GAZETECİLİĞİN TEMEL İLKELERİ

8/14/2019 GAZETECLN TEMEL LKELER

1/183

GAZETECLN TEMEL LKELER

NSZ

Gazetecilie, 15 ubat 1968'de Ankara'da baladm.

stanbul niversitesi Basn-Yayn Yksekokulu'nda dersvermeye, 1987 Yl Ekim aynda, Anadolu Ajans stanbul BlgeMdr grevini srdrrken giritim.

Akademik dnyaya, gazetecilikten emekli olduktan sonra! 1994yl banda (3 Ocak), Marmara niversitesi letiim Fakltesi'nderetim grevlisi olarak katldm.

lk bilimsel kitabm Kasm 1997'de yaymland.

O tarihten bu yana doktor, yardmc doent ve doentunvanlaryla 9 bilimsel kitap yazdm.

Bir de 2003 ylnda, Gazeteci Olmak nce Adam Olmak Demektir adl anlar kitab kaleme aldm.

Elinizdeki bu kitap 10. bilimsel eserim; profesrlme denk geldi.

Bu kitabn iinde, gazetecilik alanndaki en son bilgi ve belgelerin yan sra daha nce yazdmkitaplarn bazlarndan nemli blmler de var.

Kitaplarm okuma olana bulamam letiim Fakltesi rencileri iin kardm; Gazeteciliin Temel

lkeleri kitabn.

Umudum, gen gazeteci adaylarnn, kitaplarmn yan sra teki meslek ustalarnn ve bilimadamlarnn yaptlarna da ynelmeleri!

Kim bilir? Belki de olur

Prof. Dr. Atilla Girginstanbul, Aralk 2007


2/183

1. LETM

Kardeim sen dnceden ibaretsin

Geriye kalan et ve kemiksin

Gl dnrsn glistan olursun

Diken dnrsn dikenlik olursun

Mevlana

nsann toplumsal bir varlk olmas, baka bir deyile, daima bir toplum iinde yaam olmas, tarihbilimi ve sosyolojik aratrmalarla ortaya konulan yadsnamayacak bir gerektir. (Fahrettin

Korkmaz,Tarihsel Srete Trkiye'de Basn zgrl

, Atatrk . Yaynlar No: 951, Ankara:2005, s. 1.)

nsan teki canl varlklardan ayran ilk ve en nemli zellik, onun akl sahibi olmas, bu sayedednebilmesi ve konuarak dndklerini d dnyaya yanstabilmesi yani iletiim kurabilmesidir.

nsanlar doalar gerei ve toplumsal gruplar halinde yaama zellikleri nedeniyle tm canllar iinde,iletiim olgusundan en etkin biimde yararlanan canl trdr. letiim, insanlarn yaamlarnsrdrebilmeleri iin zorunlu olarak kullandklar aralarn banda gelmektedir. (rfan Msrl, Genel veTeknik letiim , Detay Yaynclk, Ankara: 2004, s. 2.)

letiim, insann trsel zellii olan toplumsallaabilirliinin bir yansmasdr. Bu nedenle iletiiminbalca amac, kiiler aras ilikilerin kurulmasn ve devam ettirilmesini salamaktr.

letiimi, yalnzca iki kii arasnda gerekleen bir eylem ya da eylemler dizisi olarak deil; ayrlmaz birparas olduu toplumsal dzende, etki-tepki ilikileri erevesindeki toplumsal bir sre olarakdnmek gerekir.

Bilginin paylam olarak da nitelendirilen iletiim, gnmzde bir ynyle bireylerin ve dolaysylatoplumlarn gelimesine katkda bulunan en nemli aralardan biri saylmaktadr. (JohnMiddleton,Approches de la Planification de la Communication , Les Presses de l'Unesco, Paris:1982, s. 9.)

letiimin ama ve ilevi, kiiler arasnda ileti alveriiyle salanan bir ortaklk yaratma olarak datanmlanabilir. Dolaysyla iletiim, kiilerin belirli bilgilere, dncelere sahip olmalar amacyla bilgi,

dnce ve duygularn aktarlmasdr. Bylece, belirli bir topluluk iinde benzeme ve birlik tayan birortaklk yaratlabilecektir. zetle iletiim, haberin, bilginin ya da en genel anlamyla kltrn, kiitopluluklarna datm olgusudur. (A. Rait Kaya, Kitle letiim Sistemleri, Teori Yaynlar, Ankara:1985, s. 1.)

letiimin toplumsal temelinde sorun zme yatar. zm, en genel anlamyla sorunlarn almabiimidir. Toplumlar tarih boyunca belli sorunlarla karlamakta ve bu sorunlar karsndagelitirdikleri ve rettikleri zmlere bal olarak ilerleme ve gelime olana bulabilmektedir.

letiim dzeni de dorudan toplumlarn rgtlenme biimiyle ilgilidir. Sonuta her toplumun dnyazerindeki konumuna uygun, bu konumun dourduu gereksinimleri karlamaya ynelik bir iletiimdzeni ortaya kacaktr. (Hayati Tfekiolu, letiim Sosyolojisine Balang, DER Yaynlar,stanbul: 1997, s. 93.)


3/183

Gnmz toplumlarnda iletiim ve iletiim sreci, sosyal etkileim, toplumun istek ve beklentilerininyerine getirilmesinin yan sra ulusal ve uluslararas deerlerin korunmas asndan danemlidir. (Nurettin Gz, Haberde Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar, Nobel Yayn Datm,Ankara: Austos 2005, s. 1.)

letiim olgusu, insanlk tarihindeki nc ve gerek toplumsal gerek kltrel adan, belki de en byk

teknolojik devrimi simgelemektedir. nsanlarn konumaya baladklar tarihten gnmze kadar,iletiim teknolojilerindeki gelimeler, toplumsal gelimelere uygun bir hz gstermitir. 20. Yzyl'nsonlarnda, iletiimi toplumlarn simgesi yapan, teknolojilerin ar bolluu ve uygulamalarnprofesyonellemesi, mevcut okseslilie yeni okseslilikler katmtr. (Armand ve MichleMattelard, letiim Kuramlar Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul: 1998, s. 7.)

Toplumun her geen gn biraz daha karmak hale gelmesinin yan sra toplumsal ilikilerin tekitoplumlarn dnce ve davranlarna baml uluslararas bir yapya kavumas sonucu, iletilerinyneltilecei gruplar byk bir genilik kazanm ve yz yze yrtlen iletiim yetersiz kalmtr. Bugelimelere bal olarak iletiimin baz teknikler uygulanarak oaltlp glendirilmesi ve ok saydakiiyi etkileyecek biime getirilmesine kitle iletiimi ad verilmitir. (SulhiDnmezer,Sosyoloji(Geniletilmi 8. Basm), Sava Yaynevi, Ankara: 1982, s. 408.)

letiimin kitlesel bir zellik kazanmasndan sonra ortaya kan siyasal ve kltrel anlamdaki tanmnagre: letiim, insanlarn davranlarna temel saylan dnyaya ilikin simgeleri oluturan anlamlarnmeydana getirildii ve bu simgeler yardmyla dei toku edildii toplumsal bir eylem srecidir.

Yine de iletiim, herkesin bildii ancak ok az kiinin doyurucu biimde tanmlayabildii bir insanetkinliidir. letiim yz yze konumadr; televizyondur; enformasyon yaymadr; sa biimimizdir;edebi eletiridir. (John Fiske, letiim almalarna Giri , ev. Sleyman rvan, Bilim SanatYaynlar, Ankara: 1996, s. 15.)

letiim, iyerinde ezilme srecidir; evde kadnn znts; K nasl geireceiz? kaygs; dnyayagelen ocuun ilk feryad; lmekte olann bir soluk daha alma abas; sevgiyle bir dokunu; kurun gibiar bir bak; kullan ve at; emek smrs; mutluluu parayla satn alma; bir insann sevgisi,

svgs, kini ve nefreti; grevler, fabrika amalar, iten atmalar; enflasyon ve isizlik; minare veminarenin klf; hrsndan alayan bir babakan; Japon emperyalizminin firmalarnn ve ortaklarnnhalka byk nutuklarla satlmas; kalknma planlar ve uygulamalar; ksaca gnlk toplumsalyaamda, rgtl bask, egemenlik, boyun sunma ve boyun sundurma mcadelelerini anlatr. (rfanErdoan, letiim, Egemenlik, Mcadeleye Giri , mge Kitabevi, Ankara: 1997, s. 16.)

1.1. aretler

nsanlarn birbirleriyle kurduklar iletiimde kullanlan aralar arasnda ilk sray iaretler almaktadr.

En az gelimiinden balanrsa ilk medya, ok basit ve ngrlebilir bir olayn, herkese ak bir ekildeanlatlmasdr. Yaznn bilinmedii alarda, krk bir dal, aataki bir entik, renkli bir akl ta gibi

iaretler, ilkel insanlarn gznde dmann yaklatn ya da bir av hayvannn getiini anlatmtr.

Bunun yan sra gndzleri duman, geceleri ate ya da Afrikallar'n tamtam gibi grsel, iitsel iaretlerde kullanlmtr. Fakat bu iaretler belirsizdir ve bazen yanl anlalmalara yol aar. Bu nedenle hepdaha iyisini aramak gerekir; tpk insanlarn eski dnemlerden bu yana yaptklar gibi...

Karsndaki kiilerle vcudunu ya da doal simgeleri kullanarak iletiim kuran insan , sonralar kendisesini kullanarak haberlemeyi kefetmitir. lk insan larn, kendilerini ifade etmek iin kullandklar birbaka yol ise resim izmektir. Maara duvarlarna, ta zeminler zerine resim yapan insan n temeldncesi, kendisinden sonra gelenlere bir tr mesaj brakmaktr.

nsan hzla, bu basit ve iki kl bilgilere, daha ayrntl iletiler yardmyla gerek bilgiler eklemeninyollarn aratrmaya balamtr. Yaznn bulunuundan nce, bilginin aktarlabilecei tek kanal, insanhafzasndan destek alan sz olmutur.


4/183

nka mparatoru bu konuda en ileri sistemi bulmutur. mparator, lkesinin topraklarn boydan boyageen ta deli bir yol yaptrmtr. Bu ana yol, birbirini izleyen koucular tarafndan alyor; yorulankoucu haberi arkadan gelene anlatp ekiliyordu. Bylece haber, en fazla on gn iinde bir kenttentekine ulayordu.

1.2. Yaznn Bulunuu

Yaznn bulunuu ve haberlerin tanma hzn artran hayvanlarn evcilletirilmesiyle bu tablodeimitir. Daha sonralar at ve devenin yan sra posta gvercinleri de kullanlmtr.

Ancak bunun dezavantaj, gvercinlerin, dmanlarn ahinleri tarafndan yakalanmas ve haberlerindmanlarn eline gemesiydi. Bu durum ifrelerin icat edilmesine neden olmutur. (Jean NolJeanneney, Balangtan Gnmze Medya Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul: 1998, s. 22.)

350 yzyl aan iletiim tarihinin, yaklak 5/6's getikten sonra yaznn bulunmasna ancakgelinmitir. Smerler'in kil tablet zerine yazlar, M. . 4.000 ylndadr. skenderiye Ktphanesi'ninyapm yl ise M.. 130'dur.

lk in kitap basklar, M. S. 600 ylndadr. Mrekkep ve kadn Araplar tarafndan kullanm da buyllarda olmutur.

En eski resmi posta merkezlerinin, Pers Ahameni mparatorluu zamanna kadar uzandsanlmaktadr. Bu uygulama daha sonra kesintisiz olarak, Helen Monarileri'ne, Roma ve Bizansmparatorluklar'na ve Mslman Dnyas'na yaylmtr.

stilalardan dolay yollardaki tehlikelerin ve baz engellerin artmasndan sonra, haberlerin dzenlidolam kesintiye uramtr. Sz konusu resmi posta merkezlerinin yeniden douu 13. , 14. ve 15.Yzyllar'da gereklemitir. (Atilla Girgin, Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etik'i(2. Bask),nklap Yaynlar, stanbul: 2003, s. 10.)

1.3. Bask Makinesi ve teki catlar

Bask makinesinin, 1453 ylnda Johannes Gutenberg tarafndan bulunmas, eitimi kolaylatrmak veevrensel bir eitim yoluyla kiilere geni olanaklar salamak alarndan, insanolunun kaderininakn deitirmitir.

Gutenberg 1455 ylnda, ince kenar sslemeli ncil'i kada basmay baarmtr. 1500 ylnagelindiinde Gutenberg'in bulduu hareket edebilen madeni harfli bask makinesinin yaygnlaarak 20milyon dolaynda kitap basld ileri srlmtr. (Nuray Trkolu, letiim Bilimlerinden Kltrelalmalara, Toplumsal letiim, Tanmlar, Kavramlar, Tartmalar, Babil Yaynlar: 80, stanbul:Ekim 2004, s. 62.)

Bat'daki geliim yle hzl olmutur ki, nl Fransz yazar Rabelais 1530'da yle demekten kendinialamamtr:

Artk okumayan kalmad. Hrszlar, cellatlar, meyhaneciler, seyisler ve halkn aa tabakas bileeskinin doktor ve alimlerinden daha bilgili. Kadnlar ve ocuklar bile okuyor. (OrhanKololu,Osmanl'dan 21. Yzyla Basn Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul: Austos 2006, s. 16.)

1830'da buharl bask makinelerine, 1846'da rotatiflere geilmitir. Elektriin bulunmasyla elektronikdevrimine gei, iletiim aralarndaki gelimeyi son yzylda izlenemeyecek bir hza vardracaktr.

19. Yzyl'daki Endstri Devrimi ve sonrasndaki icatlar: (Fotoraf 1829, Telgraf 1837, Telefon 1876,lk Ses Kayd [Thomas Edison] 1877, Sinema 1895, Radyo 1895, Televizyon 1929, Bilgisayar 1942,Renkli Televizyon 1951, Video 1968, lk CD alclar ve Optik Bellek Medyalar 1982, Macintosh

1984, nternet Navigator 1993, Linux [Ak Kaynak Kodlu letim Sistemi ekirdei] 1991, Microsoft1995, Blog-Chat ve Messenger 1 997, Windows 1998, Windows 2000, Mac Os X [Unix Tabanl


5/183

Macintosh letim Sistemi] 2001, ntel ift ekirdekli lemci 2005, Pardus [lk Trk Linux letimSistemi] 2006, Windows Vista 2007) ise bir yandan kiinin toplumdaki yaant biimini deitirereksorunlarla ve elikilerle ykl bir uygarlnn ortaya kmasna neden olmutur.

Her iki olgu da 20. Yzyl'daki byk iletiim devriminin, gerek teknolojik, gerek kltrel alardanncleri ve habercileri saylmlardr. Gnmzde hzla gelien bir endstri haline gelen kitle iletiimi,

topluma da bilgi toplumu damgasn vurmutur. (Ersan lal, letiim, Ynsal letiim Aralar veToplum , DER Yaynlar, stanbul: 1989, s. 24.)

1.4. Bilgi Toplumu

21. Yzyl'da bilgi kavram deien anlam ve ierii ile karmza kmaktadr. Yeni gelien teknolojiler,deien gereksinimler, artan nfus bilgiye olan gereksinimi, bilgi kullanmn ve bilgi ynetimini nplana karmtr. Bu eilim tm dnyada bilgi toplumuna gei olarak deerlendirilmektedir.

Bilgi a, servet yaratmada bilginin ne getii dnemi tanmlamak iin kullanlan bir kavramdr.Bylece maddi sermayenin yerini zihinsel sermaye almtr. Zihinsel sermayenin belli bir yeresnrlanmayan yaps, btn ynetim ve toplum ilikilerini deitirmitir.

Alvin Toffler'in nc Dalga olarak adlandrd bilgi toplumundan nce, uygarlk tarihinin geirdiiteki iki dnemi de belirtmek gerekir. lk dnemde, daha nceleri gebe yaayan toplumlarn topraayerlemesi ve onu ilemeyi renmesiyle tarm devrimi gereklemitir.

18. Yzyl'a kadar egemen olan bu yaam biimi, James Watt'n 1765'de buhar makinesini bulmas veenerji kayna olarak kullanp yeni teknolojiler retimiyle son bulmutur.

Ayn dnemde, toplumsal ekonomide sanayinin paynn artmasyla da sanayi devrimi gereklemitir.Sanayi toplumu, retim, fabrikalama ve rasyonalizm kaynakl ve bilgi temelli ina edilmitir. (AlvinToffler, nc Dalga (3. Basm), ev. Ali Seden, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul: 1996, s. 42.)

Yeni toplumu sanayi toplumundan farkl klan zellikler ise unlardr:

Ekonomide hizmet sektrnn bymesi; yeni bilgi teknolojilerinin ve kuramsal bilginin, toplumunbiimlenmesinde etkili olmas; i gc ierisinde sanayi toplumundaki mavi yakallarn yerini beyazyakallarn almas; profesyonel ve teknik snfn artan stnl; eitim ve refah dzeyinin gelimesidir.

Sanayi toplumunda temel rol oynayan byk makinelerin yerini, bilgi toplumunda youn olarakbilgisayarlar almtr. Bilgi toplumuyla bilgisayar, iletiim ve elektronik aralar, elektronik haberleme,robotlar yeni gelimi malzeme teknolojileri gndeme gelmitir.

te yandan, gnmzde zellikle biliim teknolojisindeki gelimeler sonucu sanayi ekonomisi yerinibilgi ekonomisine brakrken, ekonominin l sa aya olarak nitelendirilen retim, tketim, datmilikileri ve ekonomik yapnn tm, bilgi temeli zerine yeniden yaplanm ve bilgi, rekabetin temeletkeni durumuna gelmitir.

1.5. Terimletirmeler

letiimin ama ve ilevi, kiiler arasnda ileti alveriiyle salanan bir ortaklk yaratma olarak dadeerlendirilebilir. Dolaysyla iletiim, kiilerin belirli bilgilere, dncelere sahip olmalar amacylabilgi, dnce ve duygularn aktarlmasdr. Bylece, belirli bir topluluk iinde benzeme ve birliktayan bir ortaklk yaratlabilecektir. zetle iletiim, haberin, bilginin ya da en genel anlamylakltrn, kii topluluklarna datm olgusudur. (Kaya, a. g. y. , s. 1.)

Bir aratrma sonucu, kiilerin iletiim aralaryla ilgilenmelerinin 35 nedeni bulunduu belirlenmitir.Daha sonra bu nedenler 5 ana balkta toplanmtr. Bunlar:

a) Bilme, anlama gibi, zihinsel gereksinimler,


6/183

b) Haz ve estetik gibi duygusal gereksinimler,

c) stikrar, gven, stat aray gibi kiisel btnleme gereksinimleri,

d) evre ilikileri gibi toplumsal btnleme gereksinimleri,

e) Ka, kurtulu, oyalanma, elenme gibi gerginlikten kurtulma gereksinimleridir. (brahim, Yksel,Haber Anlay ve Gazete Tirajlar, 4. Boyut, stanbul . letiim Fakltesi Dergisi, stanbul: Nisan1997, s. 95.)

Yazl kaynaklarn taranmas yntemiyle gerekletirilen baka bir aratrmada da iletiimszcnn 4.560 deiik kullanmnn derlendii, bu saynn sre iinde 2.612'ye indirildiisaptanm; sonuta da kavramsal ierikleri asndan 15 terimletirme yapld grlmtr.(nsalOskay, Kitle letiiminin Kltrel levleri, DER Yaynlar, stanbul: 1993, s. 309.)

Bu terimletirmeleri yle sralamak mmkndr:

1) Dncenin szel olarak (konumayla) karlkl dei tokuu,

2) ki kiinin birbirini anlamas, kiinin karsndakine kendisini anlatabilmesi,

3) Organizma dzeyinde bile olsa ortak davrana olanak veren etkileim,

4) Bireyde, benlikle ilgili olarak belirsizliin azaltlmas,

5) Duygularn, dncelerin, bilgi ve becerilerin aktarlma sreci,

6) Bir kii ya da bir eyin, baka bir kiiye / bir eye, iinden aktarmla, dei tokula dnme,deime sreci,

7) Yaayan bir evrenin paralarnn ilintilemesi, balantlarnn kurulmas sreci,

8) Bir kiinin tekelinde olann bakalaryla paylatrlmas, bakalarna da aktarlmas sreci,

9) Askeri dilde, iletinin (komutun) gnderilmesiyle ilgili ara, yntem ve teknikler,

10) letiyi alann belleinin, iletiyi gnderenin beklentisine uygun yant verecek biimde uyarlmas,

11) Organizmann, ortamdaki uyarya verdii fark edilir yant, ortamdaki deiime uyarlanma yant, buyantla tekini etkileme,

12) Kaynaktan ktktan sonra, iletiyi alan iin bir uyaran olan davran,

13) Kaynan, kar taraf etkilemeyi amalayan davran,

14) Belli bir konumdan, yapdan bir bakasna gei sreci,

15) G (iktidar) kayna olarak kullanlan mekanizma. (Merih Zllolu, letiim Nedir?CemYaynevi, stanbul: 1993, s. 4-5.)

1.6. Tanmlar

letiim (communication), kelimesi Latin dilinde communis, yani ortaktan gelmektedir. Bir

bildiriimde bulunduumuz zaman, karmzdaki kiiyle bir ortaklama yaratmak istiyoruz. Yani ikimizbirlikte ayn bilgilere, ayn dnceye ya da ayn tutuma sahip olmay, paylamay istiyoruz.(nsalOskay, Kitle Haberleme Teorilerine Giri , Sevin Matbaas, Ankara: 1969, s. 99.)


7/183

Trke'de uzun sre kullanlan haberleme (communication) szcnn yerini alan iletiimkavram, ierik olarak tm canllar arasndaki ilikiyi, etkileimi kapsamaktadr.

Dolaysyla karlkl iliki ve etkileimde bulunanlar, yalnzca insanlar deildir. Ancak iletiimkavramnn, zellikle bilimsel alma ve aratrmalarda, daha ok insanlar aras iliki ve bu ilevisalayan aralar iin kullanld bir gerektir. (Orhan Gke, letiim Bilimine Giri , Turhan

Kitabevi, Ankara: 1998, s. 6.)

Communication szcnn karl olan iletiim teriminin, Trkiye'de bu kadar abuk kabuledilmesinin nedeni olarak, information (enformasyon) ve communication terimlerinin uzun sre aynanlamda yani haberleme anlamnda kullanlm olmas gsterilebilir.

Bu nedenle, haberleme, tantma gibi szcklerin karl olarak, imdiye kadar kullanlanenformasyon (information) kelimesine Trke bir karlk (soruturma, danma, bir konuda ya da biriiin edinilen bilgiler, toplanan belgeler) ( Franszca - Trke Byk Szlk , Milliyet Yaynlar,stanbul: 1990) bulma yerine, bu kelimeyi olduu gibi kullanmakta yarar grlm; communication isetam karl olan iletiim terimiyle ifade edilmitir.

Enformasyon yalnzca haber esini ieren bir olgu deildir. Haber, enformasyon elerindenyalnzca biridir; haberin yan sra eitim, reklam gibi enformasyon elerinin de varl szkonusudur. Baka bir deyile enformasyon, tm haber, bilgi, iletiim aralar ktlar (output) ve tmkltrel faaliyetler olarak deerlendirilebilir. (Konca Yumlu, Kitle letiim Aratrmalar, NeeYaynclk, zmir: 1990, s. 8.)

letiim, herkesin bildii, ancak ok az kiinin doyurucu biimde tanmlayabildii bir insan etkinliidir.letiim yz yze konumadr, televizyondur, enformasyon yaymadr, sa biimimizdir, edebieletiridir. (Konca Yumlu, Kitle letiim Aratrmalar, Nee Yaynclk, zmir: 1990, s. 8.)

Bu erevede iletiim, herhangi bir duruma tepki olarak ortaya kan ve karlkl bir etkileimedayanan sre olmaktan ok, insann kendi amalarn gerekletirmek iin, eitli durumlara ilikinanlamlar yaratt ve ona kendi bak asna gre anlamlar ykledii bir eylem biimidir.

yleyse iletiim:

Kiinin, dorudan yaam deneyimi ve denetimi dnda kalan olay ve olgularn kendisine aktarlmasrecidir. (L. Doan Tl, Utanyorum Ama Gazeteciyim. Trkiye ve Yunanistan'da Gazetecilik,letiim Yaynlar, stanbul: 1998, s. 13.)

Genellikle dil araclyla iletiim, iliki kurma, bir konuucuyla yant bekledii bir dinleyici arasndakiszl alveritir.

ki ya da daha ok kimse arasnda, bir anlama, dnsel adan bir yaknlama domasn salayanve karlkl konumaya dayal ilikidir. (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet

Gazetecilik A. . , stanbul: 1986.)

Duygu, dnce ve bilgilerin, akla gelebilecek her trl yolla bakalarna aktarlmasdr.

Telefon, telgraf, televizyon, radyo gibi aralardan yararlanarak yrtlen bilgi alveriidir. (TrkeSzlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara: 1988.)

Bilginin, fikirlerin, duygularn, becerilerin, vb. simgeler kullanlarak iletilmesidir.

Anlam arama abasdr; insann balatt kendisini evresinde ynlendirecek ve deiengereksinimlerini karlayacak ekilde uyarlar ayrt etme ve rgtlemeye alt yaratc biredimdir. (Nuray Trkolu, Kitle letiimi ve Kltr, Naos Yaynlar, stanbul: 2003, s. 12.)


8/183

Bugn iletiim teknolojidir, sanattr ya da gazeteciliktir; bir bilim dalnn ad ya da sradan bir etkinliktir;amal ya da doal bir sretir; kitle iletiimi ya da kiiler aras ilikidir. (Ayseli Usluata,letiim ,letiim Yaynlar, stanbul: 1997. s. 9.)

letiim ayn zamanda alma ve tepki gstermeyi de iermektedir. Gnderilen ileti (yaymlanan mesaj),alnd ve bu iletiye tepki gsterildii zaman, iletiim tek ynl bir gnderme eylemi olmaktan kp

tamamlanmaktadr. (nder enyapl, Toplum ve letiim , Turhan Kitabevi, Ankara: 1981, s. 40.)

Bu tanm uyarnca iletiim, mekanik bir biimde haberin kaynaktan alcya iletilmesinden ibaret olmaypolayn, ona bir anlam ykleyen anahtar simgeler, sloganlar ya da temalar araclyla yenidenretimidir. (Grsel ngren , Uluslararas letiim , DER Yaynlar, stanbul: 1995, s. 76.)

letiimin daha belirgin bir tanm ise onun, iki birey arasnda, bir gstergeler dizgesi araclylasalanan (ses, simge, mitos, jest, mimik vs.) her tr duygu, dnce, bilgi ve anlam iletimi olduunubelirtir. (Erturul zkk, Sanat, letiim ve ktidar, Tan Yaynclk, Ankara 1982, s. 13.)

Bir tanma gre de:

Birbirlerine, ortamlarndaki nesneler, olaylar olgularla ilgili deimeleri haber veren, bunlara ilikinbilgilerini birbirine aktaran, ayn olgular, nesneler, sorunlar karsnda benzer yaam deneyimlerindenkaynaklanan, benzer duygular tayp bunlar birbirine ifade eden insanlarn oluturduu topluluk ya datoplum yaam iinde gerekletirilen tutum, yarg, dnce, duygu bildiriimlerine iletiimdenir. (nsal Oskay, letiimin ABC'si, Simavi Yaynlar, stanbul: 1992, s. 15.)

1.7. MacBride Raporu'na Gre letiim Tanmlar

1970'li yllarda Yeni Uluslararas Enformasyon ve letiim Dzeninin NWICO (New World Informationand Communication Order) savunulmasyla balayan ve gnmze dein uzanan tartmalarnodanda MacBride Raporu adyla anlan uluslararas iletiimdeki sorunlar ve zm nerileriniieren rapor yer almaktadr.

Nairobi'de, Kasm 1976'da toplanan UNESCO Genel Konferans'nda, nc dnya lkeleri, iletiimkonularna UNESCO'nun nemli bir yer vermesini nermilerdir. Nairobi toplantsnda, serbest vedengeli haber dolamn salamak iin UNESCO Genel Mdrl'ne geni yetki verilmi; iletiimleilgili btn sorunlarn incelenmesi iin uluslararas dzeyde Mac Bride Komisyonu kurulmutur. MacBride Komisyonu, Aralk 1977'de Paris'te ilk toplantsn yapm ve bu toplantlar 1979 ylna kadarsrmtr. (Rdvan Blbl, Uluslararas letiim (3. Bask), Damla Ofset, Konya: 2000, s. 45.)

Eski rlanda Dileri Bakan, Nobel ve Lenin Bar dllerinin sahibi Sean MacBride'n bakanlnyapt komisyon tarafndan, iletiim sorunlar konusunda hazrlanan alma, 1980 yl Kasm aynda,Unesco Genel Konferans'nda kabul edilmitir. (Hfz Topuz, Yeni letiim Dzensizlii inde TrkBasn, Yeni Trkiye , Medya zel Says, Eyll-Ekim 1996, ss. 480-485.)

Sz konusu raporda yer alan baz iletiim tanmlar yledir:

a) letiim, insanlarn birbirleriyle olgu dei tokuunda bulunduklar geni bir alandr. (Redfield)

b) letiim, semboller araclyla dei tokutur. Semboller, iaret, resim, plastik, szel ya da herhangibir biimde olabilir. Salt bu semboller harekete geirici olamaz; tepkide bulunacak kiilerin varlarttr. (Lundberg)

c) letiimde temel amacmz, etkileyici bir e olmamz; dierlerini, fiziksel evremizi ve kendimizietkileyerek belirleyici olmamz; olaylarn oluumunda katkmzn bulunmasdr. (Berlo) (Yumlu, a. g.y. , s. 13.)

MacBride Raporu'na gre:


9/183

Gelimekte olan lkeler iletiim alanndaki bamllklarn amak iin gerekli deiiklikleri yapmaktanncelikle sorumludurlar. Yaplmas zorunlu olan, nce ulusal dzeyde balayarak, ikili, blge ii veblgeleraras dzeylerde de anlamalarla desteklenmelidir. Kolektif kendine yeterlilik yeni bir dnyaenformasyon ve iletiim dzeninin temel tadr.

Bu balamda, mevcut dzene zm olarak gelimekte olan lkeler arasnda zgr, aracsz ve abuk

ileyecek iletiim sistemlerinin kurulmas, ulusal haber ajanslarnn kuruluunun desteklenmesi, iletiimaralarna uygulanan telekomnikasyon tarifelerinde indirim yaplmas nerilmitir. (GlizUlu, Kreselleen Medya: ktidar ve Mcadele Alan, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul: 2003, s.160.)

1.8. letiimin Koullar

Kiiler arasnda bir iletiimin varlndan sz edebilmek iin, belirli koullarn bulunmas gerekir.Bunlar:

1) Kiiler arasnda bir ilikinin kurulmak istenmesi. (Kiiler arasnda iletiimin gereklemesi iin, hereyden nce, taraflarn birbirleriyle iliki kurmak istemeleri ve bu ilikinin nitelii konusunda bilgili

olmalar gerekir.)

2) Bir amacn bulunmas. (Kiiler aras iletiim, belirli bir amac gerekletirmek iin yaplr. ki kiininiletiimi halinde, ilgililerden en az birinin gerekletirmek istedii bir amac var demektir.)

3) Belirli kurallarn bulunmas. (Kiiler aras iletiimde, taraflarn nceden kabul ettikleri usul ve kurallarolmaldr.)

4) Rol ilikilerinin varl. (Kiiler aras iletiim, bir rol ilikileri sistemi iinde yer alr. letiimde taraflar,birbirlerinden belirli tavr ve davranlar beklerler. letiim, bu karlkl bekleyilerin niteliklerine grebiim alr.) (Bir Ynetim Arac Olarak rgtsel Haberleme , Milli Prodktivite Merkezi Yaynlar No:169, Ankara: 1974, s. 19.)

5) Ortak bir dilin varl. (Dil, kiiler aras iletiimi salamak amacyla nceden saptanm sembollertopluluudur. Bu semboller, belirli anlamlar tayan kelimeler ve sesler olabilecei gibi, eitli hareketve iaretler de kullanlr.)

letiim srecinde aktarlan ierik olarak mesaj, ncelikle fiziksel biimde var olmal; kodlama yoluylaaktarlan bir biime brnebilmeli; hedef alc ise bu biimlenmi ierie bir anlamykleyebilmelidir. (Trkolu, Kitle letiimi ve Kltr, s. 13.)

letiim, bireylerin mutlu olabilmeleri iin evrelerindeki doa ve bireylerle uyum salama amacnayneliktir. Bireyler, evredeki doa, toplum ve bireyleri alglayacaklar; bunlara ilikindeerlendirmelerini baka bireylere aktaracaklar ve karlkl iletiimin getirdii uzlamalara uygunluksalamak iin, ya evreyi kendilerine gre deitirecekler ya da kendi davranlarn evreye

uyduracaklardr.

Bu erevede iletiim srecinin bireysel boyutlarna bakldnda:

a) evrenin alglanmas, b) Tanmlama ve deerlendirmeler, c) Bunlarn aklanmas gibi aamadan oluan bir ileti retme sreci gzlemlenir. (lal, a. g. y. , s. 15.)

1.9. letiim Hakk

letiim hakk, bireyin vazgeemeyecei haklarndan biri olarak kabul edilmektedir. letiim hakknnkullanlmasnda, karlkl ykmllkler ve zorunluluklar bulunduu gibi sayg ve hogr ilkeleri deyer almaktadr.


10/183

letiim hakknn kullanlmasnda toplumsal, kltrel ve ekonomik etmenlerin yan sra bu hakkngerekletirildii toplumdaki yresel zellikler de gz nnde bulundurulmaldr. Bu ilkeler, iletiimeherhangi bir aamada sonradan katlan nc kiiler iin de geerlidir. (Desmont Fisher, Le Droit la Communication , Etudes et Documents d'Information No: 94, Unesco, Paris: 1984, s. 54.)

Baz demokratik toplumlarda, iletiim yoluyla bilgiye ulama, genelde bir hak olarak dnlr; ancak

bilgi edinmenin yalnzca bir hak deil, bir gereksinim olduu gzden kaar. Bilgi olmadan, birey kendinitoplumun bir paras olarak hissedemez.

Hem nasl tepki gsterilmesi gerektiini bilmek, hem de bir kltr ve alt kltr ortamndaki yelerlepaylalan etmenleri belirleyebilmek iin, bireyin kendi toplumsal evresi hakknda yeterli bilgiyeulamas arttr. Bu nedenle, zellikle kalknmakta olan lkelerde eitimin yaygnlatrlmas vegelitirilmesinin yan sra iletiimin younlatrlmas da nerilmektedir. (Alan Hancock, LaPlanification de la Communication au Service du Dveloppement, Presses de L'Unesco, Paris:1982, s. 212.)

letiim, toplumu oluturan bireyler arasnda gerekli ilikilerin kurulmasna olanak salayan bir araolduu kadar, toplum hayatnn devamn salayan bir sretir. letiim toplumun, rgtlenmenin, birarada yaamann temelidir. letiim olmadan toplumsal hayatn varl ve devam dnlemez.

UNESCO Anayasas, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, BM Uluslararas Dzeltme Hakk Szlemesi,Birlemi Milletler letiim zgrl Taslak Bildirgesi, Avrupa nsan Haklarnn ve Temelzgrlklerinin Korunmas Szlemesi, Avrupa Sosyal art, Her Trl Irk Ayrmnn OrtadanKaldrlmasna likin Szleme, Siyasal Haklar ve Yurttalk Haklar Szlemesi, Kltrel, Ekonomikve Sosyal Haklara likin Anlama, UNESCO Temel lkeler Bildirgesi, Avrupa Konseyi Anlatm ve Bilgizgrl Bildirgesi, Uluslararas Gazeteciler Federasyonu Bildirgesi iletiim hak ve zgrlklerinisavunan ve bu alanda belirli kurallara uyulmasn tleyen belgelerdir.

Avrupa Gvenlii ve birlii ile ilgili olarak, 1 Austos 1975 tarihinde Helsinki'de imzalanan HelsinkiSonu Belgesinin nc blm de kiilerin ve dncelerin serbest dolam konusuna ayrlmbulunmaktadr.

Ayrca, Birlemi Milletler Genel Kurulu'nca kabul edilen 3 Mays 1991 tarihli Windhoek, 9 Ekim 1992tarihli Alma Ata, 6 Mays 1994 tarihli Santiago, 11 Ocak 1996 tarihli San'a ve 13 Eyll 1997 tarihliSofya bildirilerinde de Demokrasilerin temel ta saylan haberleme ve ifade zgrlnn,bamsz, oulcu ve zgr kitle iletiim aralaryla geliecekleri vurgulanarak, bu konuda nerilersralanmtr.

1.10. letiim (Basn) zgrl

UNESCO'nun kurucularndan air, hukuku ve devlet adam Archibald McLeish, zgrl, zgrlkseme hakkdr; insann, kendisi iin seim olanaklar yaratma hakkdr. diyerek tanmlamtr.

Fransz dnr ve yazar Albert Camus ise zgrl, Kii iin mkemmel olabilme ans. diyenitelendirmitir. (Fisher, a. g. y. , s. 9.)

Bu iki tanmn da ortaya koyduu gibi zgrlk, bireyin beeri gereksinimidir. Bu nedenle kii hak vezgrlkleri dzenlenirken ortaya kan birok sorunun zmlenmesinde gsterilen titizliin altnda,zgrlklerin korunmas endiesi yatmaktadr. letiim zgrl ve ona bal olarak ortaya kansorunlar, gerekte, dorudan doruya demokrasinin, demokratik yaamn ve demokratik sisteminsorunlardr.

te yandan, tm kitle iletiim aralar gibi basnn da haber ve bilgi dolam gerekletirme niteliiylehalkn bilgilenmesini salayan nemli bir ara olduu aktr. Bu erevede, oulcu, katlmc,zgrlk demokratik sistemin ve hukuk devletinin gereklerine uygun olarak, basnn da zgr olmasok doaldr.


11/183

ada demokratik anlay da bunu gerektirmekte; bununla anlam kazanmaktadr. Basn,kamuoyunun oluturulmasnda ok nemli bir grev stlenmitir. Demokratik sistemin salkl biimdeileyebilmesinin temel koullarndan biri de basn zgrlnn tam ve ada anlamdagerekletirilmesidir.

ABD Anayasas'nn birinci deiiklik maddesinde, Kongre ifade zgrln ya da basn zgrln

kstlama altna alacak hibir yasa karamaz. cmlesinde iki ayr zgrlk deil, tek zgrlkkastedilmektedir.

Ancak zgr basn ile mal sahibi ya da editrn kendi istediklerini yaymlama zgrl, anlalmakisteniyorsa, zgr basn, zgr ifadenin en nemli unsurlarndan biri olarak dnmek hatal olur.

fade aralarnn kullanm, zgr ifade hakknn kullanlmas deil; zgr ifade hakknn iletilmesinde,aralar kimin kullanacana karar verecek gcn uygulamalardr. Basn zgrl, bu karara gre,zgr ifadenin bir paras deil; bakalarnn konumalarn denetleyen glere atfedilen birzgrlktr.

Basn zgrl ilkesi, (Anayasa Madde 28 - Basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak izin

alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz.) Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn vazgeilmezkuraldr.

Bu zgrln amac, doru ve gerek bilgileri kamuoyuna ulatrmaktr. Halk aydnlatma, eitlisorunlar zerinde kamuoyunu dnmeye sevk etme, tartmalar ama, bilinmeyenleri aratrarakortaya karma, basnn en nemli grevleridir. Bylece, ada ve demokratik bir toplum dzeniyaratlmasnda admlar atlm olacaktr.

Halka ulatrlmasnda toplum yarar olan bilgiler, olaylar ve olaylar hakknda dnlenler, gazetecilereliyle aktarlacaktr. Basn bylece kamuoyunun oluumuna katkda bulunacak ve lkeyi ynetenlerzerinde halkn denetimi de salanacaktr.

zetlemek gerekirse, iletiim hak ve zgrl denilince, daima aadaki drt eanlmaldr: a)Haberde (eletiri ve yorumda) gereklik, b) Haberde (eletiri ve yorumda)gncellik, c) Kamu yarar ve toplumsal ilgi, d) Konu ile anlatm arasnda dnsel bir ballk ve amacauygun ara kullanma koullar.

1.11. Yasal Dzenlemeler

Demokratik bir toplumda, serbest piyasa, gazetecilik ve demokrasi, birbirine baml kurumlar olarak,kutsal bir l oluturur. zgr basn iin piyasa zorunludur; zgr basn da zgr iradenin temelinioluturur. zgr basn, genel dzeyde ifade zgrlnn merkezinde yer alr.

Dnyada ve Trkiye'de letiim zgrln dzenleyen ve bu zgrln snrlarn ana hatlarylaizen balca yasal metinler unlardr:

1.11.1. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi

Avrupa'da basn zgrlnn yer ald ilk belge 26 Austos 1789 tarihli nsan ve Yurtta HaklarSzlemesi'dir. Szleme'nin 11. Maddesi Dnce ve kanaatlerin zgrce iletilmesi insann endeerli haklarndan biridir. Her yurtta zgrce konuup yazabilir ve basm yapabilir; yalnz yasadangrlen hallerde bu zgrln ktye kullanmndan sorumludur.

Bu hkmle Fransa'da basn zgrl anayasal bir gvence altna alnmtr. Ancak bundan nce1776 ylnda ABD Bakan Thomas Jefferson'un kaleme ald The Virginia Bill of Rights (VirginiaHaklar Bildirisi)nde basnn sahip olmas gereken zgrle vurgu yaplmtr. Virginia HaklarBildirisi'nin 12. Maddesi yledir:


12/183

Basn zgrl, zgrlklerin byk kalelerinden biridir ve hibir zaman mstebit (baskc)hkmetler dnda bir ynetim onu kstlayamaz.

1.11.2. nsan Haklar Avrupa Szlemesi

nsan Haklar Avrupa Szlemesi'nin 10. Maddesi'nde, fade zgrl u ekilde dzenlenmitir:

1) Herkes ifade hakkna sahiptir. Bu hak, kamu makamlarnn msaadesi olmakszn ve ulusalsnrlara baklmakszn, bir gre sahip olma, haber ve dnceleri elde etme ve bunlar ulatrmazgrln ierir. Bu madde, devletin radyo yayncln, televizyon ve sinema iletmeciliini iznebalamasna engel deildir.

2) Bu zgrlkleri kullanrken, dev ve sorumluluk iinde hareket edilmesi gerektiinden, ulusalgvenlik, lke btnl ya da kamu gvenlii, suun ya da dzensizliin nlenmesi, genel salk vegenel ahlakn korunmas, bakalarnn eref ve haklarnn korunmas, gizli bilgilerin aa vurulmasnnnlenmesi, yarglama organnn otorite ve tarafszlnn korunmas amacyla demokratik bir toplumdagerekli bulunan ve hukukun ngrd formalitelere, artlara, yasaklara ve yaptrmlara tabitutulabilir.

te yandan, yukarda anlan iki belgenin yan sra 130 lkenin imzalad 16 Aralk 1966 tarihliMedeni ve Siyasi Haklar Szlemesi, 22 Kasm 1969 tarihli Amerikalararas nsan HaklarSzlemesi ve 12 Temmuz 1981 tarihli Afrika nsan ve Halklar Haklar art da basn zgrlilkesini tanmlayan temel belgelerdir.

1.11.3. UNESCO'nun 10 Temel lkesi

1983 ylnda gerekletirilen Prag ve Paris toplantlarnda, UNESCO tarafndan belirlenen 10 temelilke yledir:

1) nsanlarn gerekle ilgili nesnel bilgi sahibi olma ve kitle iletiim aralarnda kendilerini zgrce dile

getirme haklar vardr.

2) Gazetecinin grevi, bu haklara bal olarak tarafsz ve en doru haberi aktarmaktr.

3) Gazetecinin retimi bireysel deil, toplumsal bir maldr. Gazeteci sadece medyaya deil, halka karda sorumludur.

4) Gazetecilik, drstlk kavramnn en yksek standartlarn korumak zorundadr.

5) Gazetecilik, halkn bilgilendirilmesine uzanan bir yol olmaldr.

6) Uluslararas ve ulusal yasalar erevesinde gazeteci, kiinin zel yaam ve onuruna tecavz

etmemelidir.

7) Gazeteci, ulusal topluluklara, demokratik kurumlara ve halkn ahlaksal deerlerine kar sayglolmaldr.

8) Gazeteci, evrensel deerlerin, kltrel farkllklarn bilincinde olmal; bar, demokrasi, insan haklar,sosyal ilerleme ve ulusal zgrlk kavramlarna bal kalmaldr. Her birey ve topluluun, kendi politik,ekonomik, sosyal ve kltrel sistemini seip gelitirme hakk saygyla karlanmaldr.

9) Savan ortadan kaldrlmas, rklk, apartheid, diktatrlk, smrgecilik ve yeni smrgecilik gibikonularla ahlaken mcadele edilmeli; yoksulluk, yetersiz beslenme ve salgn hastalklara kar daura verilmelidir.

10) Gazeteci, Yeni Dnya Enformasyon ve letiim Dzeni'nin tesisi ve kabul iin mcadeleetmelidir.


13/183

UNESCO'nun, 6 Mays 1994 tarihli San Diego Deklarasyonu'nda da daha nce yaymlanan tmbildirilere atflar yaplarak, demokrasinin, barn ve kalknmann n koulu olduu hatrlatlmakta,demokrasinin niteliklerinden biri saylan ifade zgrlnn kilit esinin ise basn zgrl olduuvurgulanmaktadr.

1.11.4. T. C. Anayasas'nn lgili Maddeleri

kinci Ksm

kinci Blm

IV- zel Hayatn Gizlilii ve Korunmas

C- Haberleme Hrriyeti

Madde-22

Herkes haberleme hrriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastr.

Milli gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel salk ve genel ahlakn korunmasveya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas sebeplerinden biri veya birkana bal olarakusulne gre verilmi hakim karar olmadka; yine bu sebeplere bal olarak gecikmesinde sakncabulunan hallerde de kanunla yetkili klnm merciin yazl emri bulunmadka; haberlemeengellenemez ve gizliliine dokunulamaz. Yetkili merciin karar, 24 saat iinde grevli hakimin onaynasunulur. Hakim kararn, krk sekiz saat iinde aklar; aksi halde, karar kendiliinden kalkar.

stisnalarn uygulanaca kamu kurum ve kurulular kanunda belirtilir. (Deiik: 03.10. 2001)

VII- Dnce ve kanaat hrriyeti

Madde-25

Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir.

Her ne sebep ve amala olursa olsun kimse, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz;dnce ve kanaatleri sebebiyle knanamaz ve sulanamaz.

VIII- Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti

Madde-26

Herkes, dnce ve kanaatlerini, sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya toplu olarakaklama ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resmi makamlarn mdahalesi olmakszn haber veyafikir almak ya da vermek serbestliini de kapsar. Bu fkra hkm, radyo, televizyon, sinema veyabenzeri yollarla yaplan yaynlarn izin sistemine balanmasna engel deildir.

Bu hrriyetlerin kullanlmas, milli gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyet'in temelnitelikleri ve Devlet'in lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn korunmas, sularn nlenmesi,sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas,bakalarnn hret veya haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun ngrd mesleksrlarnn korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalarylasnrlanabilir.

Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna ilikin dzenleyici hkmler, bunlarn yaymn

engellememek kaydyla, dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snrlanmas saylmaz.


14/183

Dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usuller kanunladzenlenir. (Deiik: 03.10 2001)

IX- Bilim ve Sanat Hrriyeti

Madde-27

Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trlaratrma hakkna sahiptir.

Yayma hakk, Anayasa'nn 1'inci, 2'inci ve 3'nc maddeleri hkmlerinin deitirilmesini salamakamacyla kullanlamaz.

Bu madde hkm, yabanc yaynlarn lkeye girmesi ve datmnn kanunla dzenlenmesine engeldeildir.

X. Basn ve Yaymla lgili Hkmler

A- Basn Hrriyeti

Madde-28

Basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak, izin alma ve mali teminat yatrma artnabalanamaz

Devlet, basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr.

Basn hrriyetinin snrlanmasnda, Anayasa'nn 26'nc ve 27'inci Maddeleri hkmleri uygulanr.

Devlet'in i ve d gvenliini, lkesi ve milletiyle blnmez btnln tehdit eden veya suilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlet'e ait gizli bilgilere ilikinbulunan her trl haber ve yazy, yazanlar veya bastranlar veya ayn amala, basanlar, bakasnaverenler, bu sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar.

Tedbir yoluyla datm hakim kararyla; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun akayetkili kld merciin emriyle nlenebilir. Datm nleyen yetkili merci, bu kararn en ge 24 saatiinde yetkili hakime bildirir. Yetkili hakim bu karar en ge krk sekiz saat iinde onaylamazsa, datmnleme karar hkmsz saylr.

Yarglama grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesi iin, kanunla belirtilecek snrlar iinde,hakim tarafndan verilen kararlar sakl kalmak zere, olaylar hakknda yaym yasa konamaz.

Sreli veya sresiz yaynlar, kanunun gsterdii sularn soruturma veya kovuturmasna geilmiolmas hallerinde hakim kararyla; Devlet'in lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, milligvenliin, kamu dzeninin, genel ahlakn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan gecikmesindesaknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir. Toplatmakarar veren yetkili mercii, bu kararn en ge 24 saat iinde yetkili hakime bildirir; hakim bu karar enge krk sekiz saat iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr.

Sreli veya sresiz yaynlarn su soruturma veya kovuturmas sebebiyle zapt ve msaderesindegenel hkmler uygulanr.

Trkiye'de yaymlanan sreli yaynlar, Devlet'in lkesi ve milletiyle blnmez btnlne,Cumhuriyet'in temel ilkelerine, milli gvenlie ve genel ahlaka aykr yaynlardan mahkum olma

halinde, mahkeme kararyla geici olarak kapatlabilir. Kapatlan sreli yaynn aka devam niteliinitayan her trl yayn yasaktr; bunlar hakim kararyla toplatlr. (Deiik: 03.10.2001)


15/183

B- Sreli ve Sresiz Yayn Hakk

Madde-29

Sreli ya da sresiz yayn, nceden izin alma ve mali teminat yatrma artna balanamaz.

Sreli yayn karabilmek iin, kanunun gsterdii bilgi ve belgelerin, kanunda belirtilen yetkili mercieverilmesi yeterlidir. Bu bilgi ve belgelerin kanuna aykrlnn tespiti halinde, yetkili merci, yaynndurdurulmas iin mahkemeye bavurur.

Sreli yaynlarn karlmas, yayn artlar, mali kaynaklar ve gazetecilik mesleiyle ilgili esaslarkanunla dzenlenir.

Kanun haber, dnce ve kanaatlerin serbeste yaymlanmasn engelleyici veya zorlatrc siyasal,ekonomik, mali ve teknik artlar koyamaz.

Sreli yaynlar, Devlet'in ve dier kamu tzel kiilerinin veya bunlara bal kurumlarn, ara veimkanlarndan eitlik esasna gre yararlanr.

C- Basn Aralarnn Korunmas

Madde-30

Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aletiolduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz. (Deiik:07.05.2004)

D- Kamu Tzel Kiilerinin Elindeki Basn D

Kitle Haberleme Aralarndan Yararlanma Hakk

Madde-31

Kiiler ve siyasi partiler, kamu tzel kiilerin elindeki basn d kitle haberleme aralarndanyararlanma hakkna sahiptir. Bu yararlanmann artlar ve usulleri kanunla dzenlenir.

Kanun, milli gvenlik, kamu dzeni, genel ahlak ve saln korunmas sebepleri dnda, halkn buaralarla haber almasn, dnce ve kanaatlere ulamasn ve kamuoyunun serbeste olumasnengelleyici kaytlar koyamaz. (Deiik: 03.10.2001)

E- Dzeltme ve Cevap Hakk

Madde-32

Dzeltme ve cevap hakk, ancak kiilerin haysiyet ve ereflerine dokunulmas veya kendileriyle ilgiligeree aykr yaynlar yaplmas hallerinde tannr ve kanunla dzenlenir.

Dzeltme ve cevap yaymlanmazsa, yaymlanmasnn gerekip gerekmediine, hakim tarafndan,ilgilinin mracaat tarihinden itibaren en ge yedi gn ierisinde karar verilir.

nc Ksm: Cumhuriyet'in Temel Organlar

kinci Blm: Yrtme

F- Radyo ve Televizyon st Kurulu, Radyo ve Televizyon Kurulular ve Kamuyla likili HaberAjanslar (Deiik 21.06.2005)


16/183

Madde-133

Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesindeserbesttir. (Deiik: 08.07.1993)

(Ek: 21.06.2005) Radyo ve televizyon faaliyetlerini dzenlemek ve denetlemek amacyla kurulan

Radyo ve Televizyon st Kurulu dokuz yeden oluur. yeler, siyasi parti gruplarnn ye saysorannda belirlenecek ye saysnn 2'er kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan, her siyasi partigrubuna den ye says esas alnmak suretiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nca seilir.Radyo ve Televizyon st Kurulu'nun kuruluu, grev ve yetkileri, yelerinin nitelikleri, seim usulleri vegrev sreleri kanunla dzenlenir.

Devlete kamu tzelkiilii olarak kurulan tek radyo ve televizyon kurumu ile kamu tzelkiilerindenyardm gren haber ajanslarnn zerklii ve yaynlarnn tarafszl esastr.

1.11.5. Basn Meslek lkeleri nsz

Trkiye'de uygulanmakta olan Basn Konseyi Basn Meslek lkeleri'nin nsznde ise u grlere yer

verilmitir:

letiim zgrln, lkemizde insanca yaamann, saydam bir ynetime kavumann ve demokratiksistemin temel koulu sayan biz gazeteciler; Kanun koyucunun ya da teki kurum ve kiilerin, iletiimzgrln kstlamalarna, her zaman ve her yerde kar kacamza, kendi zgr irademizle szvererek; iletiim zgrln, halkn gerekleri renme hakknn bir arac sayarak...

1.11.6. Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi

Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi Giri Blm'nn A Bendi'nde, nsan ve YurttaHakk bal altnda yle denilmektedir:

Herkes bilgi edinme, haber alma, zgr dnce, ifade ve serbest eletiri hakkna sahiptir.

Dnce ve ifade zgrlnn kullanlmasnn balca yolu olan basn ve yayn zgrl temelinsan haklarndandr.

Bu haklarn demokratik hukuk devletinde anayasal gvence altnda olmas esastr.

1.11.7. Sigma Delta Chi Yasas

Sigma Delta Chi Yasas'nda ise u hkm vardr:

ABD Profesyonel Gazeteciler Birlii, Sigma Delta Chi, gazetecilerin grevinin geree hizmet etmek

olduuna inanmaktadr.

Kitle iletiim aralarnn, Anayasa'nn kendilerine tand gerekleri renme ve bildirme hakkerevesinde hareket ederek, kamuoyunu ilgilendiren tartmalar ve enformasyonu tadklarnainanmaktayz.

Kamuoyunun aydnlatlmasnn, adaletin nkoulu olduuna ve halkn gerei bilme hakknn birparas olarak gerei aratrma konusundaki anayasal rolmze inanmaktayz.

1.11.8. Gazetecilik Kurallar

Amerikan Gazete Editrleri Cemiyeti tarafndan 1923 ylnda kabul edilen Gazetecilik Kurallarnda ise

u madde bulunmaktadr:


17/183

Basn zgrl, insanln hayati bir hakk olarak korunmaldr. Snr getirici kurallar da dahil olmakzere, kanunla aka yasak edilmemi her konu zerinde tartmak, phe gtrmez bir haktr.

1.11.9. Gazeteci Dikkat Et

Norve, Gazeteci Dikkat Et Yasas'nn Birinci Maddesi'nde de unlar ifade edilmitir:

Hr basn, enformasyon, tartma ve sosyal eletirileri yaymak yoluyla lkemizde nemli birfonksiyona sahiptir. Basnn, toplumda olup bitenler hakknda haber verme ve eletiriye ak konularkefetme hakk bulunmaktadr. Basn, serbest enformasyon akn, kaynaklara serbeste ulamahakkn ve ak tartmay engellemeye alan hi kimseden gelen basklara boyun emez. Basnnayn zamanda, farkl grleri yaymlama imkan salama gibi bir sorumluluu da vardr.

1.12. letiim ve Kltr

Kltr deil bir kelime, bal bana bir denemeyle anlatmak bile kolay deildir. yle ki, Amerikal ikiantropolog Kroeber ile Kluckhohn, kltr konusunda yaymladklar antolojide, kltr kavramnn 164farkl tanmn derlemi ve tartmlardr. Kltr, antropoloji dilinde ve eserlerinde ayn zamanda u

temel kavramlar karlnda kullanlan soyut bir szcktr:

1) Bir toplumun ya da btn toplumlarn birikimli uygarldr.

2) Belli bir toplumun kendisidir.

3) Bir dizi sosyal srelerin bilekesidir.

4) Bir insan ve toplum kuramdr.

zetle toplumlar birbirinden farkllatran ya da toplumlara zdelik kazandran zelliklerin toplam,kltr diye adlandrlmaktadr.

Toplumun bnyesinde sreklilii salayan da deiiklii yaratan da iletiimdir. Bylece dilin, tarihin,geleneklerin, iklimin, corafyann, gzel sanatlarn, toplumsal, siyasal ve politik ltlerin, deerlerbtnnn, lkenin byklnn, ulusun nfus younluunun, komularnn o dnemdeki varlnn,iinde bulunulan koullarn, herhangi bir lkenin kltrn oluturduu ya da etkiledii kabuledilmektedir.

Modern kapitalist dnyada, yaamn teki alanlar gibi kltr de tamamen ekonomik sistem tarafndanele alnd iin kltrn metalamas, eylemesi ve pazar koullarna tabi klnmas sz konusudur.Bilgi a diye adlandrlan modern ada, bireyin benlii kitle iletiim aralarnn belirledii politikayagre biimlenmektedir.

Modern toplumun kltrel sreci, ekonomik sistem, kltrel retim, bilin endstrisi ve enformasyon,balamnda btnlemektedir. Bylece ekonomik / toplumsal sistem, kendi gereksinimi olan kltr,kendi koullarnda reterek yine kendi ileyiine uygun bir mantkla pazarlamaktadr.

Bu nedenle kitle iletiim aralar, an zihinsel ve duygusal tm srelerine egemendir. Moderntoplumlardaki kurumsal farkllamann tipik rnekleri, medya kurululardr.

Kltr endstrisi, bilin endstrisi, elence endstrisi gibi tanmlamalarn, her birine uyan yapsyla kitleiletiimi, modern insann kar konulmaz yol gstericisidir.

Bugn, dnyann yeni bir grnm kazanmasnda ve kazand bu grnmde neler ifade ettiinekarar verecek en etkin faktr medyadr. Medyann kullanl bir ara olduunu bilen herkes, onu

dnyay yerinden oynatacak bir manivela gibi kullanmak istemektedir.


18/183

Kltr; etnik bir gruba, bir ulusa, bir uygarla, niteliklerini veren, bir baka ulusta bulunmayan maddive ideolojik olgularn tmdr. Kltr insan trne zg, dolaysyla evrensel, toplumsal ve tarihsel birolgudur. Bu kavram kategoride deerlendirmek mmkndr:

1) Ulusal Kltr:

Ulusal kltr sylemi, kltr emperyalizmi srecinde belirginlemitir. Her kltr, kendi ikliminibozmaya ynelen baka bir kltre kar, ulusal kltrn tanmlama gerei duymutur.

2) Evrensel Kltr:

Evrensel kltr, tm insanln benimseyebilecei, paylaabilecei kltrel kalplar olaraktanmlanabilir. rnein, aile her toplumda vardr. Aile modeli, insann tabiatnda var olan davranlarasndan her toplumda oluturulan bir birimdir.

3) Kitle Kltr:

Kitle Kltr'nn tanm, kitle iletiim aralaryla gelien, bir teknie gre retilerek yaylan davran,

mit ya da tasarlarn tm biiminde yaplmaktadr.

Kitle kltrnn ltleri unlardr:

a) zleyici kitlenin geni ve heterojen olmas,

b) Sanat ve izleyici arasnda dorudan eletirel bir ilikinin yokluu,

c) Baar ls olarak tecimsel ltn benimsenmesi,

d) zleyicinin batan zdeleebilecei basit, tutucu temalar ve sembolik, stilize insan unsurlarnnkullanlmas,

e) zleyiciden dk dzeyde bir dikkat ve abann talep edilmemesidir.

1.13. letiim ve Dil

Dil kltrn bir parasdr ve teki simge sistemleri gibi toplumun bir rndr; toplum iinde oluur vegeliir. Toplumsal simge sistemi olduu iin dil, bir toplumun gelimilik dzeyini de yanstr.*

Geri kalm lkelerde ya da da kapal toplumlarda, dilin yaps olduka basit ve kullanlan szcksays snrldr. Gelimi, dinamik bir ekonomiye sahip, geni kltrel etkinlikleri olan da aktoplumlarda ise dildeki szck says fazla, dilin yaps da karmaktr.

Her dil, kiiliin yalnzca iletiim kurmakla kalmad, ayn zamanda gerei analiz ettii, ilikilerinedikkat ettii ve bilin evini yaplandrd formlarn ve kategorilerin, kltrel olarak deerlendirildii tekidil sistemlerinden farkl geni bir model sistemdir. Dil, varln srekli yaylmas ve akyla ilgili bu suniparalanmay farkl bir biimde yerine getirir.

Zaman iinde dil de deiikliklere uramaktadr. Hzla deien dnyaya ayak uydurmaya alantoplumlarn deer yarglarnda, kltrlerinde gerekleen deimeler, dilde farkllamalarn olumasnayol aarlar.

Dilde deiiklik, kimi toplumlarda da ideolojik amala balatlr. Bazen de yetkililer, bilinli olarakkamuoyunun tepkisini ekecek szcklerin anlamn deitirirler ya da yeni szckler yaratarak,gerekleri kamuoyundan saklamak isterler.


19/183

Grld gibi, iletiim srecinin temelini, iletiyi reten ve tketen bireylerin zerinde anlatklar ortakkavramlarn bulunmas oluturmaktadr. lk alarda, bu ortak kavramlarn azl bir iletiim skntsyaratrken, bu kavramlarn giderek oalmas, iletiim srecini zenginletirmekte vekarmaklatrmaktadr.

Dolaysyla sorun, deiik evre koullarnda ve toplumsal-ekonomik yaplarda oluan yaam

biimlerinde, farkl kltrlerde ortaya kan deiik diller arasnda, iletiimin gereklemesinednmektedir.

nsanlar ortak dillerine dayanarak iletilerini aktarrlarken toplumsal-ekonomik yaam biimine ve evrekoullarna uygun yntem ve aralar kullanmaktadr.

Dillerin gelimesinde, hiyerogliften resme, izime ve yazya geilirken, giderek bir somut grsellikten,soyut izgisellie varlmtr. Artk iletiyi tketen, bir soyut izgisel simgeyi yeniden, kendi birikiminedayanarak zmlemek zorundadr.

*Bir insann zekas, bildii kelimelerle orantldr. Bat dnyas, ilk eitimden itibaren ocuklarna okzengin bir dil eitimi veriyor. Resmi rakamlara gre ABD'de ilk eitimden geen ocuklarn

kitaplarndaki kelime says 71 bindir. ngiltere ve Almanya'da 70 bin civarnda; talya'da 33 bin, SuudiArabistan'da 12.500 kelimedir. Trkiye'de ise ayn eitimden geirdiimiz ocuklarmzn kitaplarndakikelime says sadece 7 bindir. Bu 7 bin kelimenin de ocuklarmz ancak yzde 5'iyle konuupdnyorlar.

1.13.1. Anlaamama

letiim kurarken, temelleri insanolunun ortaya kt zamanlarda atlm olan dili kullanrz. Dil,olgular ve hissedilenleri simge kullanarak ifade etme yntemidir.

letiimde en nemli unsur kabul edilen dil dzgn deilse sylenen ey, sylenmek istenen eyolmaz. Etkin bir iletiim iin en nemli e dzgn kullanlan dildir. Bir metinde doru ve anlalr bir dilkullanlmamsa iletiim salkl biimde gerekletirilemez.

Ayrca, ierik dzeyinde karlkl anlaamama, ou zaman ayn dile ve kltre sahip kiiler arasndada sz konusu olabilmektedir. liki dzeyinde karlkl anlaamama ise amalanan dil eyleminin,iletiimde bulunanlar tarafndan yanl ya da deiik yorumlanmas sonucu meydana gelmektedir.

letiimin temel taycs olan dil, hem toplumsal bir kurum hem bir deerler dizgesidir. Dil,szcklerden ve bu szcklerin belli dilbilgisi kurallarna uygun olarak dizilmelerinden oluur. Budorultuda, bir szck, kastettii eyin yerine geen bir gstergedir.

Dil yalnzca sze dayal kodlardan olumaz. eitli grsel mesajlar, vurgular, jest ve mimikler, szdndaki eler olarak iletinin iinde yer alr. Bu yzden ounlukla ayr ele alnan szl ve szszsimgeler de kiiler aras iletiim srecini birlikte tamamlamaktadr. yle ki bazen, bir cmle iindekiszsz unsurlarn anlam deeri, szcklerden daha fazla arlk tayabilmektedir.

letiimin temel unsurlarndan olan dil, dzensiz bir yapda kullanlmas halinde iletiimi kstlayc birengel durumuna da dnebilir. Bazen ayn kelime farkl bireyler arasnda deiik anlamlaragelebilmektedir.

Kelimeler kendi anlamlarnn dnda kullanldnda iletiim gerekleemez. letinin doru ve tamolarak aktarlmas iin, kullanlan kelimelere kaynak ve hedefin mutlaka ayn anlam vermeleri gerekir.

te yandan, iletiimi kopartan ya da blen herhangi bir etki iletiim srecinin gereklememesininbaka nedenidir. rnein gazete okurken bir soru sorulmas, gzn ak olan televizyona kaymasiletiimin kesintiye uramasna neden olur.


20/183

Herhangi bir iletinin aktarlmas srecinde ileti kayna ile hedef arasna giren her ey bir engeldir vekesinti, mesajn btnyle alnmasn engellemese bile mutlaka anlalmasn olumsuz yndeetkilemektedir.

Kesintilerle baa kmann tek yolu, kesintilerin varln kabul etmektir. Engelin olmadn savunmak,engeli ortadan kaldrmamakta sadece varln daha uzun sre devam etmesini salamaktadr.

1.13.2. Davran Kalplar, Dil ve Haber

Konuma dilinden yola kldnda, bu dili renirken edinilen deneyim ve aamalar gibi haber dilininde renilen bir dil olduunu ve benzer bir sreten getiini kabul etmek gerekir.

John Hartley'in bu iki dille ilgili saptamas udur:

Konumay rendiimiz zaman, szcklerden daha fazlasn reniriz. Batan itibaren dili yalnzcanesneleri adlandrmak iin deil, daha da nemlisi teki insanlara ve dardaki dnyaya kar nasldavranacamz bulmak iin kullanrz.

Her birey, kk yata rendii davran kalplarn, yalnzca renmekle kalmayp bunlaranlamlandrmakta ve teki kavramlarla balant kurmaktadr.

Yani yetikinlerin ho grmedikleri davranlarn cezalandrlaca ya da ho grdkleri davranlarndllendirilecei, yalnzca yasak ya da aferin szckleriyle deil; bu szcklerle balantlarkurulmas sonucu renilir. Dilden renilenle bireyi evreleyen dnyay, bir benzerlikler sistemi iindedzenlemekte etkili olan ey kiinin duyular deildir.

Haberler de pek ok teki kurum gibi toplumsal ve kltrel bir kurumdur ve onlarn zelliklerini tar. Dilsistemi iinde, bir yan sistem olarak szcklerden ve grntlerden oluan haberler, karmza zatenvar olan bir toplumsal kurum sylemi biiminde kmaktadr.

yle ki, iinde bulunulan toplumun kurumlar ve kurallar, haberlere de yansr ve birey herhangi birzel aba harcamadan, ou zaman da farknda olmadan haberleri okumay renir.

Btn metni okumaya balamadan nce, her bir cmlenin anlalmas iin, btnn yaps veanlamyla ilgili bir balang varsaym olmas gerekir. Bu durum, okuyucunun ait olduu kltrelgelenek tarafndan biimlenen anlamn nceden fark edilii olarak adlandrlr.

Ayn cmlenin, farkl yollarla metnin temel ta olarak kabul edilen u ya da bu cmleyleilikilendirilmesi her zaman mmkndr. Okuma ediminde zel bir tek yanllk vardr. Bunun iin de birmetnin yorumlanmas hibir zaman tam ve mkemmel deildir. Metin eitli okumalara ve eitlikurmalara ak olduu iin ok seslilik zelliine sahiptir.

1.14. letiim ve Devlet

Devlet, toprak btnlne bal olarak, siyasal bakmdan rgtlenmi ulus ya da uluslar topluluununoluturduu tzel varlktr. Devletin, iletiim alannda artan etkinlik ve mdahale nedenleri, siyasal,mali-ekonomik ve teknik-pratiktir.

Gnmzde devlet, iletiim alannda da genel etkinliklerin srdrlme koullarn belirlemekte ya dabizzat kendisi iletiim srecinin iine girerek, iletiim kurumlarn byk lde kamusal alankapsamna almaktadr.

Egemenlii kullanan kurum olarak devletin, iletiim alanndaki sorumluluk ve faaliyetleri ylezetlenebilir:

1) letiim alann belirleyen genel kuramsal dzenlemeyi yapmak, yasal ereve izmek, hak vesorumluluklar belirlemek,


21/183

2) letiim alannda kamusal hizmetlerin gerektirdii kaynaklar bulmak ve kullanmlarn dzenlemek,

3) lke iinde kitle iletiim kurulularna sahip olma ve bunlar yoluyla faaliyette bulunmann genelkoullarn saptamak,

4) Kitle iletiim aralarnn etkinlikte bulunmas iin gerekli teknik altyaplar ve ayrcalklarla ilgili

dzenlemeleri gerekletirmek, (frekans belirlenmesi ve datm, vb.)

5) Toplumda yer alan kurumsal iletiim kanallarnn denetimini salamak; bir kamu hizmeti olarakiletiim olanaklarndan, toplum yelerinin yararlanma koullarn gzetmek,

6) letiim kanallarnn belirlenen yasal ereve ve amalar dnda ktye kullanmnn nnegemek.

Genelde devlet, medyayla ok yakndan ilgilenmektedir. Hukuk ve zellikle anayasal hukuk, nceliklemedyann faaliyet alanlarnn kapsamn, temel haklar ve devletin izin verilen ve verilmeyenmdahalelerini belirlemektedir. Bu anayasal devlettir.

kinci olarak devlet de medyaya katlmaktadr ve bu adan kltr devletidir. Devletin medyaya katlm,devlet enformasyon politikasyla gereklemektedir.

Son olarak devlet medya zerinde denetim grevini yerine getirmekte, bylece hukuk devletiolmaktadr. Devlet medyay, mahkemeler araclyla daha da nce parlamento araclyla denetler.Hkmet, parlamento ve mahkemeler, devleti, medyann da hesap verme durumunda olduu birhukuk devleti olarak gstermektedirler.

1.15. yi letiim Kurabilmek ve Empati

Empati, bireyin kendisini bakalarnn yerine koymas, olaylar onlarn bak asndan grebilmesi,bakalarnn duygu ve dncelerini anlayabilmesidir.

yi iletiim kurabilmek, olumlu dnceyi gerektirir. Olumlu dnce, Dou Felsefesi'nin anakaynadr. Olumlu dnce amaca ya da beklenilene uygun yararl ve yapc dncedir. Olumludnen bireyler amalar, umutlar, ilkeleri, beklentileri olan insanlardr. Olumlu dncede, geleceeynelik dnme, kendisiyle konuma, kendine gvenme ok nemlidir.

Olumlu dnce, olumsuzluklara raz olmayan, her koulda yaplabilecek iyi bir eyin olduunainanan, insan hayatn olumlu ynde etkileyen bir dnce tarzdr. Olumlu dnce ve beyin gc,verim artrc bir etken olarak kabul edilmektedir.

nsanlar evresindekilerle iletiim kurarken genellikle deerlendirme, sondaj (yoklama), neridebulunma ve yorum yapma gibi sreleri sklkla kullanrlar. Btn bunlar salkl bir ekilde

gerekletirebilmek iin tam ve doru bir tehis koymak gerekmektedir.

Tehis koyabilmek iin de teki bireyleri ok iyi alglama ve tanma arttr. evremizdekilerle empatikiletiim kurabilmek, onlarn sylediklerini ve fikirlerini en etkili bir biimde ortaya koyabilmelerine olanaksalayarak gerekleebilir.

Bireyler yaamlar boyunca iletiim kurarken ncelikle karlarndaki bireylerin kendilerini anlamalarnisterler. Empatik iletiim yaklam, nce karsndakini anlamak sonra anlalmaya almak gibi ikitemel unsuru kapsar.

Empatik iletiim yaklamnda nemli olan karmzdaki insanlarn deer yarglarn alglamayaalmaktr. Empati, ncelikle sayg ve anlay zelliklerinin bireyde varolmasyla ilgilidir.

te yandan, muhabir de insandr; zaman zaman kiisel beklenti, kayg ve ihtiraslar, haberciliininnne geebilir. Kimi zaman, muhabir de bu tr zaaflarla hi ilgisi olmayan hatalar yapabilir.


22/183

Ancak tarafszl zedeleyen hakszlk kadar, adalet duygusunu rseleyen zensizliin de gazetenin vegazetecinin itibarna glge drecei aktr.

Nitelikli bir muhabir, bu ve benzeri endieleri srekli iinde tamal ve habere konu olan kii ya dakiilerle empatik bir ba kurmaldr. Byle bir empati, muhabiri yalan, yanl ve eksik haberdenkorumakla kalmayacak, bilerek ya da bilmeyerek habere konu olan kiilere zarar vermesini de

engelleyecektir.

nsan likilerinde 10 Altn Kural

letiimin temel kavramlarndan biri saylan beeri ilikiler baz kurallara bal olarak yrtlr.Bunlar:

1) nsanlar daima selamlaynz ve onlarla konuunuz.

2) nsanlara daima glmseyiniz. Ask suratl olmak iin 72, glmsemek iin 14 kas yeterlidir.

3) nsanlara isimleriyle sesleniniz. nsanlarn kendi isimlerini duymalar dnyann en tatl mziidir.

4)Arkada canls ve yardmsever olunuz. Arkada edinmek istiyorsanz, arkadaa davrannz.

5) Samimi ve candan olunuz. Konuma ve davranlarnz yapmack olmasn.

6) nsanlara daima ilgi gsteriniz. Eer aba gsterirseniz insanlar sevebilirsiniz.

7) vgde bulunurken cmert, eletiride cimri olunuz.

8) Bakalarnn hislerine saygl olunuz. Sizi takdir edeceklerdir.

9) Bakalarnn fikirlerine saygl olunuz. Bir anlamazln taraf vardr. Siz - dierleri - doru olantaraf.

10) Yaamnzda bakalarna hizmet iin her an hazr olunuz. Bakalar iin ne yapmsanz onlarlaanlrsnz.

2. KTLE LETM

Olumlu dnn;

nk dnceleriniz szleriniz olur.

Szleriniz olumlu olsun;

nk szleriniz davranlarnz olur.

Davranlarnz olumlu olsun;

nk davranlarnz alkanlklarnz olur.

Alkanlklarnz olumlu olsun;

nk alkanlklarnz deerleriniz olur.

Deerleriniz olumlu olsun;


23/183

nk deerleriniz kaderiniz olur.

Gandi

letiimi genel anlamda, A) Kiisel, B) Toplumsal (kitle iletiimi)* olarak ikiye ayrmak mmkndr.

A) Kiisel iletiim, kiinin i dnyasn ilgilendiren psikolojik bir olaydr. Kiinin kendi kendini anlamasve eitli duyu organlar arasnda gerekli ilikileri kurmasyla ilgilidir. Yemek ve imek, vcut iin neanlam tayorsa iletiim de insan psikolojisi iin ayn anlam tar. Yalnz yaayan kii bile bir iletiimsreci iindedir. Bu sre, kiinin dnme eylemidir.

B) Toplumsal iletiim ya da kitle iletiiminin en yaln tanm ise: letilerin kitle iletiim aralarylaynlara ulatrlmasdr.

Kitle kelimesinin ilk aamada artrd kalabalk, okluk, yn gibi kavramlarn tarihesi AntikYunan'a, Platon'un demokrasiye ynelttii eletirilere kadar gtrlebilir.

Ancak bu armlarn tesinde, kitle kavramnn yaygnlk kazanmas, bugn sosyal bilimlerdekullanlan pek ok kavram gibi 1789 Fransz Devrimi'nden sonradr. Bu yzden varln FranszDevrimi'ne borlu birok kavram gibi bu kavramn da herkes tarafndan benimsenen ak, bilimsel birtanm bulunmamaktadr. Bu niteliiyle kitle kavram, bu kavram kullanan kiinin, olaylara hangiadan baktn belirlemeyi kolaylatracak bir lt olarak da nitelendirilmektedir.

Kitle toplumunu tanmlayacak zellikler; kapitalist iblmnn gelimesi, byk apl fabrikargtlenmesi ve meta retimi, nfusun kentlerde younlamas, kentlerin bymesi, karar almasrecinin merkezilemesi, daha karmak ve evrensel iletiim sistemleri ve oy hakknn, ii snfn daiine alacak biimde geniletilmesine dayanan kitlesel siyasal hareketlerin bymesidir.

Kiisel iletiimden farkl olarak kitle iletiiminde, iletiim geri dndrlmesi olanaksz ekilde tekynldr. zleyici kitlenin, annda yant verme olasl fiilen dlanmaktadr.

* Kitle letiimi

Kitle iletiimi egemen materyal ve ideolojik pratikleri destekler ve yeniden retir. Kitle iletiimaralarnn ada biimleri ilk kez 18. Yzyl'da ngiltere'nin tarmsal kapitalist topluma dnmesiyleortaya kt.

lk kez orada sanat rn, bir mal oldu. Pazar ilikilerinde kltr kurumlar da grnmeye balad.Kitaplar, gazeteler, dergiler, kitaplar ve ktphaneler; eletiri ve eletirmenler; gazeteciler veyazarlar; en ok satlan kitaplar (best sellers) kt.

Burjuva snfnn ykselii yeni kitle iletiim aralarn birlikte getirdi. nk iletiim aralarnn geliimitarmsal kapitalist veya snai kent kapitalizmi dnemlerinde izlenebilir.

leri tekelci kapitalizm' diye adlandrlan dnemde ada kitle iletiim aralar byk lde geliti;oald. Kltrn retimi ve datmnda nde gelen aralar ve kanallar haline geldi.

Daha sonraki gelime evresinde, kitle iletiim aralar ada i ve retim srecinin kalbine girdi vesistemin teki ekonomik ve teknik paralar gibi geni apta kitle rgtlerinden biri oldu.

Ekonomik, teknik, toplumsal ve kltrel kaynaklar bakmndan, kitle iletiim aralar teki, yaayan veeski geleneksel kltr kanallarndan niteliksel olarak ok daha byk bir paray ynetir. Daha da

nemlisi, toplumsal bilmenin ve bilincin retim ve tketimi bu ada aralarn araclna baldr.


24/183

Bu aralar ilerleyen bir biimde kltrel ve ideolojik alan smrgeletirmitir. Kitle iletiim aralarnnbyk grevi toplumsal bilginin' (bilincin ve ideolojinin) oluturulmas ve tutulmasdr. Seilip verilentoplumsal bilgiler yoluyla insanlar kendi dnyasn, d dnyalar, kendi gereklerini ve bakalarnnyaadklar gerekleri renir ve bylece titizlikle paketlenmi bir btnl kavrar.

2.1. Kitle Kavram ve deolojideki Deiim

Kitle kavram, ideolojideki bir deiimi ifade etmektedir. Youn ekonomik ve toplumsal deiimlersonucu, kapitalizm ncesi toplumsal ilikiler zldke, ortaya kan burjuva ynetici snf,tahakkmn, laik ve rasyonel idealler olan demokrasi, eitlik ve maddi adalet dolamylamerulatrmaya abalamtr.

Kapitalizm, toplumsal ilikileri kaltsal ayrcalklara ve kat g ve stat hiyerarisine dayanantabakalama sisteminden, biimsel eitilik sistemine doru dntrmtr.

Yeni baskn snf, hem feodal tabaka kalntlarn (zellikle de aristokrasiyi) hem de domakta olanproletaryay otoritesine tabi klmak istedii iin, snf kavramn, rtbe kavramnn yerine geirmi;bylece akl da gelenee galip gelmitir.

Baka bir deyile kitle terimi, ykselen burjuvazinin modern kapitalist devlet iinde iktidarnpekitirmesinden nce, toplumsal dncede ortaya kmtr. Terim, aristokrasi yanls ve kapitalizmkart ideologlar tarafndan ticaret ve endstrinin deer ve pratiklerine saldrlrken, alaltc bir anlamyklenerek kullanlmtr.

Bu erevede, kitle iletiimi (mass communication), iletiimden farkllklar gsteren bir kavramdr.Bunun nedenini, kulland teknik aralarda, ilettii haberlerin ieriinde ve seslendii kiilerde aramakgerekir. Bu dnceden hareketle, Kitle iletiimi, ksaca enformasyon, dnce ve tutumlarn geni birkitleye, teknik aygtlarla iletilmesi srecidir. demek mmkndr.

2.2. Toplumsallama

Birey ile birey ya da bireyler arasnda yaplan bir anlam ykl simgeler gnderimi, alm, ilenii,yeniden gnderimi, yeniden alm ve yeniden ilenii sreci olarak da ifade edilen iletiim terimi,communication sznn temelindeki toplumsallama anlamn ifade edememektedir.

Oysa Latince'deki anlam, communa, de communis, communicare gibi kelimelerden anlalaca gibisz konusu terim, bir ortakl, toplumsallam olmay, birliktelii, katlm kapsamakta; dolaysylailetiimi, hem bireyler arasnda bir sre, hem de bunlar araclyla toplumsal dzeyde bir sreolarak ifade edebilmektedir.

Toplumsal iletiim (kitle iletiimi):

1) Kiiler aras iletiim, 2) Kii ile grup arasndaki iletiim, 3) Kii ile kurum arasndakiiletiim, 4)Gruplar aras iletiim, 5) Grup ile kurum arasndaki iletiim, 6) Kurumlar aras iletiim'ikapsar.

Kitle iletiimi, kiiler aras iletiimle balar, bu da kapsamna, kiinin kendisini evresine kabulettirebilmek, yani toplum iinde yaayabilmek amacyla bakalaryla giritii iletiim eylemlerini (bilgi,anlam ve dnce al-verilerini) alr.

Kii bir topluluk iinde yaad srece, teki kiilerin gnderdikleri mesajlar kabul etmeyi ve zmeyirenmek zorundadr.

Bu erevede iletiimin bireyselden toplumsala doru aamasndan sz edilebilir:


25/183

1) lk aama kk gruplar iinde, bireyler arasndaki iletiimler aamasdr. Bu iletiimlerin toplumsalboyutu, toplumda geerli kurallara gre gerekletirilmelerinden, dolaysyla toplum yaamnn temeletkinlikleriyle ilgili olmalarndan kaynaklanr.

2) kinci aama, bireysel iletiimlerin zamanda ve mekanda birbirine eklendii, gruplar ve rgtler arasiletiimlerin belirlendii aamadr. Bu aamada rnein, aile iindeki ilikilerden kuaklar aras

iletiimin, toplum dzeni ve ileyiiyle ilgili bireysel kanaatlerden kamuoyunun ve politikalarnbelirlenmesi, alveri ilikilerinden de pazarn olumas sz konusudur.

3) nc aama ise ikinci aamadaki ilikilerin bir toplumsal iletiim aracyla -zellikle de kitle iletiimaralaryla- yinelenerek yaygnlat aamadr. Bu aamada, ayn zamanda dorudan doruyatoplumun tmn hedefleyen iletiim trleri bulunur. (Eitim ve retim kurumlar, eitim televizyonu,kamuoyunun aratrlmas ve duyurulmas, kamuoyu oluturulmasna ynelik kampanyalar,propagandalar, mitingler, grevler, protesto yryleri, reklamlar, ekonomi haberleri, vb.)

te yandan, yaplan eitli aratrmalar kitle iletiim aralarnn, siyasal bilinci ve kanaatlerioluturmada etkili olduklarn ortaya koymutur. Ancak kitle iletiim aralar toplumun siyasal olarakbilgilendirilmesinde ve eitli kararlara yneltilmesinde bir tekel konumunda deildir.

Kitle iletiim aralar, bir yandan siyasal evrenin resmini izerken, bir yandan da toplumdaki teki etkimerkezlerinden, kanaat olumas iin bireylere ipular iletirler. Kitle iletiim aralarnn balcazellikleri, uzaktaki olaylar, ksa bir sre iinde, byk kitlelerin yaknna getirebilmeleri, onlarndnyalarna sokabilmeleri, bu olaylar sunu ve yorumlama biimleriyle bireylerin kanaatlerine ynverme olanana sahip bulunmalardr.

Ama, bireyi iinde bulunulan (yaanan) evre, toplum, lke ve dnyadaki gelien olaylar konularndaaydnlatmak, kanaatlerini deitirmek ya da glendirmektir.

Bylece kitle iletiim aralar, bireyin edilgen bir ekilde, kenarda, olaylardan habersiz kalmasna izinvermeyerek, dolayl yoldan da olsa ynetime, kararlara, gelimelere katlmasn salarlar. Bu anlamdahaber medyas, toplum olaylarn yanstma ilevinin yan sra toplumsal gcn (iktidarn) kurulduu,

ina edildii aralardr.

2.3. Medyann Gc

ada iletiim diye de adlandrlan kitle iletiiminin gereklemesi iin, belirli nkoullarn olumasgereklidir.

a) Bunlardan biri, toplumun belirli teknoloji ve retim dzeyine ulam olmas kouludur.

b) kinci koul ise toplumda, kitlesel olarak retilen iletileri tketecek bir kitlenin olumas gerekliliidir.

c) Ancak bu kitlenin, iletileri satn alabilecek ekonomik koullara sahip bulunmas;

d) Ayrca sz konusu kitlenin iletilere srekli gereksinim duymasn salayacak belirli eitim dzeyindeolmas da gereklidir.

Bylece yeni oluan toplumsal biimlenie ve retim teknolojisine kout olarak iletiim aralar dagelimekte, karlkl bir etkileim sreci iinde, toplumsal gelimede bir etken olarak yer almaktadrlar.Bu sre iinde oluan iletiim kurulular da giderek bir toplumsal-siyasal ve ekonomik g esinitelii kazanmaktadrlar.

Gnmzde iletiim olgusu, her ynyle ekonomiyle i ie gemi durumdadr. Haber ve bilgi ak,ekonomik kararlarn, verimlilik ve etkinlik ilkeleri gzetilerek alnmasnda nem tamaktadr. Bunedenle ulusal ve uluslararas pazarlardaki koullar hakknda yeterli bilgiye sahip olmadan, ticari

etkinliklerde bulunmak olas deildir.


26/183

Bunun yan sra haber ve bilgiye gereksinim duyanlarn says arttka, iletiim kurumlarnn kendileride gerekletirdikleri yatrmlar, yarattklar istihdam ve lke ekonomisine katklaryla, ulusalekonomide kmsenmeyecek bir sektr olarak yer almaya balamlardr.

Medya kurulularnn nemli bir zellii de byklkleridir. Bnyelerinde ok sayda kii istihdamederler ve cirolar ok yksektir. Bu nedenle retim srecinde ok iyi donanmlara sahiptirler. Medya

kurulular genel olarak dikey btnlemilerdir. Yani, hiyerarik olarak tek bir holding irkete doruyaplanmlardr; genellikle bu irketleri tek bir patron ynetmektedir.

Medya kurulular birbirlerinden ok farkl alanlarda alyor olsalar bile, karlarn en st dzeyekartmak iin ulusal ve uluslararas ibirlii yapabilirler. Bu ibirlii, bazen de tam ortaklk olarakortaya kar.

zetle, tekel, byklk, dikey btnleme, holdingler, eitlilik, ok ulusluluk, ibirlii, retim vefinans, rn datmnda denetim ve egemenlik, medya kurulularn nitelemek iin kullanlabilecekkelimelerin balcalardr.

Bir yandan da medyann gc, bireyin dnce ve fikirlerinin temel kayna olabilmesi, dnya

grn biimlendirebilmesi gereinde yatmaktadr. Medyaya bu gc kazandran gerek nedir?Buna verilebilecek cevaplardan biri de sahip olduu ekonomik gtr. Medya endstrisinin,barndrd i gc, kapasite ve sahip olduu teknolojik g, onun ekonomik gcn de ifade etmektir.

te yandan, gnmzde byk aile paralandndan, ailenin bireyi ve toplumu etkileme gc, eskiyeoranla azalmtr. Yakn evre ilikilerinin etkisi de kentlemenin ve sanayilemenin getirdii yapsonucu, hemen hemen hi kalmamtr. Bu erevede gnmz toplumu iin kitle iletiim aralar, okynl etkilerin ve vazgeilmez alkanlklarn merkezi haline gelmitir.

Bylece medya, kltr retiminin ve datmnn temel aralar ve kanallar olarak belirginlemitir.Ancak medya ieriinde, reklam verenlerin yani uluslararas sermayenin belirleyicilii, bu sektrdekigeliim srecini, kamu yararna olmayacak bir biimde etkilemitir.

Bylece insanlar etkilemek ve bu yolla temel eilimlerini deitirerek yeni bir kiilik potasndakotarmak, ada kitle iletiim aralarnn olaan ileri arasnda yer almtr. Bu sre, olumlu birbiimde deerlendirilmesi halinde, lke ekonomisinin gelimesine katk olarak sonulanabilecektir.

Kitle iletiiminin amac, birok lkedeki anayasada, genellikle her lkedeki basn kanunlarnda, olkenin zelliklerine gre yer alr. Ancak yer al biimi, ou kez dorudan kalknmayla deil delkenin genel karlar, toplumsal deerler ve kiisel haklarla ilikilendirilir. Bunun yan sra eitlilkelerdeki basn ahlak yasalarnda da bu konuda genel ifadeler bulunmaktadr.

2.4. letiimin levleri

MacBride Raporunda, iletiimin ilevleri sekiz balk altnda toplanmtr. Bu ilevlerin yerine getirilme

yntemleri, lkeden lkeye farkllklar gsterse bile, sz konusu bu sekiz enin tmne, deiikbiimlerde de olsa her lkede rastlamak mmkndr. Bunlar:

a) Haber ve Bilgi Salama:

Kitle iletiim aralar olaylar ve koullar hakknda haber, dolaysyla bilgi aktararak; yerel, yresel,ulusal ve uluslararas koul ve gelimelerin anlalmasn; birey ve kitlelerin bunlara bilerek tepkidebulunmalarn salayabilirler. Bu ilev haberlerin, verilerin, imgelerin, gr ve yorumlarn, zetleeylem ve sylemlerin toplanmasn ve ilem grmesini ierir.

b) Toplumsallatrma:

Bireylerin, toplumlar hakknda genel bilgi ve deerleri edinerek, toplumsal yaamn bir paras halinegelmelerinde, kitle iletiim aralarnn nemli bir yeri bulunmaktadr.


27/183

c) Gdleme:

Kitle iletiim aralarnn, toplumlarn belirledikleri amalar aklayarak ve bunlar sahiplenmeyizendirerek, bireylerin topluluk yaamna olduu gibi, bu amalara ulamak iin harcanan abalara dakatlmalarn salama ilevidir.

) Tartma Ortam Hazrlama:

Kitle iletiim aralar, bireylere toplumun deerlerini aktarmann ve onlar toplumsal amalar ynndeharekete geirmenin yan sra hazrlayabilecekleri bir tartma ortamyla bu toplumsal deer veamalara aklk kazandrabilirler; bunlarn gelimelerine katklarda bulunurlar.

d) Eitim:

Kitle iletiim aralar bilgi aktarrken, doal olarak toplum yelerinin bilgi dzeylerini, yetenek vebecerilerini daha st dzeye karmalarna yardmc olacaktr.

e) Kltrn Gelimesine Katk:

Kltrn, gerek tantm ve gelitirilmesinde gerekse kltr mirasnn korunmasnda, kitle iletiimaralarnn nemli grevleri vardr.

f) Elendirme:

Kitle iletiim aralar, toplumsal yaamn baskc srecinden bunalan bireylere, hoa zamangeirtmenin yan sra dinlenme olanaklarn, daha ucuz ve eitlilik iinde sunabilirler.

g) Btnletirme:

Saylan ilevlerin yerine getirilmesiyle toplumdaki bireyler ve gruplar arasndaki ilikiler geliecek;onlarn, toplumlarn olduu kadar, birbirlerini de tanmalar ve anlamalar iin gerekli bir ortamdoacaktr. Bylece iletiim aralar, btnletirici bir ilev de grm olacaklardr.

2.5. Haber ve teki Malzemeler

Kitle iletiim aralar, ilevlerini yerine getirirken, yalnzca haber unsurunu kullanmazlar. Sz konusuhaber ya da haberlere bal kanaatleri, duygu ve ynelimleri daha iyi dzenlemek; onlarglendirmek; ortak bir dncede, eylemde ve tavrda toplamak iin syleilerden, rportajlardanyararlanrlar; gndemi izleyen deneyimli ve gzlemci ke yazarlarnn, sunucularn, yorumcularndeerlendirmelerini, analizlerini, makalelerini kullanrlar.

Btn bunlar, en hoa gidecek ve en etkili biimde sunmak iin de fotoraflar, grntler, grafikler,

tablolar gibi grsel tasarmlarla desteklenir. Bylelikle toplumda, ortak kanaatlerin, duygu ve taleplerinolumasna yardmc olunur. Sonuta kitle iletiim aralar, uzun dnemde bireyi ve dolaysylatoplumu eitir; yaamn bir paras, bir orta klarlar.

Toplumsal uzlama, bar ve demokrasinin gelimesi de bylelikle hz ve nefes kazanm olur. Bunedenle artk sz konusu olan dnlenlerin yazlmas deil, okurun bilincinde olduu ya da olmadgereksinimlerinin karlanmasdr.

Gnmz toplumlarnda, toplumsal iletiimin nemli kesiti, yani haberin, en genel anlamyla kltrntopluma yaym, datm, zel olarak bu ama iin gelitirilen aralar yoluyla gereklemektedir.

Bu erevede, bireylerin hangi haberden haberdar olup olamayacaklar onlarn dnda belirlenmekte,

hayat haberdir denilerek, hayattan bihaber olmann koullar yaratlmaktadr.


28/183

te yandan, kitle iletiim aralarnn hedef kitlelerinin dikkatini ekmek iin kullandklar yntemlerinyan sra sz konusu kitlenin bilgilendirilmesi iin oluturulan mesaj ieriklerinin yaps da aratrmakonusu yaplmaldr.

zellikle siyasal ierikli haber ve bilgilerin verilmesinde medya profesyonellerinin hangi oranda meslekiahlak ilkelerine bal kaldklar, oluturulan ieriklere nyarg ve ideolojilerin ne oranda yn verdii,

haberin yeniden yaplandrlmas srecinde toplumsal sorumluluk duygusunun hangi lde etkiliolduu da tartma konusu olmaktadr.

2.6. Kitle letiim Aralarnn Temel zellikleri

Media, asl Latince olan oul bir kelimedir. Tekili ise mediumdur. Medium temelde; ara, orta gibianlamlara gelmektedir. Toplumun tmnn ya da nemli bir blmnn alc konumunda olduukitlelere ynelik iletiim, kitle iletiimi, bunu salayan aralar (gazete, kitap, radyo, televizyon,bilgisayar, sinema, dergiler, afiler, vb.) ise kitle iletiim aralar olarak adlandrlmaktadr.

Bir baka deyile yazl, grntl ve szl basn kapsayan, ngilizce'de mass media olaraktanmlanan terim, Trke'ye kitle iletiim aralar olarak evrilmektedir.

Medyann temel ilevi, en geni anlamda, kiilere haber verme, dolaysyla kiileri bilgilendirme olarakzetlenebilir. Kitle iletiim aralar, toplum iinde dzenli olarak yaymlanan dolaysyla hedef kitleninhizmetine verilmi haber ya da bilgi elerinin, dnce ya da kanlarn biim ve koullarnnsomutlatrlm biimidir.

Kitle iletiim aralarnn temel zellikleri; a) Kurumsallama, b) Tekelleme, c) Yabanclama olarakbelirlenmitir.

2.6.1. Kurumsallama

lkel biiminde, bir retici, bir ileti ve bir tketiciden oluan iletiim eylemi, gnmzdeki egemen kitle

iletiim srecinde, eitli ilevlere ayrm ve bu ilevler byk yaplar iinde kurumsallamtr.

Haber ajanslar, kat sanayi, basmevleri, radyo-televizyon istasyonlar, film irketleri, gazeteler,reklam irketleri, datm irketleri ve radyo-televizyon alc-vericileri reten irketler, hep iletiimsrecinde oluan kurumlardr.

Gnmzde giderek karmaklaan iletiim teknolojileri ve getirdikleri youn ekonomik yk, ancakbyk kurumlar tarafndan yrtlebilen iletmeler gerektirmektedir. Bylece iletiim srecini oluturanilevler ayrmakta ve kurumsallamaktadr.

Artk tek bir kii tarafndan, kendi dncelerini yaymak iin karlan, ayn kiinin sahip olduu ilkelbasm aralarnda dizerek bast, ke balarnda datarak srdrd aile gazeteleri gibi iletiimaralar dnlememektedir.

Haberi, haber ajanslar toplayarak verecekler; gazetenin kad, kat sanayini oluturan kamu kurumya da zel kurum tarafndan, byk lde reklam veren irketlerden, reklam kurumlar araclylaelde edilen gelirlerle salanacaktr.

Gazete, belki de sahibinden ayr bir basmevinde baslacak ve ayr datm kurumlar tarafndandatlacaktr. Gazetenin sahiplik kurumuyla yaz ileri kadrosu da ayrlacaktr.

Basnda, yazarlar, muhabirler, teknik alanda alanlar da kurumsallamlardr. Bu erevede, artkkitle iletiim sreci, byk yatrm, olanak, bilgi ve eitim isteyen bir uzmanlam yap srecidir.

2.6.2. Tekelleme


29/183

Bir kiinin ya da bir grubun, bir lkede birka gazeteyi ve dergiyi, televizyon ve radyo istasyonlarn elegeirmesine, concentration ya da tekelleme denilmektedir. letiim alannda, bu tr gelimelerendieyle karlanmakta ve bunlara kar baz nlemler alnmaya allmaktadr.

nk, iletiim konular toplumu ok yakndan ilgilendirir. letiim aralar topluma, ekonomiye vepolitikaya yn verirler. Bu aralarn kimlerin elinde bulunduklarn, nasl ynetildiklerini, kimlere hizmet

ettiklerini ve kimlerce denetlendiklerini bilmek toplumun hakkdr.

Tekelleme, gelimi sanayi lkelerinde, zellikle ABD, Japonya, ngiltere ile Almanya ve Fransa gibibaz Avrupa lkelerinde, ekonomik planda yaygn grlen bir olgudur. Somut anlamda tekelleme,Baz firmalarn byyp gelimesi, daha az byk ya da gl olanlarn, ortadan kaybolmalarbiiminde grlmektedir.

Bu gelimeyi, genel olarak ekonomik sistem yaratmaktadr. Srekli kar aray, iletmelerin ekonomikileyiini zorunlu klmakta; iletmeler aras birlemeler, satn almalar da bu gelimenin doal birsonucu olarak kendini gstermektedir. Ekonomideki bu eilim, o kadar artmtr ki uluslararas halegelen irketlerin gleri, nemli lde gelimitir.

Tekelleme eilimleri, btn gelimi lkelerde ok hzl bir trmanma iindedir. Bu gelime, onlarnekonomik yaplanmalarna da uygun dmektedir. letiim olgusunda tekelleme, temelde u ynlerdegelimektedir:

A) Belirli bir kitle iletiim alannda yatay ve dikey tekelleme: Bir gazete sahibinin btn gazeteleri elegeirmesi ya da gazete, dergi, basmevi, datm irketi ve kitapevlerine el atmas.

B) Bu alanla ilgili alanlara el atlmas: Haber ajanslarnn, kat fabrikalarnn, kltr kurumlarnn satnalnmas.

C) Aralar aras tekellemelere gidilmesi: Bir basn tekelinin radyo-televizyon istasyonlarna, uydu vekablo sistemlerine ve sinema irketlerine el atmas.

Gnmzde uydu sistemleri, radyo ve televizyon sistemleri, sinema ekim ve gsterim teknolojisi, sesve grnt bantlar teknolojisi ve bilgisayar teknolojisi, byk oranda ABD sermayesine dayal, ndegelen gelimi lkelerin sermayelerinin katld ok uluslu irketlerin elindedir.

2.6.2.1. Tekellemenin Sakncalar

zetlemek gerekirse tekelleme, sermaye art, teknolojik gelime ve kalite iyilemesi gibi olumluynlerinin yan sra u sakncalar da dourur:

1) Tekelleme dnce oulluuna kardr. rnein 10 gazetede 300 kii kendi deiik grleriniaklayabiliyorsa, gazete says 5'e indii zaman, gazetelerde dncelerini aklayan kii says da300'den 150'ye der. Zamanla bu say da daralr. Gazetelerde alanlar, bir tek politikaya uymakzorunda kalrlar; oulculuk zamanla yok olur. Basn ve ifade zgrl snrlanr.

2) Tekelleme basnda isizlik yaratr; nk gazete says azalnca iten karmalar balar. Bunun iinde gazeteci ve basn sendikalar, uluslararas gazeteci federasyonlar, yllardr tekellemeye karmcadele etmektedirler.

3) Tekellemenin, gazeteler iin yaratt glklerden biri de alma koullarnn daraltlmasdr.Tekelleen kitle iletiim aralarnn sahipleri ya da yneticileri, basnn en gl imzalarn yksekcretlerle kendi gazetelerine transfer ederler. Bamsz gazetelerde alan baz gazeteciler, okekici cretlerle karlanca bazen buna kar koyamazlar. Tekel sahipleri, zaman zaman hkmetinisteklerine uyarak gl kalem sahiplerini satn almaya ynelirler. Ama, zgr ve bamsz kalemlerikrmak olabilir.


30/183

4) Tekellemede, iletiim aralar, basn dnyasnn dnda sivrilmi kiilerin ya da gruplarn elinegeebilir. Basn krallar, mutlaka gazetecilikten gelme kiiler deillerdir. Bunlar, her eyden nce i veticaret dnyasnda, bankaclkta, yap ve ihale ilerinde, endstri dallarnda byk kazanlar eldeederek ulusal apta, bazen de uluslararas apta imparatorluklar kurmu kiilerdir.

5) Tekellemelerin yaratt sonulardan bir bakas da bu gruplarn, ok uluslu ortaklklarn karlarna

hizmet etmeleridir. Gnmzde btn liberal-kapitalist lkelerde, en byk ortaklklar ok ulusluortaklklara dnmtr. eitli sanayi dallarnda, elektronik ara retiminde, bankaclkta,madencilikte, tamaclkta, silah retiminde, reklamclkta ve imdi de iletiimde bunun eitli rneklerigrlmektedir.

Ayrca banka, pazarlama irketi, TV yayncl, turizm iletmecilii, sigortaclk gibi iler de tekelgruplarnn kurulular arasnda yer aldndan; bu kar ilikileri, basn ahlakn olumsuz yndeetkilemektedir.

2.6.2.2. ok Gazete ok Ses mi?

Gruplarn ok sayda gazete yaymlamas, ok ses anlamna gelmemektedir. Genelde ayn, benzer

ve yakn grler deiik cmlelerle aktarlmakta, demokrasiye herhangi bir katks olmad gibi,okurlarn tek ynl bilgilendirilmesi yznden, bireylerin doru bilgilere ulama hakk yara almaktadr.

Medyada hzlanan tekelleme eilimi sonucu oluan mali yap iin de trilyonlarla ifade edilenrakamlara gereksinim duyulmaktadr. Bu durum medyann, ilan ve sat gelirleri dnda, bakakaynaklar bulmasn zorunlu klmaktadr. Bu kaynaklar, medyaya siyasal iktidar tarafndan, tevikler,krediler ve kamu ilanlaryla salanmaktadr. Ancak devreye sokulan bu kaynaklarn bedeli, siyasaliktidarlarn ve politikaclarn desteklenmesi yoluyla denmektedir.

Tekellemenin getirdii en byk saknca, bir sre sonra yine tekellemeyi artrmasdr. Byyen,devleen medya kurulular karsnda, ayn olanaklar bulamayan medya kurulularkaybolmaktadrlar.

Bu ayn zamanda, medya kurulularnn saysnn snrl kalmas anlamna gelmektedir. stelik saylarsnrl kalan medya kurulular, giderek birbirlerine benzemektedirler. oulculuu zedeleyen bugelime, kukusuz zgr dncenin de snrlarn daraltacaktr.

2.6.2.3. Tekelleme ve Yerel Basn

Yakn zamana kadar yalnzca ulusal ya da daha doru bir deyimle yaygn basn ilgilendirdii sanlanya da varsaylan tekelleme, gnmzde, yerel basn iin de sz konusu olmaya balamtr.

Nitekim Trkiye'de 1970'li yllarda grlen ve eitli nedenlerle uygulamaya bir sre ara verilen yerelgazetelerin yaygn basn tarafndan satn alnmas, Avrupa lkelerinde istikrarl bir biimdesrdrlmektedir.

Bu gelime, Trkiye'deki mevcut durumun aksine, Avrupa'nn birok lkesinde, yerel ve blgesel basntirajnn, yaygn basn tirajnn ok zerinde olmasndan kaynaklanmaktadr.

rnein Fransa'da, 1939 ylnda, yaygn basnn toplam tiraj 6.500.000 iken, yerel ve blgesel basnntoplam tiraj 5.200.000 olarak belirlenmitir.

kinci Dnya Sava sonras, yerel ve blgesel basn byk bir atlm yaparak 9.165.000'lik bir tirajaulamtr. Ayn dnemde yaygn basnn toplam tiraj 5.959.000'de kalmtr.

Gnmz Fransas'nda, yerel ve blgesel basnn toplam tiraj, yaygn basnn tirajnn yaklak katdr. Birok Avrupa lkesinde benzerlerine rastlanan bu tablo da tekelci yaygn basn patronlarnn

ilgisini ekmektedir.


31/183

2.6.3. Yabanclama

Kitle letiim srecinin yapsn belirleyen nc olgu yabanclamadr. Srecin kurumsallamas,iletiimin temel elerinin birbirine yabanclamas sonucunu dourmaktadr.

Ayrca iletiim, artk zaman ve mekan olarak da reticisine yabanclamtr. Bir makalenin yer alaca

gazete sayfas ve giderek o sayfadaki konumu, iletiimin anlamn deitirebildii gibi, bir filmingsterim koullar ya da bir televizyon dizisinde araya giren reklamlar, nce ve sonraki programlar,alcnn bulunduu evre, iletiyi, retildii koullara yabanclatrmaktadr.

Bu arada, evredeki gereklerin aktarlmasna dayanan iletiim sreci, zellikle televizyon gibiaralarda, tmyle bu gereklerden koparlabilmektedir. Bir iletinin, basnda ya da televizyondaaktarlmasnn tad anlam, artk kendiliinden deimektedir. McLuhan'n deyiiyle artk arailetidir (The medium is the message).

Dnya tarihinde hibir iktidar sahibi, kitle iletiim aralarn ynlendiren kiilerin elinde bulundurduklarolanaklara sahip olmamtr. stelik bu iktidar, hi de soyut bir iktidar deildir; bu iktidar elle tutulur,gzle grlr bir biimde evlere girmekte; ailenin tm fertlerini etkileyerek, milyonlarca insann zihnini

denetim altnda tutmaktadr.

Kitle iletiim aralaryla nce bir dnya imaj izilmekte, ardndan da izilen bu imaj hakknda nednlmesi gerektii, kitlelere dayatlmaktadr. Bir baka deyile, zerinde dnlecek dnya da budnya hakknda dnlebilecek eyler ve dnce biimleri de kitle iletiim aralarn ynetenlertarafndan belirlenmektedir.

Hangi haberlerin bize ulatrlmas gerektiine, hangi srayla ulatrlacana, dnya imajmzn, hangikelimelerle izileceine, hep bizim dmzda, yzlerini bile grmediimiz bu insanlar karar veriyorlar.Bununla da yetinmiyorlar; bize ulatrdkla

GAZETECİLİĞİN TEMEL İLKELERİ

Documents

Transcript of GAZETECİLİĞİN TEMEL İLKELERİ