Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich

Pytania o przyszłość polskiej wsi

Podsumowanie ogólnopolskiej debaty Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich

Warszawa 2010

1

2

Od wydawcy:

W wielu krajach Unii Europejskiej toczy się obecnie dyskusja na temat przyszłego kształtu polityki wobec obszarów wiejskich. Wiąże się ona z przygotowywaniem nowego budżetu na lata 2014-2020 i dyskusją na temat miejsca jakie powinna w nim zajmować polityka rozwoju lokalnego (w tym rozwoju obszarów wiejskich).

W Polsce publiczna dyskusja o przyszłości wsi ogranicza się zwykle do kwestii rozwoju rolnictwa, pozostałym problemom związanym z rozwojem obszarów wiejskich poświęca się zazwyczaj mniej uwagi. W dodatku głos w tej dyskusji zabierają najczęściej eksperci i politycy, natomiast bardzo rzadko jest w niej słyszalny głos samych mieszkańców wsi.

Podejmując pod koniec 2008 roku inicjatywę przeprowadzenia debaty „Pytania o przyszłość pol-skiej wsi”, Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich chciało zmienić ten stan rzeczy i sprawić, że głos społeczności wiejskich zostanie usłyszany. Dlatego stworzyliśmy różnym środowiskom możliwość uczestniczenia w debatach na poziomie regionalnym, a następnie zaprezentowania i podsumowania głosów w dyskusji w konferencji ogólnopolskiej.

Zdajemy sobie jednak sprawę, że osoby i organizacje działające na rzecz wsi najbardziej wyraziście przemawiają nie poprzez dyskusję, ale poprzez działanie na poziomie lokalnym. Z tego względu zapis dyskusji zdecydowaliśmy się uzupełnić prezentacją przykładów, w jaki sposób lokalne społeczności w praktyce poszukują odpowiedzi na „pytania o przyszłość polskiej wsi”.

Pragniemy tą drogą wyrazić podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniej-szej książki – przede wszystkim organizacjom członkowskim FAOW, które były współorganizatorami debat regionalnych oraz tym, które udostępniły materiały do opracowania przykładów; prelegentom, uczestnikom i moderatorom paneli, a także osobom i organizacjom które w różnych formach zabrały głos w dyskusji; pracownikom Sekretariatu FAOW; i wreszcie organizacjom które dofinansowały pro-jekt, bez których pomocy nie byłoby możliwe zorganizowanie całego przedsięwzięcia.

Mamy nadzieję, że dzięki naszej debacie i publikacji kształt przyszłej polityki wobec wsi będzie bliższy potrzebom i oczekiwaniom społeczności wiejskich.

Zarząd Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich

�

4

Spis treści

Wprowadzenie: Jak usłyszeć głos społeczności wiejskich? ...............................................................7

Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi? ..........................................................................11

Pytanie 2: Co wieś oferuje miastu poza produkcją rolną? Jakie inne funkcje gospodarstw rolnych powinny być wspierane i finansowane? .......................................21

Pytanie 3: Jak wyrównać szanse edukacyjne mieszkańców wsi? Jaki model edukacji szkolnej i przedszkolnej? Jakie najważniejsze wyzwania dla edukacji dorosłych?........�5

Pytanie 4: W jakiej wsi chcemy żyć i jaką pozostawić następnym pokoleniom? Jak pomóc mieszkańcom wykorzystać walory krajobrazowe i środowiskowe? Jak wprowadzić ład w przestrzeni wiejskiej? .................................................................43

Pytanie 5: Jak wzmacniać aktywność społeczną mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji? ............................................................................................47

Pytanie 6: Co należy uczynić, aby środki publiczne – krajowe i unijne były efektywnie wykorzystane dla rozwoju obszarów wiejskich? Jak zapewnić uwzględnienie lokalnych priorytetów? ....................................................5�

Lokalne sukcesy inspiracją dla przyszłej Polityki wobec wsi. ..........................................................6�

Aneks - Lista czlonkow FAOW .........................................................................................................64

5

6

Wprowadzenie: Jak usłyszeć głos społeczności wiejskich?

Niniejszy rozdział przedstawia założenia inicjatywy Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich, której celem było przeprowadzenie ogólnopolskiej debaty na temat przyszłości wsi z udziałem społeczności wiejskich.

Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich (FAOW) jest ogólnopolskim porozumieniem organizacji działających na rzecz wsi, funkcjonującym w formie związku stowarzyszeń1. Jego członkami są za-równo duże ogólnopolskie organizacje jak i małe organizacje lokalne. FAOW aktywnie wspiera też współpracę na poziomie regionalnym i krajowym Lokalnych Grup Działania powstałych dzięki progra-mowi LEADER.

FAOW stara się pełnić rolę „głosu organizacji wiejskich”, między innymi poprzez uczestnictwo swo-jego przedstawiciela w komitetach monitorujących wydatkowanie środków unijnych na rozwój wsi, wy-pracowywanie dokumentów konsultacyjnych i projektów stanowisk i umieszczanie ich na stronie www.faow.org.pl oraz prowadzenie forum dyskusyjnego i wydawanie biuletynu. Jest również członkiem mię-dzynarodowych sieci zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich, w szczególności sieci PREPARE (Partnership for Rural Europe – Partnerstwo dla Wsi Europejskiej) oraz ERA (European Rural Allian-ce). Dzięki temu organizacje będące członkami FAOW mają możliwość uczestniczenia w debacie na temat Wspólnej Polityki Rolnej i polityki wobec obszarów wiejskich na poziomie Unii Europejskiej, a także dowiadują się jak przebiega dyskusja o polityce wobec wsi w innych krajach członkowskich.

Także w Polsce rozpoczęła się debata nad kształtem polityki wobec wsi, jednak koncentrowała się ona przede wszystkim na kwestiach związanych bezpośrednio z produkcją rolną. Ponadto w dyskusji zabierali głos najczęściej eksperci i politycy, natomiast niezmiernie rzadko był w niej słyszalny głos przedstawicieli samych mieszkańców wsi. Niepokojący był także fakt, że dyskusje na temat polityk unijnych zwykle ograniczały się do analizowania wysokości kwot przeznaczonych na poszczególne dziedziny oraz tempa ich wydatkowania, natomiast w znacznie mniejszym stopniu rozważane były cele, na jakie mogą być przeznaczone środki publiczne (w tym unijne) oraz alternatywne sposoby ich wydatkowania dla wsparcia przemian zachodzących na wsi.

Dlatego wiosną 2008 roku zarząd FAOW podjął decyzję o przeprowadzeniu ogólnopolskiej de-baty pod hasłem „Pytania o przyszłość polskiej wsi”. Do prac przygotowawczych zostali zaproszeni przedstawiciele organizacji członkowskich FAOW oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wy-pracowano sześć kluczowych pytań i zaproszono przedstawicieli społeczności i organizacji wiejskich do udzielenia na nie odpowiedzi. Pytania zostały zamieszczone na stronie FAOW i w biuletynie, tak aby uczestnicy spotkań regionalnych i konferencji ogólnopolskiej mogli przygotować swoje opinie i stanowiska.

Osią debaty były następujące pytania:1. Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa?

Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi?2. Co wieś oferuje miastu poza produkcją rolną? Jakie inne funkcje gospodarstw rolnych powinny

być wspierane i finansowane?3. Jak wyrównać szanse edukacyjne mieszkańców wsi? Jaki model edukacji szkolnej i przedszkol-

nej? Jakie najważniejsze wyzwania dla edukacji dorosłych?4. W jakiej wsi chcemy żyć i jaką pozostawić następnym pokoleniom? Jak pomóc mieszkańcom wy-

korzystać walory krajobrazowe i środowiskowe? Jak wprowadzić ład w przestrzeni wiejskiej?5. Jak wzmacniać aktywność społeczną mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji?6. Co należy uczynić, aby środki publiczne – krajowe i unijne – były efektywnie wykorzystane dla

rozwoju obszarów wiejskich? Jak zapewnić uwzględnienie lokalnych priorytetów?

1 Lista członków FAOW znajduje się na końcu niniejszego opracowania.

7

Dla ułatwienia przedstawicielom społeczności wiejskich bezpośredniego udziału w dyskusji, na przełomie 2008 i 2009 roku zorganizowano trzy spotkania regionalne w różnych miejscach Polski. Or-ganizatorami spotkań regionalnych byli działający w danym regionie członkowie FAOW2, a także inne podmioty zainteresowane przyszłością wsi (np. izby rolnicze, władze regionalne i lokalne). Spotkania odbyły się w Kielcach, Zamku Bierzgłowskim koło Torunia oraz we Wrocławiu.

Każda z debat regionalnych obejmowała, obok prezentacji pytań i wystąpień zaproszonych gości, także pracę w grupach tematycznych. W ten sposób stworzono możliwość wypowiedzenia się więk-szej liczbie osób, w tym także mniej doświadczonym uczestnikom. Poniższa tabela pokazuje ile osób i z jakich środowisk uczestniczyło w spotkaniach regionalnych:

Organizacje pozarządowe Kielce Zamek Bierzgłowski Wrocław RAZEM

Organizacje pozarządowe 7 2� 11 41

w tym: LGD 2 14 4 20

Rolnicy �7 7 � 47

Samorządy 6 21 15 42

Inst. publiczne* 8 19 8 35

Media, pozostali 0 4 7 11

Razem uczestnicy 58 74 44 176

*Urzędy marszałkowskie, wojewódzkie urzędy pracy, ośrodki doradztwa rolniczego, uczelnie

Zainteresowanie debatą było duże, a liczba uczestników przekroczyła planowaną. Na uwagę za-sługuje fakt, że mimo zróżnicowania regionalnego, wnioski wypracowane na poszczególnych spotka-niach były bardzo podobne. Zgłoszone propozycje nie stanowiły bezpośrednich rekomendacji dla poli-tyki wobec wsi, ale układają się w wyjątkowo spójny i wyrazisty obraz tego, jakiej wsi chcą uczestnicy debaty. Zawierają też bardzo dużo praktycznych pomysłów na działania, jakie można podejmować na poziomie lokalnym.

2 Organizatorem spotkania w Kielcach był Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu oraz Świe-tokrzyska Izba Rolnicza; w Zamku Bierzgłowskim - Lokalna Grupa Działania Fundacja „Ziemia Gotyku”; we Wrocławiu - Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”

Wrocław17.02.2009

Kielce19.12.2008

Toruń (Zamek BIerzgłowski)13.01.2009

8

Po spotkaniach regionalnych, w dniu 4 marca 2009 roku, odbyła się ogólnopolska konferencja „Py-tania o przyszłość polskiej wsi”. Współorganizatorem był Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, a honorowym patronatem objął konferencję Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W konferencji wzięły udział 103 osoby: 59 przedstawicieli organizacji wiejskich (w tym 13 przedstawicieli Lokalnych Grup Działania), 2 przedstawicieli samorządów, 22 przedstawicieli instytucji publicznych, takich jak Mini-sterstwo Rolnictwa, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ośrodki doradztwa rolniczego i uczelnie oraz 20 przedstawicieli innych grup, wśród nich m.in. attache rolni z ambasad krajów UE, media i rolnicy.

Opinie organizacji wiejskich wyrażone w trakcie spotkań regionalnych i ogólnopolskiego zostały wzbogacone o wypowiedzi działaczy na poziomie lokalnym w wybranych społecznościach wiejskich, dzięki realizowanemu równolegle przez FAOW projektowi „The European Rural Voice”. Projekt ten, finansowany ze środków UE, obejmował przeprowadzenie przez organizacje z Polski, Czech, Sło-wacji, Finlandii, Litwy i Łotwy spotkań wiejskich, pozwalających na zebranie pomysłów mieszkańców wsi na temat przyszłości poprzez lokalne spotkania, Projekt miał też przyczynić się do wzmocnienia demokracji i budzenia świadomości obywatelskiej mieszkańców wsi.

Jednym z efektów dyskusji podsumowującej spotkania regionalne i konferencję ogólnopolską była decyzja zarządu FAOW, aby publikację upowszechniającą wyniki debaty uzupełnić o konkretne przy-kłady działań lokalnych, które pokazują, jak społeczności wiejskie wcielają w życie swoje inicjaty-wy i pomysły związane z przyszłością polskiej wsi. W drugiej połowie 2009 roku dokonano wyboru 10 takich przykładów odnoszących się do sześciu zadanych w debacie pytań.

W kolejnych rozdziałach niniejszej publikacji opisujemy: - jakie zagadnienia były poruszane w odniesieniu do poszczególnych pytań w trakcie spotkań

regionalnych;- czego dotyczyła dyskusja w trakcie konferencji w danym obszarze tematycznym;- przykłady działań lokalnych odnoszących się do poszczególnych pytań, zgłoszone przez orga-

nizacje członkowskie FAOW.

W trakcie konferencji ogólnopolskiej dyskusja o przyszłości wsi toczyła się w ramach trzech paneli: pierwszy z nich dotyczył pytań 1 i 2, drugi – pytań 3 i 4, a ostatni – pytań 5 i 6. Także uczestnicy dysku-sji zabierali często głos na więcej niż jeden z tematów jednocześnie; dlatego w następnych rozdziałach nie zawsze było możliwe dokonanie precyzyjnego podziału materiału uzyskanego w trakcie debaty między poszczególne pytania.

Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich pozyskało środki na realizację debaty z Fundacji Wspoma-gania Wsi, Funduszu Partnerstwa oraz Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej. Członkowie Zarządu FAOW oraz organizacje członkowskie wniosły także znaczący wkład w postaci pracy własnej oraz pomocy w zapewnieniu sal na spotkania, poczęstunków itp., bez którego (przy łącznej kwocie pochodzącej od sponsorów nie przekraczającej 30.000 złotych) zrealizowanie tak dużego przedsię-wzięcia nie byłoby możliwe.

9

10

Pytanie 1: Jakie źródła utrzymania dla mieszkańców wsi? Ilu z nich będzie mogło utrzymać się z rolnictwa? Jak skuteczniej tworzyć pozarolnicze źródła dochodu dla mieszkańców wsi?

W trakcie spotkań regionalnych w odpowiedzi na powyższe pytanie uczestnicy zwracali uwa-gę przede wszystkim na następujące kwestie:

- Rolnictwo – pozostaje ważnym źródłem utrzymania mieszkańców wsi, ale nie jest już głów-nym kołem napędowym gospodarki wiejskiej. Między gospodarstwami rolnymi występuje duże zróżnicowanie, inne funkcje pełnią gospodarstwa duże, towarowe, inne natomiast – małe gospodarstwa produkujące głównie na samozaopatrzenie. Polityka wobec wsi po-winna wyraźnie rozróżniać te dwie grupy i przygotować dla nich odmienne instrumenty oddziaływania.

- Wspólna Polityka Rolna UE powinna być zachowana, ale jej kształt musi ulec zmianie. Ważne jest, aby wszyscy producenci rolni w UE mieli jednakowe warunki gospodarowania niezależnie od tego w jakim kraju działają. Kwoty dopłat są mniej istotne niż stabilność warunków gospodarowania i przewidywalność polityki, przy czym oprócz polityki unijnej niezbędna jest konsekwentna polityka krajowa.

- Rolnicy potrzebują nowoczesnych systemów ubezpieczeń oraz przyjaznych rozwiązań prawnych, dostosowanych także do specyfiki małych producentów.

- Potrzebne jest nowe rozumienie i dowartościowanie pojęć takich jak „konkurencyjność” i „jakość” (mogą one obejmować także takie cechu towaru jak np. walory smakowe); waż-ną rolę mogą tu odegrać działania o charakterze promocyjnym i informacyjnym.

- Obok działań adresowanych do producentów rolnych niezbędne są różne formy wsparcia dla różnicowania działalności i tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem; w tym zakresie po-trzebne jest zapewnienie lepszej niż dotychczas równowagi między wspieraniem rolnictwa i działalności pozarolniczej.

- Polityka wobec wsi powinna w większym niż dotychczas stopniu uwzględniać rolę rynków lokalnych i wzmacniać lokalne więzi gospodarcze.

- Płatności bezpośrednie oraz wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospo-darowania pełnią ważną rolę socjalną, a nie ograniczają się jedynie do zwiększenia docho-dów rolników i podniesienia konkurencyjności ich gospodarstw

Na konferencji w dniu 4 marca zagadnienia odnoszące się do pierwszego z pytań poruszano przede wszystkim w ramach pierwszego panelu dyskusyjnego, w którym wzięli udział: Katarzyna Sabarańska (Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa FDPA), Bożenna Wójcik (Instytut na Rzecz Ekorozwoju), oraz Jerzy Wilkin (Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN). Moderatorem panelu był Ryszard Zarudzki, członek Zarządu FAOW.

W opinii moderatora panelu, podstawowym warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich różnorodności, przede wszystkim poprzez wzbogacanie struktur społeczno-gospodarczych. Nadal uważa się, że polska wieś jest zdominowana przez rolnictwo. Z tego też względu zwraca się coraz większą uwagę na potrzebę rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarczych, tj. usług, turystyki, mieszkalnictwa, leśnictwa, rzadziej przemysłu

11

Pozarolnicza działalność gospodarcza na obszarach wiejskich rozwija się bardzo nierówno-miernie. Podmioty gospodarcze o charakterze nierolniczym wykazują największe zagęszcze-nie w województwach zachodnich (zachodniopomorskie, dolnośląskie, lubuskie i wielkopolskie) oraz mazowieckim i śląskim. Z kolei najmniejsze nasycenie takimi podmiotami występuje wzdłuż wschodniej granicy kraju (podkarpackie, lubelskie, podlaskie). Tempo rozwoju działalności po-zarolniczej jest dużo większe w gminach miejsko-wiejskich niż wiejskich. Liczba podmiotów z zakresu usług rynkowych w przeliczeniu na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym wynosiła na terenie gmin wiejskich – 476, a na terenie gmin miejsko-wiejskich – 708.

Największa koncentracja podmiotów pozarolniczych ma miejsce w strefach podmiejskich du-żych miast oraz na obszarach atrakcyjnych turystycznie. Ich liczba w przeliczeniu na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym przekracza tam na ogół wartość 1000. Najliczniejszą grupę stanowią podmioty z zakresu usług (w tym głównie handlu) oraz działalności produkcyjnej. O skali rozwoju działalności pozarolniczej na wsi mówi przede wszystkim udział zatrudnionej w niej ludności. Natomiast największy odsetek zatrudnionych w rolnictwie jest we wschodnich województwach: lubelskim, podlaskim, podkarpackim i świętokrzyskim, najmniejszy zaś w zachodnich: lubuskim, dolnośląskim, zachodniopomorskim.

Szczególną uwagę należy poświęcić obszarom ubóstwa, które nie posiadają wewnętrznych zasobów umożliwiających rozwój nowych funkcji gospodarczych. Należą do nich obszary opóź-nionego rozwoju, tereny popegeerowskie oraz obszary peryferyjne. Największą kumulacją barier rozwojowych charakteryzują się obszary wiejskie wschodniej części kraju, Gór Świętokrzyskich i części Mazowsza.

Prof. Wilkina w swoim wystąpieniu w panelu nawiązał do długookresowego trendu kurczenia się działalności typowo rolniczej na wsi oraz zmian struktury zatrudnienia na wsi (rośnie zatrudnienie w działach pozarolniczych). Utrzymanie rolnictwa – zdaniem prof. J.Wilkina – zależy od żywotności społeczno-ekonomicznej wsi. Wartością członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest stabilizacja polityki wobec wsi, stabilne zasilanie finansowe, w tym działalności pozarolniczej na wsi.

Pani Katarzyna Sabarańska przedstawiła strukturę źródeł dochodów gospodarstw rolnych. Stwierdziła, że 38% gospodarstw utrzymuje się z pracy najemnej, 37% ze świadczeń socjal-nych i społecznych, 15% z rolnictwa i jedynie 8% z pozarolniczej działalności gospodarczej. W ostatnich latach na obszarach wiejskich odnotowano znaczący spadek liczby osób aktyw-nych zawodowo (powyżej 15 lat) 72% do 56%. Wiejskie gospodarstwa domowe są w gorszej sytuacji niż w miastach, jedna czwarta żyje poniżej granicy ubóstwa. Panelistka nawiązała do struktury branżowej firm funkcjonujących na terenach wiejskich: 40% zajmuje się handlem, 20% produkcją, 10% transportem, 6% turystyką i 12 % usługami (z uwagi na wzrastająca liczbę osób osiedlających się na terenach wiejskich ten odsetek może w najbliższym okresie wzros-nąć). Przyczyny, które ograniczają przedsiębiorczość na wsi, według doświadczeń Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa to:

• niedostateczny dostęp do informacji,• niski poziom edukacji i wykształcenia,• wpływ otoczenia na podejmowane decyzje, • głęboko osadzony podział na role kobiece i męskie (co utrudnia kobietom zakładanie dzia-

łalności), • brak kapitału początkowego, • brak możliwości zabezpieczeń kredytów i pożyczek na działalność gospodarczą.Pani Sabarańska podkreśliła, że z ocen FDPA wynika, iż blisko 25% mieszkańców wsi chcia-

łoby mieć własną działalność gospodarczą.

W dyskusji wzięli też udział inni uczestnicy konferencji, zwracając uwagę na takie kwestie jak:- konieczność zmian sposobu mówienia o wsi i tworzenia szans dla jej mieszkańców,- rola wiejskich szkół jako potencjalnych inkubatorów przedsiębiorczości, - niskie dochody mieszkańców wsi, ograniczające zapotrzebowanie na usługi,- konieczność zwiększenia mobilności przestrzennej mieszkańców wsi, w celu stworzenia

możliwości zatrudnienia w miastach bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania.

12

.PRZYKŁADY

W niniejszym rozdziale przedstawiamy dwa przykłady działalności pozarolniczej. Przygo-towany przez członka FAOW opis działalności typowo rolniczej jest jednocześnie przykładem współpracy między producentami i został zamieszczony w rozdziale 5.

Przykład 1.1: Gospodarstwo agroturystyczne „Plattówka”.

Na wieś przyjechałam z Gdyni w 1981 roku. Nie chcieliśmy jako młode małżeństwo czekać 8 lat na obiecane w Kombinacie Budowlanym Gdynia mieszkanie... Zakupiliśmy 13 hektarowe, mocno podupadłe gospodarstwo, z rozwalającymi się trzema budynkami – parterowym domem mieszkalnym, stodołą i budynkiem inwentarskim – wszystko zbudowane w 1928 roku.

Moje nowe życie na wsi zaczęło się w 1993 roku, kiedy to po rozwodzie i powrocie do miasta moich wspólników, musiałam znaleźć sposób na spłacenie byłego męża, wziętych na gospodarstwo rolne kre-dytów i możliwość dalszego życia w wybranym przez siebie miejscu. Pozostałam sama z dziesięcioletnią córką. Po kilku latach dołączył do mnie obecny part-ner życiowy. W związku z ówczesnymi przeobraże-niami polskiego rolnictwa – mieliśmy na początku kilka krów, konia i drób, później owce, a następnie świnie – pozostały puste budynki zakupione wraz z gospodarstwem oraz wybudowany w 1982 roku duży budynek owczarni, przerobiony po upadku owczarstwa na chlewnię. Powierzchnia gospodarstwa w związku z prowadzoną hodowlą powiększyła się do 57 hektarów. Dom został powiększony o klatkę schodową, kotłownię, spiżarnię, a na piętrze powstało mieszkanie dla mojej siostry z rodziną, która opuściła je po kilku latach wspólnego gospodarowania i wróciła do Gdyni.

Podobne problemy i motywy osiedlania się na wsi miało wielu mieszkańców miast, którzy

zaczęli osiedlać się na wsi i szukać sposobów na dalsze życie. Wejście do Unii Europejskiej dawało nowe szanse dla mieszkańców wsi. W momencie rozpoczęcia dopłat do gospodarstwa – powiększyłam jego powierzchnię do około 87 hektarów, w tym 20 dzierżawię od ANR.

Lokalna sytuacjaNa początku byłam jednym z dwu we wsi gospodarstw indywidualnych. Wieś Gierzwałd

w Gminie Grunwald była typową wsią PGR-owską. Po upadku gospodarstw państwowych bez-robocie sięgało tu ponad 80%.

Musiałam znaleźć sposób na utrzymanie domu, wy-chowanie dziecka i spłaty zobowiązań. W 1993 roku za-częłam od kursu agroturystycznego, zorganizowanego w Bęsi przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olszty-nie. Pod koniec tego roku powstało pierwsze w regionie i jedno z pierwszych w Polsce stowarzyszenie kwate-rodawców – Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne – byłam jego wiceprezeską, a następ-nie prezeską do 2008 roku, a obecnie jestem członkiem zarządu. Uznałam, że będąc jedynym wówczas gospo-darstwem agroturystycznym w gminie, powinnam ak-tywnie uczestniczyć w jakiejś organizacji, która zapewni mi dostęp do bieżących informacji na temat mojego nowego

„Plattówka” Marioli Platte

„Plattówka” to gospodarstwo Agro-ekoturystyczne oferujące

ekologiczne produkty.

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

1�

zawodu. Region tak atrakcyjny turystycznie sprzyjał rozwojowi kolejnych gospodarstw agrotury-stycznych. Zaczynaliśmy pracę w 18 osób, w najlepszym dla stowarzyszenia okresie było ponad 130 członków w stowarzyszeniu. Obecnie widać od kilku lat tendencję spadkową liczby członków.

Bardzo szybko dostosowałam puste mieszkanie na górze budynku mieszkalnego do przyj-mowania turystów, odeszłam od hodowli zwierzęcej, nastawiłam się na roślinną produkcję eko-logiczną – od 1999 roku bez przerwy otrzymuję certyfikat „Ekogwarancji” i należę do Polskiego Towarzystwa Rolnictwa Ekologicznego. Podjęte działania

Wszystkie fundusze zarobione przy obsłudze gości kierowane były na spłaty zobowiązań i podnoszenie standardu w obiekcie. Z racji literackich pasji nazwałam gospodarstwo „Plattówką” - coraz częściej proponując gościom w trakcie pobytu różnego rodzaju spotkania z twórczością lokalnych artystów. Pierwszym działaniem inwestycyjnym, dofinansowanym ze środków Funda-cji Wspomagani Wsi - była modernizacja stodoły. Powstały w niej miejsca wypoczynkowe, stół do tenisa stołowego, dwa sanitariaty, sauna, kuchnia letnia i scena, na której występowali okoliczni artyści lub sami goście podczas organizowanych przeze mnie spotkań z poezją i sztuką regionu. Nawiązałam współpracę z rzeźbiarzami, plastykami, wytwórcami pamiątek.

W stowarzyszeniu udało się zrealizować dwa duże projekty szkoleniowe (250 i 185 tysięcy złotych), dofinansowane z Funduszu Współpracy, a drugi bezpośrednio z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a także kilka mniejszych z funduszy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Podczas tych szkoleń dowiedziałam się o kolejnych możliwościach uatrakcyjniania pobytu gościom, podnoszeniu standardu, szukaniu dodatkowych źródeł dochodu w rolnictwie. Stowarzyszenie było członkiem-założycielem Polskiej Federacji Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”. Pojawiły się kolejne możliwości doskonalenia zawodowego, wymia-ny doświadczeń w skali kraju, a także w ramach programu TOURIN I i II. Kilka wyjazdów studyj-nych do krajów Unii Europejskiej znacząco wpłynęło na dalsze działania.

„Plattówka” prosperowała coraz lepiej, także w sferze gospodarstwa rolnego, do którego po kilku latach przestałam dokładać pieniądze zarobione przy obsłudze gości. Spłaciłam kredy-ty rolnicze pobrane na początku pobytu na wsi i dostałam kredyt na rozszerzenie działalności agroturystycznej. Postanowiłam zmodernizować wszystkie pokoje gościnne tak, aby każdy miał łazienkę, a także w ramach programu SAPARD wyremontowałam niewielki kurnik i zrobiłam z niego domek wakacyjny, dostosowany dla osoby niepełnosprawnej.

Problemy i barieryPierwsze problemy zaczęły się przy realizacji programu SAPARD – trzeba było najpierw wyłożyć

swoje fundusze, a ich zwrot nastąpił dopiero po wykonaniu inwestycji. W związku z masowymi wy-jazdami za granicę wszelkiego rodzaju fachowców – nie mogłam rozpocząć w planowanym terminie remontu kurnika. Za zwrot 40 tysięcy w ramach dotacji - zamierzałam dobudować łazienki przy po-kojach w budynku mieszkalnym. Dopiero w roku zakończenia programu SAPARD, na początku maja 2005, udało mi się zmontować ekipę, składającą się ze znajomych i sąsiadów. W połowie sierpnia wniosek o płatność został załatwiony pozytywnie, a we wrześniu otrzymałam dotację.

W związku z remontem sezon letni 2005 był w zasadzie stracony – przyjeżdżali jedynie zaprzyjaźnieni goście powracający . Gwałtownie wzrosły ceny na wszelkie materiały budowla-ne, a brak fachowców i wzrost kosztów robocizny spowodowały poważne zagrożenie rozpoczę-tej inwestycji. Brak funduszy i konieczność wzięcia kredytu na dokończenie prac był powodem trudnej dla mnie decyzji o sprzedaży jednej z działek rolnych. Trudnością było znalezienie ta-kiego nowego właściciela mojej dawnej działki, który zaakceptowałby i uwzględniał moje plany rolnośrodowiskowe na zakupionym kawałku ziemi. To umożliwiało dalsze otrzymywanie dopłat bezpośrednich i z pakietu rolnictwa ekologicznego. Na szczęście udało się znaleźć odpowiednią osobę, a zmodernizowany domek wakacyjny zdobył I miejsce w Polsce w 2006 roku, w konkur-sie na inwestycje dofinansowane ze środków Unii Europejskiej.

W kwestii gospodarstwa ekologicznego najczęstszą barierą jest brak możliwości sprzeda-ży wyprodukowanych zbóż w cenie adekwatnej do nakładów na produkcję ekologiczną. Przez

14

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

pierwsze lata zmuszona byłam sprzedawać wszystko w cenach proponowanych za produkty konwencjonalne. Spadek cen i wzrost kosztów uprawy ziemi zachwiał mocno moim budżetem. Jedynie przetworzone w gospodarstwie owoce i warzywa, dzięki przyjazdom gości, uzyskiwały odpowiednią cenę. Dopiero rok 2008 i 2009 były latami, w których dzięki umowom pomiędzy rolnikami ekologicznymi udało mi się uzyskać satysfakcjonujące ceny. Mimo przynależności do dwóch stowarzyszeń producentów żywności ekologicznej – nie udało się stworzyć sieci sprze-daży, która wspomagałaby moje osobiste działania.

W sferze działań stowarzyszenia agroturystycznego i działań w Federacji – od 3-4 lat daje się zauważyć wzrastający zastój i zniechęcenie. Ostatni rok – wyolbrzymianego moim zdaniem kryzysu – spowodował odchodzenie z organizacji wielu dawniej aktywnych członków. Wpraw-dzie zaczęły powstawać lokalne organizacje turystyczne i LGD, ale naprawdę niewiele z nich wspomagają samorządy lokalne, które zapewniają większość środków na działania statutowe. Od grudnia 2009 roku mam zaszczyt być Prezesem Zachodniomazurskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej, która działa na terenie Powiatu Ostródzkiego, wiem zatem jak wiele zależy od do-brej woli i świadomości radnych, od szczebla gminy - po sejmiki wojewódzkie.

Nadal nie została rozwiązana sprawa dofinansowania działalności stowarzyszeń, mimo wspie-rania niektórych projektów poprzez ogłaszanie konkursów wniosków. Według mnie większość cennych inicjatyw nie jest realizowana z prostej przyczyny – małe stowarzyszenia i grupy nie-formalne liderów wiejskich nie są w stanie spełnić warunków otrzymania dotacji, opracowanych najczęściej przez osoby lub instytucje zupełnie pozbawione wyobraźni na temat faktycznego stanu i specyfiki polskiej wsi. Jest to jedna z najpoważniejszych barier blokujących dopływ dotacji na wieś. I nie ma według mnie racjonalnych powodów do zasłaniania się „przepisami unijnymi”. Jest także problem naprawdę dużej wagi - upolitycznienie sfery gospodarczej, co jest powodem znacznego spowolnienia rozwoju obszarów wiejskich. Rolnicy nie dadzą rady sami uporać się ze wszystkimi problemami obszarów wiejskich – powinniśmy otrzymać znaczące wsparcie od państwa, szczególnie w zakresie prawodawstwa i egzekwowania istniejących już przepisów.

W sferze prywatnej – mimo niewątpliwego poczucia odniesionego sukcesu na polu zawodowym i twórczym – muszę pogodzić się z barierą trudną do pokonania... Córka swoje dorosłe życie zwią-zała z Hiszpanią, a raczej - jak podkreśla tę różnicę – z Katalonią. Ja zaś po 28 latach intensywnej pracy na wsi – po prostu odczuwam pogorszenie się stanu zdrowia. Podejmuję oczywiście próby dostosowania obecnych możliwości do prowadzonej działalności. Udało się rozbudować dom o dwa pomieszczenia wspólne dla gości i zmodernizować kuchnię, dostosowując ją do obecnych przepisów sanitarnych. Musiałam jednak zatrudnić na stałe jedną osobę do pomocy przy obsłudze gości, a druga często pomaga mi w sezonie przy pracach porządkowych w obejściu. To podniosło koszty działalności, co z kolei zmusiło mnie po raz drugi od roku 1993 do podniesienia cen za usługi. Wprowadziłam do oferty propozycje prozdrowotne, które promuję hasłem „Daleko od szosy – bliżej do zdrowia” i mam nadzieję, że spełnię oczekiwania swoje i swoich gości.

Partnerzy w realizacji projektu

Ponieważ w okresie mojego pobytu na wsi działałam na wielu płaszczyznach, wymienić mogę wielu uczestników i partnerów:

• Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie oraz Centrum Doradz-twa i Edukacji w Rolnictwie w Krakowie

• Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Agroturystyczne• ECEAT Poland• Ekogwarancja PTRE• Fundacje i organizacje szkolące z całego kraju – gdzie najpierw byłam słuchaczem,

a do dziś wykładowcą i trenerem• ARiMR i ANR• Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne”• Warmińsko-Mazurska Regionalna Organizacja Turystyczna• Zachodniomazurska Lokalna Organizacja Turystyczna• Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza Iławskiego i Dorzecza Drwęcy

15

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

• Stowarzyszenie „Mazurskie Smaki” Producentów Żywności Ekologicznej i Naturalnej• ZAiKS• Stowarzyszenie Autorów Polskich Oddział Warmińsko-Mazurski w Ostródzie• Szkoły, grupy nieformalne, urzędy gmin, osoby prywatne – zapraszające mnie na szkole-

nia i spotkania autorskie• osoby indywidualne i grupy szkoleniowe z kraju i zagranicy przybywające do „Plattówki”• Biuro Jakości i Znaków Regionalnych w Olsztynie• Fundacja „Zielone Płuca Polski”

Rezultaty projektu.

Efektem działań w stowarzyszeniu agroturystycznym było zrealizowanie kilku programów szkoleniowych, których rezultaty do dziś są widoczne - w sposobie przygotowania oferty nocle-gowej dla gości, a także w postaci stworzenia prywatnych galerii twórców regionalnych. Wielu członków stowarzyszenia do dziś wykonuje dla swoich gości pamiątki oraz wykonuje elementy dekoracyjne w swoich kwaterach. Z całą pewnością nastąpiła integracja środowiska.

Efektem działań w Federacji oraz szkoleń na terenie całej Polski jest utworzenie kilku nowych stowarzyszeń i z całą pewnością kilkuset nowych gospodarstw agroturystycznych. Ponieważ je-stem jednym z ponad 50 Inspektorów Wiejskiej Bazy Noclegowej, wyszkolonych przez Polską Federację Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne” - efektem naszej wspólnej pracy jest stałe podnoszenie jakości świadczonych na wsi usług turystycznych. Program SPO 2.4 udowodnił, jak ważną rolę pełni system dobrowolnej oceny kwater na wsi, szczególnie w kontekście braku realiza-cji Ustawy o usługach turystycznych przez urzędy gmin, które nie rejestrują i nie sprawdzają stanu innych obiektów hotelarskich. To zaś jest przyczyną działania w „szarej strefie” tych obiektów, które nie spełniają minimalnych warunków ustawowych, jakie powinny spełniać obiekty noclegowe spo-za grupy tych z nazwą ustawowo chronioną, rejestrowanych przez wojewodów.

Stałe podnoszenie wiedzy i systematyczne działanie w dziedzinie turystyki na wsi pozwala mi na udzielanie rad innym, początkującym w biznesie turystycznym na terenach wiejskich. Mam na swym koncie publikacje w wielu materiałach konferencyjnych, prasie fachowej, na stronach internetowych, a także jestem współautorką publikacji „Poradnik dla kwaterodawcy wiejskiego w zakresie żywienia turystów. Zasady GHP i GMP w gospodarstwach agroturystycznych”. Je-stem także współautorką propozycji nowelizacji do Ustawy o usługach turystycznych. Kilkakrot-nie brałam udział w programach telewizyjnych związanych tematycznie z opisywanymi zdarze-niami. Posiadam znak promocyjny Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kulinarnego: Warmia, Mazury i Powiśle oraz kilka nagród i wyróżnień w konkursach kulinarnych, a także wysoko przeze mnie ceniony znak promocyjny Fundacji „Zielone Płuca Polski”, za działania na rzecz ekorozwoju.

Efektem otrzymanych dotacji z różnych źródeł jest obecny stan mojego ekologicznego go-spodarstwa agroturystycznego „Plattówka”, które poszerzało systematycznie swoją działalność, co doprowadziło do zarejestrowania Firmy Agro-Ekoturystycznej „PLATTE”, z różnymi rodzajami działalności związanej z gospodarstwem rolnym i małą przedsiębiorczością na wsi.

Dzięki wprowadzonym zmianom mogłam uzyskać kolejne stopnie rekomendacji mojego obiektu noclegowego, od oceny „standard” po „trzy słoneczka” - otrzymane dla domku waka-cyjnego. Doświadczenie nabyte przez szesnaście lat działalności pozwala mi z nadzieją patrzeć w przyszłość, choć jednocześnie doskonale widzę pracę, jaką jeszcze powinna i chcę wykonać.

Mogę zatem powiedzieć, że ogólnym efektem udziału w projektach finansujących rozwój obszarów wiejskich jest mój rozwój osobisty, rozwój stowarzyszeń i organizacji działających na terenie wsi.

Więcej informacji na stronie: www.platte.plautor: Mariola Platte.

16

Przykład 1.2: Gościnna Zagroda państwa Barbary i Ryszarda Kalińskich

Ziemia Kłodzka, bo tutaj leży gospodarstwo Państwa Kalińskich, to jeden z najbardziej atrak-cyjnych turystycznie obszarów naszego kraju.

Datowanie polskiej historii tych terenów należy rozpocząć od 1945 r. Wtedy to miał miejsce na-pływ ludności polskiej, głównie ze Wschodu i przeludnionej Małopolski. Ludzie mieszkali wów-czas przez jakiś czas – czasami nawet przez rok – w jednym gospodarstwie z dotychczasowymi niemieckimi gospodarzami. Duża część z nich nie potrafi ła w ogóle uprawiać ziemi, nie zajmo-wała się też wcześniej hodowlą. Niemcy zaś przed wojną bardzo intensywnie uprawiali tu zie-mię, przeważnie wołami. Na porządku dziennym było tu, niestety, szabrownictwo. Rozbierano i wywożono nawet całe domy albo ich elementy, także mosty – przede wszystkim w peryfe-ryjnych wsiach. Niektóre wsie zupełnie się wyludniły. Zostali ci, którzy przyjechali z Kresów Wschodnich – zostali, bo nie mieli gdzie wracać. Było tu także wiele elektrowni wodnych i młynów, ale nikt nie zajmował się ich konserwacją, więc niszczały. W latach ‘50 doprowadzo-no prąd. Bardzo długo panowały tu bardzo trudne warunki ekonomiczne – z dala od miast, na wysokościach 400 – 500 m. n.p.m. trudno wyżyć, gdy się nie ma innych źródeł dochodu.

W latach ‘70–’80 przybyła na te tereny nowa fala osadników, tym razem z wyboru. Byli to młodzi ludzie z dużych miast, przede wszystkim z Wrocławia najczęściej tylko po kur-sach rolniczych, a bardzo rzadko absolwenci Akademii Rolniczej,. Ich marzeniem było zamieszkać w górach. Niektórzy próbowali hodowli, bo uprawiać ziemię było tu cięż-ko. My należymy po części do tej drugiej fali – do ludzi, którzy powrócili tu świadomie, żeby zostać. Naszym pomysłem na życie okazało się gospodarstwo agroekoturystyczne. Przeważająca liczba tutejszych gospodarstw to typowe gospodarstwa agroturystyczne. Oferują one krótkotrwały pobyt turystyczny u gospodarza, który jest płatnikiem KRUS, czyli posiada ziemię powyżej 1 ha. Gospodarstwo agroekoturystyczne musi dodatko-wo posiadać certyfi kat zgodności odnośnie rolnictwa ekologicznego lub być na etapie przestawiania się na gospodarowanie metodami ekologicznymi – nasze gospodarstwo do takich należy. Przeważnie takie przestawianie trwa 3 lata, ale na naszym terenie jest to okres dwóch lat, przede wszystkim dlatego, że środowisko jest tu bardzo czyste, a gospo-darstwa nie stosują chemii i nie mają gruntów ornych. Zanim w 2001 r. otrzymaliśmy certyfi -kat – przez ponad 5 lat nie stosowaliśmy żadnych nawozów mineralnych.

W latach 1975 – 1990 z satysfakcjonującymi efektami ekonomicznymi zajmowaliśmy się ho-

dowlą owiec, na początku lat dziewięćdziesiątych załamała się hodowla owiec w Polsce i wów-czas podjęliśmy decyzję adaptacji pomieszczeń gospodarczych na cele turystyczne – pomocne były kredyty preferencyjne.

I oto jak zaczęła się i trwa z powodzeniem do dzisiaj historia z kozią bródką

W 1993 roku rozpoczęliśmy chów kóz. Pierwsze 8 sztuk w niedługim czasie roz-rosło się do dwudziestu kilku sztuk sta-da podstawowego kóz mlecznych. O ile agroturystyka okazała się działalnością trafi oną, dającą dochody praktycznie od razu, o tyle chów kóz okazał się trudny i dodatkowo nie było zbytu na mleko. Dlatego podjęliśmy decyzję o przetwa-rzaniu mleka na ser. Ze zbytem ko-ziego sera nie było i nie ma proble-mów.

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

17

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

Początkowo żona mozolnie przetwarzała to mleko w warunkach domowej kuchni i jednocześ-nie nabierała doświadczenia w trudnej sztuce serowarskiej. W przypadku mleka koziego jest ona szczególnie trudna, mleko to bowiem ma inne cechy niż mleko np. krowie. Gdy żona nabrała pewnego profesjonalizmu, przyszedł czas zadowolenia i satysfakcji z wykonywanej pracy.

Zaczęliśmy myśleć o serowarni, jednak trudno było odłożyć pieniądze, gdyż cały czas na bieżąco inwestowaliśmy w agroturystykę.

Szczęśliwie się złożyło, że w ramach współpracy pomiędzy powiatem kłodzkim a autonomicznym regionem Doliny Aosty w północnych Włoszech w Alpach, z inicjatywy Stowarzyszenia „Zdanie”, Sto-warzyszenia „Wybrani w górach” i współpracy z Agroturystycznym Stowarzyszeniem Masywu Śnieżni-ka wśród tematów, jakie ta współpraca miała obejmować, było także przetwórstwo mleka. Okazało się, że na urządzenia do serowarni: dojarka mechaniczna, schładzarka mleka, kocioł serowarski gazowy, stół serowarski, chłodziarka z nawiewem do dojrzewania sera plus formy do serów różnej wielkości można będzie uzyskać dofinansowanie w ramach tej współpracy. Stowarzyszenia złożyły wnioski do FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw wyżywienia i rolnictwa) i Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Koszty urządzenia serowarni i koziarni zostały podzielone na te dwa projekty.

Sprzęt jest u nas w użyczeniu, adaptacja pomieszczeń na serowarnię i koziarnię to jest nasz wkład finansowy.

Cel główny projektu partnerskiego, w którym wzięliśmy udział, to upowszechnianie przetwór-stwa i dodatkowe źródła dochodu w gospodarstwie rolnym. Całość zagadnienia była oparta także o bliską współpracę ze szkołami rolniczymi i gastronomicznymi na Ziemi Kłodzkiej. Uru-chomienie serowarni bardzo nam pomogło, bo odciążyło od chałupniczej, męczącej, domowej działalności przetwarzania koziego mleka na ser.

Serowarnia została otwarta w 2008 r. a ostateczny odbiór sanitarny odbył się w 2009 roku.

Trzeba jeszcze dodać, że rozruch serowarni faktycznie ułatwił przetwórstwo mleka, jednak nie zwiększył skali produkcji, a to za sprawą utrzymania wielkości stada nie przekraczającego 25 dojnych kóz (mamy kozy alpejskie oraz uszlachetnione polskie) oraz ograniczeń wynika-jących z areału 17 ha łąk i pastwisk naszego ekologicznego gospodarstwa, jak też samego pomieszczenia koziarni.

Żeby uniknąć dużo większych wymagań ze stroni Inspekcji Weterynaryjnej, woleliśmy po-

zostać w przedziale produkcji tzw. marginalnej, lokalnej, ograniczonej (MLO). Trzeba bowiem pamiętać, że ilość produktów w zakresie przetwórstwa mleka jest ograniczona liczbowo – co do tygodnia.

Obydwa projekty, tj. FAO i EQUAL stawiają bardzo ważny warunek, mianowicie, że ser może

być sprzedawany tylko na rynku lokalnym w sprzedaży bezpośredniej, czyli w gospodarstwie – nie ma sprzedaży w sieci sklepów. Nasza serowarnia ma możliwości przerabiania większej ilości mleka i to też założono zarówno w samym projekcie jak i w naszych oczekiwaniach – jest możliwość przyjmowania mleka z zewnątrz do przetwarzania. Ale jeszcze nie mamy takich do-stawców. Liczymy, że z czasem się pojawią.

Niestety ciągle spada pogłowie kóz, a niektórzy hodowcy, których i tak jest niewielu, likwidują koziarnie.

Jeszcze o samym serze:

Wytwarzany przez nas ser to produkt lokalny. Nie mieliśmy gotowej receptury jego wytwa-rzania, pomimo, że na świecie, przede wszystkim na południu Europy, takich receptur jest kil-kadziesiąt. Nasz ser był robiony trochę metodą prób i błędów. Dlatego też każdy ser z małego gospodarstwa smakuje inaczej – zależy to przede wszystkim od pokarmu, którym żywią się kozy, na przykład od gatunku traw. Nasz ser jest wytwarzany z niepasteryzowanego mleka, w prze-

18

ciwieństwie do serów z dużych wytwórni. Także rodzaj używanych naczyń, czy flora bakteryjna w pomieszczeniu, wpływają na jakość oraz smak sera. Bo ser jest jak żywy organizm - trzeba mieć w rękach w końcu to „coś”, co powoduje, że jest on właśnie taki, a nie inny.

Dzięki współpracy z Fundacją „Kłodzka Wstęga Sudetów – Lokalna Grupa Działania” nasz ser nie jest już anonimowy. Ma swoją nazwę własną „GIRAŁTELLA”. Fundacja w ramach pilo-tażowego projektu LEADER+ wydrukowała dla nas etykiety do sera i folder promujący między innymi nasz wyrób.

Serowarnia jest integralną częścią gospodarstwa. Rolnicy, którzy zmobilizują się fizycznie i finansowo i zajmą się przetwórstwem, zwiększą sobie radykalnie dochody.

Jestem dziś pewien, że gdybym nie zainwestował wcześniej w agroturystykę i dokupił are-ał kilka lat temu, wybudował koziarnię, to najprawdopodobniej dzisiaj utrzymalibyśmy się tylko z kóz i koziego sera.

Sprawdziłem podczas kilkunastu lat przygody z kozami i kozim serem, który nota bene, można przechowywać, jako produkt dojrzewający, że to jest właśnie optymalne rozwiązanie na utrzymanie się w rolnictwie w takich warunkach jak nasze, czyli górskich.

Z własnego doświadczenia i obserwacji prognozuję, iż warunkami utrzymania się w górach tylko z hodowli kóz i przetwórstwa mleka na sery jest posiadanie ok. 50 ha łąk i pastwiska i 100 dojnych kóz.

W warunkach lepszego klimatu i lepszej ziemi, gdzie można utrzymywać kozy alkierzowo, a wtedy są one wydajniejsze bo nie tracą energii na chodzenie po górach (przykłady widziałem w Saksonii), wymogi utrzymania się tylko z kóz są nieco niższe.

W opisie studium przypadku wykorzystano wycinek z artykułu, który był publikowany w cza-sopiśmie „KROPLA”, autorstwa Joanny Lebiedzińskiej.

Całość studium przypadku powstała na podstawie przeprowadzonej rozmowy z Panem Ryszardem Kalińskim, w listopadzie 2009 r. - rozmowę przeprowadziła Sylwia Mielczarek – członek Zarządu FAOW.

Pyta

nie

1: J

akie

źró

dła

utrz

yman

ia d

la m

iesz

kańc

ów w

si?

Ilu z

nic

h bę

dzie

mog

ło u

trzy

mać

się

z ro

lnic

twa?

Ja

k sk

utec

znie

j tw

orzy

ć po

zaro

lnic

ze ź

ródł

a do

chod

u dl

a m

iesz

kańc

ów w

si?

19

20

Pytanie 2: Co wieś oferuje miastu poza produkcją rolną? Jakie inne funkcje gospodarstw rolnych powinny być wspierane i finansowane?

W trakcie spotkań regionalnych, a także konferencji, dyskusja nad pytaniem 1 (rolnicze i poza-rolnicze źródła dochodu) zwykle tak pochłaniała uczestników, że mniej uwagi poświęcali pytaniu 2, choć zgadzali się że jest ono ważne dla polityki wobec wsi. Poruszano tu następujące kwestie:

- Wieś jest „producentem” szerokiego wachlarza dóbr publicznych (to jest takich, które są dostępne dla wszystkich i z których korzystania nie można nikogo wykluczyc; wieś jest miejscem występowania bądź wręcz „wytwórcą” tego typu dóbr, dlatego uważa się, że polityka wiejska powinna obejmować mechanizmy „wynagradzające” mieszkańców wsi za ich produkcję). Najczęściej wymieniane były takie dobra jak walory krajobrazowe, środo-wisko, dziedzictwo kulturowe, więzi społeczne; niektórzy dyskutanci zaliczali tu też energię odnawialną.

- Mieszkańcy miast korzystają z dóbr publicznych wytwarzanych na wsi, mogą określić które z nich uważają za najcenniejsze i dlatego powinni uczestniczyć w dyskusji na temat polityki wobec wsi.

- Wśród nowych funkcji gospodarstw rolnych, jakie wieś może zaoferować, znajdują się też m.in. funkcje mieszkalne, różnego rodzaju usługi, turystyka, a także opieka nad osobami starszymi czy chorymi.

Według moderatora pierwszego panelu konferencji, rozwój obszarów wiejskich w perspekty-wie nowego okresu finansowego Wspólnotowej Polityki Rolnej 2014-2020 zależy między innymi od zrozumienia i uznania przez całe społeczeństwo wagi zrównoważonego rozwoju obsza-rów wiejskich, a szczególnie rolnictwa, które wypełniać będzie liczne nowe pozaprodukcyjne funkcje, wytwarzając dobra publiczne o charakterze rynkowym i nierynkowym, nie związa-nych bezpośrednio z produkcją roślinną czy hodowlą zwierząt. Uznanie to powinno znaleźć wyraz w akceptacji kosztów nowych zadań podejmowanych przez rolników oraz stworzenia dla nich ram organizacyjnych i prawnych. Tylko w ten sposób można zagwarantować, że uzyskają oczekiwane dochody i w efekcie zainwestują w ważne dla całego społeczeństwa przedsięwzię-cia, których wynik ekonomiczny będzie długookresowy

Rolnictwo pełni również pozaprodukcyjne funkcje, takie jak: • Działanie na rzecz środowiska naturalnego, w tym

o rolnictwo zrównoważone i ekologiczne, o ochrona i zachowanie krajobrazu, o ochrona środowiska przyrodniczego (specyfika produkcji rolniczej na obszarach

Natura 2000, w Parkach Narodowych, Krajobrazowych, Rezerwatach Przyrody, Obszarach Chronionego Krajobrazu, ochrona pomników przyrody),

o wprowadzenie elementów (korytarzy ekologicznych) ułatwiających przemieszcza-nie się zwierząt w krajobrazie rolniczym’

o ochrona różnorodności biologicznej obszarów rolnych.• Utrzymanie i tworzenie kultury poprzez

o pielęgnowanie tradycji, ochronę zabytków, miejsc pamięci, ważnych miejsc i wyda-rzeń historycznych,

o współtworzenie charakteru obszarów wiejskich, np. utrzymanie nisko produktyw-nych łąk i pastwisk o wysokich walorach przyrodniczych, utrzymanie siedlisk sta-nowiących ostoję dzikiej przyrody, tworzenie zadrzewień śródpolnych, zachowanie tradycyjnych sadów, zachowanie rodzimych ras zwierząt i miejscowych odmian ro-ślin uprawnych,

o kontynuacja tradycyjnych metod gospodarowania, które stanowią o dziedzictwie przyrodniczym i kulturowym regionu.

21

W trakcie konferencji ogólnopolskiej Bożenna Wójcik, panelistka w pierwszym panelu, przed-stawiła doświadczenia Instytutu na Rzecz Ekorozwoju w zakresie tworzenia zielonych miejsc pracy i innych (pozarolniczych) funkcji obszarów wiejskich w kontekście zrównoważonego roz-woju. Podkreśliła, że nowe funkcje obszarów wiejskich generują nowe miejsca pracy poprzez: rolnictwo ekologiczne, rolnictwo zrównoważone, firmy zajmujące się przetwórstwem produktów rolnictwa ekologicznego (których jest już 300 w Polsce), odnawialne źródła energii, technologie wykorzystujące biogaz, rekultywację, ekoturystykę.

W dyskusji po wypowiedziach panelistów wspomniano m.in. o konieczności badania jakości usług, jakie świadczą mieszkańcy obszarów wiejskich. Uzyskanie i utrzymanie jakości usług to warunek zapewnienia usługodawcom odpowiedniego poziomu dochodów.

PRZYKŁADY

Przykład 2.1: „Brama na Bagna” – stąd świat wydaję się lepszy

Walory przyrodnicze, mała gęstość zaludnienia, brak wielu dużych ośrodków miejskich i roz-ległe tereny wiejskie to podstawowe walory turystyczne województwa podlaskiego. Co więcej, dostrzega się w nich siłę sprawczą rozwoju przedsiębiorczości w regionie. Rozwinięta gospodar-ka turystyczna ma stworzyć nowe miejsca pracy w usługach i handlu i zrekompensować brak rozwiniętego przemysłu. Założenia takie są zawarte w wielu regionalnych i lokalnych strategiach rozwoju.

Województwo promuje się jako najczystsze i najbardziej zielone (Zielone Płuca Polski), a jednocześnie przyroda i jej zasoby ukazywane są jako problem na drodze do rozwoju. Do tej rozbieżności w podejściu do przyrody można dodać jeszcze jedną cechę charakterystycz-ną – często wskazuje się na turystykę jako remedium na wszystkie problemy wsi w województwie, z pominięciem jednak konkretnych i innowacyjnych form jej rozwoju oraz aspektu ekologicznego. A powiązanie turystyki i ekologii może być dodatkowym źródłem zarobku i warto to eksponować. Niestety, negatywne oddziaływanie turystyki na środowisko rośnie wraz z jej rozwojem, co może prowadzić do syndromu „węża zjadającego własny ogon”.

W takiej rzeczywistości, w 2005 roku powstała Lokalna Organizacja Turystyczna „Brama na Bagna” (BnB). Miała to być odpowiedź w skali lokalnej na przedstawione wyżej problemy.

Obszar „Brama na Bagna” leży w środkowo-zachodniej części woj. podlaskiego. Ulokowa-ny jest w trójkącie utworzonym przez trzy ośrodki miejskie: Zambrów, Łomżę i Białystok. Osią obszaru jest droga krajowa nr 8, łącząca Warszawę i Białystok, stanowiąca cześć międzyna-rodowej trasy E67. Stanowi on „bramę”, przez którą wjeżdża się na teren Biebrzańskiego Parku Narodowego. Od strony wschodniej z obszarem „Brama na Bagna” graniczy otuliną Narwiański Park Narodowy.

Obszar „Brama na Bagna” leży w dorzeczu Narwi, a jego północna część przylega do stre-fy ujścia Biebrzy. Narew tworząca rozległe powierzchnie bagien, błot i torfowisk jest jedynym w Europie i jednym z trzech na świecie przykładem rzeki anastomozującej, czyli o przebiegu warkoczowym (powierzchnie łączą się i dzielą). Obszar położony jest w bezpośrednim sąsiedz-twie Biebrzańskiego Parku Narodowego, który jest największym pod względem powierzchni par-kiem narodowym w Polsce, a także zalicza się do jednych z najciekawszych i najlepiej znanych w Europie przyrodniczych obszarów chronionych i został wpisany na listę obiektów chronionych Konwencją z Ramsar (obszary wodno – błotne o znaczeniu międzynarodowym). Ten park, wraz z Narwiańskim Parkiem Narodowym w sumie stanowią 21,1% powierzchni wszystkich parków narodowych w Polsce. Dla specyfiki obszaru największe znaczenie ma położenie w bezpo-średnim sąsiedztwie przyrodniczych obszarów chronionych o wyjątkowej wartości ekologiczno-krajobrazowej. Znaczenie tego sąsiedztwa wzmacnia to, iż obszar leży na trasie prowadzącej

22

zarówno do Biebrzańskiego, jak i Narwiańskie-go Parku Narodowego, a także Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Zwłasz-cza północna cześć obszaru może stanowić znakomitą bazę wypadową dla turystów, zwie-dzających te obszary chronione. Brak znacz-niejszych obszarów chronionych na terenie BnB umożliwia inwestowanie w bazę turystyczną i sportowo-rekreacyjną bez barier administracyj-nych dotyczących obszarów chronionych oraz na realizację programów imprez turystycznych o charakterze sportowo-rekreacyjnym.

Obecnie obszar BnB to teren dwóch gmin powiatu zambrowskiego – Rutki i Kołaki Koś-cielne oraz gminy Zawady z powiatu białosto-

ckiego. Pierwotnie organizację tworzyły, jak i wyznaczały teren jej działania gminy: Zawdy, Rutki i Wizna. Niestety w ramach tworzenia lokalnych grup działania, Wizna weszła w skład innego LGD i z niejasnych pobudek wystąpiła również z LOT. Ludność obszaru to 11724 mieszkańców. Struktura demografi czna mieszkańców jest typowa dla obszarów wiejskich:

- we wszystkich gminach zanotowano wieloletni trend spadkowy współczynnika przyrostu naturalnego,

- zanotowano również ujemne saldo migracji.

Struktura populacji z punktu widzenia podziału na wiek produkcyjny, przed- i poprodukcyjny jest niekorzystna (większa proporcjonalnie liczba mieszkańców w wieku poprodukcyjnym), co wydaje się wynikać z rolniczego charakteru gmin wchodzących w skład obszaru. Trzy główne czynniki będące potencjalnym źródłem bodźców dla rozwoju gospodarczego obszaru to:

- położenie na osi drogi Warszawa-Białystok (droga tranzytowa w kierunku Rosji i krajów bałtyckich),

- lokalizacja pomiędzy trzema lokalnymi centrami wzrostu (Białystok, Łomża, Zambrów),- niewykorzystany potencjał rozwoju turystyki wokół Biebrzy i Narwi pod kątem regionalnych

centrów wzrostu jak i dalszy rynków.

Społeczność lokalna to społeczność o silnej tożsamości, identyfi kująca się z określoną prze-strzenią krajobrazową i architektoniczną, z tradycją historyczną, wartościami i normami zacho-wań współmieszkańców.

Obszar BnB pod względem kulturowym można scharakteryzować jako graniczny i przej-

ściowy. Leżąc na styku dwóch dzielnic: Mazowsza i Podlasia podlegał oddziaływaniu wpływów politycznych i kulturowych Polski oraz Litwy (wraz z substratem ruskim). Zachowane są w nie-złym stanie układy urbanistyczne (Rutki) i osadni-cze (Kołaki, Zawady). Na terenie gminy Zawady w Górze Strękowej znajduje się część wału obronne-go Wizny z ruinami bunkra kapitana Raginisa - Pol-skie Termopile. Swoistym „zabytkiem” lat ostatnich jest dawny PGR Grądy-Woniecko na terenie gminy Rutki.

W takich warunkach naturalnym było postawienie na turystykę wiejską. Jednak aby można było my-śleć o rozwoju branży turystycznej na tym obszarze, będącym do tej pory jedynie przestrzenią tranzyto-wą do obszarów parkowych, należało podjąć szereg działań, zmierzających do powstania atrakcji tury-stycznych na miejscu, a przede wszystkim prowa-dzących do zmiany wizerunku zarówno zewnętrzne-go jak i wewnętrznego.

zarówno do Biebrzańskiego, jak i Narwiańskie-go Parku Narodowego, a także Łomżyńskiego Parku Krajobrazowego Doliny Narwi. Zwłasz-cza północna cześć obszaru może stanowić znakomitą bazę wypadową dla turystów, zwie-dzających te obszary chronione. Brak znacz-niejszych obszarów chronionych na terenie BnB umożliwia inwestowanie w bazę turystyczną i sportowo-rekreacyjną bez barier administracyj-nych dotyczących obszarów chronionych oraz na realizację programów imprez turystycznych o charakterze sportowo-rekreacyjnym.

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

fi nan

sow

ane?

Znakowanie szlaków i rzetelna informacja - pierwszy krok

do rozwoju turystyki

Brama na Bagna ma wiele urokliwych miejsc niedostrzeganych

przez samych mieszkańców.

2�

Mieszkańcy nie inwestowali nigdy w turystykę mając przeświadczenie o bezcelowości takich działań. Sąsiedztwo terenów atrakcyjnych turystycznie, gdzie powstawały kwatery agrotury-styczne, pensjonaty, hotele, obiekty gastronomiczne, skutecznie odstraszało od podejmowania działań mających na celu przejęcie choćby małej części ruchu turystycznego, zmierzającego na tereny Biebrzańskiego i Narwiańskiego Parku Narodowego.

Wizerunek obszaru wśród przejeżdżających przezeń turystów był taki sam: Zatrzymać się? Po co? Kawałek dalej mamy wszystko.

Działania powstającej organizacji rozpoczęto od opracowania Programu Rozwoju Turystyki obszaru „Brama na Bagna”. Misją zewnętrzną stało się hasło:

Brama na Bagna – stąd świat wydaje się lepszy

Takie krótkie, ale znaczeniowo niezwykle pojemne hasło powinno jednoznacznie wywoływać właściwe skojarzenia zgodne z pozycjonowaniem lokalnego produktu turystycznego. Sugeruje ono wyraźnie nastrój spokoju, optymizmu, zaprasza do zatrzymania się i przedłużenia pobytu. Nie obiecuje ekstremalnych wrażeń, zawrotu głowy, utraty tchu; sugeruje za to za to spokój, wypoczynek, obietnicę odzyskania sił i optymizmu.

Misją wewnętrzną obszaru Brama na Bagna jest tworzenie warunków do stałego zwięk-szania dochodów społeczności lokalnej z turystyki oraz poprawa infrastruktury komunal-nej i jakości usług publicznych, wspierających rozwój usług turystycznych i okołotury-stycznych.

Przy tak sformułowanej misji określenie celów działania nie było problemem.

”BnB” została powołana i działa w celu: a) Promocji obszarów wiejskich gmin zrzeszonych w „BnB”.b) Szeroko pojętego rozwoju turystyki, a w szczególności:

• inicjowania i kreowania działań społecznych i gospodarczych w dziedzinie turystyki i produktów regionalnych;

• wspierania funkcjonowania i rozwoju oraz prowadzenia informacji i działalności tu-rystycznej oraz okołoturystycznej;

• inicjowania, opiniowania i wspomagania planów rozwoju i modernizacji infrastruk-tury turystycznej;

• integracji gmin i powiatów regionu w zakresie rozwoju turystyki i produktów regio-nalnych;

• koordynacji wszelkich działań proturystycznych; • wsparcia tworzenia i promocji produktów turystycznych i regionalnych.

c) Propagowania i podejmowania działań na rzecz ekologii i ochrony środowiska oraz edukacji i informacji ekologicznej jak również ochrony i promocji krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych regionu.

d) Rozwoju obszarów wiejskich i rozwoju regionalnego.e) Mobilizowania ludności do wzięcia aktywnego udziału w procesie rozwoju obszarów

gmin zrzeszonych w „BnB”.f) Upowszechniania i wymiany informacji o inicjatywach związanych z aktywizacją ludno-

ści na obszarach gmin zrzeszonych w „BnB”.g) Opracowywania, konsultowania, aktualizacji i wdrażania zapisów Zintegrowanej Stra-

tegii Rozwoju Obszarów Wiejskich dla obszaru gmin zrzeszonych w „BnB” oraz innych dokumentów wpływających na rozwój lokalny i regionalny.

(wyciąg ze statutu)

Zaczęło się od pomysłu zagospodarowania i zaadaptowania budynku po zlikwidowanej szko-le w Strękowej Górze. A później jakoś poszło.

24

Dotychczas zrealizowane projekty.

Trójsektorowe porozumienie na rzecz zrównoważonego rozwoju obszaru „Brama na Bagna” (2006).

Rezultaty projektu to: opracowany „Program Rozwoju Turystyki” Gmin Rutki, Wizna, Zawady, wyremontowane i funkcjonujące biuro Informacji Turystycznej i Wsparcia Przedsiębiorczości, zorganizowane 3 imprezy promocyjne (festyny), wydrukowane materiały promocyjne – ulotki w trzech językach, folder-przewodnik turystyczny, opracowana strona internetowa www.brama-nabagna.pl, przeprowadzony cykl warsztatów-konsultacji z lokalnymi mieszkańcami. (Dotacja: 73.853,95 EUR, Fundacja Fundusz Współpracy). Bezpośredni beneficjenci projektu - 150 osób (szkolenia, spotkania, warsztaty), pośredni beneficjenci - 3 tys. osób (spotkania, festyny).

Projekt: LOT LGD „Brama na Bagna” „Działaj Lokalnie” (2006)Przygotowano opisy inicjatyw ekologicznych realizowanych na obszarze Polski północno-

wschodniej w celu promocji dobrych przykładów działań z zakresu ochrony środowiska. (Dotacja Fundacja Wspomagania Wsi). Beneficjenci bezpośredni - 300 osób.

„Moja mała ojczyzna - natura, kultura i ja” (2006)Projekt skierowany do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych funkcjonujących na te-

renie gmin dorzecza Biebrzy i Górnej Narwi – jest to obszar zainteresowania LOT-LGD „Brama na Bagna”. Działania zrealizowane: cykl szkoleń dla nauczycieli, cykl zajęć dla młodzieży, album fotograficzny, wystawa fotograficzna. (Dotacja Fundusz Inicjatyw Obywatelskich – 13 380 zł). 300 beneficjentów bezpośrednich – uczestników warsztatów.

Wspieranie edukacji ekologicznej szkół podstawowych woj. podlaskiego i działania infor-macyjne (2007)

Projekt był realizowany na terenie całego województwa podlaskiego. Liderem projektu była LOT LGD „Brama na Bagna”. Przedmiotem zadania było wspieranie w szkołach edukacji eko-logicznej poprzez świadczenie bieżących informacji poprzez prowadzenie Biura Informacji Ekologicznej funkcjonującego w Strękowej Górze oraz prenumeratę czasopisma „EKO-świat” i jego rozsyłka do szkół. (Dotacja 41 800 zł, WFOŚiGW w Białymstoku). Beneficjenci pośredni ok. 150 tys. uczniów.

Instalacja kolektorów, ogniw słonecznych oraz pieca na biomasę (2007)Kolektory i ogniwa słoneczne zostały zainstalowane przez niemiecką organizację Wohnbau

Giessen GMBH i Technikerschule Butzbach. (Dotacja ponad 20 tys. euro.) Służą na co dzień do podgrzewania wody użytkowej, jak również jako instalacja pokazowa podczas warsztatów ekolo-gicznych w Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Zamontowany został piec do ogrzewania budynku. Budynek opalany jest biomasą. Spełnia wszystkie wymogi dotyczące ochrony środowiska. Inwe-stycja wartości 45 tys. zł. Dotacja WFOŚiGW w Białymstoku oraz Gminy Zawady. Dodatkowo pełni funkcję instalacji pokazowej podczas warsztatów ekologicznych w Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Obie instalacje stanowią modelowy przykład wykorzystania odnawialnych źródeł energii.

„Brama na Bagna” – stąd świat wydaje się lepszy (2007)W ramach projektu została wytyczona i oznakowana ścieżka edukacyjna „Meandrami Narwi”,

ścieżka rowerowa, została wyremontowana częściowo i wyposażona sala edukacyjna Ośrodka „Brama na Bagna”. Przeprowadzono 40 warsztatów ekologicznych dla uczniów z całej Polski, warsztaty na ścieżkach przyrodniczych i rowerowych, opracowano 5 scenariuszy warsztatów ekologicznych, wydano przewodniki po ścieżce edukacyjnej. (Dotacja 61 820 EUR, Fundacja Fundusz Współpracy). Beneficjenci bezpośredni – uczniowie 1200 osób, pośredni, biorący udział w imprezach - 10 tys. osób. W roku 2007 z prowadzonych działań bezpośrednich skorzystało ok. 1200 osób, głównie dzieci i młodzieży. Pośrednio poprzez witryny internetowe i rozpowszechnia-nie publikacji w szkołach - ok. 300 tys. osób.

„Edukacja ekologiczna na obszarze „Brama na Bagna”, „Edukacja – naturalnie!” (2008)Przeprowadzony został cykl zajęć edukacyjnych dla uczniów (angażujących swoje rodziny)

szkół podstawowych i gimnazjów z terenu gmin Zawady, Rutki i Kołaki Kościelne, wytyczone

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

finan

sow

ane?

25

i oznakowane zostały 2 ścieżki edukacyjne oraz 1 szlak rowerowy, opracowany i wydany został atlas lokalnej flory i fauny przygotowany w całości przez uczniów i nauczycieli szkół uczestniczą-cych w projekcie, powstała strona internetowa, 5 scenariuszy zajęć edukacyjnych, przeanalizo-wane zostały dokumenty strategiczne gmin, odbyła się konferencja.

W ramach projektu zostały przeprowadzone również 62 warsztaty edukacyjne dla uczniów z całej Polski. Z warsztatów skorzystało blisko 2000 uczniów. Działania realizowane były z zaan-gażowaniem lokalnych mieszkańców, dzięki włączeniu się w projekt instytucji współpracujących - szkół podstawowych i Urzędów Gmin. Funkcjonowało w dalszym ciągu Biuro Informacji Ekolo-gicznej. Finansowanie - Fundacja Fundusz Współpracy i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środo-wiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku - dotacje w wysokości 47 137 EUR oraz 30 800 zł).

„Śladem bursztynowego szlaku” (2008)Projekt zakładał szkolenia z turystyki dziedzictwa i rozwoju lokalnego. Trenerami byli przed-

stawiciele Fundacji „Partnerstwo dla Środowiska” z Krakowa. Uczestnikami projektu było 20 przedstawicieli organizacji pozarządowych działających w obszarze turystyki i kultury. Projekt zakładał 4 szkolenia dotyczące przedsiębiorczości społecznej, wizytę studyjną, konsultacje i do-radztwo. Finansowanie - Fundacja Fundusz Współpracy w EFS w ramach Inicjatywy Wspólno-towej EQUAL - dotacja 65 540 zł.

„Zmienia się klimat, zmieńmy się my!” (2008)Projekt zakładał organizację trzydniowych warsztatów dla nauczycieli dotyczących tematyki

zmian klimatu ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji krajów rozwijających się. Wydrukowano w ilości 2500 sztuk ulotki edukacyjne na temat przyczyn, skutków zmian klimatu oraz sposobów przeciwdziałania w codziennym życiu. Zostały one rozdystrybuowane wśród nauczycieli biorą-cych udział w projekcie jako pomoc dydaktyczna rozdawana uczniom. Zorganizowano konkurs na scenariusz zajęć edukacyjnych dotyczących edukacji rozwojowej, w szczególności zmian klimatu. Nagrodzone scenariusze zostały umieszczone na stronie internetowej Ośrodka. Pro-jekt „Zmienia się klimat - zmieńmy się my!” zakładał przeprowadzenie warsztatów dotyczących tematyki projektu dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z wo-jewództwa podlaskiego. Poprowadzili je nauczyciele biorący udział w warsztatach w ramach niniejszego projektu. Każdy z nich zorganizował średnio dwa 2-godzinne warsztaty w swojej szkole. Ogółem w warsztatach wzięło udział 702 uczniów. Projekt był współfinansowany przez Fundację Edukacja dla Demokracji w ramach programu pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2008 r. - dotacja 16200 zł.

Program „Działaj Lokalnie VI” Projekt polegał na zorganizowaniu Lokalnego Konkursu Grantowego. Przyznano 10 gran-

tów na działalność organizacji na obszarze „Brama na Bagna” (5 po 6 tys. zł i 5 po 5 tys. zł). LOT „Brama na Bagna” otrzymała miano Lokalnej Organizacji Grantowej.

Projekt dofinansowany przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce działającą w imieniu Polsko- Amerykańskiej Fundacji Wolności w wysokości 50 000 zł. Wartość projektu 75 000 zł.

Działania Ośrodka “Brama na Bagna”:Ośrodek Edukacji Ekologicznej prowadzi projekty, warsztaty płatne, zielone szkoły oraz war-

sztaty nieodpłatne w ramach projektów. W roku 2007 z oferty edukacyjnej Ośrodka skorzystało ok. 3000 osób biorących bezpośredni udział w warsztatach. Byli to głównie uczniowie ze szkół woj. podlaskiego, warmińsko-mazurskiego oraz mazowieckiego. Dorośli klienci Ośrodka to ok. 10 % uczestników warsztatów.

W roku 2008 w warsztatach edukacji ekologicznej wzięło udział 3500 uczniów, 250 nauczy-cieli, 90 uczniów w zielonych szkołach.

Ośrodek prowadzi też od 2006 roku Biuro Informacji Ekologicznej, udzielając informacji z zakresu edukacji ekologicznej szkołom, nauczycielom, zamieszczając informacje na różnych stronach w internecie i organizując święta ekologiczne.

Prowadzona jest również współpraca z Polską Zieloną Siecią (w latach 2007 i 2008), w ra-mach której organizowane są warsztaty oraz kontakty z mediami w tematyce zrównoważonej konsumpcji i odpowiedzialnej turystyki. Ośrodek służy jako świetlica wiejska, bezpłatny punkt dostępu do internetu, pracownia komputerowa.

26

Ośrodek prowadzi również biuro informacji turystycznej.Obecnie trwa już II edycja projektu „Turystyka wiejska – nowe możliwości rozwoju” re-

alizowane wspólnie z Biurem doradczo-szkoleniowym „APLIKON” i Regionalnym Związ-kiem Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych. Przedsięwzięcie realizowane jest już na dużo większą skalę. Nie ogranicza się tylko do obszaru BnB. Swym zasięgiem obejmuje powiaty: wysokomazowiecki, łomżyński, białostocki, kolneński i zambrowski. Przez 18 miesięcy realizacji projektu udział w nim wzięło ponad 300 osób z grupy docelowej tj. rolnicy i ich domownicy ubez-pieczeni w KRUS, zamieszkujący w gminie wiejskiej i miejsko-wiejskiej oraz w mieście do 25 tys. mieszkańców. Projekt cieszył się szczególną popularnością wśród kobiet, które stanowiły około 70 % wszystkich uczestników projektu.

W ramach projektu uczestnicy mogli wziąć udział w bezpłatnych kursach przygotowujących do prowadzenia własnej działalności turystycznej lub do pracy w turystyce. Do wyboru było 10 szkoleń podzielonych na 2 grupy. Pierwsza to szkolenia związane z wiedzą ogólną przydat-ną w prowadzeniu działalności turystycznej, drugą grupę stanowią szkolenia zawodowe. Każdy uczestnik mógł sam ułożyć sobie cykl szkoleniowy w zależności od zapotrzebowania i własnych pomysłów na turystykę wiejską. Kursy prowadzili wykwalifikowani trenerzy lub były zlecane in-stytucjom specjalizującym się w ich organizacji.

W projekcie jedna osoba uczestniczyła w średnio 2 szkoleniach, dzięki temu mogła uzyskać kompleksowe wsparcie, które przygotowywało do prowadzenia działalności turystycznej lub pod-jęcia zatrudnienia w turystyce. Badania ankietowe prowadzone w ramach ewaluacji bieżącej pro-jektu potwierdzają wysokie zadowolenie uczestników z otrzymanego przez nich wsparcia. Chociaż na długofalowe efekty przyjdzie jeszcze poczekać, wierzymy, że dokształcenie się takiej ilości osób z zakresu turystyki przyczyni się do rozwoju tej branży na obszarze realizacji projektu.

Czym się różni marihuana od konopi?Czy warto powrócić do upraw tradycyjnych roślin włóknistych i jak to zrobić?Czy może to być atrakcją dla turystów spędzających urlop na wsi?

Na te i inne pytania można znaleźć odpowiedzieć uczestnicząc w projekcie „Ekologizacja go-spodarstw agroturystycznych Podlasia”. To kolejna inicjatywa LOT wykraczająca poza obszar BnB. Projekt realizowany jest wraz Podlaskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Szepietowie. Koncentrując się na aspektach ekologicznych i kulturowych, jako przykład połączenia tych dwóch tematów wybraliśmy uprawy lnu i konopi. Zainteresowali się nimi również rolnicy zakładając poka-zowe poletka, na których goście mogą oglądać te rzadkie i piękne rośliny. A jeśli to kogoś zaintere-suje - może samodzielnie spróbować przerobić łodygę lnu z ubiegłorocznych zbiorów na przędzę, nitkę lub sznur. Aby wprowadzone przez rolników na pola uprawy lnu i konopi mogły zostać w pełni wykorzystane do prezentacji ginącej tradycji tkackiej, został odtworzony ręczny ciąg technologiczny przygotowywania włókna, taki jaki był tradycyjnie stosowany w gospodarstwach wiejskich (grzebie-nie, międlice, cierlice, kołowrotki, krosna, itd.) oraz prowadzone są warsztaty tkackie i barwiarskie. Umiejętności nabyte przez właścicieli gospodarstw agroturystycznych są wykorzystywane do organiza-cji czasu wolnego turystów, którzy spędzając urlop na wsi, mogą nie tylko obejrzeć tradycyjne uprawy lnu i konopi, ale także nauczyć się przygotowywania przędzy, tkania i barwienia metodami naturalnymi. Towarzyszy temu podniesienie standardów ekologicznych gospodarstw agroturystycznych.

W ramach naszych działań powstały nowe szlaki turystyczne i ścieżki edukacyjne.Szlaki rowerowe: „Bagno Wizna”, „Doliny Śliny”, „Strękowa Góra - Łaś Toczyłowo”,

„Rutki Kossaki – Grądy – Woniecko”.Szlaki kajakowe: „Rzeka Narew – Tykocin – Bronowo”, „Rzeka Ślina”.Ścieżka przyrodnicza „Meandrami Narwi”Ścieżka edukacyjna „Nadnarwiańskie wydmy”Wyznaczyliśmy nowe punkty widokowe.

Wydaliśmy przewodnik turystyczny obszaru „Brama na Bagna”, serię folderów służących roz-poznawaniu flory i fauny naszych okolic. Serie tworzą: „Ptaki dolin Biebrzy i Narwi”, „Płazy, gady i bezkręgowce mokradeł”, „Rośliny borów”, „Rośliny towarzyszące człowiekowi”, „Rośliny łąk wilgotnych”, „Flora wiosenna dolin Biebrzy i Narwi”, „Flora letnia dolin Biebrzy i Narwi”, „Rośliny lasów liściastych i mieszanych”.

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

finan

sow

ane?

27

Od 2005 roku organizujemy imprezę plenerową pod hasłem „Dzień Śledzia”, która swoim charakterem nawiązuje do charakterystycznej dla białostocczyzny gwary „śledzikowania”. Jest to impreza dla turystów i lokalnej społeczności. Występy zespołów ludowych, jarmark rękodzieła, lokalnych i regionalnych produktów spo-żywczych, konkurs na najlepszą potrawę ze śledzia, konkurs nalewek, zawody węd-karskie, atrakcje sportowo-rekreacyjne to tylko niektóre elementy tej imprezy.

6 września 2009 roku odbyła się duża impreza na Górze Strękowej, gdzie znaj-duje się bunkier w którym walczył i zginął kapitan Raginis we wrześniu 1939 r. Polskie Termopile. Rekonstrukcja bitwy i koncert zespołu SABATON przyciągnęły ok. 10 tysięcy uczest-ników. W roku bieżącym dojdzie jeszcze jedna duża impreza. Na początku lipca odbędzie się 3 dniowy festiwal muzyczny „Rock na Bagnie”. Do tej pory swój udział potwierdziło blisko 60 zespołów. Spodziewamy się że odwiedzi nas nie mniej niż 10 tys. osób.

Poza inicjatywami realizowanymi bezpośrednio przez LOT organizacje członkowskie coraz częściej swoje projekty opierają o zasoby obszaru, współpracując niejednokrotnie z innymi part-nerami. Zasoby te powstały w ramach różnych działań i stymulują rozwój turystyki obszaru. Powstały już pierwsze gospodarstwa agroturystyczne, tworzy się fi rma cateringowa, powstaje biuro obsługi ruchu turystycznego.

Trwają prace inwentaryzacyjne zmierzające do zebrania wszystkich efektów realizowanych projektów i przekucia ich w kompleksowe produkty turystyczne. Toczą się również prace remon-towo-budowlane Ośrodka. Powstanie w nim obiekt noclegowy. Ma to spowodować zwiększenie ruchu turystycznego, a co za tym idzie, większe zainteresowanie mieszkańców działalnością turystyczna i okołoturystyczną.

To wszystko jest owocem pracy niezbyt licznej grupy podmiotów i osób. Inicjatorami powstania organizacji byli członkowie stowa-rzyszenia Agro-Group, obecny prezes i za-razem wójtem gminy Zawady oraz animator partnerstw lokalnych (tu należy się ukłon w stronę FAOW i programu Agro-linia za jego wyszkolenie i przygotowanie do tej roli).

Partnerzy to oczywiście 3 samorządy gminne – Zawady, Rutki i Kołaki Kościelne, stowarzyszenia: Agro-Group, INTEGRA, Mi-łośników Rozwoju wsi Targonie Wielkie, Roz-woju Wsi Strękowa Góra, Biebrza Koneserom oraz fi rma Biebrza Eco-Travel.

Na bazie osiągnięć LOT powstała w ramach Programu Leader (na większym obszarze - 5 gmin) Lokalna Grupa Działania pod ta samą nazwą. „Brama na Bagna” staje się marką i to coraz powszechniej rozpoznawalną.

W tekście wykorzystano wyjątki z Planu Rozwoju Turystyki obszaru „Brama na Bagna”Autor: Tomasz Liniewicz – Animator partnerstw lokalnych, członek Komisji Rewizyjnej FAOW,

Prezes Zarządu LGD „Brama na Bagna”.

Impreza plenerowa - „Dzień śledzia”

Rekonstrukcje historyczne przyciągają mieszkańców i turystów.

28

Przykład 2.2. Dolina Baryczy

Dolina Baryczy, to obszar obejmujący 8 gmin (Milicz, Cieszków, Krośnice, Żmigród, Twar-dogóra, Odolanów, Przygodzice, Sośnie), na pograniczu województwa dolnośląskiego i wielko-polskiego, wzdłuż rzeki Barycz, na terenie największego w Polsce obszaru chronionych sied-lisk w ramach europejskiej sieci Natura 2000 i Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”. Cechą wyróżniającą go spośród innych regionów jest 700 lat tradycji hodowli karpia i blisko 8 tys. ha stawów hodowlanych. Dzięki działalności człowieka, związanej z gospodarką rybacką, wykształ-ciła się tu unikatowa w skali całej Europy różnorodność biologiczna. Dolina Baryczy to naturalna mozaika lasów, pól, mokradeł i stawów, obszar nieskażony przemysłem czy wielkoobszarowym rolnictwem, stanowiącym obciążenie dla środowiska naturalnego. Przez wieki głównym źródłem dochodu mieszkańców obszarów wiejskich Doliny Baryczy było rybactwo i rolnictwo.

Obecnie, w dobie globalizacji, braku granic, supermar-ketów, gdzie każdy obywatel ma nieograniczony dostęp do wszelkich dóbr, w tym pożywienia pochodzącego z najod-leglejszych zakątków świata, rolnicy, których głównym za-daniem była produkcja żywności, stoją przed nie lada wy-zwaniem: albo zarzucić działalność rolniczą i zająć się inną, bardziej dochodową, albo próbować stworzyć produkt spo-żywczy wysokiej jakości, inny (lepszy) niż wszystkie, który coraz częściej poszukiwany jest przez konsumentów.

Konsumentów można podzielić na 2 grupy: pierwsza, licz-niejsza, mało lub średnio zamożna, kupuje produkty tanie, licząc się z każdym groszem. Kryterium wyboru jest cena, a nie miejsce pochodzenia, sposób wytwarzania przyjazny dla środowiska, wartości zdrowotne. Druga grupa, znacznie mniej liczna, to tzw. świadomi konsumenci – interesuje ich pochodzenie produktu, sposób, w jaki powstał, surowce z jakich został wykonany, cały przebieg procesu produkcji od „ziarenka do bochenka”, oddziaływanie tegoż produktu na środowisko naturalne, jego związek z kulturą i tradycją. Cena jest kryterium drugorzędnym. Wręcz im cena jest wyższa, tym produkt wydaje się bardziej atrakcyjny – jest go mało, nie wszędzie go można dostać, żeby go zdobyć trzeba się często bardziej wysilić, dalej pojechać, drożej zapłacić.

Idąc dalej tym tropem, producent żywności ma do wyboru

dwie drogi: albo produkuje produkt pospolity, który sprzedaje na rynku po niskiej cenie, bo tania konkurencja nie śpi i jest już wszędzie, albo stara się stworzyć ofertę wyróżniającą się, ekskluzywną, która spełnia wysokie oczekiwania konsumen-ta co do wyglądu, smaku, zapachu, walorów zdrowotnych, nie zawiera sztucznych dodatków, przypomina doskonałe produkty, zapamiętane z dzieciństwa. Ten drugi ma większą szansę na przetrwanie na rynku pod warunkiem, że będzie miał dość siły i determinacji, by dotrzeć do klienta, poinformo-wać go o swoim produkcie, sprawić, ze to właśnie nim klient się zainteresuje – zakupi nie raz, ale wielokrotnie a do tego poleci innym. Taką szanse mają te produkty, które poza tym, że się wyróżniają (nie tylko poprzez zapewnienia producenta o wyjątkowości danego produktu), udowodnią to konsumentowi i nie zawiodą jego oczekiwań w długim okresie czasu. Tylko ta-kie produkty mają szanse na sukces, tylko tacy producenci są w stanie utrzymać się z rolnictwa.

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

fi nan

sow

ane?

Pan Łaniak zaczynał od sprzedaży świeżych

owoców – dzisiaj zajmuje się także przetwórstwem

Uroki Doliny Baryczy

29

Dolina Baryczy jest obszarem, w którym do wielu lat działa szereg organizacji pozarządowych, którym w pierwszej kolejności zależy na zachowaniu unikatowych walorów przyrodniczych regionu oraz aktywizacji gospodarczej jego mieszkańców, którzy rozwijając swoją działalność wykorzy-stują w zrównoważony sposób lokalne zasoby, jednocześnie przyczyniając się do ich ochrony. W dużym uproszczeniu zależy nam na tym, by ludzie ze wsi dalej mieszkali na wsi i żeby właśnie tu zarabiali na życie. Jeżeli współczesne czasy nie dają możliwości godnego życia i utrzymania się na odpowiednim poziomie z zajmowania się wyłącznie rolnictwem, do jakiego każdy z nas przywykł, musimy pokazać ludziom co innego mogą robić, jak rozwijać swoją działalność rolniczą, tak by była dochodowa, by znalazły się osoby zainteresowane skorzystaniem z tej oferty, która wykorzystuje to co lokalne i wyróżniające się. Cele te osiągamy między innymi poprzez spójny system promocji „Dolina Baryczy Poleca”, który stworzyliśmy w roku 2008 w celu promocji szcze-gólnie cennych dla naszego regionu produktów i usług wysokiej jakości. Wyjątkowość produktów polega na wykorzystywaniu naturalnych, lokalnych surowców oraz kontynuowaniu miejscowych tradycji i pielęgnowaniu dawnych receptur. Wyjątkowości usługom nadaje możliwość obcowania z otaczającą przyrodą, kulturą i historią, zaangażowanie usługodawców w ochronę środowiska a przede wszystkim szczególna życzliwość wobec turystów. Przyznawanie prawa do posługiwania się znakiem jakości „Dolina Baryczy Poleca” odbywa się na drodze corocznego konkursu, w ra-mach którego zgłoszone produkty i usługi podlegają ocenie Kapituły. Jedynie ci producenci i usłu-godawcy, którzy spełnią wymagane, surowe kryteria, mogą w sprzedaży swoich wyrobów i usług posługiwać się chronionym prawem oznaczeniem „Dolina Baryczy Poleca”. Daje ono gwarancję, że posługujący się znakiem wytwarzają produkty i świadczą usługi o wyższej niż przeciętna jakości i przykładają wyjątkową uwagę do przyjazności dla środowiska. Znak jakości „Dolina Baryczy Po-leca” przyznawany jest na okres jednego roku. I choć prawo do posługiwania się nim jest wyróżnie-niem, to system stawia przed użytkownikami wysokie wymagania. Przede wszystkim producenci i usługodawcy muszą dokładać starań do ciągłego zwiększania przyjazności dla środowiska oraz klienta swojej oferty. Muszą również pamiętać o tym, by ich oferta wyróżniała się na tle innej oferty tego typu, zachowując tym samym elementy, odzwierciedlające specyfikę Doliny Baryczy, współ-pracować z innymi użytkownikami znaku jakości, włączać się w działania edukacyjne zwiększające świadomość konsumentów na temat walorów każdego z produktów i usług objętych znakiem jako-ści oraz wartości przyrodniczej Doliny Baryczy.

System promocji „Dolina Baryczy Poleca”, choć młody, cieszy się dużym zainteresowaniem lokalnych wytwórców i usługodawców turystycznych, z których większość to drobni rolnicy. Po dwóch latach funkcjonowania prawo do posługiwania się znakiem jakości posiada 35 podmio-tów. Znak jakości został przyznany np. takim produktom jak: karp milicki, karp milicki wędzony, jaj-ka kur zielononóżek kuropatwianych z chowu ekologicznego, tradycyjne pieczywo, jabłka, maliny i pomidory z certyfikowanych gospodarstw sadowniczych i ogrodniczych prowadzących działal-ność w systemie Integrowanej produkcji, tradycyjne przetwory owocowe (soki, syropy, dżemy), sery kozie, tradycyjne rękodzieło. Spośród usługodawców znak jakości został przyznany miej-scowym restauracjom serwującym karpia, gospodarstwom agroturystycznym, małym ośrodkom jazdy konnej, ośrodkom edukacji ekologicznej i innym.

Znak jakości to dla nich wyróżnienie, docenienie ich ciężkiej pracy ale również duże wsparcie i pomoc w promocji produktu czy usługi. Fundacja Doliny Baryczy, będąca autorem, właścicie-lem i koordynatorem Systemu i Znaku Jakości, obejmuje wszystkich użytkowników specjalnymi działaniami edukacyjno–promocyjnymi. Grupa użytkowników znaku jakości bierze udział w szko-leniach, seminariach, wyjazdach studyjnych, warsztatach, które pozwalają zdobywać im wiedzę niezbędną do prowadzenia i rozwijania swojej działalności, integrować się z pozostałymi użyt-kownikami Znaku, wymieniać doświadczeniami i czerpać inspiracje oraz podejmować wspólne działania. Fundacja wyręcza użytkowników Znaku z wielu kosztownych (czas i pieniądze) zadań promocyjnych. Dla użytkowników Znaku wydawane są materiały promocyjne (oznakowanie, ulotki, broszury, katalogi, mapy), prowadzona jest strona internetowa. Na wszystkie spotkania, szkolenia, warsztaty, seminaria, konferencje poczęstunek dla uczestników dostarczany jest przez markowych producentów. Tak więc goście piją herbatę z miodem lub syropem malinowym a nie cukrem, jedzą chleby i wypieki od miejscowych piekarzy a nie ze sklepów sieciowych, jedzą dania i potrawy z karpia – króla miejscowych stawów, a nie łososia czy pangi. Pamiątką z regionu dla gości są bombki i ozdoby szklane, w kształcie karpia, bocianów czy żurawi, wykonywane

�0

ręcznie przez miejscową spółdzielnię socjalną rzemieślników lub stroiki kuchenne, wykonane wyłącznie z naturalnych surowców (suszone zboże, warzywa, owoce). Miejscowi producenci „Dolina Baryczy Poleca” mają wyłączność na sprzedaż podczas lokalnych wydarzeń i imprez, których organizatorem lub współorganizatorem jest Fundacja Doliny Baryczy czy współpracujące z nią samorządy lokalne i organizacje. Delegacje użytkowników znaku biorą udział w imprezach, wydarzeniach, targach poza regionem, podczas których sprzedają produkty zarówno swoje jak i swoich kolegów, również objętych znakiem jakości, informują i promują całą Dolinę Baryczy, jako miejsce o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych. Przyczyniają się jednocześ-nie do kreowania jej pozytywnego wizerunku, a wszystko to robią wykorzystując materiały pro-mocyjne, wydawane przez Fundację Doliny Baryczy oraz organizacje współpracujące.

System promocji „Dolina Baryczy Poleca” w ciągu zaledwie 2 lat funkcjonowania odniósł nadspodziewanie wiele sukcesów. Dzięki spójnej promocji, uczestnictwu producentów w im-prezach lokalnych i regionalnych, związanych między innymi z promocją obszarów wiejskich, produktów lokalnych, aktywnych form wypoczynku, świadomej konsumpcji i zdrowego trybu życia, obecności w mediach lokalnych, regionalnych i krajowych, Dolina Baryczy, jej produkty i oferta turystyczna są dobrze rozpoznawalne, a zainteresowanie nimi stale wzrasta. Kilkunastu z 21 producentów objętych znakiem jakości „Dolina Baryczy Poleca” pozyskało wielu stałych klientów, którzy regularnie zaopatrują się w ich wyroby podczas imprez lub indywidualnych wizyt w gospodarstwie. Producenci odkryli swój produkt na nowo, mimo że jeszcze nie tak dawno zastanawiali się czy działalności nie zakończyć. Dziś ze swojej produkcji otrzymują satysfak-cjonujący dochód, grono stałych klientów wciąż się powiększa, a oni myślą nad pozyskaniem środków na rozwój swojej marginalnej działalności choćby poprzez środki z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich oś 4 LEADER.

Karp milicki wędzony z Rudy Żmigrodzkiej

Pan Raftowicz hodowlą kar-pia zajmuje się od ponad 20 lat. Nie zawsze była to działalność dochodowa ale o karpia milickie-go warto walczyć. Jest to ryba, którą na tym obszarze hoduje się nieprzerwanie od 700 lat. Czyste środowisko, tradycyjne metody produkcji, stosowanie wyłącznie naturalnych pasz zbożowych, know – how miejscowych ryba-ków sprawiają, że mięso karpia milickiego jest bogate w białko, aminokwasy i sole mineralne i jest smaczniejsze niż innych karpi. Produkcja oparta o tzw. metodę Du-bisza (2- lub 3- letni system produkcji metodą przesadkową) sprawia, że okres produkcji karpia do mo-mentu sprzedaży trwa aż do 3 lat. Praca i koszt produkcji w tym systemie niestety nie odzwierciedlają się w cenie karpia, która jest stanowczo za niska, choć i tak jedna z wyższych na rynku. W zetknięciu z nieświadomym konsumentem, który kieruje się przy zakupie wyłącznie ceną, producent karpia milickiego nie ma większych szans. Przegrywa z konkurencją, często zagraniczną, która sprze-daje karpia po znacznie niższych cenach (np. gospodarka rybacka w Czechach jest dotowana; producenci otrzymują od państwa rekompensaty za straty poniesione np. przez zwierzęcych rabusi rybnych (wydra, ptaki – kormoran, czapla) czy ptaki żywiące się zbożem (np. kaczka); w Polsce wszelkie koszty ponosi rybak, do tego konkurencja często wykorzystuje renomę karpia milickiego, podszywając się w sprzedaży pod jego nazwę. Pan Raftowicz zaczął wędzić rybę, której nie udało mu się sprzedać. Od tego czasu żadna impreza w regionie nie mogła obyć się bez karpia wędzonego – najbardziej pożądanego dania rybnego w Dolinie Baryczy, zwłasz-cza podczas organizowanych tu od kilku lat Dni Karpia. Wielu uczestników imprez przyjeżdżało

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

fi nan

sow

ane?

Karp milicki to sztandarowy produkt Doliny Baryczy

�1

do Milicza czy Żmigrodu tylko po to, aby móc kupić karpia wędzonego. W ramach wsparcia p. Raftowicza i jego produktu Fundacja Doliny Baryczy jedną z imprez w ramach Dni Karpia za-częła organizować w jego gospodarstwie rybackim, w bezpośrednim otoczeniu stawów. Główna atrakcja imprezy to pokaz tradycyjnego ciągnięcia sieci przez pracowników gospodarstwa, grza-niec cysterski i oczywiście karp wędzony. Produkt został bardzo szybko dostrzeżony, m.in. pod-czas dolnośląskiej edycji konkursu „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”, w roku 2008 otrzymał Perłę na targach Polagra w Poznaniu. Do pana Raftowicza przyjeżdżają wycieczki, by przyglądać się tradycyjnemu, rybackiemu sposobowi wędzenia ryb, ekipy telewizyjne, klienci indywidualni. Nie-ważne, że kilogram wędzonej ryby kosztuje 50 zł. Pan Raftowicz planuje wybudowanie karczmy rybnej oraz rozbudowanie istniejącej wędzarni, w której mieszkańcy i turyści będą mogli rozko-szować się zapachem i smakiem miejscowych ryb w otoczeniu przepięknej przyrody.

Sery kozie z Gogołowic

Jeszcze kilka lat temu pan Paweł Chu-dziński trzymał stadko kóz, które planował zlikwidować, gdyż nie przynosiło ono żad-nego dochodu. Mleko kozie nie sprzedawa-ło się wcale, jogurty i twarogi słabo, głównie ze względu na uprzedzenia ludzi, że ser kozi ma nieorzyjemny zapach. Organizując jeden z pierwszych warsztatów aktywizu-jących mieszkańców z Doliny Baryczy po-prosiliśmy pana Pawła, żeby przygotował poczęstunek dla uczestników. Bardzo się przed tym pomysłem bronił, ale koniec koń-ców przyjechał – do jogurtów dodał trochę truskawek, do twarogu czosnku, od sąsiada wziął kilka bochenków własnoręcznie wy-piekanego chleba. Uczestnicy warsztatów, zachwyceni smakiem i zapachem serów i chleba, nie chcieli odejść od stołów. Pan Paweł czuł się onieśmielony ale bardzo doceniony. Mimo to trudno było go namówić na wyjazd do Wrocławia na Ekojarmark na Solnym, który był przeło-mem w jego karierze – w jedno popołudnie sprzedał wszystko to, co przygotował sobie na 5 dni. Wrocław okazał się bardzo chłonnym i wdzięcznym rynkiem. Od tego czasu pan Paweł bierze udział w każdym Ekojarmarku (2 razy do roku po 10 dni), ma grono stałych klientów, którym wozi towar dwa razy w tygodniu. Ofertę poszerzył o inne jogurty smakowe, sery twarogowe, sery pleśniowe, dojrzewające, z ziołami, suszonymi pomidorami, sery solankowe i żółte, kefi ry. Zamiast zlikwidować stado zwiększył je, nie ma problemów ze sprzedażą swoich wyrobów a je-dyny kłopot, to że nie może nadążyć z produkcją. W gospodarstwie w produkcję serów włączyły się żona i córka. Podobnie jak karp milicki wędzony, sery gogołowickie zdobywały laury w kon-kursie „Nasze Kulinarne Dziedzictwo”. Do-datkową ofertą gospodarstwa jest możliwość udziału grup (najczęściej dzieci i młodzieży) w zajęciach edukacyjnych z hodowli i żywie-nia kóz, opieki nad stadem, produkcji serów, połączonych z degustacją wyrobów z gospo-darstwa oraz z gospodarstw innych użytkow-ników znaku jakości „Dolina Baryczy Poleca”. Pan Chudziński ma w planach rozbudo-wę serowarni, wyposażenie w urządzenia do przechowywania sera i dalszy rozwój swojej oferty, oczywiście wszystko w takim zakresie, by produkcja pozostała nadal rze-mieślnicza, a jakość i walory smakowe bar-dzo wysokie.

Promocja serów z Gogołowic

Lokalni producenci promują Dolinę Baryczy i swoje produkty

�2

Przetwory owocowe z Wierzchowic

Państwo Łaniakowie uprawami sadowniczymi zajmują się od około 12 lat. Do nie-dawna zajmowali się wyłącznie sprzedażą świeżych malin i truskawek (deserowych i przemysłowych – do przetwórni). Ponieważ ich działalność to ciężka praca fizyczna i niski dochód (duża konkurencja na rynku, niskie ceny, trudność w przechowywaniu), niesprzedane na rynku maliny czy truskawki w pewnym momencie zaczęli przetwarzać na soki, żeby owoców nie marnować. Na początku robili soki na użytek własny, czasem częstując znajomych czy przy-jaciół. Ponieważ ci wyrażali się o produkcie w samych superlatywach, pan Łaniak spróbował sprzedawać słoiczki z syropem malinowym na targowisku. Niestety za zaproponowaną cenę nikt z miejscowych nie chciał syropu kupować. Pana Łaniaka, podobnie jak pana Chudzińskie-go, udało się namówić do sprzedaży syropów, herbaty z sokiem, wody z sokiem oraz koktajli, zamiast napojów gazowanych i sztucznie słodzonych, podczas lokalnych imprez i wydarzeń kulturalnych, promujących walory przyrodnicze i krajobrazowe Doliny Baryczy oraz podczas sprawdzonej już imprezy na placu Solnym we Wrocławiu. Okazało się to kolejnym strzałem w dziesiątkę – mieszkańcy Wrocławia przede wszystkim, ale również Doliny Baryczy, z wielkim entuzjazmem przyjęli ofertę zwykłego, a jednak niezwykłego produktu. Pan Łaniak, podobnie jak inni użytkownicy znaku „Dolina Baryczy Poleca” ma krąg stałych, lojalnych odbiorców. Sama oferta uległa wielkim przeobrażeniom – oprócz tradycyjnego syropu malinowego, wytwarzanego zgodnie z przepisem mamy pani Łaniakowej, produkują soki (jabłko, malina, porzeczka, aronia), dżemy (malina, truskawka, agrest, porzeczka czarna, porzeczka czerwona, aronia, borówka, gruszka, jabłko, pigwa), konfiturę wiśniową, powidła śliwkowe. Niezmiernie ważny jest fakt, że wszystko powstaje w gospodarstwie państwa Łaniaków, z ich własnych surowców lub su-rowców pochodzących od sąsiadów sadowników. W sprzedaży pan Łaniak nie tylko zachwala swój produkt jako naturalny, tradycyjny i bliski przyrodzie, ale faktycznie ten produkt taki jest. Dzięki jego uczciwości i lojalności wobec klienta, wciąż zyskuje nowych chętnych do zakupu jego produktów. Ostatnio rewelacyjnym rynkiem zbytu okazał się Śląsk – Katowice i Gliwi-ce, gdzie organizowane są kiermasze żywności ekologicznej. Pan Łaniak jest na nich stałym wystawcą, a klienci przed rozpoczęciem kiermaszu zawsze dzwonią by upewnić się, że pan Łaniak swoje wyroby przywiezie.

autor: Marta Kamińska, specjalista ds. promocji i produktu Fundacja Dolina Baryczy. Więcej informacji: www.barycz.pl

Pyta

nie

2: C

o w

ieś

ofer

uje

mia

stu

poza

pro

dukc

ją ro

lną?

Ja

kie

inne

funk

cje

gosp

odar

stw

roln

ych

pow

inny

być

wsp

iera

ne i

finan

sow

ane?

��

34

Pytanie 3: Jak wyrównać szanse edukacyjne mieszkańców wsi? Jaki model edukacji szkolnej i przedszkolnej? Jakie najważniejsze wyzwania dla edukacji dorosłych?

W trakcie dyskusji na spotkaniach regionalnych temat edukacji wzbudził żywe zainteresowa-nie uczestników. Zwracali oni uwagę przede wszystkim na następujące kwestie:

- należy dążyć do wyrównania szans edukacyjnych dla dzieci i młodzieży wiejskiej; ogrom-ną rolę może tu odegrać zwłaszcza edukacja przedszkolna, ważne jest także utrzymanie możliwości funkcjonowania małych wiejskich szkół, które mogą jednocześnie być ośrod-kiem aktywności lokalnej;

- nie wolno zaniedbywać edukacji o charakterze zawodowym, w tym w zawodzie rolnika;

- w edukacji dorosłych należy uwzględnić również potrzeby osób starszych – pozytywną rolę mogą tu odegrać np. uniwersytety trzeciego wieku;

- oferta szkoleniowa (finansowana np. ze środków unijnych) powinna być lepiej dostosowa-na do rzeczywistych potrzeb odbiorców; szkolenia muszą być zaplanowane i zrealizowane w taki sposób, aby budować motywację uczestników („aby ludziom chciało się wiedzieć”);

- ważne miejsce w systemie edukacyjnym ma dostęp do informacji, a także dostosowane do potrzeb doradztwo;

- w proces edukacyjny na wsi powinny być zaangażowane także instytucje naukowe;

- kluczowa dla wyrównywania szans edukacyjnych jest postawa samorządów lokalnych; - na uwagę zasługuje kwestia poprawy komunikacji (zarówno fizycznego przemieszczania

się, czyli transportu, jak i przekazu elektronicznego, w tym zapobieganie „wykluczeniu cyfrowemu”);

- w kształceniu mieszkańców wsi należy brać pod uwagę nowe rodzaje wiedzy, w tym pod-niesienie świadomości na temat zasobów i walorów wsi.

W trakcie konferencji ogólnopolskiej kwestie edukacyjne były omawiane w ramach drugiego panelu dyskusyjnego pt. „Edukacja na wsi. Ład przestrzenny oraz walory krajobrazowe i środo-wiskowe wsi”, w którym wypowiadali się: Jacek Węsierski (Stowarzyszenie Inżynierów i Techni-ków Rolnictwa), Alina Kozińska-Bałdyga (Federacja Inicjatyw Oświatowych), Zbigniew Kuriata (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu). Panel moderował Ryszard Kamiński.

Do postawienia pytania o sposób wyrównywania szans edukacyjnych między miastem i wsią zmusza obiektywnie trudna sytuacja edukacyjna mieszkańców wsi. Nie tylko w Polsce miesz-kańcy terenów wiejskich, oddalonych od wielkich aglomeracji, czy choćby większych ośrodków miejskich muszą pokonać znacznie więcej barier w staraniach o pozyskanie dobrego wykształ-cenia iniż ich odpowiednicy w miastach. W ostatnich kilkunastu latach zmniejsza się wprawdzie w Polsce różnica poziomów w wykształceniu pomiędzy miastem i wsią, jednakże jest ona stale jeszcze dość znaczna... Według danych� na koniec 2007 roku na wsi już tylko 36,5% mieszkań-ców zakończyło edukację na poziomie podstawowym (lub gimnazjalnym), w tym samym czasie w miastach było takich osób 19,4%. Odpowiednio wykształcenie średnie miało w tym czasie na wsi 25,7% mieszkańców, a w mieście 38,6%. Nadal tylko 1/3 mieszkańców wsi trafia na studia wyższe, podczas gdy dla mieszkańców miast wskaźnik ten wynosi ponad 50%.

3 I. Frenkel, Przemiany demograficzne i aktywność ekonomiczna ludności wiejskiej w pierwszych latach XXI wieku [w:] Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej, Dylematy i kierunki przemian, pod red. M. Drygasa i A. Rosnera, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN Warszawa 2008 s.183

�5

Jak stwierdził Jacek Węsierski, pierwszy z panelistów dyskusji o edukacji na wsi, zaspokaja-nie aspiracji przez inwestycje rodzin wiejskich, w tym również rolniczych w edukację dzieci stało się niezaprzeczalnym faktem. Problem jaki się pojawia to, mimo zwiększenia ilości absolwentów wyższych uczelni, odczuwalna niska jakość edukacji w szkołach umiejscowionych na peryfe-riach. Niestety wyraźne są dysproporcje jakości kształcenia w szkołach wyższych między wiel-kimi ośrodkami akademickim a nowopowstałymi uczelniami w mniejszych miastach, w których najczęściej uczą się młodzi mieszkańcy obszarów wiejskich. Odczuwalna jest też niska jakość edukacji ogólnej, zdobywanej wcześniej, powodująca na poziomie wyższym jedynie przyrost wiedzy specjalistycznej. Szczególnej uwagi i badań wymaga problem jakości języka i komuni-kacji, niezaprzeczalnie ważnym czynnikiem jest też „renta wielkomiejska” która daje większe szanse mieszkańcom miast. Aspiracje osobiste i rodzinne (głównie rodziców) są spełniane dzięki uzyskaniu dyplomu, jednak wydaje się, że absolwenci na rynku pracy pozostają w rolach drugo-planowych. Efekt dwóch kroków w przód i jednego do tyłu powoduje, że postęp jest uzyskiwany w wymiarze ilościowym jednak nadal nie satysfakcjonujący jakościowo.

Wyrównywanie szans edukacyjnych winno obejmować więc wsparcie dla realizacji aspiracji

edukacyjnych mieszkańców wsi, zarówno dorosłych, jak i przede wszystkim młodego pokolenia skazanego na poszukiwanie dla siebie szans rozwojowych poza tradycyjnymi na wsi zawodami rolniczymi.

Doświadczenia uczestników debaty o przyszłości wsi, jak i organizacji członkowskich zrzeszo-nych w Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich wskazują na trzy najważniejsze kierunki działań:

- Edukacja ustawiczna dorosłych mieszkańców wsi. - Poprawa jakości kształcenia na poziomie podstawowym i gimnazjalnym- Upowszechnianie wczesnej edukacji dzieci wiejskich w wieku przedszkolnym

Edukacja ustawiczna dorosłych wynika z konieczności nadrabiania dziesięcioleci zanie-dbań w tym zakresie.. W czasach kiedy większość mieszkańców wsi żyła z rolnictwa i zawo-dów pokrewnych, edukacja formalna była w dużym stopniu uzupełniana lub nawet zastępowana szeregiem praktycznych umiejętności, które mieszkańcy wsi nabywali we własnych rodzinach lub w środowisku wiejskim. Dlatego też umiejętności obsługi i naprawy maszyn rolniczych, do pewnego stopnia agrotechnika, uprawa roślin i hodowla zwierząt były na podstawowym, trady-cyjnym poziomie przekazywane poza oficjalnym systemem szkolnym. Poważne problemy za-częły się pojawiać w ostatnich latach, kiedy to okazało się, że tylko jedna trzecia rodzin wiejskich ma jakikolwiek związek z rolnictwem. Tradycyjnie użyteczne na wsi kompetencje przestały być przydatne dla kariery zawodowej mieszkańców wsi. Potrzebne jest więc zapewnienie możliwości pozyskiwania nowych kwalifikacji przez dorosłych mieszkańców wsi.

Jacek Węsierski zaproponował podczas panelu szersze spojrzenie na proces edukacji doro-słych, przywołując doświadczenia programu reorientacji zawodowej mieszkańców wsi reali-zowanego w latach 2000 – 2003 na Lubelszczyźnie. W projekcie Lubelska Inicjatywa Rozwoju Wsi opracowano koncepcję wiążącą w jeden zespolony system wsparcia cztery szanse rozwoju i egzystencji charakterystyczne dla osób, które pracując w rolnictwie muszą decydować o swo-im dalszym losie w sytuacji zmniejszających się dochodów uniemożliwiających satysfakcjonujące utrzymanie się z tego źródła zarobkowania. Drogi te to: podjęcie pracy najemnej poza rolnictwem, rozpoczęcie działalności gospodarczej poza rolnictwem, migracja zarobkowa, przejście w stan spoczynku (emerytura, renta, opieka społeczna). System wymaga od uczestników udziału w pro-cesie edukacyjnym umożliwiającym skorzystanie z jednej z dróg. Wsparcie beneficjentów polega na analizie i ocenie posiadanego przez nich potencjału, wskazaniu możliwej drogi wyjścia oraz sposobów osiągnięcia wybranego celu, identyfikacja instytucji pomocniczych i skomunikowanie z nimi beneficjenta. W programie lubelskim reorientacja zawodowa mieszkańców wsi była uru-chamiana poprzez sieć doradców ośrodka doradztwa rolniczego, którzy dotychczas zajmowali się tzw. doradztwem socjalno bytowym zwanym tradycyjnie wspieraniem wiejskiego gospodarstwa domowego. Pomimo, że po kilku latach Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli zaniechał realizacji tych działań, potrzeby edukacyjne pozostały i jak najbardziej pożądane wydaje się być systemowe wspieranie reorientacji zawodowej rolników i członków rodzin rolniczych.

�6

Od początku 2009 roku program reorientacji zawodowej rolników zaczął przygotowywać pilo-tażowo Kujawsko – Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie, kładąc szczególny nacisk na zdobywanie nowych kwalifikacji przez rolników, małżonków i dorosłych domowników rodzin rolniczych. Bez otwartego podejmowania tego wyzwania nie uporamy się z problemem setek tysięcy osób tworzących tzw. bezrobocie ukryte w gospodarstwach rolnych. Nowe szanse dla mieszkańców wsi, które miedzy innymi może zapewnić edukacja dorosłych, są sposobem rozwiązania owego „węzła gordyjskiego” polskiej wsi.

Przykładem tradycyjnych oddolnych inicjatyw edukacyjnych na wsi są funkcjonujące wciąż w wielu miejscach w Polsce Uniwersytety Ludowe. Wśród nich jednym z prężniej działających jest należący do FAOW Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy k. Kartuz, którego przykład został zamieszczony w niniejszym opracowaniu. Edukacja dorosłych mieszkańców wsi winna być realizowana możliwie blisko miejsca zamieszkania, stąd najlepiej sprawdzają się lokalne inicjatywy edukacyjne. W Polsce tradycyjnie znaczącą rolę w edukacji mieszkańców wsi pełnią ośrodki doradztwa rolniczego, do pewnego stopnia również samorząd rolniczy. Po roku 2000 powstaje na wsi coraz więcej nowych wiejskich stowarzyszeń zrzeszających mieszkańców, działających na rzecz rozwoju wsi lub reaktywujących aktywność kobiecą (tradycyjnie związaną z kołami gospodyń wiejskich).

Specyficzną formą stowarzyszenia, które swoja aktywnością zaspokaja potrzeby edukacyjne wszystkich grup mieszkańców są stowarzyszenia prowadzące niepubliczne szkoły na wsi. Jak twierdzi uczestnik panelu o edukacji na wsi Alina Kozińska-Bałdyga, szkoła jest najważniejszą instytucją publiczną dla społeczności wiejskiej. Jest miejscem nie tylko edukacji dzieci, ale tak-że instytucją tworzącą przestrzeń publiczną do spotkania, integracji i aktywizacji mieszkańców, działalności edukacyjnej i kulturalnej. Tymczasem polski system edukacji dostosowany jest do specyfiki miast. Tworzony jest bez uwzględnienia potrzeb wsi i innej roli, jaką powinna pełnić szkoła w społeczności wiejskiej, niż pełni w mieście. Proces likwidacji szkół nasilony w wyniku reformy oświaty z 1998 roku prowadzi do degradacji wsi. Program „Mała Szkoła Ośrodkiem Rozwoju Wsi” powstał w wyniku spontanicznych reakcji wielu środowisk wiejskich w odpowiedzi na zamykanie szkół. Przyjęty sposób reformowania sieci szkolnej4 przekazujący decyzję o jej kształcie samorządom lokalnym, spowodował wiele lokalnych konfliktów wokół aspektów eko-nomicznych i społecznych istnienia szkół w małych miejscowościach. Z jednej strony niezbyt wysokie subwencje oświatowe oraz trendy demograficzne zmuszają samorządy do oszczęd-ności, z drugiej zaś likwidacja szkół wiejskich powoduje nieodwracalne straty dla społeczności wiejskich.

Pomysłem na rozwiązanie konfliktów wokół wiejskich szkół jest powoływanie z inicjatywy mieszkańców wsi, a szególnie rodziców, lokalnych stowarzyszeń stających się organem założy-cielskim i prowadzącym szkoły publiczne lub niepubliczne o prawach publicznych.

Począwszy od etapu tworzenia koncepcji reformy systemu oświaty tj. od 1998 roku ważnym partnerem służącym wsparciem merytorycznym dla środowisk wiejskich jest Federacja Inicjatyw Oświatowych (FIO). Federacja, jako formalny związek stowarzyszeń i fundacji organizuje szereg działań wspomagających od organizacji ogólnopolskich spotkań – Forum Inicjatyw Oświatowych poprzez wydawanie miesięcznika „Mała Szkoła” aż do udzielania wsparcia prawnego dla nowych inicjatyw powołania stowarzyszeń rozwoju wsi. Wielokrotnie przedstawiciele federacji składają wizyty w miejscach konfliktu, a ich udział ma charakter interwencji lub mediacji pomiędzy gru-pą zdeterminowanych mieszkańców wsi oraz przedstawicielami lokalnych władz. Jak podkreśla prezes Federacji Alina Kozińska - Bałdyga5, niezwykle ważne dla programu jest odpowiednie spożytkowanie pobudzonej aktywności mieszkańców wsi, nawet w sytuacji konfliktu i zagroże-nia oraz skierowanie jej na pozytywne działania samopomocowe. Powstanie stowarzyszenia rozwoju wsi prowadzi nie tylko do uruchomienia szkoły i lepszego – bardziej ekonomicznego

4 Ustawa z dnia 8 stycznia 1999r. – Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego (DzU RP, nr 12 poz. 96) oraz późniejsze zmiany.

5 A. M. Komorowska, P., Radwański, Jak założyć stowarzyszenie i prowadzić małą szkołę, Federacja Inicjatyw Oświatowych, Warszawa 2002, s. 287-293.

Pyta

nie

3: J

ak w

yrów

nać

szan

se e

duka

cyjn

e m

iesz

kańc

ów w

si?

Jaki

mod

el e

duka

cji s

zkol

nej i

prz

edsz

koln

ej?

Jak

ie n

ajw

ażni

ejsz

e w

yzw

ania

dla

edu

kacj

i dor

osły

ch?

�7

Pyta

nie

3: J

ak w

yrów

nać

szan

se e

duka

cyjn

e m

iesz

kańc

ów w

si?

Jak

i mod

el e

duka

cji s

zkol

nej i

prz

edsz

koln

ej?

Jaki

e na

jważ

niej

sze

wyz

wan

ia d

la e

duka

cji d

oros

łych

?

wykorzystania subwencji oświatowych, ale przede wszystkim następuje integracja lokalnych społeczności. Według szacunków Federacji w Polsce w latach 1998 – 2006 powstało ponad 400 szkół publicznych lub niepublicznych na prawach publicznych, a dodatkowo co roku zgłasza się do FIO około 300 przedstawicieli lokalnych środowisk zagrożonych likwidacją szkoły.

Koncepcja programu Mała Szkoła Ośrodkiem Rozwoju Wsi zakłada wykorzystanie tworzą-cych się organizacji pozarządowych i inicjatyw do znacznie szerszych działań niż tylko edukacja najmłodszych dzieci. Jak pokazuje praktyka wielu takich wiejskich stowarzyszeń – prowadzą one szeroką działalność kulturalną, podejmują działania w sferze pomocy społecznej i profi laktyki zdrowotnej a nawet rehabilitacji. Działalność sportowa i turystyczna obejmuje zarówno dzieci jak i młodzież oraz dorosłych mieszkańców. Bezpośrednie zaangażowanie rodziców, niewielka licz-ba uczniów, rodzinna atmosfera pozwalają na łatwiejsze rozwiązywanie problemów wychowaw-czych zarówno w sferze pedagogicznej jak i psychologicznej. Wśród kilkuset przykładów stowa-rzyszeń nierzadko zdarzają się tez takie, które prowadzą różne formy działalności gospodarczej, oraz aktywizacji zawodowej i edukacji dorosłych mieszkańców wsi. Placówki takie funkcjonują cały dzień, także w okresie ferii i wakacji szkoła jest ośrodkiem życia wiejskiego.

Nadrabianie zaległości edukacyjnych wsi trzeba zaczynać od najmłodszych lat. W Polsce edukacją przedszkolną objetych jest zaledwie 41% dzieci podczas gdy w większości krajów UE wskaźnik ten przekracza 70 %. Co ważniejsze w miastach wskaźnik dzieci w wieku 3-5 lat obję-tych edukacją przedszkolną wynosi 58%, na wsi tylko 19%6. Edukacja przedszkolna jest jednym z kluczowych narzędzi wyrównywania szans edukacyjnych i życiowych dzieci ze środowisk defa-woryzowanych, dlatego powinna być upowszechniana na wsi dla dzieci od 3 roku Jeśli program upowszechniania edukacji przedszkolnej będzie oparty na modelu stowarzyszenia prowadzącego przedszkole, to oprócz edukacji dzieci będzie on programem edukacji i aktywizacji obywatelskiej ro-dziców i innych mieszkańców wsi. Stowarzyszenie, po osiągnięciu sukcesu w prowadzeniu przed-szkola, może realizować różne inne programy nastawione na rozwój wsi (związane z edukacją młodzieży, osób dorosłych, kulturą, zdrowiem, pomocą społeczną, przedsiębiorczością, produkcją rolną, działalnością gospodarczą itd.). Stowarzyszenie powstałe dla poprowadzenia przedszkola będzie przygotowane do przejęcia prowadzenia szkoły zagrożonej likwidacją.

PRZYKŁADY

Przykład 3.1. Stowarzyszenie „Z Edukacją w Przyszłość” z Korzecznika

Jedną z odpowiedzi na pytanie debaty i pozytywnym przykładem jest funkcjonowanie Stowarzyszenia „Z Edukacją w Przyszłość” z Korzecznika – na skraju Wielkopolski.

We wsi Korzecznik oddalonej o 15 km od najbliższego miasteczka i 90 km od więk-szego miasta (Łódź, Kalisz), w roku 2002 zlikwidowano szkołę. Wtedy we wsi nie było tam nawet asfaltowej drogi. Mieszkańcy sa raczej niezamożni, utrzymują się głównie z rolnictwa, jednak niskie dochody z małych gospodarstw położonych na glebach V i VI klasy są źródłem problemów ekonomicznych rodzin i dużego ukrytego bezrobocia.

W maju 2002 roku z inicjatywy nauczycieli Szkoły Podstawowej, rodziców oraz okolicz-

6 Na podstawie danych zawartych w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki

Trudno wyobrazić sobie Korzecznik bez tej Szkoły

38

nych mieszkańców powstało Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Integracji Środowiska Lokalne-go „Z Edukacją w Przyszłość”, którego głównym celem stały się działania mające na celu dbałość o podnoszenie poziomu edukacji dzieci, młodzieży i osób dorosłych, a także upowszechnianie wiedzy o regionie, pielęgnowanie tradycji regionalnych oraz rozwój idei przedsiębiorczości wśród członków Stowarzyszenia i okolicznych mieszkańców.

Korzeczniku i okolicznych wsiach nigdy nie było przedszkola ani szkoły średniej, a samorzą-dowa szkoła podstawowa została zlikwidowana. Stan sieci telefonicznej oraz brak możliwości zainstalowania stałego łącza uniemożliwiały okolicznej ludności korzystanie z Internetu. W 2004 r. w miejsce zlikwidowanej szkoły samorządowej utworzono społeczną szkołę podstawową z kla-sami I-VI i oddziałem przedszkolnym. Rada Pedagogiczna szkoły podjęła uchwałę o wprowadze-niu innowacji pedagogicznej. Polega ona na prowadzeniu szeregu zajęć dodatkowych, wspiera-jących rozwój uczniów. Są to krótkie, głównie interdyscyplinarne zajęcia tematyczne. Rok później utworzono Przedszkole Niepubliczne dla dzieci 3-5 letnich. W tym celu przystosowano prywatny lokal, który Stowarzyszenie otrzymało w nieodpłatne użyczenie. W 2005 r. powołano Centrum Kształcenia Ustawicznego w Korzeczniku. CKU prowadzi zajęcia dla osób dorosłych w ramach zaocznych szkół średnich tj. Liceum Ogólnokształcącego i Technikum Rolniczego, do których uczęszcza ponad 160 osób.

Poza organizacją zajęć dydaktycznych, Stowarzyszenie rozpoczęło organizację zajęć waka-cyjnych i przygotowało dla dzieci i młodzieży ofertę spędzania wolnego czasu na niespotykaną wcześniej skalę. Były to miedzy innymi wycieczki, zajęcia komputerowe, plastyczne, sportowe, teatrzyki, wyjazdy i kolonie letnie. Środki na organizację tych zajęć w kolejnych latach pozyskano miedzy innymi z Fundacji Wspomagania Wsi, Kuratorium Oświaty w Poznaniu, KRUS.

W latach 2002-2009 w okresie wakacji w ramach współpracy z warszawskimi uczelniami studenci-wolontariusze prowadzili zajęcia z dziećmi z zakresu obsługi komputera oraz różnego rodzaju gry i zabawy. W ramach międzynarodowego projektu, który był wynikiem współpracy ze Stowarzyszeniem „Jeden Świat” w Korzeczniku przebywali wolontariusze z różnych państw świata min. Japonii, USA, Hiszpanii, Włoch. Podczas pobytów wakacyjnych przybliżali dzieciom oraz całej lokalnej społeczności kulturę własnych narodów, troje z nich – Ruth Sicurello, Dean King, David Bober – podczas kilkumiesięcznego pobytu prowadzili z dziećmi i młodzieżą kon-wersację w języku angielskim.

Członkowie Stowarzyszenia z Korzecznika dzielą się swoimi doświadczeniami z innymi, re-gularnie uczestnicząc w ogólnopolskich spotkaniach Forum Inicjatyw Oświatowych, gdzie pre-zentują swój dorobek i prowadzą warsztaty. Prowadzą zajęcia dla innych organizacji z zakresu pisania wniosków i rozliczania dotacji, prezentują się podczas corocznych Ogólnopolskich Spot-kań Organizacji Działających na Obszarach Wiejskich w Marózie k. Olsztynka. W latach 2006-2007 prowadzili warsztaty na Forum Edukacyjnym „Razem dla dzieci” organizowanym przez Fundację Rozwoju Dzieci im. Komeńskiego. Prezentowali swój dorobek na targach POLAGRA 2006 i w Łącku na Ukrainie. Uczestniczyli w projektach wymiany z delegacjami z Mołdawii oraz w ramach Akademii Umiejętności „Akcja Akacja” Fundacji „Partners” wymieniali doświadczenia-mi z delegacjami kobiet z Tadżykistanu, Gruzji, Kosowa.

W 2006 roku Stowarzyszenie we współpracy ze Starostwem Powiatowym zorganizowało w Kole powiatową konferencję na temat znaczenia wczesnej edukacji dzieci. Uczestniczyła w niej pani Teresa Ogrodzińska - prezes Fundacji na Rzecz Rozwoju Dzieci im. Komeńskie-go z Warszawy. W kolejnym roku odbyło się podobne spotkanie w Szkole Podstawowej w Ko-rzeczniku, tym razem w szkole gościła pani Agnieszka Rudkowska z międzynarodowej organi-zacji YWCA (Young Women’s Christian Association – Chrześcijański Związek Młodych Kobiet). Jeden z członków Stowarzyszenia pan Jerzy Warszewski spisał legendy na temat Korzecznika. Legendy te zostały wystawione przez teatrzyk pantomimy kierowany przez pana Radomira Pio-runa na festynach.

Najtrudniejszym okazało się przekonanie mieszkańców do sensu współdziałania. Wiele prob-lemów przysparzała tez współpraca z lokalnymi instytucjami – w tym samorządem.

Pyta

nie

3: J

ak w

yrów

nać

szan

se e

duka

cyjn

e m

iesz

kańc

ów w

si?

Jaki

mod

el e

duka

cji s

zkol

nej i

prz

edsz

koln

ej?

Jak

ie n

ajw

ażni

ejsz

e w

yzw

ania

dla

edu

kacj

i dor

osły

ch?

39

Pyta

nie

3: J

ak w

yrów

nać

szan

se e

duka

cyjn

e m

iesz

kańc

ów w

si?

Jak

i mod

el e

duka

cji s

zkol

nej i

prz

edsz

koln

ej?

Jaki

e na

jważ

niej

sze

wyz

wan

ia d

la e

duka

cji d

oros

łych

?

Podjęcie przez Stowarzyszenie „Z Edukacją w Przyszłość” opisanych działań miało ogromne znaczenie dla mieszkańców Korzecznika i okolic, jak też dla gminy Kłodawa i gmin sąsiednich.

Jak twierdzi Maria Nowak, dyrektor Szkoły, działania te dały ludziom wymierne korzyści w postaci możliwości rozwoju edukacyjnego, ale również wyzwoliły wiele inicjatyw społecznych jak organizacja dożynek, festynów, oznakowanie dróg dojazdowych itp. Ponadto pokazały miesz-kańcom, że należy i warto inwestować w edukację i rozwój, a wspólne działania mogą przynieść wiele dobrego. Stały się również inspiracją dla innych środowisk m.in. w zakresie tworzenia pracowni internetowych w ramach współpracy z ARiMR, powoływania stowarzyszeń, ratowania małych szkół i przekształcania ich w ośrodki rozwoju wsi.

Trudno prorokować, ile w ciągu najbliższych 10-15 lat powstanie na polskiej wsi małych szkół prowadzonych przez stowarzyszenia rodziców i mieszkańców. Dotychczasowe doświadczenia funkcjonowania około 400 takich placówek są w zdecydowanej większości pozytywne. Warun-kiem funkcjonowania takiej szkoły jest zaangażowanie i samoorganizacja lokalnej społeczno-ści. Jeżeli ich liczba w całej Polsce wzrosłaby dwu- lub trzykrotnie do około 1000, z pewnością wpłynęłoby to pozytywnie na rozwój wsi peryferyjnych z największymi problemami społecznymi i gospodarczymi. Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich wspiera tego typu inicjatywy i wspiera dobre szkoły wiejskie. Członkiem FAOW jest zarówno Federacja Inicjatyw Oświatowych, która integruje i wspiera małe szkoły wiejskie, ale również bezpośrednio stowarzyszenia rozwoju wsi prowadzące takie szkoły. Jednym z czynników sukcesu małych szkół jest nieustanna wymiana doświadczeń i wspieranie się osób zaangażowanych w ich funkcjonowanie.

Autor: Ryszard Kamiński na podstawie rozmowy z Marią Nowak Dyrektorem Niepublicznej Szkoły Podstawowej w Korzeczniku.

Przykład 3.2. Kaszubski Uniwersytet Ludowy – aktywizacja mieszkań-ców wsi poprzez edukację dorosłych

Skąd wzięła się idea Uniwersytetów Ludowych

Ruch uniwersytetów ludowych (UL) zapoczątkował duński teolog, fi lozof, poeta i kaznodzieja Nicolai Frederik Severin Grundtvig (1783-1872). Był on twórcą koncepcji zespolenia szkoły z ży-ciem, celem ożywienia kultury ludowej i rozwoju duchowego społeczeństwa. Nawiązując do idei „szkoły dla życia” w 1982 r. został utworzony Kaszubski Uniwersytet Ludowy (KUL).

Działalność KUL-u na rzecz mieszkańców wsi

W latach 80-tych podstawowym za-daniem KUL-u było szkolenie pracowni-ków wiejskich placówek kultury z terenu dzisiejszego województwa pomorskiego i województw ościennych. Od począt-ku istnienia podejmował on też sprawy oświaty i kultury regionu Kaszub. Bazując na współpracy ze środowiskami twórczy-mi, grupą niepokornych nauczycieli-regio-nalistów czy pracownikami naukowymi Uniwersytetu Gdańskiego, KUL realizował programy inspirujące działalność kultural-ną i oświatową społeczności wiejskich.

Dzięki silnemu zakorzenieniu w regio-nie i ugruntowanym związkom ze społecz-nością Pomorza placówka nie przeżywała

Warsztaty rękodzieła ludowego w Starbieninie

40

„chudych lat” w początkach lat dziewięćdziesiątych, co było doświadczeniem znacznej części tych nielicznych internatowych UL, które dotrwały do okresu transformacji. Kaszubski Uniwersy-tet Ludowy wykorzystał szansę, jaką dawały postępujące zmiany ustrojowe. Oferta programowa została dostosowana do procesu budowania samorządności lokalnej i demokracji, a jej rezonans społeczny potwierdził zasadność zaproponowanych kierunków aktywności edukacyjnej.

Obecnie aktywność organizacji skupia się na realizacji działań skierowanych do mieszkańców

terenów wiejskich woj. pomorskiego, w tym głównie rolników, nauczycieli chętnych do rozwijania swojego warsztatu pracy oraz osób chcących poznawać regionalną kulturę kaszubską. „Studia” na KUL-u mają charakter krótkich kursów – weekendowych, tygodniowych, często funkcjonują-cych jako cykliczne spotkania, tak aby każdy słuchacz mógł w takich spotkaniach uczestniczyć.

Zdiagnozowane problemy lokalne mieszkańców wsi

Rolnictwo terenu Kaszub z uwagi na słabe gleby, mały obszar gospodarstw, deniwelację te-renu oraz krótki okres wegetacyjny charakteryzuje się przewagą gospodarstw niskotowarowych produkujących przede wszystkim na własne potrzeby. Splot czynników ekonomicznych, spo-łecznych i demograficznych, w tym: wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym, powoduje, że poziom życia rodzin w tych gospodarstwach jest niski i nie gwarantuje zatrudnienia dorosłym członkom rodzin rolniczych, prowadząc do ukrytego bezrobocia. Przekłada się to na niski po-ziom aktywności społecznej i zawodowej, brak wiary we własne możliwości, niską samoocenę, chęć odizolowania od współczesnego świata. Prowadzić może to do wykluczenia społecznego mieszkańców obszarów wiejskich.

Dlatego też KUL w działaniach przeznaczonych dla mieszkańców wsi kładzie nacisk na po-szukiwanie źródeł dochodu poza rolnictwem oraz wzmacnianie potencjału osobowościowego i społecznego mieszkańców upatrując w turystyce wiejskiej atrakcyjne źródło dodatkowych po-zarolniczych dochodów. Ta inicjatywa jest spójna ze strategicznym kierunkiem rozwoju tego ob-szaru, zwanego Szwajcarią Kaszubską.

Idea „Wędrownego Uniwersytetu Ludowego” przykładem aktywizacji kobiet wsi po-morskiej

Aby realizować główną ideę uniwersytetów ludowych - edukacji przez całe życie - KUL od 2005 r. realizuje na terenie głównie powiatu kartuskiego projekty skierowane do mieszkańców terenów wiejskich pt. Wędrowne Uniwersytety Ludowe. KUL znając problemy mieszkańców wsi, ich obawy oraz oczekiwania, wychodzi ze swoją ofertą do ich domów, oferując im uczestnictwo w kursach o różnorodnej tematyce w miejscu ich zamieszkania, często wykorzystując lokalne zasoby infrastrukturalne – np. szkoły, świetlice wiejskie, remizy strażackie.

W ramach tego działania uczestnicy, głównie kobiety, mają możliwość skorzystania z kursów

obsługi komputera (w tym posługiwania się Internetem), zapoznania się z szeroko rozumianą tematyką turystyki wiejskiej czy też agroturystyki (organizacja miejsc noclegowych w własnym gospodarstwie, przygotowanie oferty dla potencjalnych gości i turystów, możliwości uzyskania wsparcia na rozwój działalności turystycznej), poznają bogatą historię regionu oraz zasoby dzie-dzictwa kulturowo-przyrodniczego pod kątem ich wykorzystywania w rozwoju turystyki wiejskiej. W programie znajdują się również warsztaty rękodzieła ludowego (plecionka, kaszubskie ludowe malarstwo na szkle), warsztaty florystyczne, malowania na ceramice, wyroby z siana. Są rów-nież warsztaty kulinarne. Obok oferty zajęć dostarczających konkretną wiedzę słuchacze kur-sów uczestniczą też zajęciach rozwijających kompetencje społeczne i osobiste – odbywają się spotkania z psychologami, wizażystką, liderami wiejskimi realizującymi ciekawe inicjatywy po-budzające aktywność wsi, w tym gospodarczą działalność pozarolniczą. Te zajęcia mają na celu wzmacnianie kapitału ludzkiego poprzez rozwijanie kompetencji zawodowych i społecznych. Py

tani

e 3:

Jak

wyr

ówna

ć sz

anse

edu

kacy

jne

mie

szka

ńców

wsi

? Ja

ki m

odel

edu

kacj

i szk

olne

j i p

rzed

szko

lnej

? J

akie

naj

waż

niej

sze

wyz

wan

ia d

la e

duka

cji d

oros

łych

?

41

Pyta

nie

3: J

ak w

yrów

nać

szan

se e

duka

cyjn

e m

iesz

kańc

ów w

si?

Jak

i mod

el e

duka

cji s

zkol

nej i

prz

edsz

koln

ej?

Jaki

e na

jważ

niej

sze

wyz

wan

ia d

la e

duka

cji d

oros

łych

?

Rezultaty dla mieszkańców pomorskich wsi

W ciągu ostatnich 5 lat zrealizowano 6 odrębnych kursów pn. „Wędrowny Uniwersytet Lu-dowy przystanek….” w poszczególnych gminach powiatu kartuskiego. Z roku na rok rosnące zainteresowanie mieszkanek terenów wiejskich dowodzi, że oferowana forma edukacji doro-słych spełnia oczekiwania odbiorców.

We wszystkich edycjach projektu wzięło udział 130 kobiet, dla których uczestnictwo w projek-cie miało ogromne znaczenie. Uczestniczki wracają do swych domów niezwykle wzmocnione i zmotywowane. Panie stały się bardziej aktywne w swej małej społeczności, włączając w różne działania swoje rodziny. Jest to przykład na to, iż małe działanie może stać się przyczynkiem ożywienia i aktywizacji wsi.

W tej dziedzinie pozostaje jeszcze wiele do zrobienia. Rodzi się jednak nadzieja, iż o przy-szłości pomorskiej wsi decyzję podejmować będą świadomie jej mieszkańcy, dostrzegający po-tencjał „swojej małej ojczyzny”.

Autor: Marek Byczkowski, Prezes Zarządu Fundacji Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy.

42

Pytanie 4: W jakiej wsi chcemy żyć i jaką pozostawić następnym pokoleniom? Jak pomóc mieszkańcom wykorzystać walory krajobrazowe i środowiskowe? Jak wprowadzić ład w przestrzeni wiejskiej?

W trakcie spotkań regionalnych w odpowiedzi na pytanie 4 przedstawiciele społeczności wiej-skich zwracali uwagę na następujące kwestie:

- konieczność uświadamiania mieszkańców wsi o tym, że walory krajobrazowe i środowi-skowe mogą stanowić ważne źródło dochodu; podobnie rzecz się ma z obszarami obję-tymi programem Natura 2000, ważną rolę mogą odegrać również programy rolnośrodowi-skowe.

- niezbędne jest stworzenie mechanizmów zapewniających racjonalne planowanie prze-strzenne, z uwzględnieniem głosu mieszkańców wsi przy sporządzaniu planów i podejmo-waniu decyzji..

- na obszarach wiejskich w Polsce panuje nieład, a nawet wręcz zapaść architektoniczna; odczuwalny jest też negatywny wpływ na krajobraz procesu bezładnego rozszerzania się terenów wielkich miast.

- aby obszary wiejskie były dobrym miejscem do życia, konieczne jest zapewnienie warun-ków porównywalnych z miastem, a przynajmniej pewnego minimum infrastruktury spolecz-nej (obejmującej m.in. miejsce spotkań, ośrodek kultury, szkołę itp.).

- kwestie inwestowania na wsi wymagają uporządkowanych ram prawnych.

We wstępie do poradnika o dziedzictwie wiejskim „Każde miejsce opowiada swoją historię” Anna Potok napisała: Świadomość bogactwa i różnorodności polskiego dziedzictwa wiejskiego to podstawa umacniania poczucia tożsamości mieszkańców wsi i małych miasteczek, to powód do zadowolenia i dumy z miejsca w którym się żyje. To także wkład Polski w europejską kulturę i gospodarkę, to gwarancja zachowania naszej tożsamości i regionalnej różnorodności w euro-pejskiej wspólnocie.

Występujący w panelu podczas debaty podsumowującej dyskusję o przyszłości wsi dr Zbigniew Kuriata opowiedział doświadczeniach przywracania znaczenia elementom wiejskiego krajobra-zu i całej przestrzeni wiejskiej, jakie podejmowane są w ramach działania „Odnowa wsi” przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu i Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego we współpracy z gminami opolskimi i dolnośląskimi. W działaniach tych wykonanych zostało 99 planów odnowy miejscowości. Dokumenty te zostały opracowane w wyniku spotkań eksper-tów z mieszkańcami. Zawierają zalecenia, które powinny być brane pod uwagę podczas tworze-nia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego wsi, a także dbałości o zachowania ładu przestrzennego danej wsi.

To pozytywny przykład systemowego zajmowania się przestrzenią wiejską, generalnie jednak w skali kraju sytuacja nie jest zadowalająca.. Z debat regionalnych wynikała silna potrzeba racjo-nalnego planowania przestrzenni wiejskiej i zapewnienia wpływu mieszkańców na ten proces. Powszechnie mamy do czynienia ze swoistą zapaścią architektoniczną wsi, wynikającą ze zbyt wielkiego wpływu większych lub mniejszych miast. Wieś traci swoje tradycyjne cechy odrębno-ści przestrzennej. Poprzez dążenie mieszkańców i władz lokalnych do zapewnienia warunków życia porównywalnych z miastem, nakłada się jednocześnie na wiejski układ przestrzeni miejską kalkę. Jednym z pierwszych kroków zmierzających do zmiany niekorzystnej sytuacji w zakresie przestrzeni wiejskiej winno być zwiększanie świadomości mieszkańców na temat zasobów prze-strzeni wiejskiej i walorów krajobrazu wiejskiego.

43

Wieś staje się miejscem dostarczania szeregu dóbr publicznych, a rolnicy i inni mieszkańcy wsi strażnikami i administratorami owych dóbr. Specyfi czne ukształtowanie krajobrazu, obszary przyrodniczo cenne z unikalnymi obiektami przyrody, stanowią wyjątkowe miejsce do wypoczyn-ku i rekreacji dla mieszkańców miast. Niektórzy z nich wybierają wręcz wieś jako miejsce do za-mieszkania (czasem dla wybudowania swojego drugiego domu) . Mieszkańcy wsi winni jednak w tym procesie być podmiotem i świadomie współdecydować o przyszłości miejsca w którym żyją. Każda wieś powinna mieć swoje miejsce spotkań, wypoczynku i rekreacji dzieci i dorosłych. Większe wsie dobrze funkcjonują jeżeli znajdują się tam podstawowe elementy wpływające na życie wspólnoty takie jak szkoła, przedszkole, sklep, kościół, świetlica, plac zabaw, boisko.

PRZYKŁADY

Przykład 4.1. Planowanie przestrzenne w gminie Miejsce Piastowe

Dziedzictwo kulturowe otrzymaliśmy w spadku po przodkach. Otrzymaliśmy je „tylko na chwilę”, co oznacza, że będziemy musieli je przekazać następnym pokoleniom w jak najmniej naruszonym stanie. Dziedzictwo kulturowe odnajdujemy zarówno w krajobrazie, architekturze, tradycjach kulinarnych, rol-nictwie, rzemiośle, jak i życiu rodzinnym oraz zbiorowym. Do dziedzictwa kulturowego zaliczamy m.in.: kościoły, synagogi, budynki użyteczności publicznej, układy pól, landmarki, stare gatunki roślin i zwie-rząt, tradycyjne potrawy, ale też pieśni, taniec, muzykę, gwarę i obyczaje. Jest go bardzo dużo i stąd trudność związana z wyborem tego, co powinniśmy chronić w pierwszej kolejności.

Częścią dziedzictwa - bardzo wrażliwą na wszelkie zmiany - jest krajobraz. Łatwo jest go zniszczyć, oszpecić, a bardzo trudno wycofać się ze źle zaplanowanych, bądź nie do końca prze-myślanych inwestycji. Jeden z mieszkańców woj. świętokrzyskiego w trakcie marcowej debaty w Kielcach wyraził swoje oburzenie w związku z systematycznym niszczeniem pejzażu jego wsi, przez osoby budujące nowe domy. W jego opinii bardzo często budowane są domy za duże, nie-pasujące do otoczenia, a na dodatek ogradzane szarym betonowym płotem. Zdarza się, że tego typu budowle są stawiane w miejscowościach turystycznych województwa świętokrzyskiego. W tej sytuacji wszyscy mieszkańcy danej wsi tracą kawałek dobra wspólnego, którym jest urze-kający krajobraz. Można się zastanawiać, czy jako mieszkańcy wsi mamy jakikolwiek wpływ na zachowanie jej krajobrazu? Czy posiadamy instrumenty prawne, które pozwalają nam na jego skuteczną ochronę i przekazanie w jak najmniej zmienionej postaci przyszłym pokoleniom?

Pewne kroki mogące służyć za przykład dla innych samorządów podjęto w leżącej w powiecie krośnieńskim gminie Miejsce Piastowe.

Od wielu lat obserwujemy systematyczną dewastację wiejskiego pejzażu. Jej przejawy są różne i są to m.in.: obicie domu sidingiem, odgradzanie się od sąsiadów betonowym płotem, wprowadzenie do przydomowych ogródków nadmiernej ilości krzewów iglastych, stawianie budynków niepasujących swoim stylem i charakterem do otoczenia np. góralskich chat na Mazowszu, wycinanie przydrożnych alei, tworzenie zamkniętych rezydencji w środku wsi, położenie asfaltu na drodze z kocich łbów, likwi-dowanie miedz i zadrzewień śródpolnych etc. Przykładów jest bez liku i można je mnożyć. Jednym z powodów jest nieposiadanie przez wiele samorządów w Polsce ważnych (tj. uchwalonych przez radę gminy) planów zagospodarowania przestrzennego.

Ustawa o planowaniu i zagospodarowa-niu przestrzennym z 27 marca 2003 roku za-decydowała, ze istniejące miejscowe pla-ny zagospodarowania utraciły moc prawną.. Samorządy gminne musiały tworzyć plany od nowa, a w wielu gminach nie są one gotowe do tej pory. Sam plan zagospodarowania przestrzennego ro-zumiany jest jako akt prawa miejscowego nadany uchwałą rady gminy, określający zasady i reguły kształtowania polityki przestrzennej jednostki sa-morządu terytorialnego.

Miejsce Piastowe – harmonia tradycyjnego, wiejskiego układu przestrzennego

44

Z początkiem 2003 roku stracił też ważność dotychczasowy plan zagospodarowania prze-strzennego. gminy Miejsce Piastowe leżącej w woj. podkarpackim, sześć kilometrów od pięćdziesięciotysięcznego Krosna. Z racji bli-skiej odległości od dużego miasta, terytorium gminy było i jest atrakcyjnym miejscem do za-siedlenia przez mieszkańców Krosna. Z po-wodu braku miejscowego planu zagospodaro-wania przestrzennego pozwolenia na budowę np. domu wydawano na podstawie decyzji o warunkach zabudowy. W gminie były wysokie koszty uzyskania decyzji tj. około 500 złotych i średnio 100 osób rocznie ubiegało się o zgo-dę. Czas oczekiwania na jej wydanie wynosił około pięciu miesięcy. Brak planu skutkował również powstawaniem projektów architektonicznych niepasujących swoim charakterem do istniejącej zabudowy.

W 2005 Rada Gminy Miejsce Piastowe uchwaliła, że dla terytorium całej gminy zostanie opracowany plan zagospodarowania przestrzennego. Ogłoszono przetarg na wykonanie planu, który wygrało Biuro Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, odział zamiejscowy w Krośnie. Po przygotowaniu plan był on konsultowany z mieszkańcami, czyli plan wyłożono w Urzędzie Gminy Miejsce Piastowe i mieszkańcy mogli zgłaszać swoje uwagi oraz poprawki. Ponadto plan zgodnie z Ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27 marca 2003 roku był uzgadniany z szeregiem instytucji. Następnie kolejne jego części były uchwalane w trakcie sesji Rady Gminy i pod koniec 2007 roku planem objęto tereny przeznaczone pod inwestycje. Koszt planu wyniósł około 400 000 tysięcy złotych.

Wprowadzenie planu zagospodarowania przestrzennego przyniosło wiele bezsprzecznych ko-rzyści dla społeczności, m.in.: skrócenie czasu oczekiwania na decyzję o zabudowie, niższe koszty uzyskania tejże decyzji. Jednak co najważniejsze gmina Miejsce Piastowe posiada dokument, któ-ry reguluje kwestie ładu przestrzennego na jej terenie i pozwala chronić krajobrazowe dziedzictwo kulturowe. Opracowany dokument jest kompromisem pomiędzy oczekiwaniami mieszkańców a planami gminy, które wynikają m.in. z chęci ochrony krajobrazu. Wprowadzono szereg nakazów i zakazów, np. minimalnej wielkości działki pod zabudowę, odległości od granic i dróg, budowy płaskich dachów, wież, maksymalnej wysokości budynków, kolorów dachów i elewacji, materiałów wykorzystywanych na budowę ogrodzeń. Wszystkie te obostrzenia bierze pod uwagę Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego, gdy wydaje decyzję na budowę czy przebudowę kolejnych obiek-tów. Większość mieszkańców chwali sobie plan, ale jest wielu takich, którzy twierdzą, że jest zbyt szczegółowy i rygorystyczny (odwieczny dylemat, na ile władza może ograniczać wolę jednostki). Wielu skarży się, że gmina zbyt ingeruje w ich osobiste plany i marzenia o własnym domu.

Cóż więc zrobić? – odpowiedzią jest kompromis. Muszą być jasno określone sfery, które podlegają ochronie. Ważne też jest, aby inne instytucje liczyły się z planem, gdy podejmują własne decyzje. Bo co może zrobić wójt, gdy powiatowy inspektor wyda pozwolenie na budowę betonowego ogrodzenia wbrew postanowieniom planu? Niestety niewiele, bo w poszczególnych postępowaniach nie jest nawet stroną.

Nakazami i zakazami można wiele regulować, ale nie o to chyba chodzi. Wszystko byłoby dobrze, gdyby sami inwestorzy zwracali uwagę na to co robią z krajobrazem i aby byli tego świadomi. Należy więc położyć olbrzymi nacisk na edukację w tym zakresie i wytworzyć swoistą modę na ładne budynki, które wpiszą się w otoczenie i będą zgodne z duchem regionu, w którym stoją. To praca na lata, ale warto ją podjąć, choćby uczulać przyszłych projektantów (gdzieś przecież studiują), że ich prace świadczą także o nich. Plan zagospodarowania przestrzennego jest rozwiązaniem, które każda gmina może wprowadzić na swoim terenie. Jest to zgodne z obowiązującym w Polsce prawem. Ważne, że kwestie tego co wolno, a co jest zabronione w stosunku do ładu przestrzennego są ustalane i regulowane na poziomie lokalnym. Nie bez znaczenia jest fakt, że mieszkańcy mają wpływ na ostateczny kształt planu.

Autor: Krystian Połomski

Pyta

nie

4: W

jaki

ej w

si c

hcem

y ży

ć i j

aką

pozo

staw

ić n

astę

pnym

pok

olen

iom

? Ja

k po

móc

mie

szka

ńcom

w

ykor

zyst

ać w

alor

y kr

ajob

razo

we

i śro

dow

isko

we?

Jak

wpr

owad

zić

ład

w p

rzes

trze

ni w

iejs

kiej

?

Miejsce Piastowe -potrzeby rozwojowe powinny iść w parze

z ładem architektonicznym.

45

46

Pytanie 5: Jak wzmacniać aktywność społeczną mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji?

W spotkaniach regionalnych uczestnicy podkreślali ogromną wagę samoorganizacji miesz-kańców wsi i zwracali uwagę, że polityka wobec wsi powinna wspierać i promować aktywność społeczną jej mieszkańców. W dyskusjach poruszano m.in. następujące kwestie:

- Samoorganizacja dotyczy zarówno kwestii społecznych, jak i gospodarczych (w tych ostat-nich na uwagę zasługują m.in. grupy producenckie oraz spółdzielczość).

- Konieczne jest tworzenie przyjaznych warunków dla organizacji pozarządowych dla ko-rzystania ze środków unijnych (poprzez m.in. wprowadzenie mechanizmów oceny jakoś-ciowej wniosków, zapewnienie prefinansowania, ponieważ niewielkie organizacje często nie są w stanie udźwignąć ciężaru wyprzedzającego finansowania projektów i długiego oczekiwania na zwrot zainwestowanych środków);

- Poszerzeniu powinno podlegać zlecanie zadań publicznych dotychczas realizowanych przez admi-nistrację publiczną, zarówno rządową, jak i przede wszystkim – samorządową; wiejskie organizacje pozarządowe mogą przejmować część zadań i ponosić współodpowiedzialność za ich realizację.

- Administracja musi dostrzec w społeczeństwie obywatelskim partnera i przestać traktować organizacje społeczne jako instytucje przeszkadzające i tworzące dodatkowe problemy; oznacza to również konieczność wzmacniania potencjału takich organizacji, aby mogły być odpowiedzialnymi, wiarygodnymi partnerami.

- Każda społeczność potrzebuje liderów, część z nich to talenty samorodne, ale ujawnia się ich zbyt mało; potrzebne jest mechanizm systematycznego wyłaniania i kreowania liderów lokalnych.

- W aktywizacji społeczności lokalnych dużą rolę może również odegrać podejście LEADER.

Trzeci panel dyskusyjny konferencji ogólnopolskiej był zatytułowany „Aktywizacja mieszkańców wsi i metody skutecznego wykorzystania środków publicznych na rozwój wsi” i wzięli w nim udział: Hanna Podedworna (SGGW), Katarzyna Zawalińska (IRWiR PAN) oraz Jakub Wygnański (Pra-cownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”). Moderatorem panelu był Andrzej Hałasiewicz.

O kształcie i przyszłości wsi powinni zdecydować sami mieszkańcy, i to oni powinni aktywnie decydować o kształcie wsi dzisiejszej i wsi jutra. Wieś nie jest pozostawiona sama sobie, płyną do niej znaczne środki, których dobre wykorzystanie może ją przeobrazić w przyjazne miejsca pracy i życia. Stoimy wobec nowych wyzwań i mamy nowe szanse, należy zrobić wszystko aby tym pierwszym sprostać, a tych drugich nie tylko nie zmarnować, ale je w pełni wykorzystać.

Aktywne uczestnictwo wymaga świadomości obywatelskiej, gotowości i umiejętności dzia-łania publicznego. Wszystkie wymienione obszary wymagają inspiracji, stymulacji i systema-tycznej pracy. Trzeba budzić świadomość, kształtować gotowość działania dla dobra wspólnego i rozwijać niezbędne umiejętności.

Współdziałanie było kiedyś codziennością życia wsi. Wspólne żniwa, omłoty, wzajemna po-moc przy wykopkach, były to stałe elementy funkcjonowania chłopskich gospodarstw rolnych i rodzin w nich pracujących. Szarwarki, naprawy dróg, odśnieżanie zimą i tym podobne wspólne działania na rzecz gminy czy wspólnoty kiedyś były codziennością. Mechanizacja prac, specja-lizacja gospodarstw i koncentracja produkcji doprowadziły do zaniku zwyczaju pomocy sąsiedz-kiej. Omłoty kombajnem zbożowym, wykopki kombajnami buraczanymi, czy ziemniaczanymi nie wymagają już takich nakładów pracy, a jeśli już potrzebne są dodatkowe ręce do pracy to naj-częściej zatrudnia się płatnych pracowników do prac doraźnych bądź sezonowych.

47

Coraz mniej jest tradycyjnych okazji do wspólnego działania. Wspólne akcje związane z za-kładaniem wodociągu, czy linii telefonicznej mają zazwyczaj charakter jednorazowy, ale często stworzyły dobre podstawy dla dalszych przyszłych wspólnych przedsięwzięć. Wiele lokalnych społeczności zjednoczyło ratowanie wiejskiej szkoły, która w wyniku skutecznie przeprowadzo-nej akcji, dalej prowadzona jest przez lokalne stowarzyszenie, co wymaga systematycznego i zorganizowanego współdziałania. Zniknęły dawne potrzeby współpracy, pojawiają się nowe, ale także pojawiają się nowe wyzwania wynikające choćby z szybkiego wzrostu liczby nowych mieszkańców wsi, których więzi ekonomiczne i społeczne nie łączą z miejscem zamieszkania. Tymczasem jest to duży potencjał społeczny, który dobrze wykorzystywany może wnosić nową jakość w życie i funkcjonowanie lokalnej społeczności. Potwierdzają to przykłady lokalnego uspołecznienia owych nowych mieszkańców wsi.

Nie ulega wątpliwości, że każda społeczność potrzebuje wspólnego działania, potrzebuje współ-

pracy. W społecznościach większych tworzy się wyspecjalizowane, profesjonalne instytucje, które są w stanie zaspokoić większość potrzeb społecznych. Wiele usług, oferowanych na zasadach komercyjnych wymaga minimalnej „masy krytycznej” dla zapewnienia opłacalności. Społeczności wiejskie ze względu na rozproszenie często takiej masy nie zapewniają, co ogranicza ich dostęp do wielu usług, za to dla niektórych z nich mogą tworzyć substytuty metodą współpracy

W debatach regionalnych i debacie podsumowującej zastanawiano się co należy uczynić aby wzmocnić aktywność mieszkańców wsi i procesy samoorganizacji. Łatwych dopowiedzi na te pytania nie ma. Nie ma recept uniwersalnych, ale są przykłady aktywnych społeczności, które potrafiły się dobrze zorganizować i potrafią współpracować. Warto się uczyć od tych, którym się udało, dlatego Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich poświęca wiele uwagi upowszechnianiu dobrych praktyk.

W dyskusji podsumowującej debaty regionalne pani Hanna Podedworna podkreśliła zmianę

zarządzania sferą publiczną. Demokracja staje się bardziej deliberatywna, ma charakter wspól-nego namysłu. Problemy społeczne wsi są bardzo złożone. Gęstość interakcji publicznych nie pokrywa się z gęstością zaludnienia. W większym mieście interakcji publicznych może być mniej niż w małej wiosce. Polacy są zakorzenieni lokalnie bardziej niż inne narodowości. W ostatnich latach wzrosło poczucie wpływu na sprawy lokalne i najsilniej deklarowane jest przez miesz-kańców wsi. Idea „Governance” (hybrydowego współrządzenia) wymaga kształtowania społecz-ności lokalnych tak, aby potrafiły artykułować swoje potrzeby. Badania wykazują, ze korzyścią społeczną z partycypacji lokalnej jest sprzyjanie osiąganiu lepszej jakości życia (sprawne or-ganizowanie działań zbiorowych). Daje się zauważyć podział aktywności lokalnej na terytorium Polski: istnieje Polska gospodarzenia – Polska wschodnia i Polska aktywności obywatelskiej – Polska zachodnia.

Jakub Wygnański w swoim wystąpieniu poruszył problem spadających wskaźników zaangażowa-nia obywatelskiego, które podczas kryzysu szczególnie skłaniają do refleksji. Narzędziem do groma-dzenia danych społecznych może być portal Moja Polis – analizujący dane społeczne do poziomu gminy. Gminy wiejskie, proporcjonalnie wielkości swoich budżetów, wydają najmniej na organizacje pozarządowe. Potrzebny jest ruch społeczny na rzecz wsi ( ruch solidarności terytorialnej).

Wraz z nowymi wyzwaniami potrzebne są nowe metody, nowe sposoby inspirowania partycy-pacji społecznej. Jednym z powodów zaproszenia do dyskusji, podsumowującej ten etap debaty, pana Jakuba Wygnańskiego, było jego zaangażowanie w wiele inicjatyw obywatelskich, a wśród nich w Pracownię Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”. Ma to być w pewnym sensie nowy typ instytucji. Coś, co można by określić jako instytucja „sieciocentryczna” w odróżnieniu od kla-sycznych instytucji „egocentrycznych”. „Stocznia” powstaje we współpracy organizacji pozarzą-dowych oraz środowiska akademickiego. Chcielibyśmy, aby „Stocznia” była taką platformą, na której bardzo różne środowiska: decydenci, aktywiści i akademicy spotykają się, aby dyskutować o różnych rzeczach – w szczególności jednak o rozwoju społeczności lokalnych i partycypacji obywatelskiej – mówił Wygnański.

Aktywność i współpraca w dużej mierze zdecydują o skuteczności wykorzystania środków rozwojowych kierowanych na wieś i do małych miast. Potrzebni są aktywni, zorganizowani od-

48

biorcy i realizatorzy projektów rozwojowych, potrzebny jest sprawny system wdrażania, fi nanso-wania i rozliczania. Każde z wymienionych ogniw można (i trzeba) poprawiać. Ta część dyskusji odnosi się jednak już do pytania 6.

PRZYKŁADY

Przykład 5.1. Spółdzielcza Grupa Producentów „ATUT”

Jedną z odpowiedzi na pytanie debaty dotyczące samoorganizacji mieszkańców wsi i pozy-tywnym przykładem jest funkcjonowanie Spółdzielczej Grupy Producentów „ATUT” z siedzibą w Babinie (woj. Lubelskie).

Od wielu lat opłacalność produkcji rolnej stale spada. Jednocześnie na rynku zauważalny jest ciągły proces konsolidacji podmiotów skupujących produkty rolnicze. Te zjawiska powodu-ją, że siła rynkowa pojedynczego przeciętnego gospodarstwa cały czas maleje. Z kolei to jest przyczyną, że coraz więcej rolników zaprzestaje produkcji rolnej, co determinuje konieczność znajdowania innej formy utrzymania rolnika i jego rodziny.

Na terenach wiejskich dużo miejsc pracy poza rolnictwem związanych było z obsługą rolni-ków. Gdy tych ostatnich zaczyna brakować, likwidacji ulegają również miejsca pracy w otoczeniu rolnictwa. Duże fi rmy dostarczające środki produkcji poszukują dużych odbiorców oferując im swoje produkty po korzystnych cenach. Rolnicy o mniejszym potencjale skazani są na ofertę lokalnych dystrybutorów, u których cena na środki produkcji jest znacznie wyższa niż cena za którą kupują duzi odbiorcy. To powoduje, że mniejsze gospodarstwa mają jeszcze trudniejszą sytuację konkurencyjną w stosunku do dużych rolników.

Na terenie Babina podobnie jak w wielu innych miejscach w Polsce istniało kiedyś Kółko Rolnicze, które posiadało bazę magazynową, punkt skupu żywca, a także oferowało różnego rodzaju usługi dla rolników i mieszkańców wsi. Po okresie zmian ustrojowych i zmianie systemu gospodarczego, handel środkami do produkcji przejęli prywatni pośrednicy, zaś skup produktów rolnych prowadzony był przez przedstawicieli poszczególnych zakładów przetwórczych. Rolnicy na terenie Babina i okolic, gdzie istnieje duża produkcja trzody chlewnej, zauważyli że działal-ność pośredników powoduje, iż ich przychody przy sprzedaży produktów są coraz mniejsze, zaś wydatki na zakup środków do produkcji są coraz większe. Ponadto baza po Kółku Rolniczym niszczała, gdyż dzierżawiący ja przedsiębiorca nie inwestował w jej modernizację

Spółdzielnia rozpoczęła swoją działalności w roku 2006. Członkami założycielami było 25 pro-ducentów trzody chlewnej z terenu powiatu lubelskiego z gmin: Bełżyce, Konopnica, Niedrzwica i Wojciechów. Wchodzący do Spółdzielni członkowie posiadali gospodarstwa od kilku do kil-kunastu hektarów. Spółdzielnia powołana została przez współpracujących ze sobą od prawie 5 lat producentów trzody chlewnej. Dotychczasowa nieformalna forma współpracy dotyczyła wspólnej sprzedaży żywca jak też wspólnego zaopatrzenia w pasze. Spółdzielnia rozpoczęła swój formal-ny byt z dniem 16 marca 2006 roku tj. z dniem rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Pyta

nie

5: J

ak w

zmac

niać

akt

ywno

ść s

połe

czną

mie

szka

ńców

wsi

i pr

oces

y sa

moo

rgan

izac

ji?

Członkowie Spółdzielczej Grupy Producenckiej ATUT

49

Celem powołania Spółdzielni było nawiązanie bezpośredniej współpracy z zakładami skupu-jącymi trzodę chlewną w celu uzyskania korzystniejszych warunków dostaw żywca wynikających przede wszystkim z przejęcia marż uzyskiwanych przez pośredników. Ponadto postanowiono wspólnie zaopatrywać się w środki produkcji, a dzięki zamawianiu jednorazowo większych partii uzyskiwać niższe ceny zaopatrzeniowe, co pozwala w efekcie obniżyć koszty zakupu środków produkcji dla pojedynczego producenta.

W celu realizacji swoich zamierzeń, Spółdzielnia w roku 2008 wykupiła bazę po Kółku Rolni-czym w Babinie, gdzie ulokowała swoja siedzibę. Spółdzielnia wystąpiła też do Marszałka Wo-jewództwa Lubelskiego o wpis do rejestru grup producentów rolnych, co umożliwiło uzyskanie wsparcia na funkcjonowanie Spółdzielni w ramach pomocy dla grup producentów przewidzia-nych w ramach środków PROW 2007-2013.

Obecnie Spółdzielnia zrzesza ok. 50 rolników – producentów trzody, sprzedając wyproduko-wany przez nich żywiec bezpośrednio do zakładów przetwórczych. Rolnicy zrzeszeni w Spół-dzielni uzyskują wyższe ceny za swój produkt niż rolnicy sprzedający samodzielnie na rynku. Po-nadto wykorzystując posiadana bazę Spółdzielnia prowadzi obrót paszami, nawozami, środkami ochrony roślin oraz innymi środkami do produkcji na potrzeby członków Spółdzielni, ale także innych rolników nie będących jej członkami. W planach spółdzielnia ma uruchomienie usług na potrzeby swoich członków jak np. dezynfekcja chlewni, wysiew wapna i innych nawozów mineralnych, a także usług dostępnych dla ogółu społeczeństwa jak np. usługi asenizacyjne. Spółdzielnia zatrudnia obecnie 3 osoby (bez członków Zarządu Spółdzielni).

Przedstawiciele Spółdzielni bardzo aktywnie uczestniczą w tworzeniu i działaniu organizacji zrzeszających podobne grupy, np. w Porozumieniu Grup Producentów Trzody Chlewnej Polski Środkowo – Wschodniej czy w Krajowym Związku Grup Producentów Rolnych. Wiele powstają-cych inicjatyw o podobnym charakterze kontaktuje się ze Spółdzielnią w Babinie w celu poznania ich doświadczeń. Wymiana tych doświadczeń odbywa się albo bezpośrednio w siedzibie grupy, albo też przedstawiciel grupy uczestniczy w spotkaniach organizowanych przez zainteresowa-nych. Zarządzający spółdzielnią chętnie uczestniczą też w audycjach telewizyjnych i radiowych oraz opisują swoje doświadczenia w zakresie powstawania i funkcjonowania Spółdzielni w róż-nego rodzaju publikacjach.

Największym problemem w momencie zawiązywania Spółdzielni było przekonanie rolników do idei sformalizowania współpracy i możliwości odniesienia sukcesu. Trudno też było dotrzeć do wiarygodnej i rzetelnej informacji o możliwościach i zagrożeniach związanych z funkcjono-waniem takiej inicjatywy. Po okresie zawiązywania Spółdzielni kolejną barierą było wejście na rynek, gdzie dotychczas funkcjonowali różnego rodzaju pośrednicy, którym niejako odbierało się, a przynajmniej ograniczało dotychczasowy sposób zarobkowania.

W początkowym okresie funkcjonowania Spółdzielni bariery i problemy miały źródło wewnątrz grupy jak też poza nią. Do barier wewnętrznych należy zaliczyć zachowanie dyscypliny i lo-jalności członków spółdzielni, szczególnie w momencie trudności ze zbytem. Wśród głównych barier zewnętrznych trzeba wymienić bariery biurokratyczne w różnego rodzaju urzędach i in-stytucjach.

Działalność Spółdzielni przynosi efekty lokalnej społeczności zarówno bezpośrednio, jak też pośrednio. Do efektów bezpośrednich zaliczyć należy poprawę wyników ekonomicznych gospo-darstw członków dzięki uzyskiwaniu lepszych cen na sprzedawane produkty i niższych kosztów związanych z zakupem środków do produkcji. Dzięki temu nawet mniejsze gospodarstwa uzysku-ją szansę przetrwania. Kolejnym efektem bezpośrednim jest utworzenie trwałych 3 miejsc pracy w środowisku wiejskim, a także zaoferowanie społeczności nowych usług okołorolniczych.

Do efektów pośrednich zaliczyć należy m.in. zintegrowanie się społeczności wokół spółdzielni (spółdzielnia współfinansuje lokalne imprezy i inicjatywy), wpływ polityki cenowej Spółdzielni na funkcjonujące podmioty gospodarcze zarówno w zakresie cen skupu żywca jak też cen na środki

50

produkcji. Punktem odniesienia stały się ceny oferowane przez Spółdzielnię. Ponadto efektem pośrednim jest rzeczywiste zagospodarowanie na potrzeby społeczności lokalnej utworzonego wcześniej przez tą społeczność majątku.

Powstawanie inicjatyw o podobnym charakterze związane jest z szeroką akcją medialną w zakresie wykorzystywania środków unijnych w ramach PROW 2007–2013 przez grupy pro-ducentów rolnych. Wiele takich inicjatyw rodzi się w podobnych warunkach jak w opisanej Spółdzielni. Przyjęte i sprawdzone w „walce” przez Spółdzielnię „Atut” w Babinie rozwiązania są gotowymi receptami dla podobnych inicjatyw.

Autor: Jarosław Ejsmont, Lubelska Izba Rolnicza, dyrektor biura w Białej Podlaskiej.

Przykład 5.2. Współpraca na rzecz edukacji lokalnej społeczności w ra-mach LGD Korona Północnego Krakowa

W ramach działań II Schematu Programu LEADER+ podejmowanych przy realizacji projektu „Korona Północnego Krakowa – razem w przyszłość” został zorganizowany i przeprowadzony m. innymi bezpłatny cykl szkoleniowy pod nazwą „Akademia nowoczesnego sadownika i wa-rzywnika”. Cykl ten rozpoczął się 28 lipca 2007 roku, obejmował nie tylko wykłady ale również zajęcia praktyczne, które miały miejsce bądź na polach doświadczalnych Akademii Rolniczej w Krakowie bądź też na wzorcowych plantacjach rolników z terenu gmin objętych projektem.

Podsumowaniem praktycznej części „Akademii nowoczesnego sadownika i warzywnika” była wizyta studyjna w Hiszpanii. W dniach 22-26.02.2008 członkowie Stowarzyszenia Korona Północnego Krakowa, wśród nich absolwenci „Akademii nowoczesnego sadownika i warzywni-ka”, wzięli udział w tej wizycie. Wymiernym efektem wyjazdu było podpisanie listu intencyjnego z Lokalną Grupą Działania Medio Guadalquivir w Cordobie – grupą, która podobnie jak nasze Sto-warzyszenie zajmuje się promocją obszarów wiejskich i kładzie nacisk na rozwój agroturystyki.

Uczestnicy wyjazdu byli na plantacjach truskawek oraz w kooperatywie w Huelvie, gdzie tru-skawki są konfekcjonowane. Udało się podpatrzyć wiele praktycznych rozwiązań, które można by było wykorzystać na naszych polskich plantacjach. W rejonie tym produkowana jest najwięk-sza część truskawek w Hiszpanii. Truskawki te są eksportowane do całej Europy, w tym również do Polski. Wymienialiśmy doświadczenia z indywidualnymi plantatorami truskawek oraz zrze-szonymi w spółdzielni ogrodniczej. Poznaliśmy organizację produkcji i dystrybucji owoców.

Bardzo interesująca była wizyta w Spółdzielni Produkcji Ogrodniczej Cartaya S.C.A. Spół-dzielnia ta powstała w 1996 roku i zrzesza około 100 rolników, którzy mają gospodarstwa wiel-kości od 1 - 20 ha produkujące truskawki,. Truskawki zajmują areał około 100 ha, maliny 30 ha, brzoskwinie – 100 ha. Przy takiej strukturze upraw spółdzielnia jest wykorzystywana przez więk-szość sezonu wegetacyjnego. W spółdzielni na stałe zatrudnionych jest 14 osób obsługi, w tym 7 osób w administracji. Pracownicy administracji prowadzą dodatkowo dla członków spółdzielni pełną dokumentację podatkową. W pełni sezonu przy pakowaniu owoców liczba pracowników wzrasta do około 100. Wypłata za dostarczone owoce odbywa się co 3 tygodnie. W rejonie Huelvy istnieje około 7 podobnych spółdzielni. Wszystkie ze sobą współpracują na zasadach rynkowych.

Sezon produkcji truskawki w rejonie Huelvy trwa od stycznia do początku czerwca, dlatego Pol-ska nie jest dla Hiszpanii konkurentem, a nasi gospodarze chętnie dzielili się swoimi doświad-czeniami. Największym konkurentem dla Hiszpanii w produkcji truskawek jest obecnie Maroko.

Schłodzone owoce z plantacji są konfekcjonowane do opakowań od 0.25kg - 2 kg. W szczycie sezonu dziennie pakuje się do 45 t owoców. Truskawka w ciągu 4 dni od zbioru znajduje się na stole konsumenta. Organizacja branżowej grupy producenckiej daje szerokie możliwości prowa-dzenia plantacji na wysokim poziomie, ułatwia producentom zbyt owoców po korzystnej cenie.

Pyta

nie

5: J

ak w

zmac

niać

akt

ywno

ść s

połe

czną

mie

szka

ńców

wsi

i pr

oces

y sa

moo

rgan

izac

ji?

51

Wszyscy uczestnicy byli pod wrażeniem wspaniałych zabytków jak Alkazar, Mezquita a także Ma-nolete de La Ruta (Arena walki byków). Cykl szkoleń, oraz wyjazd studyjny przyczyni się do rozpo-wszechnienia i do utworzenia grup producenckich w LGD Korona Północnego Krakowa.

Dnia 16.06.2008 roku Zarząd Stowarzyszenia Korona Północnego Krakowa podpisał umowę z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Krakowie na dofinansowanie projektu „@kademia na wsi” w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Działania 9.5 Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich, współfinansowanego przez Unię Europejską oraz budżet państwa.

Wniosek o dofinansowanie projektu został złożony przez Stowarzyszenie Korona Północne-go Krakowa w partnerstwie z Gminą Michałowice. Rekrutacja uczestników „@kademii na wsi” prowadzona była w oparciu o kolejność zgłoszeń. Cykl szkoleń „@kademia na wsi” obejmował ustawiczne kształcenie dorosłej części społeczności lokalnej w zakresie możliwości użytkowania komputerów i korzystania z podstawowych programów użytkowych oraz wsparcia doradczego w zakresie źródeł pozyskiwania funduszy na kształcenie informatyczne i informatyzację obszarów wiejskich. Działania te służyć będą pobudzeniu aktywności mieszkańców Gminy Michałowice na rzecz samoorganizacji w celu edukacji i budowania świadomego społeczeństwa informacyjnego. Absolwenci „@kademii na wsi” zostali przygotowani nie tylko w zakresie użytkowania kompu-tera, korzystania z Internetu, ale również w zakresie identyfikowania problemów społeczności lokalnej w obszarze edukacji, przygotowania i składania wniosków o granty, które będą próbą rozwiązania tych problemów.

Oferta edukacyjna przygotowana w ramach „@kademii na wsi” była skierowana do doro-słych liderów społeczności lokalnej: radnych, sołtysów, przedstawicieli Kół Gospodyń Wiejskich, Ochotniczych Straży Pożarnych, którzy mieszkają i działają na terenie Gminy Michałowice. Oso-by te często ze względów finansowych nie mogą uczestniczyć w płatnych formach kształcenia ustawicznego, nie posiadają dostatecznej wiedzy w zakresie korzyści i szans, jakie niesie ze sobą zastosowanie narzędzi informatycznych. Nie znają także źródeł i sposobów pozyskiwania środków na kształcenie ustawiczne.

Dobrze przygotowana kadra liderów lokalnych stworzyć może wraz z władzami samorządo-wymi koalicję na rzecz edukacji i podnoszenia poziomu wykształcenia mieszkańców obszarów wiejskich. Liderzy przyczynić się mogą do zniwelowania podstawowej bariery przy działaniach na rzecz kształcenia ustawicznego na wsi, czyli braku bodźców i woli przezwyciężenia barier mentalnych w zdobywaniu nowych umiejętności i wiedzy. Jednocześnie osoby zaangażowane w działalność społeczną, mocno zakorzenione w swojej społeczności znają potrzeby mieszkańców w zakresie edukacji, co w dalszej perspektywie pozwoli przygotować atrakcyjna ofertę edukacyj-ną odpowiadającą zapotrzebowaniu.

Autor: Barbara Kawa

.

52

Pytanie 6: Co należy uczynić, aby środki publiczne – krajowe i unijne – były efektywnie wykorzystane dla rozwoju obszarów wiejskich? Jak zapewnić uwzględnienie lo-kalnych priorytetów?

W spotkaniach regionalnych uczestnicy dyskusji zgłaszali wiele uwag do sposobu wykorzy-stania środków, szczególnie unijnych, na rozwój wsi. Podkreślali w szczególności, że:

- Wydatkowanie środków musi w szerszym niż dotąd stopniu uwzględniać priorytety o cha-rakterze lokalnym; konieczne jest także przeznaczenie części środków na działania uzna-ne wspólnie za priorytetowe, bez konieczności przeprowadzania konkursu.

- Kierowane na obszary wiejskie środki rozwojowe mogłyby być lepiej wykorzystywane, gdyby ograniczyć nadmiernie rozrosłą biurokrację, uprościć procedury i zrezygnować z ogromnej szczegółowości regulacji prawnych; potrzeba więcej przestrzeni na interpre-tację przepisów oraz wyposażenie urzędników w prawa i kompetencje merytoryczne do poszerzonej interpretacji. Tymczasem zbudowaliśmy system, który ograniczając prawo do interpretacji doprowadził do konieczności ujmowania wszystkiego w formie szczegółowych procedur i wzmocnił lęk urzędników przed samodzielnymi decyzjami (racjonalnym my-śleniem) na różnych szczeblach wdrażania programów. Wszystko to prowadzi do niskiej wydolności i kosztowności systemów wdrażania.

- Na poziomie lokalnym niezbędna jest autentyczność procesu tworzenia strategii z rze-czywistym zaangażowaniem mieszkańców; potrzebne jest także mądre, partycypacyjne planowanie na poziomie regionalnym.

- Ogromną rolę w zapewnieniu efektywnego dysponowania środkami na rozwój wsi może odegrać podejście LEADER; niezbędne jest stwarzanie lepszych warunków funkcjonowania lokalnych grup działania, obdarzania ich większym zaufaniem przy jednoczesnym świado-mym i dobrze zorganizowanym procesie wzmacniania potencjału administracyjnego i spo-łecznego LGD; warto wykorzystać też w szerszym niż dotąd zakresie podejście partnerskie na poziomie lokalnym wykorzystując np. doświadczenia programów odnowy wsi.

- Potrzebna jest lepsza koordynacja działań finansowanych z różnych źródeł (EFS, EFRR i in.); uwzględniając różnorodność i specyfikę regionów oraz ową potrzebę lepszej koordy-nacji należy rozważyć pomysł wdrażania instrumentów rozwojowych za pomocą jednego programu operacyjnego na poziomie regionu.

- Warto również wcielić do praktyki stanowienia prawa mechanizm weryfikacji proponowa-nych nowych rozwiązań prawnych pod kątem ich wpływu na rozwój obszarów wiejskich. Tego rodzaju mechanizmy stosowane są w Wielkiej Brytanii (Rural proofing) czy Kanadzie (Rural lens).

W trakcie konferencji ogólnopolskiej paneliści zwracali uwagę na ścisły związek między pyta-niem 6 na temat efektywnego wykorzystania środków, z pytaniem 5 dotyczącym samoorganiza-cji mieszkańców wsi – wskazując na fakt, że środki przeznaczone na obszary wiejskie mogą być dobrze wykorzystane tylko przy udziale społeczności wiejskich. To ich aktywność i współpraca w dużej mierze zdecydują o skuteczności wykorzystania środków rozwojowych kierowanych na wieś i do małych miast. Potrzebni są aktywni, zorganizowani odbiorcy i realizatorzy projektów rozwojowych, potrzebny jest również sprawny system wdrażania, finansowania i rozliczania. Każde z wymienionych ogniw można (i trzeba) poprawiać.

5�

Pani Katarzyna Zawalińska swoje wystąpienie w panelu skupiła na kwestii efektywnego wy-korzystania środków unijnych. O efektywności wykorzystania środków publicznych w Polsce de-cyduje już sam kształt programów, benefi cjenci wykorzystują środki unijne według tego, na co im pozwala program. Jeśli wsparcie jest w formie transferu dochodowego, benefi cjent może je przeznaczyć na priorytety własne, także na konsumpcję. Natomiast subsydia inwestycyjne wy-muszają określone zachowania, postępowanie racjonalne i wypełnianie podjętych zobowiązań. Osiągnięcie celu zależy od wyboru sposobu wsparcia, ekonomicznego narzędzia. Przykładem może być działanie „Młody rolnik” w latach 2004-2006 – jako transfer dochodowy, w latach 2007-2013 jest natomiast subsydium inwestycyjnym. W drugim przypadku zmienia mechanizm decy-zyjno-fi nansowy benefi cjentów, co determinuje efektywność. Każda polityka rozwoju powinna uwzględniać zarówno kwestie efektywności (co może oznaczać wspieranie tych, którzy radzą sobie najlepiej) jak i równości (zapewnienie wsparcia również dla tych, którzy sobie nie radzą).

PRZYKŁADY

Przykład 6.1. Jak rozwijać obszary wiejskie z uwzględnieniem lokalnych priorytetów – przykład Stowarzyszenia „Na Rzecz Rozwo-ju Miasta i Gminy Debrzno”

Jedna ze sprawdzonych koncepcji rozwoju obszarów wiejskich to połączenie trzech dzia-łań: aktywizacja społeczności lokalnych, two-rzenie organizacji zrzeszających mieszkańców wokół wspólnych celów, pozyskiwanie i anga-żowanie środków krajowych i unijnych w rze-czywiste oddolne potrzeby.

W końcu lat 90. Debrzno, niespełna 10-tysięcz-na gmina w woj. pomorskim, na pograniczu z woj. wielkopolskim i kujawsko – pomorskim, znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. W wyniku likwidacji miejscowego PGR pracę straciło ponad 1500 osób. Zlikwidowano także jednostkę wojskową, która była drugim największym lokalnym pracodawcą. W efekcie w 1998 r. bezrobocie w gminie sięgnęło 37 proc. Problemem Debrzna było także i to, że leży na uboczu głównych szlaków komunikacyj-nych i jest bardzo oddalone od większych miast.

Jednak przykład miasta i gminy Debrzno pokazuje, jak można zmienić gminę, jeśli zawrze się społeczne porozumienie organizacji, instytucji i ludzi, godząc sprzeczne interesy i wspólnie pracując nad rozwojem „małej ojczyzny”. W dużej mierze dzięki temu, że prezes Stowarzyszenia przez wiele lat łączyła pełnioną społecznie funkcję oraz etat pracownika UMiG odpowiedzial-nego za realizację strategii rozwoju Debrzna, współdziałanie organizacji oraz 2 innych fundacji ze służbami publicznymi uznano za modelowe.

Rada Miejska postanowiła, że trzeba zacząć aktywne działania na rzecz zmniejszenia bezro-bocia, doprowadzenia do rozwoju gospodarczego i poprawy życia mieszkańców. Opracowano strategię rozwoju gminy, która objęła gospodarkę, edukację, ekologię, sferę społeczną, kulturę. Zorganizowano spotkanie ponad 70 przedstawicieli różnych instytucji i zawodów, by podysku-tować nad przyszłością gminy. Byli wśród nich rolnicy, dyrektorzy banków, właściciele lokalnych fi rm, radni, nauczyciele, ksiądz, osoby bezrobotne. Nigdy wcześniej nie mieli oni okazji zetknąć się, wymienić poglądów, wspólnie działać. Na spotkaniu zdecydowano, że władze gminy same nie są w stanie rozwiązać problemów Debrzna, dlatego powinna powstać organizacja poza-rządowa, która mogłaby pomagać we wdrażaniu strategii rozwoju i skuteczniej niż samorząd pozyskiwać pozabudżetowe pieniądze.

Zdzisława Hołubowska – dzięki jej determinacji tak wiele się

w Debrznie zdarzyło.

54

Tak powstało Stowarzyszenie „Na Rzecz Rozwoju Miasta i Gminy Debrzno”, zaś jego preze-sem została Zdzisława Hołubowska, ówcześnie wiceprzewodnicząca Rady Miasta i Gminy, polo-nistka, dyrektorka gminnej szkoły podstawowej. Władze gminy oddały Stowarzyszeniu budynek socjalny po PGR, który przejęły za długi od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Przez cztery lata budynek – wielki, niefunkcjonalny obiekt – stał pusty i popadał w ruinę.

Pierwszą inicjatywą było utworzenie Ośrodka/ Inkubatora Przedsiębiorczości, w którym mogły-by znaleźć dla siebie miejsce małe lokalne firmy, korzystając z ulg w opłatach za wynajmowane pomieszczenia, z pomocy prawnej i obsługi biurowej. Pierwsze środki na ten cel w wysokości 107 tys. zł przeznaczył Krajowy Urząd Pracy, kolejne Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa i Powiatowy Urząd Pracy. Stowarzyszenie zorganizowało kursy: roboty wykończeniowe w budow-nictwie, roboty malarskie, układanie glazury, elewacje. PUP podsyłał uczestników szkoleń, wy-kładowców zapraszali m.in. z firm, ośrodków szkoleń, urzędu pracy. Do dziś szkolenia w ramach różnego rodzaju projektów są jednym z głównych kierunków działania Stowarzyszenia i źródłem dochodów przeznaczanych na cele statutowe. W inkubatorze lokowały się firmy zakładane przez osoby bezrobotne za pożyczki z urzędu pracy, m.in. piekarnia, zakład fryzjerski, kawiarenka.

Do dziś Stowarzyszenie zrealizowało około 200 projektów. Główny kierunek działań organiza-cji to projekty z dziedziny rozwoju przedsiębiorczości oraz ekologii. Jedną z najważniejszych ini-cjatyw było utworzenie najpierw Społecznego Porozumienia Naszyjnik Północy, a potem Funda-cji „Naszyjnik Północy”. Fundacja swoim działaniem obejmuje cztery województwa: pomorskie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie i wielkopolskie. Jej celem jest wykorzystanie walorów turystycznych dla rozwoju lokalnego, rozwój turystyki przyjaznej środowisku, zaangażowanie samorządów i lokalnych społeczności w ochronę dziedzictwa przyrodniczego, historycznego i kulturowego. Aby to realizować, porozumiały się samorządy, organizacje pozarządowe, przed-siębiorcy, instytucje użyteczności publicznej – w sumie około 50 instytucji i organizacji.

Inicjatywa nazwana została „naszyjnikiem”, bo nawleka jak na nitkę kolejne lokalne perełki – miejsca, gdzie coś ciekawego się dzieje, są ciekawe programy i działania dla społeczności.

W ramach „Naszyjnika Północy” powstał program „Greenway”, którego efektem jest najdłuższy szlak rowerowy w Polsce, liczący 870 km. Dzięki temu projektowi mogło powstać wiele nowych miejsc pracy i źródeł zarobkowania dla lokalnych społeczności – bazy noclegowe, wypożyczal-nie sprzętu turystycznego, mała gastronomia, zakłady rękodzieła artystycznego. Z „Naszyjni-kiem Północy” powiązany jest inny projekt – „Marka Lokalna – Naszyjnik Północy”, który promuje produkty lokalne wytwarzane tradycyjnymi metodami i wspiera lokalnych wytwórców. Obejmuje on szkolenia w zakresie marketingu lokalnych produktów, pomoc prawną i finansową.

Udało się także utworzyć na terenie gminy Debrzno Kompleks Słupskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Obecnie teren jest zbrojony, przygotowuje się dokumentację. Wkrótce Stowarzy-szenie zamierza utworzyć kolejny inkubator – rolno-technologiczny, wpisany do strategii rozwoju gminy, powiatu i województwa.

Działalność Stowarzyszenia ma bardzo szeroki zasięg – obejmuje nie tylko lokalną społeczność miasta i gminy Debrzno oraz powiatu człuchowskiego, ale także społeczności 30 gmin objętych działaniem w ramach „Naszyjnika Północy”. W rezultacie powstały nowe miejsca pracy – zarówno w Stowarzyszeniu, powołanych fundacjach, a także w nowo powstałych firmach lokalnych. Nowe miejsca pracy tworzy także rozwój turystyki – powstały miejsca noclegowe, gospodarstwa agrotu-rystyczne, zakłady rękodzieła artystycznego, wypożyczalnie kajaków czy rowerów.

Dziesięć lat temu Debrzno było synonimem zastoju gospodarczego, apatii mieszkańców, biedy i bezrobocia. Gdy samorząd, przedstawiciele lokalnego biznesu, lokalni liderzy, osoby bezrobotne zawarły społeczne porozumienie, oblicze gminy zaczęło się zmieniać. Mieszkań-cy uwierzyli w siebie, bezrobotni zakładają firmy, do Debrzna, jeszcze niedawno „miejsca po-środku niczego”, zaczynają przyjeżdżać turyści. Dziś Debrzno to dobrze rozpoznawalne miejsce na mapie Pomorza i Polski. Dziś wszystkie drogi prowadzą do Debrzna…

Pyta

nie

6: C

o na

leży

ucz

ynić

, aby

śro

dki p

ublic

zne

– kr

ajow

e i u

nijn

e –

były

efe

ktyw

nie

wyk

orzy

stan

e dl

a ro

zwoj

u

obsz

arów

wie

jski

ch?

Jak

zape

wni

ć uw

zglę

dnie

nie

loka

lnyc

h pr

iory

tetó

w?

55

Fakt 1Organizacje pozarządowe prowadzą do ekonomicznego bogacenia się wspólnoty lokalnej.

Tabela: Wielkość budżetu Stowarzyszenia

Rok (budżetowy) Wielkość budżetu1998 40 291,11 zł1999 297 937,32 zł2000 336 534,92 zł2001 295 391,00 zł2002 295 391,29 zł200� 396 506,40 zł2004 476 788,36 zł2005 440 535,63 zł2006 769 433,40 zł2007 825 075,99 zł2008 482 059,42 zł2009 774 279,05 złRAZEM 5 430 223,89 zł

Ponadto, Stowarzyszenie “Na Rzecz Rozwoju Miasta i Gminy Debrzno” razem z fundacjami – córkami: Fundacją Naszyjnik Północy oraz Fundacją Lokalna Grupa Działania – Naszyjnik Pół-nocy pozyskały bądź pozyskają łącznie 5.648.754,43 zł na realizację różnego rodzaju projektów i inicjatyw służących rozwojowi społeczno – ekonomicznemu.

Znaczna część ww. środków to dotacje z następujących źródeł: Unia Europejska (EFS, POKL, PHARE, Program „Młodzież”), Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, UMiG Debrz-no, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Polsko – Amerykańska Fundacja Wolności, Fundacja im. Stefana Batorego i inne.

Tabele: zależność przychodów Stowarzyszenia od dotacji samorządu

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

900000

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

BudżetStowarzyszeniaDotacja MiGDebrzno

56

0

5

10

15

20

25

1998 2001 2004 2007

Udziałśrodków MiGw budżecie w%

Fakt 2Organizacje multiplikują zasobyTabela: Przychód z działalności gospodarczej Stowarzyszenia

1998 0,00 zł1999 19 696,92 zł2000 20 732,09 zł2001 20 524,27 zł2002 37 484,03 zł200� 55 759,14 zł2004 101 722,64 zł2005 164 507,60 zł2006 157 970,68 zł2007 134 753,62 zł2008 156 111,11 zł2009 351 748,85 zł

RAZEM 1 221 010,95 zł

Działalność gospodarcza prowadzona przez Stowarzyszenie opiera się głównie na prowa-dzeniu Ośrodka/ Inkubatora Przedsiębiorczości, w którym świadczone są następujące rodzaje usług:

− wynajem pomieszczeń biurowych i produkcyjnych (od 10 do 220 m2);− wynajem sali szkoleniowo – konferencyjnej wraz z wyposażeniem dydaktycznym oraz

obsługą;− wynajem sali bankietowej na imprezy okolicznościowe;− wynajem pokoi gościnnych dla wykładowców;− usługi biurowe (fax, telefon, ksero, przepisywanie komputerowe, skanowanie, bindowa-

nie, laminowanie);− udostępnienie komputerów i internetu.

Pyta

nie

6: C

o na

leży

ucz

ynić

, aby

śro

dki p

ublic

zne

– kr

ajow

e i u

nijn

e –

były

efe

ktyw

nie

wyk

orzy

stan

e dl

a ro

zwoj

u

obsz

arów

wie

jski

ch?

Jak

zape

wni

ć uw

zglę

dnie

nie

loka

lnyc

h pr

iory

tetó

w?

57

Fakt 3Organizacje pozarządowe są pracodawcami:

Tabele: ilość zawartych umówUmowy zlecenia i o dzieło1998 01999 42000 2�2001 �12002 74200� �52004 512005 642006 1�22007 992008 212009 66

Razem 600

Na etacie pozostawało średnio w roku 6 osób, na umowę zlecenie i umowę o dzieło 55. Przewaga umów cywilnoprawnych wynika ze specyfiki realizowanych projektów, w tym przede wszystkim z ograniczeń czasowych oraz budżetowych. Oznacza to, że znaczna część budżetu Stowarzyszenia przeznaczona była właśnie na zatrudnienie. Dzięki temu nasza organizacja jest jednym z większych pracodawców w Debrznie i okolicy.

Fakt 4Organizacje są centrami rozwoju kariery:

Tabela: liczba osób korzystających z możliwości rozwoju kariery

Wolontariusze Stażyści Osoby, które założyły własną firmę

Bezrobotni, którzy znaleźli

pracęRAZEM

1998 0 0 0 0 01999 1 0 0 8 92000 0 0 0 0 02001 2 0 0 0 22002 7 1 0 59 67200� 0 0 2 5 72004 2 0 0 � 52005 4 7 0 � 142006 4 1 9 4 182007 6 2 10 � 212008 1 4 0 0 52009 5 7 0 � 15

RAZEM 32 22 21 88 163

Fakt 5Organizacje wspierają biznes:

– 511.380,38 zł – dotacje wypłacone przez Stowarzyszenie 19 przedsiębiorcom na rozwój 18 firm w ramach 2 projektów pn. „Centrum Wspierania Przedsiębiorczości” finansowa-nych przez Europejski Fundusz Społecznych w ramach ZPORR 2.5

– 1.069.000,00 zł – 41 pożyczek wypłaconych 35 firmom ze środków Kanadyjskiego Progra-mu Pożyczkowego

– 64 mikropożyczek udzielonych przez Fundację Wspomagania Wsi – inicjatywa zapocząt-kowana przez Stowarzyszenie, prowadzona przez indywidualnych doradców.

Umowy o pracę1998 01999 �2000 12001 12002 2200� 72004 62005 82006 82007 92008 102009 17

Razem 72

58

Fakt 6Organizacje podnoszą atrakcyjność regionu:

– 870 km najdłuższego w Polsce szlaku rowerowego Greenway Naszyjnik Północy– 3.500 km pętli tematycznych szlaku Greenway Naszyjnik Północy – 46 certyfikowanych Marką Lokalną Naszyjnik Północy usług i wyrobów

Tabela: wytwórcy lokalni nagrodzeni certyfikatem Marki Lokalnej Naszyjnika Północy.

Certyfikaty - Marka Lokalna Naszyjnik Północy200� 152004 52005 62006 122007 8

RAZEM 46

Fakt 7Organizacje wspierają samorząd:

– Ośrodek/ Inkubator Przedsiębiorczości – miejsce, w którym przedsiębiorcy oprócz korzyst-nych stawek za wynajem powierzchni biurowych lub produkcyjnych uzyskują wsparcie w początkowym etapie prowadzenia działalności w postaci doradztwa, ulg finansowych, dodatkowych usług itp. Obecnie jest to miejsce dla stałej działalności 4 firm. Od 1998 roku w Ośrodku ulokowanych było pozostałych 14 przedsiębiorstw, które zmieniły miejsce pro-wadzenia działalności lub zaprzestały działalności. Te jednak, które nadal istnieją na rynku, uzyskały znaczne wsparcie i rozwinęły się dzięki początkowej współpracy z Ośrodkiem.

– Ośrodek Pomocy Społecznej – budynek będący siedzibą Ośrodka wyremontowany zo-stał m. in. przy zaangażowaniu Stowarzyszenia w ramach Programu PHARE (159.773,38 zł + 56.193,00 € – wkład pozyskany na remont i wsparcie działalności OPS). Wspólnie z OPS prowadzona jest także zbiórka żywności, która nie byłaby możliwa bez formalnego zaangażowania naszej organizacji. Ponadto centralne ogrzewanie zapewniane jest przez kotłownię należącą do Stowarzyszenia.

– Słupska Specjalna Strefa Ekonomiczna – dzięki wspólnym działaniom samorządu oraz Stowarzyszenia obszar obejmujący 9,87 ha został włączony do Słupskiej SSE. Dzięki temu inwestorzy podejmujący działalność na tym terenie korzystają ze zwolnień z podatku dochodowego z tytułu realizacji nowych inwestycji lub tworzenia nowych miejsc pracy. Kompleks SSSE sąsiaduje z Zielonym Parkiem Przemysłowym w Cierzniach, korzystnie usytuowanym przy drodze krajowej E22 – popularnej berlince.

– Inkubator technologii rolno-spożywczych – to kolejna inicjatywa inwestycyjna w Cierz-niach, która uznana została za priorytetową w powiecie człuchowskim i w woj. pomorskim. Jej szacunkowa wartość to 10 mln zł, w znacznej części ma szansę zostać dofinansowana ze środków UE.

Fakt 8Organizacje edukują:

Stowarzyszenie od samego początku swego istnienia organizowało szereg szkoleń i kursów, głównie w ramach realizowanych projektów, jak również jako pojedyncze inicjatywy.Zrealizowano szkolenia miękkie, które przeznaczone były do osób indywidualnych lub przed-stawicieli innych organizacji, samorządów i biznesu, a ich celem było podniesienie kwalifikacji uczestników w dość szerokim zakresie tematycznym, jak np. ABC przedsiębiorczości, zarzą-dzanie projektem, zarządzanie finansami, współpraca z organizacjami, tworzenie biznes planu, cash flow itp.

Kursy zawodowe i przekwalifikujące skierowane były głównie do osób bezrobotnych, rolników oraz innych osób, które po ukończeniu szkolenia uzyskiwały tytuły uprawniające do podjęcie określonego typu pracy.

Pyta

nie

6: C

o na

leży

ucz

ynić

, aby

śro

dki p

ublic

zne

– kr

ajow

e i u

nijn

e –

były

efe

ktyw

nie

wyk

orzy

stan

e dl

a ro

zwoj

u

obsz

arów

wie

jski

ch?

Jak

zape

wni

ć uw

zglę

dnie

nie

loka

lnyc

h pr

iory

tetó

w?

59

Szkolenia językowe bardzo często były elementem kursów zawodowych lub szkoleń mięk-kich, jako uzupełnienie oferty edukacyjnej pozwalające w pełni wykorzystać zdobytą wiedzę (np. moduł językowy w ramach szkolenia nt. prowadzenia działalności agroturystycznej).

W ramach ścieżki Międzynarodowej Współpracy Młodzieży Stowarzyszenie zrealizowało 4 wymiany młodzieży (3 zagraniczne oraz jedna goszcząca, we współpracy łącznie z 7 krajami), było organizatorem międzynarodowego seminarium kontaktowego (11 krajów Europy), uczest-niczyło w wizycie przygotowawczej w Istambule oraz było organizacją goszczącą dla stażysty organizacji z Katalonii.

W ramach Punktu Informacyjnego Narodowej Agencji Programu „Młodzież” nasi konsultanci udzielali porad w zakresie konstruowania projektów, wypełniania wniosków oraz procedury apli-kowania o fundusze Programu.

Podobnych porad udzielaliśmy innym organizacjom, głównie młodym oraz osobom zamierza-jącym je założyć z zakresu: księgowości, zarządzania dotacjami, prawa itp.

Tabela: Ilość zrealizowanych szkoleń i kursów szkolenia

miękkiekursy zawodowe i

przekwalifikowująceszkolenia językowe RAZEM

1998 0 0 0 01999 4 8 0 122000 � 6 0 92001 5 5 0 102002 2 0 0 2200� 4 1 0 52004 � 1 0 42005 � 0 0 �2006 5 6 1 122007 9 � 1 1�2008 4 2 0 62009 20 � 0 2�

RAZEM 62 �5 2 99

Fakt 9Organizacje pomagają rozwiązywać problemy:

Biuro Porad Obywatelskich to specjalny dział programowy Stowarzyszenia. Biuro udziela nie-odpłatnych porad obywatelskich dla osób będących w potrzebie. Jego beneficjentami są nie tylko mieszkańcy okolic, ale również osoby z innych miejsc w Polsce, które zgłaszając się do naszej organizacji otrzymują szybką i fachową pomoc. O potrzebie realizowania takich działań świadczy ilość osób zgłaszających się po nasze porady, a także mnogość problemów, z jakimi one się borykają.

Tabela: Ilość spraw i klientów Biura Porad Obywatelskich w Debrznie

BPORok Sprawy Klienci2001 �2 292002 112 108200� 126 1152004 83 822005 152 1422006 180 1592007 2�� 2202008 392 3442009 318 283

RAZEM 1133 855

60

W ramach Biura Porad Obywatelskich w Debrznie działają Punkty Poradnictwa Obywatelskiego w Sępólnie Krajeńskim, Kamieniu Krajeńskim, Lipce, Starym Gronowie oraz Czarnem (zakład karny).

Tabela: Wykaz kategorii spraw, z jakimi zwracali się klienci BPO w Debrznie

2004 2003 2002 2001cudzoziemcy i uchodźcy 1 2 1 0

kombatanci/ osoby represjonowane/ sprawy dot. wojska 0 1 2 1

konsumenci 1 1 0 0leczenie/ opieka medyczna 1 1 5 0mieszkania / lokale 6 � 19 2niepełnosprawność 1 2 0 �obywatel a instytucja 1� 21 15 0pozbawienie wolności 1 0 0 0problemy finansowe/ niedostatek 2 11 5 0przemoc 1 � 0 0rodzina 17 19 16 4ubezpieczenia 9 1� 18 2własność 9 10 4 �zatrudnienie/ bezrobocie 14 28 20 9inne 7 11 7 5

RAZEM 83 126 112 29

2005 2006 2007 2008 2009finanse 9 11 9 34 55imigracja / repatriacja 1 � 0 2 22mieszkania/ lokale/ domy 1� 2� 52 65 50niepełnosprawność � 1 9 7 6obywatel a instytucja 27 41 49 77 82pozbawienie wolności � 1 9 �7 �6rodzina �1 25 �1 54 �2spadki 4 15 14 21 14sprawy konsumenckie � 4 4 9 18stosunki międzyludzkie 1 1 0 1 �świadczenia, zasiłki 25 27 29 34 0własność 2 4 8 9 0zatrudnienie/ bezrobocie 26 19 16 �� 0inne 4 5 � 9 0RAZEM 152 180 233 392 318

Pyta

nie

6: C

o na

leży

ucz

ynić

, aby

śro

dki p

ublic

zne

– kr

ajow

e i u

nijn

e –

były

efe

ktyw

nie

wyk

orzy

stan

e dl

a ro

zwoj

u

obsz

arów

wie

jski

ch?

Jak

zape

wni

ć uw

zglę

dnie

nie

loka

lnyc

h pr

iory

tetó

w?

61

Fakt 10Organizacje dodają prestiżu:

– Debrzno – jedno z 50 modelowych rozwiązań w zakresie ekonomii społecznej w Polsce, docenione w projekcie „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” Fundacji Inicjatyw Społeczno – Ekonomicznych.

– Debrzno, jako doskonale rozpoznawalna marka aktywności społecznej wśród przeważają-cej części większych organizacji w kraju.

– Debrzno – solidna marka w zakresie wykorzystywania środków UE i innych.– Debrzno – uznany model współpracy trójsektorowej: samorządu, organizacji pozarządo-

wych i biznesu.

Fakt 11Organizacje wspierają i rozwijają inne wspólnoty

Dzięki doświadczeniu Stowarzyszenia w zakresie współpracy z samorządem możliwa była re-alizacja wielu wspólnych projektów zarówno na terenie samej gminy Debrzno, jak i powiatu człu-chowskiego, ale również wielu innych gmin na obszarze 4 przyległych województw (pomorskie, kujawsko – pomorskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie). Na podbudowie dokonań Grupy Partnerskiej Naszyjnik Północy 11 okolicznych samorządów gminnych, organizacji i instytucji biznesowych z ich terenu podjęło decyzję o utworzeniu Fundacji Lokalna Grupa Działania – Na-szyjnik Północy, której zadaniem jest zarządzanie projektami Programu Leader+ na tym tere-nie. Dzięki temu udało się już pozyskać pierwsze 900.000,00 zł, zaś perspektywa na lata 2009 – 2013 to stawka ok. 13.000.000,00 zł, którymi zarządzać będzie Fundacja z przeznaczeniem na projekty przyczyniające się do rozwoju obszarów wiejskich.

Pierwsze kroki ku temu zostały już podjęte. Fundacja Lokalna Grupa Działania – Naszyjnik Pół-nocy w 2008 roku otrzymała status Lokalnej Organizacji Grantowej i dzięki wsparciu zewnętrznego finansowania realizuje drugi już program grantowy dla obszaru LGD oraz miasta Człuchowa.

Stowarzyszenie wspólnie z Fundacją gościło wiele wizyt studyjnych z kraju i nie tylko. Przed-stawiciele organizacji pozarządowych, samorządów, biznesu, kultury i nauki z całej Polski, a także z Niemiec, Czech i Ukrainy odwiedzali nas wielokrotnie, aby przyjrzeć się naszym doko-naniom oraz sprawdzić jak działają „na żywo”.

Fakt 12Organizacje otwierają na świat:

Współpraca z 18 krajami Europy i Azji: Bułgaria, Cypr, Czechy, Finlandia, Francja, Hiszpania, Litwa, Łotwa, Malta, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Szwecja, Turcja, Ukraina, Węgry, Wielka Bry-tania, Włochy.

Na przełomie lat 2003 – 2005 w ramach projektów Wolontariatu Europejskiego gościliśmy 2 wolontariuszki Christinę oraz Tatjanę, które skutecznie animowały życie kulturalne w mieście poprzez organizację kursów tańca towarzyskiego, zajęć wokalnych, szkoleń językowych itp.

Fakt ostatecznyOrganizacje są niezbędne…

Autorzy: Anna Brudnicka – a.brudnicka@stowdeb.pl, Łukasz Machciński – l.machcinski@stowdeb.pl, Stowarzyszenie „Na Rzecz Rozwoju Miasta i Gminy Debrzno”

62

Lokalne sukcesy inspiracją dla przyszłej Polityki wobec wsi.

Przygotowując publikację o wynikach debaty „Pytania o przyszłość polskiej wsi” zastanawialiśmy się – w gronie Zarządu FAOW – jakie wnioski można z niej wyciągnąć. Obserwując zarówno przebieg debaty, jak i wypowiedzi jej uczestników, można bowiem sformułować pewne ogólne stwierdzenia, dotyczące np.

- zaangażowania mieszkańców wsi w kreowanie polityki wobec obszarów wiejskich: Debata pokazała, że wielu mieszkańców wsi i przedstawicieli organizacji wiejskich jest zaintereso-

wanych udziałem w dyskusji o polityce wobec wsi i – mimo że zagadnienia w niej poruszane mogą wydawać się odległe od codzienności wiejskiej - przedstawiciele społeczności lokalnych są gotowi poświęcić na nią swój czas i wysiłek.

- zgodności stanowisk: Mimo, że uczestnicy debaty pochodzili z różnych regionów i środowisk, ich poglądy wyrażone

w debacie były zaskakująco zbieżne.

- zawartości merytorycznej wypowiedzi:Większość uczestników dyskusji zgadzała się m.in. że:- rolnictwo pozostaje ważnym czynnikiem, ale nie jest kołem zamachowym gospodarki wiejskiej,- obok wsparcia dla producentów rolnych równie ważne miejsce w polityce wiejskiej powinno zaj-

mować tworzenie alternatywnych źródeł dochodu,- wieś jest producentem cennych dóbr publicznych (np. krajobraz, środowisko, kultura) i należy

tworzyć mechanizmy odpowiedniej ich waloryzacji oraz być może rekompensowania mieszkań-ców wsi za ich usługi,

- konieczne jest wyrównanie szans edukacyjnych mieszkańców wsi, szczególnie dzieci i młodzieży,- należy zapobiec nieładowi niszczącemu wiejską przestrzeń i krajobraz,- samoorganizacja mieszkańców – w tym również gospodarcza – jest kluczem do rozwoju obsza-

rów wiejskich, - wydatkowanie środków publicznych musi się odbywać z uwzględnieniem lokalnych priorytetów

i inicjatyw, a system dystrybucji funduszy unijnych wymaga odbiurokratyzowania.

- strony organizacyjnej: Możliwe jest aktywne włączenie przedstawicieli społeczności wiejskich do procesu kreowania po-

lityki wobec wsi bez wielkiego nakładu kosztów i skomplikowanych narzędzi. Wymaga to jednak zaangażowania sieci podmiotów lokalnych i regionalnych, których pomoc i motywacja pomogła w dotarciu do uczestników i sprawnej organizacji spotkań.

Ostatecznie jednak ustaliliśmy, że najważniejszy wniosek z debaty można sformułować następująco: działania, jakich społeczności wiejskie oczekują wobec przyszłej polityki wobec wsi, w wielu miejscach Polski lokal-nej już są z powodzeniem wdrażane. Polityka wobec wsi powinna dostrzegać, doceniać i wspierać lokalne, oddolne inicjatywy. Takie udane eksperymenty na poziomie lokalnym należy nie tylko upowszechniać, ale przede wszystkim budować na nich szersze programy obejmujące różne aspekty życia wsi.

Dlatego zdecydowaliśmy się uzupełnić zapis debaty o przykłady, jakie zgłosiły do nas organizacje członkowskie FAOW, a które wpisują się w tematykę poszczególnych pytań. Wiele z tych przykładów już dziś otrzymuje wsparcie w ramach aktualnej polityki wobec wsi – pozostaje mieć nadzieję, że w przyszłości wsparcie to będzie większe, a lokalne inicjatywy nie będą musiały zmagać się z brakiem zainteresowania i biurokracją. Dzięki temu coraz więcej miejsc w Polsce będzie przypominać Korzecz-nik, Debrzno, Dolinę Baryczy czy inne miejsca opisane w zawartych w książce przykładach

6�

Aneks Lista czlonkow FAOW

Nazwa organizacji

1 Federacja Inicjatyw Oświatowych

2 Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny

� Fundacja Akademia Rozwoju

4 Fundacja Fundusz Współpracy

5 Fundacja Idealna Gmina

6 Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa

7 Fundacja Naszyjnik Północy

8 Fundacja Partnerstwo dla Środowiska

9 Fundacja Instytut na Rzecz Ekorozwoju

10 Ośrodek Promowania i Wspierania Przedsiębiorczości Rolnej

11 Stowarzyszenie na rzecz rozwoju Miasta i Gminy Debrzno

12 Stowarzyszenie Integracja i Rozwój

1� Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego PARTNER

14 Suwalska Izba Rolniczo-Turystyczna

15 Stowarzyszenie Ekologiczne EKO-UNIA

16 Fundacja Rozwoju Dzieci im. Komeńskiego

17 Stowarzyszenie Społeczny Instytut Ekologiczny

18 Fundacja Kaszubski Uniwersytet Ludowy

19 Pomorska Izba Przemysłowo-Handlowa

20 Fundacja Instytut Wspierania Rozwoju Gospodarczego i Społecznego

21 Fundacja Pokolenia

22 Stowarzyszenie Regionalny Instytut Ekorozwoju Terenów Wiejskich

2� Stowarzyszenie Kaszubski Instytut Rozwoju

24 Stowarzyszenie Światowid

25 Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa

26 Stowarzyszenie na rzecz Ekorozwoju Agro-Group

27 Wielkopolska Fundacja Rozwoju Lokalnego

28 Polski Klub Ekologiczny Koło Miejskie w Gliwicach

29 Fundacja Ekologiczna Zielona Akcja

�0 ECOVAST Stowarzyszenie Sekcja Polska Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast

�1 Stowarzyszenie Odnowy Obszarów Wiejskich Wieś i Europa

�2 Stowarzyszenie PEGAZ

�� Stowarzyszenie Wspierania Integracji z Unią Europejską

34 Stowarzyszenie Ekologiczno–Kulturalne Na Bursztynowym Szlaku

�5 Towarzystwo Rozwoju Gminy Płużnica

�6 Fundacja Lokalna Grupa Działania WIECZNO

�7 Stowarzyszenie Inicjatyw Gospodarczych Powiatu Drawskiego

38 Stowarzyszenie na rzecz Olszewki i Lubaszcza

39 Fundacja Wspomagania Wsi

40 Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne Inżynierów i Techników Rolnictwa

41 LGD Fundacja Bieszczadzka Partnerstwo dla Środowiska

42 Związek Śląskich Rolników

43 Nidzicka Fundacja Rozwoju NIDA

44 LGD Kłodzka Wstęga Sudetów

45 LGD Zakole Dolnej Wisły

46 LGD Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Społeczności Lokalnej Mroga

47 LGD Fundacja Gościnna Wielkopolska

48 Stowarzyszenie Agrolinia

49 Lokalna Organizacja Turystyczna Bory Tucholskie

50 LGD Fundacja Ziemia Gotyku

51 LGD Fundacja Partnerstwo Dorzecze Słupi

52 LGD Fundacja Wrzosowa Kraina

5� LGD Fundacja Partnerstwo Ducha Gór

54 LGD Sandry Brdy

55 Instytut Inicjatyw Europejskich

56 LGD Bory Tucholskie

57 LGD Stowarzyszenie „Partnerstwo dla Ziemi Niżańskiej”

58 LGD Fundacja Naszyjnik Północy

59 Stowarzyszenie Gmin Turystycznych Pojezierza Gostynińskiego

60 Stowarzyszenie Łączy Nas Kanał Elbląski Lokalna Grupa Działania w Elblągu

61 LGD Wstęga Kociewia

62 LGD Fundacja Porozumienie Wzgórz Dalkowskich

6� LGD Fundacja Partnerstwo Doliny Środkowej Odry

64 LGD Spichlerz Górnego Śląska

65 LGD Stowarzyszenie Razem na wyżyny

66 LGD Fundacja Partnerstwo dla Krajny i Pałuk

67 Fundacja LGD Czarnoziem na Soli

68 LGD Stowarzyszenie Korona Północnego Krakowa

69 Instytut Rozwoju Obszarów Wiejskich

70 Stowarzyszenie Z edukacją w przyszłość w Korzeczniku

71 LGD Vistula Terra Culmensis - Rozwój przez Tradycję

72 Fundacja na Rzecz Rozwoju Ziemi Kamiennogórskiej Kwiat Lnu

7� Fundacja Centrum Rozwoju Lokalnego

74 Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów

75 LGD 9 Związek Stowarzyszeń Na Rzecz Rozwoju Gmin Północnego Obszaru Wielkich Jezior Mazurskich

76 Stowarzyszenie „WIR” Wiejska Inicjatywa Rozwoju

77 Stowarzyszenie Powiśle Dąbrowskie

78 Polska Federacja Turystyki Wiejskiej Gospodarstwa Gościnne

79 Podlaska Stacja Przyrodnicza NAREW

80 LGD Tygiel Doliny Bugu

81 LGD Małe Morze

64