Gaõ _eòa�ð̂

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)12

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

]ûeûKê Zßeû^ßòZ Keòaûe aûU ùicû^uê ùLûRòaûKê _Wÿòaö a�ðcû^e QûZâuê @ûMûcú@¡ðgZû±ú _~ðý« Gjò iõù~ûRòZ icûRùe iKâòd Rúa^ @ZòaûjòZ KeòaûKê _WÿòaöGjò ùa÷gßòK icûRùe \l Gaõ iê̂ ûMeòK ùjaû ^òcù« ùicû^uê ^ì@û ùKøgk,\lZû @û_ùYAaûKê _Wÿòaö iûcûRòK _eòa�ð̂ e GK KûeKbûùa gòlû icûRùe\égýcû^ ̂ ì@û ̂ ì@û @ûagýKZûKê _ìeY Keòaûùe ilcö Gjò mû^ @û]ûeòZ icûRùegòlû ùKak 3 @ûeþ (eòWòõ, eûAUòõ, Geò[ùcUòKþ)e iìPú @û]ûeòZ, gòlK ùK÷¦âòKiûleZû ^êùjñ, _eõZê Gjû gòlû[ðú ùK÷¦âòK, Kû~ðý @û]ûeòZ KµêýUe iûleZû I^ò_ìYZû ~ûjû ùKak @ûc iõÄéZòe cìfýùaû]Kê ^êùjñ, icMâ aògße cìfýùaû]KêiêMc KeûGö_ûVýKâc _â\û^ iµâZò _ûeµeòK gòlK-QûZâ cêjûñcêjó @ûùfûP^ûùe iúcòZ ̂ êùjñ, aeõGjû @ûcô@]ýd^ Gaõ iûcûRòK ù^UþIßKðòõ iûAUþ ~[û- PûUþ, ù`iþaêKþ, UßòUe,\kMZ @ûùfûP^û AZýû\ò (www.addthis.com/bookmark) Reò@ûùe @ûa�òZ ùgâYú@ûùfûP^û cû]ýcùe Keû~ûCQòögòlû\û^ I gòlY Gùa ùKak _ûeµeòK _¡Zòùe ̂ êùjñ, aeõ ̂ ìZ^ Gaõ @bò^agòlû\û^ _¡Zò ~[û-@ûcô @]ýd^, \kMZ ijù~ûM Kû~ðýKâc, cûMð\gðKuZ�ßûa]û^ùe gòlY Gaõ ùa÷hdòK mû^ùKøgk Reò@ûùe _â\û^ Keû~ûCQòö

• aò\ýû[ðúu Êûd�Zû: aò\ýû[ðúu ÊûdZZû \éÁòùe eLô gòlû\û^ _âKâòdû _eòaZòðZùjCQòö aò\ýû[ðúKê gòlû\û^ _âKâòdûùe iùaûðy iÚû^ \ò@û~ûG Gaõ gòlY eY^úZò@û_ùYAaûùe Zûuê icÉ aòKÌ _â\û^ Keû~ûA[ûGö ̂ ìZ^ gòlY _¡Zò ~[û-@ûcô@]ýd^, ijbûMòZû I ijù~ûMòZû gòlY, A-gòlY(E-Learning) Gaõ cògâòZ@]ýd^(Blended Learning), \kMZ gòlY, GKû]ôK gòlK/aò\ýû[ðúuê ù^A @]ýd^I @¤û_^ Gaõ aòPûe, @bòmZû, @ûùfûP^û Gaõ gòlYe bûMò\ûeú (ùidûeòõ) _ûAñiûcûRòK ù^UþIßKðòõ iûAUþ ~[û-aäMþ/ ù`iþaêKþ/UßòUe/ùIßaù_Rþ AZýû\òe aýajûeKeû~ûCQòö mû^ @ûjeY I bûMò\ûeúKeYùe cêq ùg÷lòK iû]^ (IA@ûeþ)e aòKûgI aýajûe, _ûVýKâc _âÉêZò I aòZeY _ûAñ ^ìZ^ ùKøgk I ùa÷hdòK mû^,eP^ûcôK ùg÷÷lYúd Z�ß (Constructivist Pedagogy ) _eò ̂ ìZ^ gòlû _¡Zò Gùa_ûeµeòK gòlû\û^ Zêk^ûùe @]ôK _âbûaú Gaõ MâjYúd ùjCQòö• _eò\éÁ icûRùe gòlKu bìcòKû: ùa÷hdòK mû^ùKøgke @ûjßû^ gòlKu_ûAñ ^ì@û bìcòKû iéÁò KeòQòö feòfûWÿðu K^þbeþùii^þ cùWfþ @^êiûùe, gòlKu

13bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

_ûAñ Pûeò _âKûee bìcòKû ~[û-@i´§, @^êKìk,@ûùfûP^û-_~ðýûùfûP^û GaõPò«^gúkZû ejòQòö^ìZ^ I _eòa�ð̂ gúk aògßùe gòlKcû^uVûeê @ù^K bìcòKû ZêfûAaû _ûAñ @ûgûKeû~ûCQòö ̂ òcÜùe ùKùZK CùfäL^úd bìcòKû _â\û^ KeûMfû:• A-iõÄéZò aòKûg I iõelY• ù^UþIßKðe Gaõ _eòa�ð̂ GùR�þ• gòlY _âùdûMK�ðû Gaõ ijRK�ðû• gòlY iû]^ aòKûg K�ûð• ùa÷hdòK gòlû\û^Kûeú• cìfýûd^Kûeú• KâòdûcôK MùahK• aýajûe aòmû^ú• _ûVýKâc _âÉêZKûeú Z[û aýajûeKûeú• ^òùŸðg^ aýaiÚû _âÉêZKûeú_e«ê @ûc gòlû aýaiÚû Gjò ]eYe gòlK _âÉêZ KeêQò Kò? _âûPú^ Kûke Mêeê GaõGKaòõg gZû±úe gòlKu c]ýùe @ù^K iûc¬iý ejòQòö cûZâ iÚòZò iµì‰ð bò̂ ÜöGYê, ùicû^uê Zêk^û Keòaû _ìaðeê a�ðcû^e gòlû aòùgh Keò _âûe¸òK gòlû ù~Cñ@aiÚû Gaõ _eòiÚòZò ù\A MZò KeòQò Zûjû RûYòaû Gaõ GjûijòZ Lû_Lê@ûAaû _ûAñgòlKu _eòa�ðòZ bìcòKûKê RûYòaû \eKûeö @ûeþUòA(RTE) c]ý gòlKu bìcòKû I\ûdòZß ^ò¡ðûeY KeòQòö ùiiaê _ea�ðú GKKùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö

1.3 iûµâZòK bûeZúd gòlûe C_ô�ò: _âûKþ Êû]ú^Zû ~êM

ùa÷\òK ~êM ùgh @ûWKê Gaõ c]ý ~êM icdùe còiþ̂ ûeú I aòbò̂ Ü ]cðúd iõMV^MúRðûNùe AõeûRú, iÚû^úd c¦òe aò\ýûkdùe iõÄéZ Gaõ c\âûiûùe CŸêð I _ûiðúbûhûùe iÚû^úd _òfûuê gòlû\û^ Keê[ôùfö AÁþ AŠò@û Kµû^ú @ûMc^ Gaõ aâòùU^iõi\ bw ùjaû _~ðý« Gjò ]ûeû Pûfò[ôfûö iciûcdòK iÚû^úd eûRû I ]^ûXÿýaýqòcûù^ G[ô _ûAñ @û[ðòK ijûdZû _â\û^ Keê[ôùfö cûZâ ù\ge iûµâZòK gòlûaýaiÚû e cìk\ê@û D^aòõg gZû±úe _âûe¸ùe _Wÿò[ôfûö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)14

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

PûUðe(i^¦) @ûA^ akùe ieKûeúbûùa bûeZùe eûÁâúd gòlû aýaiÚû @ûe¸ùjûA[ôfûö AÁþ AŠò@û Kµû^úe PûUðe _âZò ùKûWòG ahðùe aâòùU^ iõi\ùe^aúKeY ùjC[ôfûö 1813ùe PûUðe ̂ aúKeY icdùe aâòùU^ iõi\ iûjòZýe_ê̂ eê¡ûe I _âPûe, bûeZúd aò\ßû^uê ù_âû›ûjòZ Keòaû Gaõ aâòUòg gûi^û]ô̂@�ke @]ôaûiúu c]ýùe aòmû^e _âPûe I _âiûe _ûAñ _âZò ahð GK fl Uuû_é[Kþ bûùa aýaiÚû KeòaûKê AÁþ AŠò@û Kµû^úKê ^òùŸðg ù\A[ôùfö GYê _â[cKeò ieKûeúbûùa eûYúu \ßûeû gòlû ̂ òcù« @[ð aýaiÚû Keû~ûA[ôfû Gaõ ù\gúd^ûMeòKu gòlû _ûAñ AÁþ AŠò@û Kµû^úKê C�e\ûdú Keû~ûA[ôfûö

1.3.1 cKûCùfu cò̂ òUþifWÿð cKûCùf (ù[ûcûiþ aaòõU^þ cKûCùf) 1834 ciò@û Rê̂ þ 10 ZûeòLùebûeZúd iùaðûy _eòh\ (iê_âòcþ KûC^þiòfþ @`þ AŠò@û)e i\iýbûùa bûeZ(cûWâûi)ùe _j�ô[ôùfö Z}ûkú^ aWÿfûU [ôùf Ißòfòdcþ ùa�òKþö 1838 @ûe¸ùeùi AõfŠ _âZýûa�ð^ Keò[ôùf Gaõ ùiVûùe Zûu ùfLK Rúa^ @ûe¸ Keò[ôùföcKûCùf cûZâ Pûeò ahð _ûAñ bûeZùe ejò[ôùf, cûZâ fl fl bûeZúdu Rúa^ebûMý ùi iaê\ò̂ _ûAñ _âbûaòZ Kùfö

AõeûRúe @û]ô_Zý: ùRù^eûf KcòUò @^þ _aäòKþ AõÁâKè̂ þe @]ýl [ôaû fWÿðcKûCùf 1835 Rû^ê@ûeúùe @ûùfûP^ûùe @õgMâjY Keò Gjò _âiwùe GKiàûeK_Zâ (Memorandum)_âÉêZ Keò[ôùf I aõU^ Keò[ôùfö Êù\gú iõÄéZò IgòlY, iõÄéZ, @ûeaòKþ I _ûiðú ic Êùù\gú mû^ I bûhû aòùeû]ùe ùi GK^ò‰ðûdK ̂ ò¿Zò ù^A[ôùf Gaõ _û½ûZý aòmû^ gòlû AõeûRú cû]ýcùe _â\û^ _ûAñùRûeþ ù\A[ôùfö Zûue Gjò @ûbòcêLý bûeZúd gòlû AZòjûiùe cKûCùfiþcò^òUþi(2) bûùa _eòPòZö @ûjêeò c]ý @ûùc ù\Lô _ûeòaû ù~ cKûCùfu cò̂ òUþiGùZ _âbûagûkú [ôfû ù~ GK Êù\gú gòlû aýaiÚû iõKâû«ùe Pò«û Keòaû _ûAñ@ûcKê gùj ahð fûMòfûö Ißû¡ðû i¹òk^úùe cjûZàû Mû§ò 1937ùe ùcøkòK gòlûaòhdùe _âÉûa eLô[ôùfö cKûCùfu \êA gj ahð _ùe @ûRò aò iûµâZòK gòlûaýaiÚû cKûCùfu bìZ \ßûeû aòbò̂ Ü bûaùe iõKâcòZö ùijò KûeYeê @ûRò_òZûcûZûcûù^ ùicû^u _òfûcû^uê AõeûRú cû]ýc aò\ýûkdùe _XÿûAaûKê _i¦KeêQ«òö

15bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

cKûCùf Cbd Êù\gú bûhû @ûeaòKþ I iõÄéZKê AõeûRú bûhû aòùeû]ùe @MâûjýKeò[ôùf KûeY Gjò \êA bûhû Zêk^ûùe AõeûRú C�c ùaûfò ùi bûaê[ôùfö ùiGK @jõKûeú bûùa còQ ~êqò aûXÿê[ôùf ù~, ‘GK bf dêùeû_úd _ûVûMûee GK[ûK bûeZ I @ûeae _ìeû Êù\gú iûjòZý Vûeê cìfýaû^ö_û½ûZý iûjòZýe @û«ü_âû]û^ý aûÉaùe _ì‰ð ÊúKû~ðý.....’(3)ö ùi @ûjêeò c]ý KjòQ«ò, ‘ bûeZùegûiKùMûÂúe ùfûKcûù^ AõeûRú Kj«òö ieKûeùe [ôaû Êù\gú Cy aMð (i¸âû«ùgâYú) c]ý AõeûRú Kjò[û«ò’(4)ö Zûu cZùe, ‘ @ûeaòKþ I iõÄéZ aògßaò\ýûkdùeaýd Keû~ûC[ôaû @[ðeûgò Lûfò ^òzK lZò ^êùjñ, Gjû bêfþ Keò Pûµòd^þ ùjC[ôaûaýqòcû^u C�û^ _ûAñ \û\û aUò i\ég’(5)ö

ùi @ûjêeò c]ý Kjò[ôùf, ‘@ûc iúcòZ i´kùe GùZ iõLýK ùfûKuê gòlòZ Keòaû@ûc _ûAñ @i¸aö aZðcû^ _ûAñ @ûùc GcòZò GK ùMûÂúuê MV^ Keòaû, ù~Cñcûù^eq I ewùe bûeZúd Gaõ cZûcZ, ù^÷ZòKZû I aê¡òcZûùe Aõfòg [ôaû ùMûÂúuc]ýùe ic^ßd eLôaûùe ijû~ý Keòùa ö Êù\gú bûhû, iûjòZýe aòKûg ùijòùMûÂú jûZùe QûWÿò \ò@û~òaû @ûagýK, ù~Cñcûù^ _û½ûZý bûhû iûjòZýKê Gaõaòmû^eê C¡éZ g¡ûakú \ßûeû Êù\gú bûhû Gaõ gòlûKê _eòcûRòðZ Keòùa Gaõ]úùe]úùe icÉ ùfûKu _ûLùe Gjò gòlûKê _j‚ûAùa Gaõ ù\gRcû^uê gòlû IWòMâú _â\û^ Keòùa Gjò ùMûÂò @ûc gûiK ùMûÂò Gaõflfl ùfûKcûù^ ù~Cñcû^uC_ùe @ùc gûi^ KeêùQ ùicû^u c]ýùe ic^ßd eLôaûùe ijû~ý Keòùaö

cKûCùfu cò̂ òUi Gaõ ‘WûC^þIßûWÿð `òfþùUâi^þ [ôIeú’ ^úZò Z}ûkú^ aWÿfûUùaõUòKþu \ßûeû aâòùU^ ieKûeu Ze`eê MéjúZ ùjûA[ôfû cò^òUè Gaõ bûeZúdgòlû aýaiÚûùe AõeûRúKê cû]ýcbûùa aýajûe KeòaûKê ùi ^òùŸðg^ûcû RûeòKeò[ôùfö ùiùaVûeê \êA gZû±ú ]eò cKûCùfu Kû~ðý aòaeY bûeZùe gòlûe@û]ûe ùjûA[ôfûö bûeZúd gòlû cKûCùfu cò̂ òUè \ßûeû _âbûaòZ ùjûA[ôfû GaõÊû]ú^Zû _ùe aò @ûùc AõeûRúKê ^òùŸðg^e cû]ýcbûùa MâjY Keò[ôùfö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)16

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

ò̂R _âMZòKê _eLò ù\L - 2(K) ‘WûC^þIßûWÿð `òfþùUâi^þ [ôIeú’ K’Y a‰ð̂ û Ke?

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................(L) K’Y _ûAñ cKûCùf Êù\gú iûjòZý _eòaù�ð AõeûRúe _âiûe _ûAñieKûeú _ûŒò aýd KeòaûKê _âÉûa ù\A[ôùf?

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

1.3.2 CWÿþi Wòiþ_ûPþ

aýû_K gòlû _âYûkú Gaõ iûõMV ò̂K iõeP^û: Zêùc ù\Lôf ù~ cKûCùfucò̂ òUè ùKcòZò fWÿâ Ißòfòdcþ ùaõUòKþu gòlû^úZòKê _âbûaòZ Keò[ôfû; ~ûjû _ea�ðú40 ahð _~ðý« aka�e ejò[ôfûö 1853ùe ù~ùZùaùk Kµû^ú PûUðe _êYòaòPûe _ûAñ @ûMZ ùjfû, aâòùU^ iõi\ bûeZùe gòlûe @MâMZò icúlû Kùfö_~ðýùalY I iõÄûe _âÉûacû^ PûUðe @`þ GRêùKi^þ aû gòlû i^¦ ~ûjû CWÿþiWòiþ_ûPþ ̂ ûcùe 1854(8)ùe Rûeò KeûMfûö CWÿþi Wòiþ_ûPþ bûeZùe ‘gòlûecûMþ̂ û KûUðû’bûùa aòùaP^û KeûMfûöGjò Wòiþ_ûPþ GK MêeêZß_ì‰ð aýû_K ùg÷lòK \fòfþ [ôfû Gaõ bûeZúd gòlûAZòjûiùe GK ÊZª iÚû^ jûif Keò[ôfûö Gjû bûeZúdu gòlûe \ûdòZß Kµû^úC_ùe _ì‰ð ̂ ýÉ Keò[ôfû Gaõ GjûKê ùKøYiò iÚòZòùe @aùjkòZ Keû~òaû @ ê̂PòZùaûfò ÆÁ Keò[ôfûö Wòiþ_ûPþ bûeZùe gòlûKê ̂ ì@û \òMþ\gð^ ù\A[ôfû, ~ûjû @ûRòaò ù\ge gòlû aýaiÚûKê _âbûaòZ KeêQòödêùeû_úd Kkû, aòmû^, \gð^, iûjòZýKê AõeûRú Reò@ûùe _âiûe Keòaû Z}ûkú^gòlûe flý [ôfûö bûeZúd bûhûe _âiûeKê c]ý ù_âû›ûjòZ Keû~ûC[ôfûö ieKûeúKcðPûeúu GK ùMûÂú iéÁò Gjûe GK cj�ß_ì‰ð CùŸgý [ôfûö Gjò CùŸgýiû]^ _ûAñ MYgòlûe iµâiûeYKê _âû]û^ý \ò@û~ûA[ôfûö_âùZýK _âù\g ùawf, aù´, cûWÿâûi, _¬ûa I CZe _½òc _âù\gùe ùMûUòG

17bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

ùfLûGñ Wò_ûUùcõU @ ð̀ _aäòKþ AõÁâKè ̂iÚû_^ _ûAñ CWÿþi Wòiþ_ûPþ _â[c [e _ûAñiê_ûeòi Keò[ôfûö Cygòlû _ûAñ _ì‰ð iûõMV^òK Xû�û ijòZ aògßaò\ýûkd iÚû_^^òcù« ù~ûR^û _âÉêZ Keû~ûA[ôfûö ùicûù^ _eúlû _eòPûk^û Keòùa Gaõaòbò̂ Ü aòhd I bûhûùe WòMâú _â\û^ Keòùa ùaûfò iÚòe Keû~ûA[ôfûö Gjû _â[c Keò1857ùe Zò ò̂Uò aògßaò\ýûkd KfòKZû, aù´, cûWâûiþùe _âZòÂû _ûAñ aûU ̀ òUûA[ôfûö

gòlûe aòbò̂ Ü \òM ù~còZò Kò ù\gùe ùgâYúa¡ aò\ýûkd ~[û-_âûe¸òK aò\ýûkd,Cy aò\ýûkd, ic ß̂òZ cjûaò\ýûkd Gaõ aògßaò\ýûkd AZýû\ò _âZòÂû, aò\ýûkdMêWÿòKê@û[ðòK ijûdZû _ûAñ @^ê\û^ aýaiÚû, cjòkûu gòlû aýaiÚû, gòlKuê Zûfòc Gaõù_gû\ûeú aòKûg, R^iû]ûeYu ]¦ûcìkK \lZû aé¡ò _ûAñ aé�òMZ gòlû ^òcù«ùbhR, ~ûªòK, @ûA^ Gaõ @^ýû^ý aé�òMZ _âZòÂû^ _âZòÂû, bf Wòiþ_ûPþ ajêZMêeêZß_ì‰ð iê_ûeòg Keò[ôùföbûeZùe ùg÷lòK _âMZò ̂ òcù« CWÿþi Wòiþ_ûPþùe @ù^K MêeêZß_ì‰ð I ùcøkòK iê_ûeòiejò[ôfûö bûeZùe gòlûe aòKûg _ûAñ aòbò Ü̂ _âiw ~[û-gòlûe ùgâYúKeY, ̂ òùŸðg^ecû]ýc Gaõ _âÉûaòZ ̂ ì@û ù~ûR^û iõKâû«ùe Gjû ̂ ì@û \òMþ\gð̂ ù\A[ôfûöGjò \fòfe cêLý _âûa]û^ @ù^K HZòjûiòK MêeêZß aj^ Kùeö Gjû cû]ýcòKgòlûKê aòùgh ù_âû›ûj^ Gaõ _âû[còK gòlûKê KòQò cûZâûùe ù_âû›ûj^ ù~ûMûA[ôfûöGVûùe @ûjêeò c]ý CùfäLù~ûMý ù~, \fòfþe ùKùZK MêeêZß_ì‰ð iê_ûeògKê \úNðicd _~ðý« Kû~ðýKûeú Keû~ûA^[ôfû Gaõ @ù^KKê @fMû eê_ùe Kû~ðýKûeú Keû~ûA[ôfûö Gjò \fòfþe _â[c Zòeòg ahð _ùe ieKûeú _âZòÂû^Kâcgü aé¡ò _ûA[ôfû, cûZâ LâúÁò@û^þ còi^ûeú aýZúZ @^ý ùKøYiò NùeûA _âZòÂû^e_âMZò ùiùZ C›ûjR^K ̂ [ôfûöMY gòlûe _âiûe ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keû~ûA ̂ [ôfû Kò @û�kòK Éeùe b‰ðûKêfûeCy aò\ýûkd _âZòÂû Keû~ûA ̂ [ôfûö ùa÷gßòK iûleZûKê Gjûe aòùgh ù~ûM\û^ ̂[ôfûö gùj ahð _ùe aò bûeZúdu @bòkûh Gjò Wòi_ûPe iê_ûeòg _êeY Keò_ûeò^[ôfûö Zêùc RûY, 1857 aòù\âûj _ùe _ùe AÁþ AŠò@û Kµû^úe aòfd NUò[ôfûGaõ aâòUòg iòõjûi^e _âZýl ^òdªYKê ieKûe @ûiò[ôfûö _eòYûc Êeì_ iûcâûRýigqòKeY _ûAñ _\ùl_ MâjY Keû~ûA[ôfû Gaõ gòlû KòQò cûZâûùe Cù_lòZùjûA[ôfûö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)18

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

ò̂R _âMZòKê _eLô ù\L -3(K)-CWÿþi Wòiþ_ûPþe \êAUò _âcêL iê_ûeòg CùfäL Ke?

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................(L)-iûµâZòK gòlû _âYûkúe ùKCñ \òM CWÿþi Wòiþ_ûPþ \ßûeû aòùgh _âbûaòZ ùjûA[ôfû?

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

1.3.3 j�eþ Kcòg^þ (j�eþ @ûùdûM)

gòlûe aýaiûdúKeY: 1854ùe Rûeò Wòiþ_ûPþe Kû~ðýû^ßd^ Z\ûeL _ûAñ1882ùe jõUeþ Kcòg þ̂ ̂ ò~êq ùjûA[ôùfö Gjû aò\ýûkd gòlûKê C_~êq cûMð\gð^KeûAaû _ûAñ Cy aò\ýûkde \êAUò bûMùe aòbq Keò[ôfûö Z^à]ýeê ùMûUòG ]ûeûaògßaò\ýûkd gòlû CùŸgýùe @bòù_âZ [ôfûùaùk @^ýUò aûYòRòýK, aé�òMZ Gaõùa÷hdòK gòlû \òMùe [ôfû(9)ö aò\ýûkd _ûVýKâcKê aòbûR^ Keòaû Gaõ aýaiûdúKgòlû _âPk^ Keòaûe Gjû _â[c C\ýc [ôfûö _e«ê, jõUe Kcòg þ̂u ÊZª iê_ûeògI MêeêZß iù�ß aûYòRòýK, aé�òMZ Gaõ @YiûjòZý gòlû iõKâû« _âÉûaKê ieKûe aûR^iû]ûeY _âgõiû Keò^[ôùfö ̀ kùe iê_ûeògMêWÿòK _ì‰ðbûùa Cù_lòZ ùjûA[ôfûöG iõKâû«ùe aòMZ 150 ahð c]ýùe, G_eòKò Êû]ú^ bûeZùe c]ý ùicòZò @ûLô\égò@û KòQò ùjûA^[ôfûö1.3.4 aògßaò\ýûkd Kcòg^þaògßaò\ýûkd ^òdªYùe [ôaû aò\ýûkd gòlû: aâòUòg eûR icdùe iÚû_òZaògßaò\ýûkdMêWÿòKe iÚòZò I i¸ûa^û _eLôaû ^òcù« 1902ùe GK ̂ ì@û Kcòg^þMV^ Keû~ûA[ôfûö aògßaò\ýûkd _âgûi^Kê ÊúKéZò _â\û^, aògßaò\ýûkd \ßûeûcjûaò\ýûkdMêWÿòKe KWÿû I aýaiÚòZ Z\ûeL Gaõ ija§^ I _ûVýKâc Gaõ_eúlûùe _âcêL _eòa�ð̂ iõKâû«ùe @]ôK KùVûe i�ðûakú _ûAñ Kcòg^þ iê_ûeògKeò[ôfûö Kcòg^þ iê_ûeòg @ ê̂iûùe cû]ýcòK aò\ýûkdMêWÿòKê aògßaò\ýûkd @]ú^ùeeLû~ûA[ôfû; ~ûjû aò\ýûkd gòlû _ûAñ @]ôK _âûiwòK I MêeêZß_ì‰ð [ôfûö bûeZúd

19bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

aògßaò\ýûkd @ûA^ 1904 @^êiûùe, aò\ýûkdMêWÿòKê aògßaò\ýûkd ÊúKéZò _â\û^Keê[ôfû Gaõ G[ô _ûAñ ^úZò, ^òdcûakú _âYd^ Keû~ûC[ôfû(10)ö

1.3.5 iûWþfeþ Kcòg^þ A�eþcòWòGUþ KùfRþ : _ea�ðú MêeêZß_ì‰ð aòKûg ùjfû, aògßaò\ýûkd gòlûe C^ÜZò_ûAñ cû]ýcòK gòlûe C^ÜZò; ~ûjû 1917ùe iûWþfeþ Kcòg^þ ̂ òeúlY Keò[ôùföGjò @ûguû cjûaò\ýûkd gòlûe \ßòaòbûR^ _ûAñ aûU ̀ òUûA[ôfûö CygòlûKê cûUâòKþ_eúlû _eòaù�ð cû]ýcòK _eúlûùe aòbûR^ KeòaûKê iûWþfeþ Kcòg^þ _âÉûaù\A[ôùf Gaõ A�ecòWòGUþ KùfR MV^ _ûAñ _âÉûa aûXÿò[ôùf; ~ûjû Kkû,aòmû^, ùbhR, ~ûªòK, gòlû @û\ò _ûAñ ^òùŸðg^ûcû ù~ûMûAaû ij GK Êû]ú^_âZòÂû^ aû aQûaQû Cyaò\ýûkd ij iõfMÜ ùjûA Kû~ðý Keòaö cû]ýcòK gòlûe_âgûi^ I ^òdªY lcZû ij GK ùaûWð @`þ ùiùKŠeú Gaõ A�eùcWòGUþGRêùKi þ̂ MV^ _ûAñ Gjû c]ý iê_ûeòg Keò[ôfûö ùaû]jêG @ûRòe +2 cjûaò\ýûkdaû K^ò cjûaò\ýûkd iõKâû« @a]ûeYûe c¬ò iûWþfe Kcòg^þ aêYò[ôùföiûWþfeþ Kcòg^þu eòù_ûUð aýû_K [ôfû Gaõ bûeZùe @]ôKûõg aògßaò\ýûkd GjûKêKû~ðýKûeú Keò[ôùfö AõUecòWòGUþ ùgâYúKê Cy aò\ýûkd ij ù~ûWÿòaû Gaõ Cyaò\ýûkd I AõUecòWòGUþ gòlûKê ̂ òdªY Keòaû _ûAñ GK gòlû ùaûWÿð _âZòÂû iõKâû«ùe_â[c [e _ûAñ GK Kcòg^þ iê_ûeòg Keò[ôfû(12)ö

1.3.6 jûeþUMþ KcòUò

ù\gùe gòlûe iÚòZò icúlû Keòaû _ûAñ 1920ùe MVòZ jûeþUMþ Kcòg^þaògßaò\ýûkde cûUâòKêùfi^þ gòlû cû]ýcòK gòlûùe _ì‰ðcûZâûùe @û]ô_Zý aòÉûeKeò[ôaû cZ ù\A[ôùfö Gjò ZîUò iõùgû]^ _ûAñ KcòUò ^òŸðòÁ aé�ò aû ]¦û _âZò@ûMâjú iõLýû]ôK QûZâQûZâúuê cû]ýcòK aò\ýûkd Éeùe @UKûAaû Gaõ ‘aò\ýûkd_ûVýKâcKê @]ôK aòaò] Keòaû’ _ûAñ iê_ûeòg Keò[ôfûö KcòUò @ûjêeò c]ý iê_ûeògKeò[ôfû ù~ còWòfþ Äêf gòlû _ùe @]ôKeê @]ôK QûZâuê gòÌ I aûYòRýùe Kýûeò@eþKeòaû _ûAñ iêù~ûM ù\aû; ù~CñVûùe ùicûù^ ùa÷hdòK I gòÌb�òK aò\ýûkdeêÊZª mû^fûb Keò_ûeòùaö KcòUò c]ý gòlKu Zûfòc iõKâû« iciýû I cû]ýcòKgòlKu ùiaû i�ðûakú icúlû Keò[ôfûö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)20

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

1.3.7 iû_î KcòUò

aòaò] aýûaiûdòK aû aé�òMZ _ûVýKâc: C�e _âù\gùe ùaKûeò iÚòZòe KûeY@^ê]ýû^ _ûAñ eûRý ieKûe 1934ùe iû_î Kcòg^þ aiûA[ôùfö _âPkòZ gòlû_âYûkú aò\ýû[ðúuê Rúa^ùe ùKøYiò aýaiûd aû aé�ò _ûAñ ^êùjñ ùKak _eúlû IWòMâú _ûAñ_âÉêZ KeûC[ôaû Kcòg þ̂ cZ ù\A[ôùfö cû]ýcòK Éeùe aòaò] _ûVýKâce@ûagýKZû ejò[ôaû c]ý KcòUò jé\dwc Keò[ôùfö KcòUò ù\A[ôaû aòbò̂ Ü _âÉûaùjfû :(K) cû]ýcòK Éeùe aòaò] _ûVýKâce _âPk^, Z à̂]ýeê ùMûUòG _ûV aògßaò\ýûkd

WòMâú _â\û^ Keòaûùe @Mâie ùjaû _ûAñ _âþÉêZ Keòaûùe iûjû~ý Keòaûö(L) AõUecòWòGUþ Ée Cùz\ I cû]ýcòK Ée @a]ô GK ahð aé¡ò,(M) ^òcÜ cû]ýcòK Ée _ùe aýûaiûdòK gòlû aû aé�òMZ gòlû Zûfòc @ûe¸ Gaõ(N) aògßaò\ýûkd Éeùe Zò̂ ò ahðò@û WòMâú _ûVýKâc _âPk^(13)ö

1.3.8 @ûùaû…-CWÿþ eòù_ûUð

_fòùUKþ̂ òKþ: ùK¦âúd gòlû _eûcgð\ûZû ùaûWÿð \ßûeû 1935ùe MéjúZ iõKÌ@ ê̂~ûA ieKûeuê ]¦ûcìkK / aýaiûdòK gòlûe iciýû iõKâû«ùe _eûcgð ù\aûKê\êA aòùghm ùciið @ûùaû… Gaõ CWÿþuê 1936ùe @ûcªY Keû~ûA[ôfûö Cbd1937ùe ieKûeuê eòù_ûUð _â\û^ Keò[ôùfö eòù_ûUðùe iû]ûeY gòlû _â\û^Keê[ôaû _âZòÂû^MêWÿòKe @^êKâc @^êiûùe aýaiûdòK aû ]¦ûcìkK gòlûe GKicû«eûk _âZòÂû^cû^ iÚû_òZ ùjaû _ûAñ _âÉûa [ôfûö ùicû^u iê_ûeòge _eòYûcÊeì_ ̂ ì@û _âKûee ùa÷hdòK _âZòÂû^ _fòùUKþ^òKþ @ûcô_âKûg Keò[ôfûö _âù\gcûù^c]ý @Y-iûjòZý _ûVýKâc _â\û^ Keê[ôaû ùa÷hdòK, aûYòRòýK aû Kéhòbò�òK Cyaò\ýûkd iÚû_^ Keò[ôùf(14)ö

1.3.9 RûKúe jêùi^þ KcòUò eòù_ûUðIßû¡ðû ù~ûR^û 1937-ùcøkòK gòlû: 1937ùe iûZUò _âù\gùe ù\gúd _âZò ò̂]ôuêù^A _âûù\gòK ieKûe MVòZ ùjaû _ùe ùicûù^ ùg÷lòK iõÄûe _âZò ]ýû^ùK¦âúbìZ Keò[ôùfö 1937 @ùKÖûaeùe Ißû¡ðûùe GK iað bûeZúd RûZúd ùg÷lòK

21bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

i¹òk^ú @ûùdûRòZ ùjûA[ôfû Gaõ icMâ ù\gùe iûZ ahð _~ðý« _òfûuê ùicû^ucûZébûhûùe cêq Gaõ aû]ýZûcìkK gòlû _â\û^ _ûAñ cjûZàû Mû§ò ù\A[ôaû _âÉûai¹òk^úùe iõKÌ _ûeòZ ùjûA[ôfûö Gjò iûZ ahðe icd @a]ô c]ýùe gòlû\û^cû^ê@ûf (jûZùe Keû~ûC[ôa Kûc) I ̀ k_â\ Kû~ðý @û]ûeòZ ùjaûKê _âÉûa c]ýejò[ôfûö gògêe _eòùagKê \éÁòùe eLô @^ý icÉ \lZû aé¡ò aû ZûfòcKê ~[ûi¸aùK¦âúd jÉgòÌ c]ýùe iúcòZ eLôaûKê iÚòe ùjûA[ôfûö i¹òk^úe @ûgû [ôfû ù~Gjò ]eYe gòlû _âYûkú @ûcô_~ðýû¯ ùja Gaõ ]úùe ]úùe Gjû gòlKuê C_~êq_ûeògâcòK _â\û^ KeûAaö

ùijò @^êiûùe, Wü RûKúe jêùi^þu @]ýlZûùe GK KcòUò MV^ Keû~ûA[ôfûûöKcòUò 1937 Wòùi´e 2 ZûeòLùe Gjûe eòù_ûUðùe _â[c aòÉéZ RûZúd gòlûù~ûR^û eòù_ûUð _âÉêZò I \ûLf Keò[ôfû; ~ûjû Ißû¡ðûÄòc aû ùaiòKþ gòlû (15)bûùa RYûgêYûö Gjò ù~ûR^ûe _âcêL ùa÷gòÁýMêWÿòK ùjfû:(1) iµì‰ð gòlû ùKøYiò ùcøkòK gòÌ(ùaiòKþ Kâû`Ö) ijòZ ùKøYiò Cù\ýûM aû

aýaiûdKê gòlû ò̂ù¡ðgùe ùK¦â eêù_ \ò@û~ûA, iµì‰ð gòlû ^òùŸðg^eùcøkòK gòÌiõiÚû aû aýaiûdòK iõiÚû cû]ýcùe _â\û^ Keû~òaö icû^ý gòlûiùcZ ùKùZK jÉgòÌ iõKâû«ùe gòlû _â\û^ Keòaû Gjò ù~ûR^ûe flý^êùjñ, aeõ gòlûKê ùKøYiò gòÌKkû ij GKbêZ Keò icaûd GKúKeY(Integration) _¡Zòùe gòlû\û^ ùjaû CPòZö Gjû Kû~ðýùK÷¦âòK gòlû @ùUö

(2) gòlû G_eò @ûcô̂ òbðe Gaõ Êûafcú ùjaû CPòZþ, ù~_eò Gjû gòlKu ùaZ^ù\aûùe ijûdK ùjaö Gjûe Cù¡gý gòlû ùghùe aò\ýû[ðúuê @ûcô ̂ òbðegúkKeûAaûùe ilc ùjaö

(3) _âùZýK aýqò Rúa^ùe _âZýl gâc Reò@ûùe a�ôaû _ûAñ ùeûRMûe Keòaûegòlû Keòaû CPòZö GYê, _âZýl gâc Reò@ûùe gòlûKê ù_âû›ûjòZ Keû~ûAQòöRùY aýqò @^ýe RúaòKûKê Qò̂ Ü Keò_ûeê̂ [ôaûeê Gjû c]ý @Y-jòõiûcôKö

(4) Ne, ùMûÂú, gògêe Rúa^ ùg÷kú,Mâûcý gòÌ I RúaòKû ijòZ gòlYe ^òaòWÿic^ßd [ûGö

ùg÷lòK ̂ úZò _âÉêZòùe Gjò \gð̂ e Mbúe _âbûa [ôfûö aòùghKeò, Êû]ú^ bûeZei´ò]û^ùe iÚû^fûb _ûAñ _âûe¸òK Éeùe Gaõ ^òügêË _âû[còK gòlû _âZò Gjûeaòùgh _âbûa [ôfûö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)22

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

1.3.10 iùRð�þ eòù_ûUð

_âûe ò̧K gòlûe iûaðR^ú^KeY : aògß ~ê¡ _ùe 1944ùe ùg÷lòK aòKûgiõKâû«ùe ùi�âûf @ûWþbûAReú ùaûWð @`þ GRêùKi^ (CABE) GK iaòùgheòù_ûUð _âÉêZ Keò[ôfûö Gjû iùRð�þ eòù_ûUð (16) ̂ ûcùe _eòPòZö 3eê 6 ahðegògêu _ûAñ _âûKþ _âû[còK gòlû, 6eê 11 ahðe icÉ _òfû(Rê̂ òde ùaiòKþ)u _ûAñiûcMâòK, aû]ýZûcìkK Gaõ ^òügêË _âû[còK ùcøkòK gòlû Gaõ Ißû¡ðû ù~ûR^ûùe_â\� _âÉûa _eò 11eê 14 ahðe (iò̂ òde ùaiòKþ)_òfûu _ûAñ aeò ùcøkòK aûcû]ýcòK aò\ýûkd gòlû; ~ûjû Äêf Kýûeò@eþe PìWÿû« _~ðýûd bò�òùe GK ÊZª gòlû_âYûkú i_lùe Gjò eòù_ûUð MêeêZßûùeû_ Keò[ôfûö cû]ýcòK Äêfþ Éeùe aòbò̂ Ü_âKûe _ûVýKâc aýaiÚû ejòaû i_lùe eòù_ûUð cZ eLô[ôfûö Gjòiaê _ûVýKâcGcòZò _âÉêZ ùja ù~còZò Gjû aò\ýû[ðúuê ùKøYiò gòÌiõiÚû aû aýaiûdùe _âùagiùcZ aògßaò\ýûkdùe @]ýd^ _ûAñ _âÉêZ Keòaö

Gjû @ûjêeò c]ý iê_ûeòg Keò[ôfû ù~ Cy aò\ýûkd gòlû 6 ahð @a]ôe ejòaö ̂ ûcùfLûAaûe ÊûbûaòK adi 11ö Cy aò\ýûkdMêWÿòK cêLýâZü \êA _âKûee ~[û-(K) ùg÷lòK I (L) ùa÷hdòKö aQûaQû aò\ýû[ðúu _ûAñ WòMâú _ûVýKâc 3 ahðeöaò\ýû[ðúuê C^ÜZ iûcMâòK gòlû _â\û^ iùcZ gòlû ùgh _ùe aò\ýû[ðúuê Kýûeò@eþMV^ ̂ òcù« _âÉêZ eLôaû Cbd gòlûe CùŸgýö iaê Cy aò\ýûkdùe cûZébûhûùegòlû\û^ Keû~òaö_âûd ùKûWòG ahð c]ýùe adÄ (ù_âøXÿ) ̂ òeleZûe aòfd, gòlKuê C_~êq Zûfòc_â\û^e _ì‰ð aýaiÚû, gûeúeòK I cû^iòK bò̂ Ülc gògêu _ûAñ aýaiÚû, aû]ýZûcìkKgûeúeòK gòlû, iûcûRòK I @ûùcû\_âùcû\ Kû~ðýKkû_, eûRý I ùK¦â Éeùe gòlûaòbûM iÚû_^ _âbéZò _âcêL iê_ûeòg iùRð�þ eòù_ûUð @«bðêqöiùRð�þ eòù_ûUð _â[c aýû_K ù~ûR^û [ôfû; ù~Cñ[ôùe gòlûe icÉ Ée I \òM-_âûKþ_âû[còK, _âû[còK, Cy aò\ýûkd I aògßaò\ýûkd gòlû iùcZ ùa÷hdòK, aýaiûdúK/aé�òMZ gòlû Gaõ ù_gû\ûeú gòlû iûcòf ùjûA[ôfûöiaê aò\ýû[ðúuê Gjû icû^iêù~ûM _â\û^ Keò[ôfûö gòlû\û^ aé�òKê Gjò eòù_ûUðùe C_~êq MêeêZß c]ý _â\û^Keû~ûA[ôfûö gòlKu ùaZ^ jûe aé¡ò Gaõ PûKòeò i�ðûakúKê c]ý ic _eòcûYùeMêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö C_ôû\^lc gòlûKê MêeêZß _â\û^ Keû~ûA[ôfûùaùk ù\ge

23bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

^ò~êqò iciýûKê MêeêZß \ò@û~ûA[ôfû Gaõ gòlû jó Gjûe icû]û^e C_ûd ùaûfò ÆÁKeû~ûA[ôfûö Gjò iaê iê_ûeòg Êû]ú^ bûeZùe gòlû _ûAñ iêiÚ aûZûaeY iéÁòKûeúùjûA[ôfûö

1.4 iûeûõgGjû _ûVýKâce _â[c GKK: bûeZùe _âûe¸òK gòlû: GK iûcûRòK iûõÄéZòKù_âl_U; ù~Cñ[ôùe _âûPú^ bûeZeê @ûe¸ Keò _âûKþ Êû]ú^Zû icd _~ðý« bûeZúdgòlû _âYûkúKê PòZâY KeòaûKê _âùPÁû Keû~ûAQòö ùa÷\òK ~êMùe bûeZùe @ ê̂iéZgòlû aýaiÚû iõKâû«ùe Gjò @]ýûdùe icýK ]ûeYû \ò@û~ûAQòö ùijòiaê icdùegòlûKê @]ôK MêeêZß _â\û^ Keû~ûC[ôfû Gaõ mû^Kê ZéZúd ù^Zâe gqòbûùa aòùaP^ûKeû~ûC[ôfûö gòlûe cìk flý ù~ Kûc^û, aûi^ûeê cêqò _â\û^ _ûAñ CŸòÁ [ôfûZûjû ̂ òüiù¦jö iûõiûeòK aýû_ûeùe aýqòe \lZû aé¡ò aýZòùeK aé�ò, HgßeúdaêSûcYû, PeòZâ MV^, aýqòZß aòKûg, iõÄéZò iéÁò, iõelY Gaõ aòZeY _ûAñmû^fûb Keû~ûC[ôfû; ~ûjû _âûPú^ bûeZùe gòlûe @^ý flý [ôfûöMêeêKêkùe gòlû _â\û^ Keû~ûC[ôfû; ~ûjû R^aiZòVûeê iûcû^ý \ìeùe @aiÚòZ[ôfûö icûRùe ùicû^u iÚòZò iù�ß Mêeê iaê gòhýuê icû^ @ûLôùe ù\Lê[ôùfö_âùZýK gòhýu gòlûe @bòbûaK [ôùf Mêeêö gòlû\û^ cêLýZü ùcøLôK I Mêeê-gòhý@ûùfûP^û _~ðýûùfûP^û [ôfûö aûLýû, @ûùfûP^û, ZKð, @ûaé�ò gòlû[ðú Rúa^e@õg aòùgh [ôfûö MêeêKêk aýaiÚû c]ý~êMúd icdùe GK ^òe«e @ûagýKZû[ôfûö Gjû ijòZ cêifcû^þ QûZâQûZâúuê gòlû\û^ _ûAñ ciþRò\þùe cKþZûa I c\âûiû_âZòÂû Keû~ûA[ôfûö Aiþfûcúd gòlû cêfäû Gaõ ùcøfaúu \ßûeû _â\û^ Keû~ûC[ôfûöc]ý~êMúd icdùe còi^ûeú Gaõ @^ý ]cðúd iõMV^cû^ Pyðùe AõeûRúùe,ù\gúd cVc¦òeùe iõÄéZùe Gaõ c\âûiûùe _ûiðúbûhûùe gòlû\û^ Keê[ôùföGjò ]ûeû AÁþ AŠò@û Kµû^ú iÚû_^ Gaõ aâòùU^ iõi\e @«bðêqò _~ðý« Rûeò [ôfûö_e«ê, iûµâZòK bûeZúd gòlû aýaiÚûe @ûe¸ cKûCùfu aòaeY aû cKûCùfiþcò̂ òUþ(1918)eê ùjûA[ôfûö cKûCùf AõeûRú Zêk^ûùe ù\gúd bûhûKê @MâûjýKeò[ôùfö ~\òI cKûCùf bûeZùe cûZâ 4 ahð _ûAñ @aiÚû^ Keò[ôùf, flflbûeZúdu Rúa^Kê iaê\ò̂ _ûAñ ùi _âbûaòZ Keòaûùe ilc ùjûA[ôùföGjò GKK @ûjêeò c]ý CWÿþi Wòiþ_ûPþ (1853) iõKâû«ùe a‰ð̂ û KeòQò; ~ûjûbûeZúd gòlûKê GK _âYûkú I iûõMV^òK iõeP^û _â\û^ Keò[ôfûö CWþi Wòiþ_ûPþGK aýû_K MêeêZß_ì‰ð ùg÷lòK \fòfþ, ~ûjûe bûeZúd gòlû AZòjûiùe ÊZª iÚû^ejòQòö

_âûe ò̧K gòlûùe Wòù_äûcû (D.El.Ed)24

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

@ûjêeò c]ý Gjò GKKùe gòlûe aýaiûdúKeY iõKâû«ùe j�eþ Kcòg þ̂(1982)uMêeêZß_ì‰ð iê_ûeòg iÚû^ _ûAQòö Zû’_ùe aògßaò\ýûkd Kcòg^þ (1902) eòù_ûUðejòQòö cû]ýcòK aò\ýûkdMêWÿòKê aògßaò\ýûkd ̂ òdªYû]ú^ Keû~ûA[ôfûö Gjò GKKùejûeþUMþ KcòUò, iû_î KcòUò Gaõ @ûùaû…-CWÿþ eòù_ûUð, RûKúe jêùi^þ KcòUò eòù_ûUð,(Ißû¡ðû ù~ûR^û-1937) Gaõ iùRð�þ eòù_ûUð (_âûe¸òK gòlûe iûaðR^ú^KeYiõKâû«) aòhdùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö Gjû CùfäL KeòaûKê eêPòKe ù~ eòù_ûUðgòlûe icÉ Ée I \òMe aòÉéZ ù~ûR^û [ôfûö Êû]ú^ bûeZùe gòlû _ûAñ Gjòiaêiê_ûeòg gòlûaòZþ cû^uê ̂ ìZ^ Gaõ @bò^a _¡Zò ùLûRòaûjûe Keòaû _ûAñ GK _âgÉcûMð ù\LûA[ôfûö

1.5 ijûdK Mâ̂ Ú I _âa§ iìPò

1. Altekar, A. S.( 1951) Education in Ancient India, Nand Kishore & Bros,Educational Publishers(Fourth Edition), Banaras

2. Govt. of India (1965) Minute by the Hon’ble T. B. Macaulay, dated the 2ndFebruary 1835: Bureau of Education. Selections from Educational Records,Part I (1781-1839). Edited by H.Sharp. Calcutta: Superintendent, GovernmentPrinting, 1920 (Reprint). Delhi: National Archives of India, 1965, 107-117.

3. Macaulay’s Minute, 1835. Ibid, (p.10)4. Macaulay’s Minute, 1835. Ibid, (p.12)5. Macaulay’s Minute, 1835, Ibid, (p.24)6. Macaulay’s Minute, 1835, Ibid, (p.34)7. Education Commissions and Committees in Retrospect, http://

www.education.nic.in/cd50years/g/W/16/0W160301.htm (Retrieved on15.08.2011).

8. Report of the University Education Commission, (Radhakrishnan Commission),1948-49, Vol. I, PP. 20-21. See also Report of the Secondary EducationCommission, (Mudliyar Commission), 1952, p. 11.

9. Report of the University Education Commission, Vol. I, op. cit., pp. 22-23 andReport of the Secondary Education Commission, op. cit., pp. 11-13. Seealso

10. Mukherji, S. N. (1966): History of Education in India (pp. 167-68.)11. Mukherji, op. cit., (pp. 187-189)12. Ibid., (pp. 13-14)

25bûM -1 : bûeZùe _âûe ò̧K gòlû : @ZúZ NUYûakúe iùaðlY

Uò®Yú

bûeZúd gòlû aýaiÚû-1

13. Report of the Secondary Education, Commission, op. cit. (pp. 14-15)14. Nurullah Syed and Naik J.P.( 1951): “A History of Education in India,” Macmillan,

Bombay.15. Chaube, S.P., “History of Indian Education, “Vinod Pustak Mandir, Agra, 2005.16. Wardha Education Scheme, 1937 http://www.education.nic.in/cd50years/g/

52/4U/524U0101.htm17. The Sargent Report (1944) in Ram Nath Sharma, Rajendra Kumar Sharma

(1996), History Of Education In India, Atlantic Publishers & Distributors, ISBN8171565999, http://books.google.com/?id=yqtAAgS3NSEC

18. http://en.wikipedia.org/wiki/MagnaCarta

1.6 _ûVû« _âgÜûakú

1- RùY ù_gû\ûe gòlKbûùa _âûPú^ Mêeêu ùKCñiaê MêYKê Zêùc @û_ùYAaûKê_i¦ Keòa? Zêc ~êqò i_lùe Zò̂ òUò KûeY ùfLö RùY gòlKbûùa Zêcaé�òMZ Rúa^ùe Zêùc ùKCñiaê MêYKê @û_ùYAa?

2- Zêc @�kùe GK ̂ ìZ^ _âûe ò̧K aò\ýûkde @ûagýKZû @ûKk^ _ûAñ iùaðlYKeö ùKCñ _âKûee aò\ýûkdKê @]ôKûõg @bòbûaK (_òZûcûZû) _i¦ KeêQ«òaûQö ùicû^u _i¦e i¸ûaý KûeY ùfL Gaõ ùijò aò\ýûkd _âZòÂû _ûAñ@ûagýK _\ùl_ MêWÿòKe _âÉûa \ò@ö