Gizarteen antolamendu politikoa - Ibaizabal...Espainia, Euskal Autonomia Erkidegoa, Europa, mundua,...
Transcript of Gizarteen antolamendu politikoa - Ibaizabal...Espainia, Euskal Autonomia Erkidegoa, Europa, mundua,...
-
4I. GAI MULTZOA 85
Unitate honetan hauxe ikasiko duzu:1. Estatua: erakunde politikoa
eta geografikoa1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu
politikoak1.2. Muga geografikoa
2. Erregimen politikoak2.1. Hainbat gobernu mota2.2. Sistema politikoak
3. Estatu barneko eta Estatuazharagoko erakundeak3.1. Estatu barneko erakundeak3.2. Estatuaz haragoko erakundeak3.3. Nazio Batuen Erakundea
4. Munduko mapa politikoa4.1. Aniztasun politikoa4.2. Aldaketarako prozesu historikoak
5. Banaketa politikoa, kontinenteenarabera5.1. Amerikako kontinentea5.2. Asiako kontinentea5.3. Afrikako kontinentea5.4. Ozeania5.5. Europako kontinentea
6. Europako erkidegoen mapa politikoa6.1. Europar Batasuna6.2. Espainiako mapa politikoa6.3. Euskal Herriko mapa politikoa
Gizon-emakumeen gizarteak
Gizarteen antolamendu politikoa
-
kurdu: Ekialde Erdikoansortutako herria; bere lurraldeabost Estatu burujaberen arteandago banaturik; Turkiaren,Siriaren, Iraken, Iranen etaArmeniaren artean, alegia.
K
Aipatu Espainiako Estatuan hitzegiten diren hizkuntza batzuk.
?
Kataluniako eta Euskal Herrikonazionalismoek independentziapolitikoa dute helburu.
Ba al dakizu XIX. mendeanEuropan Estatu berriren batosatu al zen?
?
Gizarteen antolamendu politikoa
c) Estaturik gabeko nazioak
Gaur egun, munduan badira nazioak ez direnEstatuak, baita politikoki independenteak ez direnEstatuak osatzen dituzten nazioak ere.
Esate baterako, badira nazio askotariko Estatuak.Bertan, herrien arteko bizikidetza bakean oinarri-tzen da, eta aberasgarria da guztientzat. Bainabada herrialderik Estatu boteretsuagoetan txerta-tua dagoenik, eta baita hainbat Estatutan banaturikdagoenik ere; esate baterako, herri kurdua, tibeta-rra edo txetxeniarra. Herri horiek independentzia-ren bila dabiltza, eta Estatu independente izan nahidute. Eta horrek guztiak tirabira eta gatazka latzaksortzen ditu, batzuetan baita arma bidezkoak ere.
Gure hurbileko auzian, Euskal Herrikoan, naziona-lista izena jasotzen duten politika, ideologia eta kul-tura mugimenduak daude. XIX. mende amaieratik,euskal nortasuna Espainiako eta Frantziako Estatuanindarrean dauden ereduetan ahalik eta hobekienegoki dadin egin dute lan; mugimendu horiek EuskalHerriaren independentzia lortzea dute helburutzat,eta Estatu berri bat osatzea: Espainiakoa eta Fran-tziakoa ez bezalakoa eta banandua.
1.2. Muga geografikoa
Geografia da lurraldeak bereizten dituen elemen-tuen artean garrantzizkoenetako bat. Askotan,Estatu edo nazio bat sortzeko, ezaugarri geografi-ko sorta batek mugatzea ezinbestekoa da:
— Mendikateak: Pirinioak, esate baterako, Espai-nia eta Frantzia banatzen baititu.
— Ibaiak: Rinek, esaterako, Frantzia eta Alemaniabanatzen ditu.
— Penintsulak: Italia dugu adibide.
— Uharteak: Britainiar uharteak eta Irlanda.
— Beste eragile fisiko batzuk: sakonuneak, ordo-kiak, ibarrak, aintzirak, itsasoak, etab.
Elementu geografiko horiek guztiek lurralde batenmugak ezartzeko balio dezakete, eta lurralde horriizaera berezia eta homogeneotasuna emango diote.Askotan, geografia Estatu batean txertatzeko ele-mentua izaten da, eta beste batzuetan, nazio etaEstatu batzuk beste batzuetatik bereiztekoa.
Alabaina, mugak ez dira beti ondo zehaztuak egoten, alda daitezkeen egoerakizaten dira. Orduan, lurralde jakin bateko jabetzaren gaineko arazoak eta iskan-bilak sortzen dira, eta gerrak eta gatazka armatuak ere pizten dira, lur zati bateskuratu nahian.
4. unitatea 87
Gizarteen antolamendu politikoa
1. Estatua: erakunde politikoa eta geografikoa
Gizartean bizi diren gizon-emakumeak Estatutan antolatzen dira, ikuspegipolitikoari begira. Batzuetan, Estatu edo nazio kontzeptuak gertakari beraadierazteko erabiltzen dira, baina hitz bakoitzak bere esanahia dauka, beste-arena ez bezalakoa.
1.1. Estatua eta nazioa: kontzeptu politikoaka) Estatua
Erakunde politikoen, juridikoen eta administratiboen multzoa da Estatua, etaeskumen handia dauka muga jakin batzuek mugatutako lurralde batean bizidiren biztanleen gainean.
Ondorioz, politikari begira, mundua Estatu ugaritan banaturik dago. Herrialdebatzuk politikoki independenteak dira, eta lurralde jakin horietan bizi direngizakien artean bizikidetza hobea bilatzen duten erakundeak, legeak… izatendituzte.
86 4. unitatea
Independentzia Deklarazioarenostean, Ameriketako EstatuBatuak Estatu berri bilakatu
ziren, Konstituzio demokratikoaxedatu zuen lehena, hain zuzen.
Espainiako Estatuan, herriakaukeratutako ordezkariakDiputatuen Kongresuan biltzendira, Madrilen.
Kurduen auzia «Goi-ordokiek eta mendiek osatutako eskualde natura-la da Kurdistan, Anatolia ekialdean dago, eta Turkiaren,Iranen, Siriaren, Iraken, Armeniaren eta Azerbaijanenartean banatzen da. Kurdu gehienak, 12 milioi inguru,Turkiako Kurdistanen bizi dira. Irango jatorria duenherria da, Turkiako biztanleengandik bereizten dena, be-raz. Dagoeneko hamarkada ugari daramatza autono-mia estatutu bat eskatzen, Sevresko Itunak halaxe izan-go zela hitzartu baitzuen, 1920an. KurdistangoLangileen Taldeak (PKK) kurduek Turkian dituzten alda-rrikapenak gidatzen ditu, nahiz eta Ankarako gobernuaktinko egiten dien aurre. Ezkutuko gerra zibila da emai-tza: batetik, gerrillari kurduak daude, eta, bestetik,Turkiako armadako indar zapaltzaileak. Azken horiek,1983. urtetik aurrera, Iraken baimena dute muga iga-rotzeko, eta gaizkileei jazartzeko. 1999an, Ocalan liderkurdua Grezian atxilotu zuten, eta epaitu ostean, herio-tza zigorra ezarri zioten.»
Geografía Universal Salvat, 4. liburukia. Salvat, Madril, 2001. 42. or.
b) Nazioa
Ezaugarri bateratuak eta gainerako gizakienetatik bereiziak dituzten pertso-nen taldeari egiten dio erreferentzia nazio kontzeptuak; esate baterako, kultu-ra bera, ekonomia bera, hizkuntza bera eta historia bera, kokapen geografikobera eta, baita erlijio bera duten pertsonen taldeari ere. Erreferentziako ele-mentu nagusi horiek berezko nortasuna itsasten diote herri bati, eta gainera-ko herriengandik bereizten dute, hain zuzen ere.
Oro har, herriek edo gizakien taldeek erkidegoko nortasuna izaten dute, taldebateko kide izatearena, eta, beraz, autonomoak izateko nahia dute, eta baitaautogobernurako erakundeak eta legeak eskuratzekoa ere. Ondorioz, Estatuindependente bilakatzea izaten dute xede.
XIX. mendean, Estatu-nazio kontzeptua sortu zen; izan ere, orduantxe sortueta egonkortu ziren, ikuspegi politikoari dagokionez bederen, hainbat Estatu.Estatu horietako herritarrek nazio bateratu bateko kide izateko nahia zuten.Gaur ere, indarrean daude Estatu horiek.
Manifestazioak herriek protestaegiteko modu zilegiak dira.Irudian, 2003an, Prestigepetroliontzia hondoratu zela eta,herritarrek gobernuak izandakojarrera salatu zutenekoa.
Errefuxiatu kurduen esparru bat,Turkiaren eta Iraken arteko mugan.
-
erregimen totalitario:diktaduraren sinonimoa da, hauda, demokratikoa ez denerregimena, Estatuko botereguztiak bere gain hartzendituen diktadore baten eskudagoena.
estatu-kolpe: pertsona batekedo pertsona talde batek legezkanpo Estatuko botere guztiazjabetzeko egiten duenindarkeriazko ekintza.
K
Azaldu zein diren demokraziabaten eta diktadura batenarteko aldeak.
?
Parlamentu edo Legebiltzar:herriak aukeratutako ordezkariekosatutako erakunde politikoa.
Konstituzio: Estatu batekobizimodua arautzen duen araujuridiko gorena.
K
Botorako eskubidea da sistema demokratikoarenezaugarri nagusietako bat,herritarren ordezkaritzaadierazten baitu.
b) Erregimen ez-demokratikoak
Ez-demokratikoa kontzeptua erregimen demokratikoaren ezaugarri batzuk ezizateagatik sortzen da, hain zuzen.
Honako hauek dira demokratikoak ez diren erregimen politikoen ezaugarriberezietako batzuk:
— Herritarrek ez dute modu berean parte hartzen boterean; ohikoa da boz-katzeko alderdi politikorik ez izatea, «alderdi bakar» izenez ezagutzen denaizan ezik, horixe baita boterea duena eta modu autoritarioan erabiltzenduena.
— Pertsonek ezin dituzte askatasunez adierazi beren iritziak, eta, are gehiago,boterean dagoen gobernuaren aurkako iritziak badira.
— Ez dago herritarren edo hiritarren eskubideak babestuko dituen Konsti-tuziorik, eta, egonez gero ere, oro har, izaera antidemokratikoa duen Kons-tituzioa izaten da nagusi.
— Ez dira zuzenbidezko Estatuaren gutxieneko arauak errespetatzen, etagizon-emakumeek ez dute nahikoa berme juridiko izaten. Botere banaketa-rik ere ez dago.
4. unitatea 89
Gizarteen antolamendu politikoa
2. Erregimen politikoak
2.1. Hainbat gobernu mota
Gaur egun, laburbilduz, munduan bi erregimen politiko mota daude: batetik,demokratikoak edo ordezkakorrak; eta, bestetik, ez-demokratikoak edo, orohar, diktatorialak edo autoritarioak deitzen ditugunak.
a) Erregimen demokratikoak
«Demokrazia» hitzak jatorri grekoa dauka eta «herriaren boterea» esan nahi du.Beraz, erregimen demokratikoan herriak gobernatzen du, herritarren arteannazioa gobernatzeko hautatutako hainbat ordezkariren bitartez. Ondorioz,herritarrek hauteskunde aske batzuetan aukeratzen dituzte beren ordezkariak,sufragio unibertsalaren bitartez.
Egia esan, demokrazia kontzeptua modu irekian ulertu behar da; izan ere,aldagai eta egoera ugari islatzen ditu. Oro har, honako ezaugarri hauek dituenherrialdeak izango du erregimen demokratikoa:
— Aldian-aldian, hauteskunde askeak egiten dira; pertsonak ez dira zentsura-tzen edo zigortzen beren ideiak direla tarteko, eta hainbat joera dituztenalderdi politikoak daude. Alderdi politiko horiek herrialdearen arazoakeztabaidatzen dituzte Parlamentuan edo Legebiltzarrean.
— Konstituzio bat onartzen da, eta horixe izango da pertsonen arteko biziki-detzarako oinarrizko araua. Zuzenbidezko Estatu izenekoan aplikatzen da.Zuzenbidezko Estatu horrek herritar guztien berdintasuna bermatzen du,eta baita adierazpen askatasuna eta elkartzeko eta biltzeko askatasuna ere,lege bat aplikatuz.
— Estatuko hiru botereen artean banaketa zorrotza dago: botere legegileaklegeak egiten ditu, aurrekontuak onartzen ditu, eta gobernua kontrolatzendu; gainera, Parlamentuaren eta herriak hautatutako ordezkarien eskudago; botere betearazleak legeak betearazten ditu, eta barne eta kanpo poli-tika gidatzen du, honako hau gobernuaren eta bertako ministroen eskudago; eta, azkenik, botere judizialak legeak interpretatzen eta aplikatzenditu, azken hau justizia auzitegietako epaileek eta magistratuek kudeatzendute.
Sistema demokratikoa edo ordezkakorra Europako, Ipar Amerikako eta Japo-niako herrialde gehienetako sistema da, adibide garrantzitsuenak edo esangu-ratsuenak aipatzearren. Eskualde horiek dira, gainera, ekonomiari eta gizartea-ri begira, ingurune garatuenak munduan.
88 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Londresko Parlamentua osatzen duen arkitektura
multzoa. Bertan ezarri zenmunduko lehen sistemademokratikoetako bat.
Tamalez, sistema politiko hori oso hedatua dagooraindik ere mundu osoan barrena, eta, bereziki,Latinoamerikako eta batez ere Asiako eta Afrikakoherrialde ugaritan. Ingurune horietan, erregimen ez-demokratikoak dira oraindik ere nagusi, diktadu-ra militar edo erregimen totalitario edo autorita-rio izena ere jasotzen dutenak. Horietan, diktadore-ek demokratikoak ez diren bideetatik eskuratzendute boterea, gehien-gehienetan, indarrez, estatu--kolpe baten bitartez. Herritarrek boterean daudenpertsonen aginduak eta legeak bete behar dituzte,eta ezin dituzte kritikatu ez ordezkatu, ez behintzatmodu baketsuan.
Gainera, oro har, eremu geografiko horiek plane-tako herrialde pobreenekin edo txiroenekin batdatoz, nahiz eta badiren salbuespenak ere; izanere, herrialde batzuetan, lehengai aberatsak dituz-te, petrolioa, esate baterako.
Saddam Husseinen estatua batbota zutenekoa, tropaestatubatuarrak Bagdaden sartuostean, 2003an. Diktadoreirakiarraren erregimenarengainbehera adierazi zuen.
Epaile militar batek heriotza zigorra jarri zien hainbat pertsonari,Kongoko presidente Laurent Kabila hiltzea leporatuta.
-
Udal: alkate bat eta zinegotzienkopuru jakin bat buru dituenerakundea, udalerri batkudeatzeko eta gidatzekoerabiltzen dena.
K
Ordenatu, txikienetik handienera,honako lurralde hauen izendapenpolitikoak: Bidasoa Behea,Espainia, Euskal AutonomiaErkidegoa, Europa, mundua,Hondarribia eta Gipuzkoa.
?3. Estatu barneko eta Estatuaz haragoko erakundeakEstatua ez da lurraldea politikoki antolatzeko dagoen modu bakarra. Gizar-teek, historian barrena, hainbat lurralde elkarte eta elkarte politiko osatu dituz-te: beharretara egokitzeko, gizartea hobeto gobernatzeko eta Estatuen etanazioen arteko harremanak hobetzeko.
Bi erakunde mota bereiz daitezke:
— Estatua baino txikiagoak diren erakundeak, Estatu barnekoak izenarekinezagutzen ditugunak.
— Estatua baino handiagoak diren erakundeak, Estatuaz haragoko izenarekinezagutzen ditugunak. NBE (Nazio Batuen Erakundea) dugu horren adibi-de nagusia.
3.1. Estatu barneko erakundeak
Estatu gehienek hainbat administrazio kategoriatan banatzen dute berenlurraldea, gobernu hobea izatearren. Oro har, lau azpisailkapen nabarmen dai-tezke, handienetik txikienera:
a) Erkidegoak
Erkidegoek Estatuko lurraldeen banaketa zabala egiten dute, eta, horretarako,Estatu hori osatzen duten lurraldeen ezaugarriak izaten dituzte kontuan.
Espainiari begira, autonomia erkidegoak izenarekin ezagutzen ditugun bana-keta bereziak daude: Euskal Autonomia Erkidegoa, Nafarroako ForuErkidegoa, Madrilgo Erkidegoa, etab. Autonomia Gobernuak, EskualdekoGobernuak edo Parlamentuak gidatzen ditu. Frantzian, lurraldea departa-mentutan banatzen da.
b) Probintziak
Autonomia erkidegoak, era berean, administrazio lurralde txikiagotan bana-tzen dira; probintziatan, alegia.
Espainian, esate baterako, erkidegotan biltzen diren berrogeita hamar probin-tzia daude. Batzu-batzuk probintzia bakarreko erkidegoak dira: Madril,Errioxa, Kantabria edo Asturias. Foru Aldundiek gobernatzen dituzte pro-bintzia guztiak.
c) Eskualdeak
Antolatzeko modu zehaztugabeagoak dira. Ezaugarri berdintsuak dituzten etaespazio geografiko jakin batean dauden udalerriek osatzen dituzte; esate bate-rako, bailara berean dauden udalerriek.
d) Udalerriak
Lurraldea eta administrazioa mugatzeko mailariktxikiena dira, eta Udal batek kudeatzen eta gida-tzen dituen lurraldeek osatzen dute. Horrenbestez,hiri nukleo edo landa nukleo bakoitzak bere kon-trolpeko espazioa dauka. Horri guztiari udalerrideitzen zaio. Zenbait tokitan, kantoia edo komunaizena ere jasotzen dute.
4. unitatea 91
Gizarteen antolamendu politikoa
2.2. Sistema politikoak
Erregimen demokratikoez eta ez-demokratikoez gain, bada Estatuak politiko-ki sailkatzeko bestelako eredurik.
a) Gobernu motak
Ezarritako gobernu motaren arabera, honako hauek bereiz ditzakegu:
— Monarkiak. Erregea da Estatuko buru, eta oinordetzan pasatuko du bote-rea, hil artekoa. Erregimen monarkikoa absolutismoan eta antzinako bestegizarte batzuetan ere izaten zen, nahiz eta botere guztiak metatu egitenziren, eta bere aginteak jainkozko jatorria zuela pentsatzen zuten. Gauregun, berriz, monarkia parlamentarioak eta demokratikoak ditugu.
— Errepublikak. Hauteskunde batzuetan herritarrek aukeratutako presidenteaedo lehendakaria da Estatuko buru. Presidente kargua aldi baterako izaten da.
90 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Kantoien Konfederazioa«1874ko Konstituzioak arautzen du Suitza, eta 23 kantoiko eta 3 azpikantoiko Konfederazioa da. Horietako bakoi-tza Landsgemeinde edo Batzar Irekia izenekoak gobernatzen du. Esparru nazionalean, Batzar Federalak dauka boterelegegilea, bi ganberez osatuak; betearazlea, berriz, botere berbera duten 7 kidek osatutako talde batek. Estatuko era-kunde guztiak sufragio unibertsal eta zuzenen bitartez aukeratzen dira, lau urtean behin. Vienako 1815ekoBiltzarrean, herrialdea neutraltzat jo zuten.»
Geografía Universal Salvat, 2. liburukia. Salvat, Madril, 2001, 20. or.
b) Boterearen banaketa
Estatuaren lurralde ereduari erreparatzen badiogu, hauek bereiz ditzakegu:
— Gobernu zentralizatua. Botere zentro bakarrak dauka subiranotasuna, hauda, gobernu zentralak. Frantzia dugu horren adibide.
— Gobernu dezentralizatua. Boterea eta administrazioa hainbat administrazio-ren edo lurralde erakunderen artean banatzen dira, nola eskualdekoak halatokian tokikoak edo zentro periferikoak. Estatu federala dugu adibide; bertan,Estatu bakoitzak bere subiranotasunaren zati bat goragoko erakunde federalbati uzten dio —oso ohikoa da Estatu Batuetan, Alemanian edo Suitzan—.Autonomien Estatua ere adibide dugu; bertan, oso administrazio dezentrali-zatua dago, nahiz eta subiranotasuna botere zentro bakarrean egon.
Espainia monarkiaparlamentarioa da; irudian,
Joan Karlos I.a, 1978koKonstituzioa zin egiten.
Lituaniako errepublikaindependentea da 1991z geroztik.
Euskal Autonomia ErkidegokoLegebiltzarreko saio bat.
Irungo udaletxea, Bidasoa Behea
eskualdean, Gipuzkoakoprobintzian.
-
Nazioen ElkarteaNE (Nazioen Elkartea)NBEren aurreko erakun-dea da, I. Mundu Gerra-ren ostean eratua, mun-duan beste gerra gataz-karik sor ez zedin. Ala-baina, II. Mundu Gerrapiztu zen, 1939. urtean,eta, horren ondorioz, el-karte horrek porrot eginzuela nabarmen geratuzen. Ondoren, 1945. urte-an, Nazio Batuen Era-kundea sortu zen, lehen-txeago Nazioen Elkarteadesegin ostean.
Ilargierdi Gorriak Irakenelikagaiak banatu zituenekoa,2003. urtean, Estatu Batueninbasio militarraren ostean.
LPEEk botere ekonomikohandia ote du? Arrazoitu zure erantzuna.
?
Varsoviako ItunaVarsoviako Ituna izaeramilitarreko erakundea zen,Sobiet Batasunaren kon-trolpean zeuden EuropakoEkialdeko herrialde sozia-listek sortua. Kanpotikerasoa izanez gero, kideguztiak elkarrekin defen-datzea zuten helburu na-gusi. Garai bateko SobietBatasuna desagertzeare-kin bat desagertu zen hauere.
NATOGaur egun, herrialde hauekdaude NATOren barnean:Alemania, Belgika, Kana-da, Danimarka, Espainia,Estatu Batuak, Frantzia,Britainia Handia, Grezia,Holanda, Hungaria, Islan-dia, Italia, Luxenburgo,Norvegia, Polonia, Portu-gal, Txekiar Errepublika,Turkia, Bulgaria, Erruma-nia, Eslovenia, Estonia,Letonia eta Lituania. Azkenzazpi horiek 2004ko apiri-lean sartu ziren.
3.3. Nazio Batuen Erakundea
NBE Estatuaz haragoko erakunde edo nazioarteko erakunde garrantzitsuenada munduan. 1945ean eratu zuten, II. Mundu Gerraren ostean, nazioen ar-tean gatazka armatu gehiago saihesteko helburuarekin, XX. mendearen lehenerdian halakoak gertatu baitziren, 1914-1918 eta 1939-1945. urteetan, hainzuzen ere.
Ondorioz, NBEren xede nagusia nazioartean bakea erdiestea eta bakearenbitartez gatazkak konpontzea da. Beste xedeetako bat, berriz, giza eskubideaketa herrien askatasuna errespetatzea da. Horretarako, Estatu kide guztiekbakean oinarritutako lankidetza izatea sustatu beharko dute. Era berean,NBEk herrialde eta herri guztien aurrerapen ekonomikoa eta gizarte aurrera-pena bilatzen du.
Gaur egun, NBEk munduko Estatu gehienak biltzen ditu, eta Lur planetakohainbat eta hainbat arazo konpontzea du helburu nagusitzat: arazo politikoak,ekonomikoak, gizartekoak, osasunaren alorrekoak, elikadurarekin lotutakoak,etab. Horretarako, barneko organo berezkoez gain —Estatu kide guztietakoordezkariek hartzen dute parte bertan: Batzar Nagusiak, Ekonomia etaGizarte Batzordeak, Segurtasunaren Batzordeak...—, erakunde paralelo espe-zializatuak sortzen joan dira, arazo jakinei aurre egiteko. Honako erakundehauek nabarmenduko genituzke:
— ACNUR edo Nazio Batuen Goi Ordezkaria, Erbesteratuentzat.
— FAO edo Elikadura eta Nekazaritzarako Nazio Batuen Erakundea.
— OME edo Osasunerako Mundu Erakundea.
— UNESCO edo Hezkuntza, Zientzia eta Kultu-rarako Nazio Batuen Erakundea.
— UNICEF edo Nazio Batuen Haurren Lagun-tzarako Funtsa.
Hauexek dira NBEri lotutako beste erakunde ba-tzuk: Nazioarteko Diru Funtsa eta MundukoBankua. Bi erakunde horiek herrialdeen hazkundeekonomikoa bilatzen dute, eta, teorian, premia han-diena duten herrialdeen hazkunde ekonomikoa.
4. unitatea 93
Gizarteen antolamendu politikoa
92 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
3.2. Estatuaz haragoko erakundeak
Zenbaitetan, hainbat Estatu borondatez batzen dira erakunde berean, kideguztien interesekoak diren gaien gainean eztabaidatzeko eta denentzako hel-buru bateratuak erdiesteko.
Azken hamarkadetan, bereziki XX. mendearen bigarren erditik aurrera, nazio-ak eta Estatuak erakunde handiagotan biltzeko prozesu argia gertatu da mun-duan. Hala, Estatuen arteko lankidetzaren bitartez, herritarren bizi-baldintzahobetzea izan dute helburu, eta baita segurtasun handiagoa bermatzea ere.
Hainbat motatako erakundeak daude, eta bakoitzak bere helburu jakinak ditu.Hona hemen erakunde horietako batzuk:
a) Izaera militarreko erakundeak
Honako hauek azpimarra daitezke:
— Antzinako Varsoviako Ituna, Europako Ekialdeko herrialdeko herrialdeenartean.
— NATO edo Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, munduko eremu horre-tako herrialdeen defentsa bateratua egiteko (Espainia dago tartean).1949an sortu zuten, Estatu Batuek, Kanadak eta mendebaldeko Europakobeste zenbait herrialdek, eta Ekialdeko Europako herrialde komunistetatikmilitarki babestea zuen helburu, hasiera hartan. Komunismoaren gainbe-heraren ostean, NATOk giza eskubideen eta bakearen aldeko defentsarabideratu ditu bere helburu militarrak. Printzipio horien oinarri gisa,NATOk gune gatazkatsuetan hartu du esku; Balkanetan, esate baterako.
b) Izaera ekonomikoa eta politikoa duten erakundeak
Estatuen arteko txertatzea eta bertako kideen garapen ekonomikoa bilatzenduten hainbat erakunde daude. Honako hauek azpimarratuko genituzke:
— OCDE. Ekonomi Lankidetza eta Garapenerako Erakundea.
— NAFTA. Ipar Amerikako Merkataritza Askerako Eskualdea, hau da, IparAmerikako herrialdeak sustatzeko hitzarmen ekonomikoa.
— MERCOSUR. Aurreko erakundearen parekoa, baina Hego Amerikakoherrialdeek osatua.
— LPEE. Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundea.
— Garai bateko IAEE. Ikatzaren eta Altzairuaren EuropakoErkidegoa.
Beste erakunde batzuek, ordea, garapen ekonomikoa ezezik, politikari begira ere batasun handiagoa bilatzendute. Hauexek ditugu nabarmentzeko modukoak:
— OUA. Afrikaren Batasunerako Erakundea.
— Europar Batasuna. Espainiako Estatua bertako kideada 1986. urteaz geroztik.
c) Batik bat, izaera politikoa duten erakundeak
— Liga Arabiarra.
— NBE edo Nazio Batuen Erakundea. New Yorken du egoitza nagusia, etaEspainia 1955. urtean atxiki zitzaion.
2003ko ekainean, George Bush,Ariel Sharon eta Mahmud Abbasbildu ziren Jordanian, Palestinakoeta Israelgo gatazkari buruz hitzegiteko.
Nazio Batuen Erakundearenegoitza nagusiaren kanpoaldea,New Yorken.
Gobernuz Kanpoko Erakundeak (GKE)GKE Gobernuz Kanpoko Erakundeak Estatuetatik landasortutako nazioarteko lankidetzarako erakundeak dira,eta ekimen pribatua dute oinarrian. Ugari dira kopuruz,eta hainbat alorretan dihardute lanean: ingurumenarendefentsan (Greenpeace), laguntza humanitarioan etaosasun laguntzan (Gurutze Gorria edo Ilargierdi Gorria,herrialde musulmanetan, Mugarik Gabeko Medikuak),giza eskubideen defentsan (Amnesty International),etab.
-
babes herri: estatu kolonialaklurralde kolonizatuaren gaineanduen kontrol modua, berezikibeste Estatu batek eraso ezdiezaion.
K
Beha iezaiezu unitate honetakomapei, eta adieraz ezazu zeinden herrialde gehien dituenkontinentea.
?
Aipatu garai batean Espainiarenkoloniak izandako bostherrialderen izenak.
?
5. Banaketa politikoa, kontinenteen arabera
5.1. Amerikako kontinentea
Honako bereizketa geografiko hau egin daiteke: alde batetik, Ipar Amerikakokontinentea; eta, bestetik, Iberoamerika edo Amerikako erdialdeko eta hegoal-deko ingurunea.
a) Ipar Amerika
Ipar Amerikako kontinenteak bi Estatu biltzen ditu: Kanada —planetako hiru-garren herrialderik handiena, hedadurari begira— eta Estatu Batuak —inola-ko zalantzarik gabe, munduko herrialderik aberatsena eta botere militar han-diena duena—.
Bi herrialdeetan, ingelesa da hizkuntza nagusia; izan ere, britainiarrak izanziren lur horien kolonizatzaile nagusiak, nahiz eta Kanadako zenbait inguru-
netan frantsesa den nagusi.
Garai bateko Sobiet Batasuna desager-tzean, Estatu Batuak izan dira mun-
duko gainerako bazterretan berenagintea inposatzeko gaitasuna izan
duten bakarrak. Azken urteotan,bere armadak munduko hainbattxokotan hartu du esku; gainera,bere botere ekonomikoa hain da
handia, planetako biztanleen % 4besterik ez baditu ere, munduko
aberastasunen ia herena duelabere esku.
4. unitatea 95
Gizarteen antolamendu politikoa
4. Munduko mapa politikoa
4.1. Aniztasun politikoa
Gaur egun, 220 Estatu baino gehiago daude munduan, baina kopuru horierlatiboa eta aldakorra da. Izan ere, askotan, zenbait herrialderen egiazko ego-era ez da argia. Esate baterako, oraindik ere badira antzinako koloniak edobabes herriak, baita Estatu libre elkartuak ere, eta horien guztien nazioarte-ko egoera ez dago erabat definitua.
Estatuen lurralde hedadura ere oso desberdina da batetik bestera: zenbaitherrialdek hedadura handia dute; Errusiak,Txinak eta Estatu Batuek, esatera-ko, kontinente batzuen dimentsioa baino handiagoa dute; beste batzuek,berriz, hiri bateko biztanleria doi-doi gainditzen dute, adibidez, Liech-tensteinek, Monakok eta Vatikano Hiriak.
Munduko herrialdeek duten biztanleria ere oso aldakorra da: Estatu batzuenbiztanleria oso handia da, Txinakoa —1 300 milioi biztanle inguru—; eta,beste batzuena, berriz, ia ez da mila biztanlera iristen,Vatikano Hirikoa kasu.
4.2. Aldaketarako prozesu historikoak
XX. mendean barrena, Estatuen kopurua ugaldu egin da, etengabekobanaketa politikoaren prozesuaren ondorioz. Honako hauek izan
dira mugetan eta munduko mapa politikoan aldaketa ugarisortu dituzten fenomeno historikoak:
— Aro Modernoan, inperio kolonial handiak sortuziren, Espainiaren, Portugalen, Ingalaterraren, Ho-landaren eta Frantziaren mendean. Aurkitu berriazuten Amerikako kontinentean izan zuen eragina.
— XIX. mendean gertatu zen kolonia ibilbidea.Horren ondorioz, Europako potentzia nagusiekAfrika, Asia eta Ozeania banatu zuten beren arte-an. Industria iraultzaren erdi-erdian zeudenEuropako herrialdeek mundua banatu zuten,lehengaiak eskuratzeko eta beren produktuaksalerosteko merkatu kolonial berriak sortzeko.
— II. Mundu Gerraren ostean, deskolonizazio pro-zesuari ekin zioten, eta 1975. urtera arte iraunzuen. Horren ondorioz, hainbat Estatu indepen-dente sortu ziren. Antzinako koloniei eragin zie-ten independentzia prozesu horiek batzuetanbakezaleak izan ziren, baina beste batzuetan,indarkeria izan zuten oinarrian.
— Europako Ekialdeko erregimen ko-munisten gainbehera, XX. mendeko80ko hamarkadan. Garai batekoSobiet Batasunarekin lotutako erregi-menak ziren, eta beren gainbeherarenondorioz, herrialde eta Estatu berriaksortu ziren. Prozesua oso traumati-koa izan zen, gatazkatsua eta indar-keriaz josia.
94 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Ipar Amerikako indigenakGaur egungo Estatu Batuetan eta Kanadan, oso urriakdira konkistatzaile eta kolonizatzaile europarrek —bere-ziki ingelesek eta frantsesek— egindako lurren okupa-zioari eta kolonizazioari aurre egin dieten herri indige-nak. Indigena ugari hil ziren beraientzat ezezagunakziren gaixotasunak zirela tarteko —baztanga eta gripea,esate baterako—, baina beste batzuk indarkeriaz desa-gertu ziren, konkistatzaileekin gatazka armatuak izanostean. Bizirik iraun ahal izan zuten guztiak erreserbe-tan giltzapetu zituzten.
New Yorkeko Dorre Bikiak,sutan, Al Qaeda talde islamiar
estremistak atentatu terrorista egin zionean, 2001eko irailaren 11n.
K A N A D A
A M E R I K E T A K OE S T A T UB A T U A K
M E X I K O
B R A S I L
VENEZUELA
KOLOMBIA
PERU
EKUADOR
TXILE
ARGENTINA
URUGUAI
PARAGUAI
BOLIVIA
KUBA
JAMAICA
HAITI DOMINIKARERREPUBLIKA
PUERTO RICO
BAHAMAK
BERMUDAK
GUATEMALA BELICE
EL SALVADOR
HONDURASNICARAGUA
COSTA RICA
PANAMA
Ottawa
Washington
Mexiko
Habana
Kingston PuertoPrincipe SantoDomingoGuatemala
San Salvador ManaguaSanJose Panama
Caracas
Tegucigalpa
Bogota
Quito
Lima
GeorgetownParamaribo
Cayenne
GUYANASURINAM
GUYANAFRANTZIARRA
Brasilia
La Paz
Asuncion
Montevideo
BuenosAiresSantiago
Gerraren aurkako protesta,Kapitolio eraikinaren aurrean,
Washingtonen.
Kanadako hiri nagusietako batVancouver da.
-
Tokioko irudia, Japoniako hiriburua.
Kuba da gobernuaren erregimenkomunistari eutsi dionAmerikako herrialde bakarra,Fidel Castroren eskutik.
5.2. Asiako kontinentea
Inolako zalantzarik gabe, Asia da biztanle gehien dituen kontinentea mun-duan, eta barnean, aniztasun handia dauka. Hainbat esparru edo ingurunegeografiko bereiz daitezke Asiako kontinentean, eta guztiek ere barne ezauga-rri beretsuak dituzte.
a) Ekialde Urruna
Asiako Ekialdean hainbat herrialde daude, gehien-gehienak garatutako mun-dukoak. Japonia, Asiako Errusia eta Txina dira aipagarrienak.
Gaur egun, Japonia bilakatu da munduko bigarren potentzia ekonomiko, nahizeta Ameriketako Estatu Batuek garaitu egin zuten II. Mundu Gerran.
Teknologia berriak garatu direnez (ordenagailuak, robotika, etab.), eta indus-tria boteretsua duenez, Japoniak rol garrantzitsua dauka munduko ekonomian,eta eragin nabaria dauka nola Ozeano Barean, hala Asia osoan.
Gainera, Japoniako adibidearekin jarraituz, herrialde talde txiki batek eralda-tze industria boteretsua garatu du, langile merkeak baina gaituak oinarrianizanda; horren ondorioz, kostuak txikitzen dituzte, eta irabazi handiak esku-ratzen dituzte. Besteak beste, honako herrialde hauek hartu dute joera hori:Hego Korea, Taiwan, Hong-Kong —1997. urtean Txinari itzuli ziotena—,Singapur, etab.
Txinan ere hazkunde ekonomiko bizkorra gertatzen ari da, baina oraindik eregainpopulazioa dago. Presio demografikoa hain da handia, Txinako HerriErrepublikak munduko biztanleen ia laurdena biltzen dituela.
Duela hamarkada gutxi zegoen bizi-maila eskasak ingurune ugaritan dirau,eta, beraz, Txina oraindik ere garatu gabeko edo garatze bidean dagoenherrialdetzat jotzen da. Dena den, Txinak dauka munduko armadarik indar-tsuena, baita arma nuklear mordo bat ere.
4. unitatea 97
Gizarteen antolamendu politikoa
b) Latinoamerika
Amerikako kontinenteko erdialde edo hegoaldeko guneek, Karibeko uharteenalbokoek, Latinoamerika edo Iberoamerika izenez ezagutzen dena osatzendute. Inguru horretan dauden hogeita hamar Estatu baino gehiagotan, gazte-lania eta portuges hizkuntzak dira nagusi; izan ere, bi herrialde horiek gidatuzuten, XVI. mendean, Amerikako lurraldeen kolonizazioa eta antolamendua,harik eta XIX. mendean beren independentzia eskuratu zuten arte.
Gaur egun, Amerikako erdialdeko eta hegoaldeko lurralde gehienek krisi han-dia pairatzen dute. Herrialde ugarik aberastasun garrantzitsuak dituzte: petro-lioa (Mexikok eta Venezuelak), burdina (Brasilek) eta kobrea (Txilek). Alabai-na, aberastasun horiek, gehienetan, atzerriko enpresek kontrolatzen dituzte,bereziki estatubatuarrek, eta horrek asko zailtzen du herrialde guztietakomodernizazioaren garapena, baita aberastasunak modu zuzenean eta oreka-tuan banatzea ere.
Gizarte taldeen arteko alde sozio-ekonomikoak itzelak dira, eta pobrezia edotxirotasuna da nagusi biztanleria geruza zabaletan.
Arazo horiek direla tarteko, tirabira ugari pizten dira, eta, ondorioz, gerrillaritaldeak edo iraultza mugimenduak sortzen dira. Horiek bidegabekeria egoeraamaitu nahi dute, hainbat bidetatik: batzuetan baita indarkerian oinarritutakobideetatik ere. Era berean, horrek guztiak egongaiztasun handia sortzen du,nola ingurune horretako egoera politikoan, hala ekonomikoan.
Zenbait herrialdetako hiri handietan, —Kolonbiakoetan, Venezuelakoetan,Brasilgoetan edo Mexikokoetan, batzuk aipatzearren—, munduko indarkeriamaila handienak daude. Hiri nukleo erraldoi horietan, elkarren ondoan daudemiseria gorrian bizi diren txabolak eta etxe orratzak eta luxuzko etxebizitzak.
96 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Rio de Janeiroko txabolenauzune erraldoi txiroa.
Luiz Ignacio da Silva Lula daBrasilgo presidente berria, etaherriak itxaropen handia jarri dugizon horrengan.
E R R U S I A K O F E D E R A Z I O ABIELORRUSIA
UKRAINA
TURKIA KAZAKHSTANZIPRE
GEORGIAARMENIAAZERBAIJANBEIRUT
SIRIA
IRAKJORDANIA
ISRAEL
SAUDI
ARABIA
YEMEN
OMAN
ARABIAKOEMIRERRIBATUAK
IRANAFGANISTAN
TURKMENISTANUZBEKISTAN
KIRGIZISTANTADJIKISTAN
PAKISTAN
INDIA
NEPALBUTAN
TXINA
MONGOLIA
BANGLADESH
FILIPINAK
JAPONIA
INDONESIA
MALAYSIA
BIRMANIA
SRI LANKA
MALDIVAK
THAILANDIA
LAOS
KANBODIA
VIETNAM
HONG KONG
BRUNEI
TAIWAN
IPARKOREA
HEGOKOREA
Minks
MoskuKiev
Istanbul
Alma Ata
FrunzeTashkent
DusambeTeheran Ashjabad
Bagdad
KUWAITKuwait
QATARDoha
BAHRAYN
Riyadh
Abu Zabi
MuscatSan’a
JerusalemAmmán
Damasko
KabulIslamabad
New DelhiKatmandu
Thimpu
Kolombo
Dacca
Rangun
Bangkok
Phnom Penh
Vientian
Hanoi
KualaLumpur
SINGAPUR
Jakarta
Manila
Pekin
Taibei
PyongyangSeul
Tokio
Ulan Bator
Tbilisi
Eriván BakúNikosia
Txinako biztanleria da munduosoko handiena, eta herrialde
horretan gobernu komunistarenerregimena dago.
Ipar Korean, Goi Batzar batenesku dago botere legegilea.Bertan, zerrenda bakarretik
hautatutako diputatuak daude;Langileen Alderditik
aukeratutakoak, alegia.
-
Intifada: Palestinako herriakZisjordaniako lurraldeetan etaGazako zerrendan Israelgoarmadari egindako matxinadariematen zaion izena.
taliban: Afganistangohizkuntzan «ikasle» esanahiaduen kontzeptua. Afganistangogobernua kontrolpean izan zuentaldea, eta islamaz landako oroonartzen ez zuelako ezagunegin zena; 2001. urtean,armada estatubatuarrakindarrez kendu zuen talde horigobernutik.
integrismo islamiar: erlijiomugimendu fanatikoa, islamakdioena hertsiki interpretatzenduena, eta, maiz, okerrera egin,eta mendebaldeko herrialdeenaurkako eraso terroristak egitendituena.
K
Mohandas KaramchandGandhik Indiaren independentziadefendatu zuen, indarkeriarik ezaaldarrikatuz.
5.3. Afrikako kontinentea
Ekonomiari begira, Afrikako kontinente gehientsuena garatze bidean da orain-dik, argi eta garbi. Gainera, herrialdeen arteko mugak askotan artifizialak iza-ten dira; izan ere, muga horiek Europako potentzia kolonizatzaileek ezarrizituzten, XIX. mendean.
Saharaz azpiko Afrika eta Magreb ingurunea bereiz daitezke; Mediterraneokoerriberan dago azken hori.
4. unitatea 99
Gizarteen antolamendu politikoa
b) India eta Asiako hego-ekialdea
Munduko inguru horretan, Txinan eta Asia Mendebaldean adina biztanledaude, baina askoz ere bizi-maila kaskarragoa daukate. Gainera, esparruhorretan, tirabira dezente gertatzen dira, bereziki Indian eta Pakistanen. Kon-tinenteko hego-ekialdean, berriz, egoera politikoak nabarmen egin du hobera.Hala, Asiako biztanleen lan egoera benetan kezkagarria dela ikusita, industria-lizazio prozesua hasi dute berriki.
c) Ekialde Erdikoa eta Ekialde Hurbila
Gaur egun, Asiako bi ingurune horiek munduko ingurunerik gatazkatsuenakdira. Bi eremu geografiko horietan hainbeste arazo metatu dira, zeinahi unetan,gerrak sortzea beste irtenbiderik ez duela izango egoerak.
Ekialde Hurbilean, arabiarren eta israeldarren arteko gatazka odoltsua da orain-dik ere, eta Palestinako herriaren egoerak konponbiderik gabe jarraitzen du,Intifada hasi bada ere. Petrolioa ekoizten eta esportatzen duten Ekialde Erdikoherrialde aberatsetan, tirabira ingurune ugari daude: Iraken —bertan sartu etaEstatu Batuek eta bere aliatuek 2003. urtean Sadam Hussein bota ostean—,Iranen —Jomeiniren fundamentalismoaren ostean—, Afganistanen —estatuba-tuarrek herrialdea okupatu eta talibanak bota ostean—, etab. Horiek guztiakdira ingurune horietan dagoen muturreko egoeraren adibideak.
Gainera, integrismo islamiarrak gero eta indar handiagoa dauka, eta horreneraginez, mundu osoan barrena zabaldu da terrorismoa. Indarkeria bortitzekoeta bereizketarik gabeko ekintza ugari egin dituzte mundu osoan, berezikiEstatu Batuetan eta bere herrialde aliatuetan: 2001eko irailaren 11n, NewYorkeko Dorre Bikien eta Washingtongo Pentagonoaren aurka egin zuten, eta2004ko martxoaren 11n, Madrilgo lau trenen kontrako erasoa egin zuten.
98 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
SESBn desagertzeaSobietar Errepublika Sozialisten Batasuna (SESB) desagertzean, Asia erdialdean hainbat Estatu berri sortu dira; hona-ko hauek, esaterako: Azerbaijan, Armenia, Georgia, Kazakhstan, Kirgizistan, Uzbekistan, Turkmenistan eta Tadjikistan.
Israelen aurka Palestinan egindakomanifestazio baten irudia.
MAROKORabat
Aljer
TUNISIATunis
AaiunALJERIA
LIBIA
Tripoli
MENDEBALDEKOSAHARA
MAURITANIANuakchot MALI NIGER
EGIPTO
SENEGALTXAD
Kairo
AsmaraKhartum
ERITREADJIBUTI
SOMALIA
SUDANNIGERIA
AFRIKA ERDIKOERREPUBLIKA ETIOPIA
BURKINAFASO
BOLIKOSTA
BENINGHANA
UGANDAKENYAEKUATORE
GINEA
TOGO
ZAIRE
TANZANIA
RUANDA
BURUNDI
GAMBIA
GUINEAGINEABISSAU
SIERRA LEONA KAMERUN
KOMOREAK
ANGOLA ZAMBIA
KONGOGABON
NAMIBIA ZIMBABWE
MALAWI
MOZAMBIKE
MADAGASKARBOTSWANA
HEGOAFRIKARERREPUBLIKA
LESOTHO
SWAZILANDIA
LIBERIA
DakarBanjulBissau
KonakryFreetown
Monrovia Abijan
Akkra
Bamako Niamey
Ouagadougou
Abuja
PortoNovo
Lome
Njamena
Bangi
Jaunde
Libreville
Brazzaville
Kinshasa
Addis Abeba
MuqdishoKampala
Nairobi
Dodoma
Lilongwe
AntananarivoHarare
Lusaka
Windhoek
Gaborone Pretoria
MbabaneMaseru
Maputo
Luanda
Afrikan gertatzen diren gatazkaugarietan, biztanle zibilek jasaten
dituzte gehienetan kalterikhandienak.
Fronte Polisarioak hogeita hamarurte baino gehiago daramatza
Sahararen mendebaldeko zatiarenindependentzia aldarrikatuz.
Espeziak saltzen dituzten dendabat, Marokoko Fez hirian.
a) Saharaz azpiko Afrika
«Afrika beltza» izenez da ezaguna. Elementu indigenak eta kristauen eta isla-miarren eraginak nahas-mahas daude bertan. Herrialde horietan, gerra luzeaketa odoltsuak egin izan dira, hainbat arrazoi direla tarteko: Europako herrial-deetatik deskolonizatzeko egindako prozesuetan ondorio ezkorrak izan zituz-telako, tribuen edo leinuen artean etengabe liskarrak sortzen zirelako, eta inte-res neokolonialistak zeudelako, besteak beste.
Egoera politiko tamalgarria dutenez, Afrikako biztanle gehienek bizi-mailakaskarra dute. Horrenbestez, ezin diete aurre egin ekonomia garatu ezinari,goseari eta miseria arazoei, eta horiexek dira orokortuta dauden egoerak.
b) Magreb
Afrika iparraldeko ingurunea da, Mediterraneo itsasoaren urek bustia. Kulturaeta erlijio arabiarra da nagusi. Azken urteotan, Europaren eta Mediterraneohegoaldeko herrialdeen arteko lankidetza areagotu egin da, berezikiMarokorekin eta Aljeriarekin egindakoa. Dena den, lankidetza hori Tunisia etaLibia alderantz ere hedatzen ari da. Herrialde arabiar horietan, Saharaz azpi-ko lurraldeetan baino garapen handiagoa dago.
-
Commonwealth: BritainiakoInperio zaharrekoak zirenherrialde independenteekosatutako elkartea.
K
Atlas baten laguntzarekin, bilaitzazu zein diren Ozeaniako Estatuetakohiriburuak.
?
5.5. Europako kontinentea
XX. mendean barrena, Europako mapa politikoak hiru une historiko izan ditu,oso ongi definituak hirurak ere: lehenik eta behin, 1919. urtean, VersailleskoItunak kontinenteko mapa berriz zehaztu zuen, I. Mundu Gerraren ostean.Bigarrenik, 1945. urtean, Yaltako eta Postdamgo Batzarrek muga politikoak antolatu zituzten, II. Mundu Gerraren ondoren.Eta, azkenik, 90eko hamarkadan, SESB etaEkialdeko blokeko herrialde komunistak desagertuzirenean, gaur egungo banaketa ezarri zutenEuropan, hain zuzen ere.
Horrela, 1990. urtean, bi Alemaniak batu zirenberriz ere, eta 1991n, SESBn desagerpena ziurtatuzen, eta Estatu independente berriak sortu zirenEuropan: Errusia, Lituania, Estonia, Letonia,Bielorrusia, Ukraina eta Moldavia. Gainera, honakoprozesu hauek gertatu ziren:
— 1992. urtean, Jugoslaviako herrialdea bostherrialdetan banatu zen: Eslovenia, Kroazia,Bosnia, Mazedonia eta Jugoslaviako Federa-zioa, gaur egungo Serbia eta Montenegro bil-tzen zituena, alegia.
— 1993. urtean, Txekoslovakia banatu zen, etaEslovakia eta Txekiar Errepublika sortu ziren.
Dena den, oraindik ere desoreka handiak atzema-ten dira Ekialdeko Europako antzinako herrialdee-tan. Ez soilik beren ekonomia merkatu kapitalista-ren baldintzetara egokitu behar dutelako, baitaaspalditik errotutako barne gatazkengatik ere, etniaeta erlijio arazoengatik sortuak, hain zuzen.
4. unitatea 101
Gizarteen antolamendu politikoa
5.4. Ozeania
Uharte ugarik osatzen dute Ozeaniako kontinentea; horien artean, hamalauEstatu independente bereiz daitezke: Australia, Fiji, Kiribati, Marshall,Mikronesia, Nauru, Zeelanda Berria, Palau, Papua/Ginea Berria, Salomon,Samoa, Tonga, Tuvalu eta Vanuatu. Horietatik garrantzitsuenak Australia etaZeelanda Berria dira, bai azalerari begira bai biztanleen kopuruari errepara-tuz. Beste uharte ugari —Polinesia Frantziarra, Kaledonia Berria, IparraldekoMariana Uharteak, Hawaii, etab.— beste herrialde batzuen mende daude,bereziki Estatu Batuen eta Frantziaren mende.
Uharte handietan, arraza zuriko pertsonak dira nagusi, XVII. eta XVIII. mendeetanlurralde horietara iritsi ziren britainiar eta irlandar kolonizatzaileen ondorengoak,alegia. Uharte txiki andana dago, baina biztanle gutxi biltzen da horietan. Bertakoherritar indigenak —mikronesiarrak, melanesiarrak, polinesiarrak, maoriak...—gutxiengoak dira herrialde guztietan.
Estatu garatuenak lurralde hedadura handiena duten haiek dira; hau da,Australia eta Zeelanda Berria. Australia sei estatu biltzen dituen federazioa da,eta britainiar Commonwealthen txertaturik dago. Eragin ekonomiko handiadauka erkidegoan. Uharte gehienetan nekazaritza da nagusi, nahiz eta garran-tzitsuak diren turismoari esker lortutako irabaziak ere.
100 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
AUSTRALIA
ZEELANDABERRIA
PAPUAGINEA BERRIA
IPARRALDEKOMARIANAK
(AEB)
GUAM UHARTEA(AEB)
MIKRONESIAKOESTATU FEDERATUAK
PALAU UHARTEAK
MARSHALL UHARTEAK(AEB)
NAURU
HAWAII UHARTEAK(AEB)
KIRIBATI
SOLOMON UHARTEA
VANUATU
KALEDONIABERRIA
(Frantzia) FIJI
TUVALU
WALIS ETAFUTUNA(Frantzia)
TONGA
MEND. SAMOA
EKIALDEKO SAMOA(AEB)
COOK UHARTEA(Zeelanda Berria)
P O L I N E S I A
MARKESAK(Frantzia)
PITCAIN UHARTEAK(Erresuma Batua)
TUBAI UHARTEA(Frantzia)KERMADEC UHARTEAK
(Zeelanda Berria)
SOZIETATE IRLAK(Frantzia)
TUAMOTUARTXIPIELAGOA
(Frantzia)
TAHITI (PAPEETE)(Polinesia frantziarrak)
CHATHAM UHARTEA(Zeelanda Berria)
Canberra
PortMoresby
Port Vila
Suva
Bairiki
Nukualofa
Wellington
Honiara
Ozeaniako biztanle aborigen bat.
Pert hiria AustraliaMendebaldeko Estatukohiriburua da.
NO
RVEG
IAKO
ITSA
SOA
IPARITSASOA
OZE
AN
OA
TLA
NTI
KOA
MEDITERRANEO ITSASOA
ITSASO BELTZA
KASPIAR ITSASOA
E S PA I N I A
PORTUGAL
FRANTZIA
ANDORRA
ERRESUMABATUAIRLANDA
BELGIKALUXENBURGO
ALEMANIA
LIECHTENSTEIN
DANIMARKA
NO
RV
EG
I A
SU
ED
IA
F IN
LAN
DIA
ESTONIA
LETONIA
LITUANIA
POLONIA
BIELORRUSIA
E R R U S I A
U K R A I N A
MOLDAVIA
ERRUMANIA
BULGARIA
MAZEDONIAALBANIA
GREZIA
SERBIA
-
MONT
ENEG
ROBOSNIA-
HERZEGOVINA
KROAZIAESLOVENIA
I T A L I A
SANMARINO
SUITZA
AUSTRIAHUNGARIA
ESLOVAKIATXEKIARERREPUBLIKA
ISLANDIA
MONAKO
MadrilLisboa
Andorra
Paris
Londres
Dublin
Luxenburgo
BruselaAmsterdam
Berlin
Copenhague
Oslo
Reykiavik
Stockholm
Helsinki
Mosku
Tallinn
Riga
Vilnius Minsk
Kiev
Chisinau
Bukarest
SofíaSkopje
Atenas
Tirana
Belgrad
Sarajevo
Erroma
ZagrebLjubljana
San Marino
ValletaMALTA
Monako
BernaVaduzViena Budapest
Bratislava
Praga
VATIKANOKOHIRIA
VarsoviaHERBEHEREAK
Pirinioak elementu geografikoakdira, eta muga naturala osatzendute Espainiako eta Frantziako
Estatuen artean.
Vaduz hiriaren ikuspegi orokorra,Liechtestein Estatu txikiko
hiriburua.
Atenea Pronaea santutegikohondakinak, K. a. IV.
mendekoak. Greziako kulturarenlekukoa da, eta kultura horrek
eragin handia izan du Europakokulturak osatzean.
-
aduana batasun: EuroparBatasuneko herrialdeenbarnean, salgaiei aduanak etazergak kentzea.
K
Txekiar Errepublikako Pragahiriko irudia, zerutik hartua.Herrialde hori 2004. urteansartu zen Europar Batasunean.
c) Erkidegoko aginte organo nagusiak
— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra: erkidegoko biztanle guztienordezkaritza da, herritarren parte-hartzea bermatzen du, eta gainerako era-kundeen gainetik dagoen kontrol demokratikorako organoa da.
— Europako Kontseilua: Europako Agiri Bakuna sinatu zenean osatu zuten.Herrialde kideetako gobernuburuek eta Batzordeko lehendakariak osatzendute. Europar Batasuneko gidalerro politiko nagusiak definitzen ditu, etabere erabakiak kontrolatzen ditu.
— Europar Batasuneko Kontseilua: Ministroen kontseilua ere deitzen zaio,herrialde kideetako ministroek osatzen baitute, adarretan antolatuak —Eko-nomia, Kanpo Gaiak, etab.—. Legeak onartzen eta politika bateratuak etaaurrekontuak erabakitzen dituen organoa da. Lehendakaritza bat dago, seihilabete oro aldatzen dena, txandaka-txandaka.
— Europako Batzordea: 20 komisariok osatzen dute, eta erakunde iraunkorrada, erkidegoarena berarena da, eta Parlamentuak kontrolatzen du. EuroparBatasuneko Kontseiluari hartu beharreko neu-rriak proposatzen dizkio, eta Kontseiluaren etaParlamentuaren erabakiak betetzen ditu.
— Justizia Auzitegia: Luxenburgon dauka egoitza,eta Europar Batasuneko justizia organo gorenada. Europar Batasuneko Kontseiluaren hitzar-menak betearaztea du helburu, baita Parlamen-tuak onartutako legeak betearaztea ere.
— Kontu Auzitegia: erkidegoko sarrerak eta gas-tuak kontrolatzen ditu.
4. unitatea 103
Gizarteen antolamendu politikoa
6. Europako erkidegoen mapa politikoa
6.1. Europar Batasuna
Europar Batasuna nazioaz haragoko erakundea da. Gaur egun hogeita bostherrialdek osatzen dute. Gainera, munduko erakunde ekonomiko boteretsue-netakoa da, Estatu Batuekin eta Japoniarekin batera.
a) Europa osatzeko prozesua
1957an, Alemaniak, Frantziak, Italiak, Belgikak, Herbehereek eta Luxenbur-gok Erromako Ituna sinatu zuten, eta Europako Ekonomia Erkidegoa (EEE)sortu zuten. Horixe da gaur egungo EBren hastapena. 1973an, ErresumaBatua, Irlanda eta Danimarka ere gehitu ziren. 1981ean, Grezia. 1986an,berriz, Espainia eta Portugal. Eta, azkenik, 1995ean, Austria, Finlandia etaSuedia batu ziren. Hala, «Hamabosten Europa» izenez ezagutzen zena osatuzuten. 2004an beste hamar herrialde gehitu dira, eta, 2007an, beste bi gehitu-ko dira. Horietako gehientsuenak Ekialdeko Europako herrialdeak dira.
102 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
b) Osaketaren aldiak
Europar Batasuna osatzeko prozesuan, honako giltzarri garrantzitsu hauekaipa daitezke:
— Erromako Ituna (1957). EEE sortzeko oinarria izan zen, eta bertan xedatuziren erkidegoko gidalerro nagusiak, bereziki ekonomikoak. Orduz geroz-tik, Seien Europa izenekoak merkatu bateratu gisa jokatu zuen.
— Europako Agiri Bakuna (1986). EEEko kideek sinatu zuten, kapitalak, sal-gaiak, zerbitzuak eta pertsonak modu askean ibili ahal izateko Estatu kideguztietan barrena. Hala, aduana batasuna erdietsi zen.
— 1992. urtean, Maastrichteko Itunaren bitartez, EEE Europar Batasun (EB)bilakatu zen. Aurretik zegoen batasun ekonomikoa baino zerbait gehiagoispilatzen zuen horrek. EB berriak bateratze handiagoa eskatzen zuenherrialdeen artean barne eta kanpo politikari begira eta segurtasun eta justi-zia gaietan. Gainera, behin betiko batasun ekonomikoa eta diru batasunaeratzeko baldintzak eta epeak zehaztu zituzten.
Europar Batasuna ahalegin andana egiten ari da, kide guztiak bateratzeko etaegiazko espazio bateratua sortzeko. Horren lekuko dugu diru berria sortzeare-na; euroa, alegia. Horixe dugu diru bakar, 2002. urte hasieraz geroztik.
EUROPAR BATASUNARENHEDATZE ALDIAK
HAMABOSTEN EUROPA
ErrumaniaBulgaria
HEDATZEA, 2007AN
EstoniaLetoniaLituaniaPoloniaTxekiar ErrepublikaEslovakiaHungariaEsloveniaZipreMalta
HEDATZEA, 2004ANIRLANDA
PORTUGAL
ESPAINIA
MALTA ZIPRE
FRANTZIA
ITALIA
ERRESUMABATUA
SUEDIA
FINLANDIA
DANIMARKA
ALEMANIAHERBEHEREAK
BELGIKALUXENBURGO
AUSTRIA
GREZIA
ESTONIA
LETONIA
LITUANIA
POLONIA
HUNGARIA
TXEKIAESLOVAKIA
ERRUMANIA
BULGARIA
ESLOVENIA
Parisko Garaipen Arkua.Europar Batasuna indartzen eta sendotzen lagundu zuenFrantziako hiriburu horrek.
proiektuak
Gobernupartikularrak
baliabideak
epaiak
baliabideak
erabaki orientagarriak
EUROPAKO KONTSEILUAUrtean bitan biltzen diralehendakaritzaren herrialdean: gailureuroparrakErabaki orientagarriak
EUROPAKO LEGEBILTZARRA
Egoitza EstrasburgonBatez ere kontsultarako organoa daBatzordearen lana kontrolatzen duAurrekontuei buruzko bozketakegiten dira
aurrekontuakkontsulta
kontrola kontsulta
EUROPAKOBATZORDEA
Egoitza BruselanProiektuak egitendituKontseiluarenerabakiakbetearazten ditu
MINISTROENKONTSEILUA
Egoitza Bruselanedo LuxenburgonEBko organoerabakitzailea da
JUSTIZIA AUZITEGIA
Egoitza LuxenburgonElkarteko legeria aplikatzerakoan sordaitezkeen desberdintasunak epaitzenditu
ekimenak
erabakiak
epaiak
2004ko martxoaren 11n, aldirikolau trenen aurkako atentatu
terrorista egin zuten Madrilen.Horixe izan da Europaren
historian egindako larrienetakoa,ia 200 lagun hil baitziren.
Europako Legebiltzarrarenbatzarrak egiteko
erabiltzen den eraikina,Estrasburgon, Frantzian.
-
Eusko Legebiltzarrareneraikineko barnealdea.
DIPUTATUEN KONGRESUKOAULKIEN BANAKETA
(2004-III-14)
PSOE164
PP148
CIU10
ERC8
EAJ-PNV7
IU5
Besteak: CC,BNG, CHA,EA, NaBai
5
4. unitatea 105
Gizarteen antolamendu politikoa
6.2. Espainiako mapa politikoa
Espainia Europako kontinentearen erdian dago, eta 1986tik aurrera EuroparBatasuneko kide da. Espainiak penintsula izaera dauka, nahiz eta bestelako osa-gaiak ere badituen: bi uhartedi (kanariak eta balearra), Mediterraneo itsasokouharte sorta txiki bat, Espainia eta Maroko artean (Chafarina uharteak, Ahu-cemas, Perejil uhartea, etab.), eta bi hiri Afrika iparraldean (Ceuta eta Melilla).
a) Lurralde antolakuntzarako prozesua
Erdi Aroan eta Aro Modernoan, antzinako erregetzak, printzerriak eta jaurerriakegonkortzen joan ziren: Gaztelakoa, Nafarroakoa, Aragoikoa, Valentziakoa,Mallorcakoa, Bizkaikoa, Kataluniakoa… XVIII. mendean, Borboiek askoz
ere gobernu sistema zentralizatuagoa ezarri zuten,baina aldaketa garrantzitsuenak aro garaikidean ger-tatu ziren, liberalismoak zenbait lurralde historikorenberezitasun ugari desagerrarazi baitzituen; euskalberezitasunak, besteak beste. 1833an, Javier de Bur-gosek Espainia 49 probintziatan banatu zuen.Antolamendu modu horri eutsi zaio orain arte, alda-keta batzuekin.
b) Antolakuntza demokratikoa
Espainia monarkia parlamentarioa da. Gobernu de-mokratikoa 1978an onartutako Konstituzioak arau-tzen du. Konstituzioak Estatuaren batasuna baiezta-tzen du, nahiz eta lurralde historikoen autogo-bernurako aldarrikapenak ere jasotzen dituen. Lauurtean behin, Kongresuko eta Senatuko kideakaukeratzeko hauteskundeak egiten dira, hau da, na-zioa gidatuko duten eta presidentea izendatukoduten pertsonak.
c) Autonomiaren osaketa
1978. urtean, Estatu dezentralizatua ezarri zen, autonomiaren inguruan osatua.Hala, udalerrien, probintzien eta autonomia erkidegoen artean banatzen zenboterea. Gobernu autonomoak sortzeko eskubidea aitortzen zen, eta gobernuautonomo horiek Autonomia Estatutuak edo erkidego bakoitzaren autogober-nurako arauak bilduko zituen, bereziki osasuna, zergak eta pareko gaietan.
Ondorioz, Espainia 17 autonomia erkidegotan banaturik dago, eta autonomiaerkidego horietan 50 probintzia biltzen dira. Lehen Autonomia Estatutuak,Kataluniakoak eta Euskal Autonomia Erkidegokoak, alegia, 1979. urtean onartuzituzten. Onartzen azkenak, berriz, Gaztelakoak eta Leongoak, Extrema-durakoak, Balear Uharteetakoak eta Madrilgoak izan dira; 1983an, hain zuzen.Ceuta eta Melilla hiri autonomoetakoak, berriz, 1995ean onartu zituzten.
d) Autonomien erakunde eta eskumenak
Autonomia erkidegoek autogobernurako erakunde organo batzuk izatendituzte: sufragio unibertsalez hautatutako batzar legegilea, gobernu kontseilua,lehendakaria, etab.
Eskumenak Estatutu bakoitzean jasotzen dira, eta autogobernurako materiakaskotarikoak izaten dira; hala, ez dira berehala onartzen, pixkanaka baizik.
104 4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
BILBO
GASTEIZ
MAULELEXTARRE
DONIBANEGARAZI
BAIONA
DONOSTIA
IRUÑEA
B I Z K AI A
A R A BA
G I PU
ZK
OA
N AF A
RR
O
A
L A P UR
D
I
B EN
AF A
RR
OA
Z UB
ER
OA
Enkartazioak
Bilbo Handia
Plentzia--Mungia
Arratia-Nerbioi
Gernika--Bermeo
Durangaldea
Markina--Ondarroa
KantauriArabarra
Gorbeia Inguruak
ArabakoLautada
ArabakoIbarrak
ErrioxaArabarra
ArabakoMendialdea
DebaBeherea
DebaGaraia
Urola--Kostaldea
Goierri
Tolosaldea
Donostia
BidasoaBeherea
IparMendebaldea
Estelerria
Erriberagaraia
Tuteraldea
Nafarroakoerdialdekoekialdea
PirinioaldeaIruñea
Donapaleu
Maule--Lextarre
Atarratze--Sorholüze
Bidaxune
Bastida
HasparneIholdi
Baigorri
DonibaneGarazi
Hendaia
Donibane--Lohitzune Ustaritze
Espelette
Miarritz
Angelu BaionaIparBaiona
EUSKAL HERRIKOMAPA POLITIKOA
Miguel Sanz, Nafarroako ForuErkidegoko presidentea.
ARABA
CoruñaDonejakue
Pontevedra Ourense
Lugo
CORUÑA
PONTEVEDRAOURENSE
LUGO ASTURIASKANTABRIABIZKAIA
NAFARROA
GIPUZKOAOviedo
Santander Bilbo Donostia
IruñeaGasteizLeon
Palencia BurgosValladolid
Zamora
SalamancaAvila
Segovia
Soria
LEON PALENTZIABURGOS
ZAMORA
SALAMANCAAVILA
VALLADOLIDSEGOVIA
SORIA
ERRIOXA
TERUEL
ZARAGOZA
HUESCALLEIDA
TARRAGONA
BARTZELONA
GIRONALogroño HuescaZaragoza
Lleida
Teruel
Tarragona
Bartzelona
Girona
BALEAR
IRLAK
ALACANT
CASTELLO
Palma
Castellode la Plana
Valentzia
Alacant
Caceres
Badajoz MeridaBADAJOZ
CACERES
CIUDADREAL
ALBACETE
CUENCATOLEDO
GUADALAJARA
MADRIL
Guadalajara
Cuenca
AlbaceteCiudad Real
Toledo
Madrid
ALMERIAGRANADA
JAENKORDOBA
MALAGA
CADIZ
HUELVA
SEVILLA
Almeria
Granada
Kordoba Jaen
MalagaCadiz
Sevilla
Huelva
Murtzia
MURTZIA
Ceuta
MelillaTenerifekoSanta Cruz Las PalmasKanaria Handia
LAS PALMAS
TENERIFEKOSANTA CRUZ
OZ
EA
NO
AT
LA
NT
IK
OA
M E DI T
E RR A
NE
OI T
SA
S OA
B I Z K A I K O G O L K O A
PO
RT
UG
AL
F R A N T Z I A
GALIZIA
EAE
ARAGOI
KATALUNIA
VALENTZIAKO
KOMUNITATEA
GAZTELA
ETA
LEON
GAZTELA-MANTXAEXTREMADURA
A N D A L U Z I A
KANARIAR
IRLAK
6.3. Euskal Herriko mapa politikoa
Euskal Herria kontzeptuak herri baten eta kulturabateratu baten izaera historikoari egiten dio errefe-rentzia; euskal herriaren izaerari. Herri hori lurral-de jakin batean zabaltzen da: Euskal AutonomiaErkidegoa eta Nafarroako Foru Erkidegoa biltzenditu, biak ere Espainiako Estatukoak, eta baitaLapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea ere,Frantziako Estatukoak horiek, zehazki PirinioAtlantikoetako Departamentukoak.
a) Euskal Autonomia Erkidegoa
EAE Espainiako Estatuan dago, eta hiru probin-tziak osatzen dute: Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak.
Erdi Aroan, hiru lurraldeak Gaztela barnean definitu eta txertatu ziren. AroModernoan, berriz, nork bere autogobernurako arauak finkatu zituen, foruizenarekin ezagutzen ditugunak. Foruek barne antolamendua xedatzen zuten,baita Espainiarekiko harreman modua ere, hiru lurraldeetan oso antzekoak.XVIII. mendean, «salbuetsitako probintzia» izena jaso zuten hiru horiek. XIX.mendean, liberalismoa ezarri zenean, boterea dezentralizatu zen, eta Espainianlurralde batasuna gertatu zen; ondorioz, nominalki, foruak desagertu eginziren. Erreakzio moduan, mugimendu nazionalista bat sortu zen, autogober-nua eta euskal lurraldeen independentzia berriz eskuratzea helburu zuena. XX.mendean barrena, mugimendu nazionalista handitu egin zen, eta AutonomiaEstatutua edo Gernikako Estatutua ezartzea bultzatu zuen, 1979an. Alderdipolitiko nazionalistek agindu dute ordudanik, beste alderdi batzuekin batera.
Gernikako Estatutuak autogobernurako eskumen sorta zabala aitortu du, etaEusko Jaurlaritzak apurka-apurka onartu egin ditu eskumen horiek. Alabaina,oraindik ere gobernu zentraletik autonomikora eskualdatu gabeko zenbaitkontu ere badira, eta tirabirak sortu dira bien artean.
Era berean, hiru probintziek eskualdeko barne antolamendua dute. Horrenguztiaren oinarrian ez daude geografia irizpideak bakarrik, baita irizpidesozio-ekonomikoak ere.
b) Nafarroako Foru Erkidegoa
Nafarroako antzinako erreinua da Nafarroako Foru Erkidegoaren jatorrizkoardatza. Erdi Aroan, Nafarroako erregearen mendeko lurraldeak gaur egungo-ak baino zabalagoak ziren; izan ere, garai hartan, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba,Zuberoa eta Nafarroa Beherea ere barne hartzen zituen. 1512. urtean,Gaztelak konkistatu zuen Nafarroa, nahiz eta Nafarroak bere berezko forueieta erakundeei eutsi. 1841ean foru horiek aldatu zituzten, eta Nafarroak admi-nistrazio autonomia handia izan zuen. Oro har, nafar ugari autogobernurakonahiaren alde agertu dira, eta batzuetan, baita euskal nazionalismoaren inde-pendentziaren alde ere, baina beste askok Nafarroarentzako, eta Nafarroa-rentzako bakarrik, autonomia handiagoa defendatzen dute.
Nafarroako Foru Erkidegoak 1982. urtean eskuratu zuen bere AutonomiaEstatutua. Bertan, Parlamentuak dauka botere legegilea, eta Foru Aldundiak,berriz, botere betearazlea.
-
107
Behatu honako irudi honi, eta erantzun jarraiandituzun galderei:
a) Adierazi zein hiri den irudikoa, eta azaldu zerkdeitzen duen zure arreta.
b) Adierazi zer adierazten den integrismoislamiarra esatean.
c) Zergatik hartzen dute parte Estatu Batueknazioarteko ordena mantentzeko lanean?Arrazoitu zure erantzuna.
d) Adierazi zein diren honako herrialde hauetakohiriburuak: Estatu Batuak, Kanada, Brasil,Venezuela, Kolonbia, Ekuador, Argentina, Txileeta Guatemala.
e) Aurkitu mapan honako hiriburu hauek, etazehaztu zein herrialderi dagozkion: Habana,San Jose, Asuncion, Montevideo, Port-au-Prince eta La Paz.
Adierazi erregimen ez-demokratikoenezaugarriak.
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Demokrazia.
— GKE.
— Babes herri.
— Konstituzio.
— Parlamentu edo Legebiltzar.
Osatu honako taula honetako datuak:
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
4. unitatea106
Osatu honako taula hau:
Lotu Euskal Autonomia Erkidegoaren erakunde antolamendua adierazten duten honako zutabe hauek:
ARIKETAK1.
2.
4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoa
Parlamentua
Probintziak Foru Aldundia
Eskualdeak
Udalerriak Udala
MilitarraNATO
OCDE
NAFTA
MERCOSUR
LPEE
OUA
EBBatu diren
berriak
PolitikoaLiga Arabiarra
NBE
ACNUR
FAO
OME
UNESCO
UNICEF
Demokratikoak
Ordezkaritza
Parlamentua
Konstituzioa
Diktadura
Zentsura
Erkidegoak edo autonomia erkidegoak
MAPAKONTZEPTUALAHonako honekinidentifikatzen da
ESTATU BARNEKOERAKUNDEAK
VarsoviakoItuna
ESTATUAZ HARAGOKO
ERAKUNDEAK
Ekonomikoa eta politikoa
ERREGIMEN POLITIKO MOTAK
HamabostenEuropa
Ez-demokratikoakedo autoritarioak
Askatasun gabezia
ESTATUA NAZIOA
Osatu honako esaldi hauek:
• Barakaldo probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Gijon probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Girona probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Palma probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
• Merida probintzian dago, Autonomia
Erkidegoan.
Erantzun honako galdera hauei:
a) Zer da Nazio Batuen Erakundea?Arrazoitu zure erantzuna.
b) Adierazi zein diren gobernu zentralizatu etadezentralizatu baten arteko aldeak.
c) Zer zen Varsoviako Ituna?
d) Zein dira, lurraldeari begira, Nazio BatuenErakundearen eta Europar Batasunaren arteko alderik garrantzitsuenak?
Egin idazlan bat Euskal Herriko lurraldeetakoadministrazioari eta politikari buruz, zureprobintzian finkatuz.
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Estatu
— Erregimen totalitario
— Udal
— Europar Batasuna
— Nazioen Elkartea
..................................................
......................
..................................................
........................
..................................................
......................
..................................................
..........................
..................................................
................
10.
Beti ez dator bathonako honekin
Honako hauetan
banatzen da
Probintzia gobernua • • Parlamentua edo Legebiltzarra
Tokiko gobernua • • Foru Aldundia
Autonomia gobernua • • Udalerria
ESTATUAREN BOTEREAK
Botere legegilea
ESKUMENAK INSTITUZIOAK
Botere betearazlea
Botere judiziala ESTATU ZAHARRAK
SESB
GAUR EGUNGO ESTATUAK
Txekoslovakia
Jugoslavia
Honakohauetan
antolatzen da
-
1094. unitatea
EBALUAZIOA Gizarteen antolamendu politikoa
2.
Irakurri arretaz honako testu hau, eta erantzungalderei:
a) Definitu nazioa kontzeptua.
b) Aipatu ezagutzen dituzun Estaturik gabekonazioak.
c) Egin idazlan bat, Latinoamerikako Estatu gehienek gaur egun duten egoerari buruz.
Behatu mapa mutu honi, eta egin ondorenadierazten zaizkizun jarduerak:
a) Adierazi mapan 2003. urtera arte EuroparBatasuneko kide izan diren herrialdeak. Etaadierazi, beste kolore batekin, data horretatikaurrera batu diren herrialdeak.
b) Zer herrialdek osatu zuten, hasiera batean,Europar Batasuna? Adierazi zehatz-mehatznola joan diren txertatzen beste herrialdeakbata bestearen atzetik.
c) Zer ekarri zuen Maastrichteko Itunak?
d) Adierazi mapan zein diren HamabostenEuropako herrialde guztien hiriburuak.
1. Lotu honako zutabe hauek:
Erantzun honako galdera hauei:
a) Zertan datza botere banaketa? Zer erregimen politikori dagokio?
b) Zein dira Saharaz azpiko Afrikaren arazonagusiak?
c) Zer ekarri zuen Agiri Bakunak? Noiz sinatu zuten?
d) Zer dira Autonomia Estatutuak? Noizkoak dira Euskal Autonomia Erkidegokoaeta Nafarroako Foru Erkidegokoa?
Definitu honako kontzeptu hauek:
— Eskualde.
— Udalerri.
— Europako Kontseilua.
— Europako Parlamentua edo Legebiltzarra.
— Errepublika.
3.
4.
5.
108
PROZEDURA
4. unitatea
Gizarteen antolamendu politikoaOrganigrama bat osatzea
Organigrama bat hainbat alorretako instituzioen eta erakundeen irudikapen grafikoa da: alor ekono-mikokoa, alor politikokoa, alor sozialekoa... Organigrama bati esker, erakunde horiek ez ezik, barne egi-turak, beraien arteko harremanak, erakunde bakoitzaren osaketa eta beste hamaika datu interesgarriere ezagut daitezke. Organigrama bat egiteko, honako pauso hauek eman behar dira:
1. Azterketaren helburua zehazteaLehenik eta behin, egin nahi dugun azterketaren esparrua mugatu behar da. Esate baterako, honakohonetan, Europar Batasuneko erakundeen antolamendua aztertuko dugu, horrenbestez, Europar Bata-suna idatziko dugu, izenburu gisa, organigramaren goiko aldean.
2. Lehen mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaBigarrenik, kontzeptu edo terminorik garrantzitsuenak hartu, eta baliorik handiena emango diegu,lehen mailako erakunde gisa izendatuz. Kontzeptu horiek (instituzioak, erakundeak...) laukizuzenen bar-nean edo beste forma geometriko batzuen barnean sartu behar ditugu, gero, kontzeptu edo instituziohoriek definituko dituzten elementuak zehazteko: beren osaketa edo egitura, esaterako. Gure kasuan,Europako Kontseiluari eskainiko diogu lehen mailako izaera hori.
3. Bigarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaHirugarren lekuan, bigarren mailakotzat jotzen ditugun erakundeak sartuko ditugu. Horretarako, kon-tuan izan behar ditugu instituzio horien mendekotasun harremanak edo mendeko izaera. Bigarren mai-lako kontzeptu horiek ere lehen mailakoen forma geometrikoetan sartuko ditugu, baina bigarren mai-lakoak direla adierazteko, forma txikiagoak izango dira edo letra mota aldatuko diegu. Adibidez, gurekasuan, laukizuzenetan sartuko ditugu honako instituzio hauek: Europako Batasuneko Kontseilua,Europako Parlamentua edo Legebiltzarra eta Europar Batzordea.
4. Hirugarren mailako erakundeen zehaztasunak eta ezaugarriak adierazteaLaugarrenik, gainerako instituzio garrantzitsuak gehituko ditugu, tamainaren eta letra motaren bitartezaurrekoetatik bereizita; haatik, aurreko forma geometrikoa erabiliko dugu hauekin ere; laukizuzena, ale-gia. Aztergai dugun adibidean, honako hauek gehituko genituzke: Justizia Auzitegia, Kontu Auzitegia,Ekonomia eta Gizarte Batzordea eta Erkidegoen Batzordea.
5. Edukiak harremanetan jartzeaAzkenik, gezien bitartez instituzio edo erakunde guztiak lotu behar dira. Horretarako, horien ondoan berenfuntzioak eta mendeko harremanak atzematen lagunduko diguten kontzeptuak ezarri behar ditugu.
EUROPAR BATASUNEKO ORGANIGRAMA
EUROPAKO LEGEBILTZARRAEstatuetako diputatuordezkariak
EUROPAKO BATZORDEAEstatuetako kideindependenteak
ERKIDEGOENBATZORDEA
Estatu guztietakoordezkariak
EKONOMIA ETAGIZARTE BATZORDEAEstatu guztietakoordezkariak
JUSTIZIAAUZITEGIA
Estatuek izendatutakoepaileak
KONTUAUZITEGIA
Estatuek izendatutakoepaileak
EUROPAKO KONTSEILUAHerrialde kideen Estatuburuakedo Gobernuburuak
MINISTROEN KONTSEILUAMinistroak, sektorearenarabera
ILDO POLITIKOAKEZARRI
Aholku eman
kontrol juridikoa
aurrekontuen kontrola
neur
ri be
tear
azle
ak p
ropo
satu
Lege
biltz
arre
n ko
ntro
la
akordioakbete
aurrekontuakelaboratu
neurriak etaakordioakproposatzen ditu
legebiltzarrarenkontrola
Nazioa kontzeptua«Mugimendu nazionalista koherentea izandadin, batean edo komunean duten elementu-ren bat izan behar du oinarrian nazio kontzeptuzehaztugabeak; izan arrazazko kontzientzia edoilusioa, izan hizkuntza, kultura, erlijioa edo geo-grafia, edo izan elementu horietako biren edogehiagoren arteko nahasketa.»
HERDER, H.: Europa XIX. mendean, 1830/1880.
Budapest •
Tripoli •
Ankara •
Caracas •
Dakar •
Otawa •
Turkia
Senegal
Libia
Venezuela
Kanada
Hungaria
• Hego Amerika
• Asia
• Europa
• AfrikaIparraldea
• Ipar Amerika
•MendebaldekoAfrika
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Euroa Europar Batasuneko moneta da.