UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RADEKONOMIKA U TRANSPORTU I KOMUNIKACIJAMA

Tema: Formiranje i politika cijena u saobraaju

Predmetni nastavnici Red.prof.dr. efkija eki Van.prof.dr. Alija Behmen Asistenti: V.asis. Azra Ferizovi asis. Amel Kosovac

Studenti: Alii Aldin Aliefendi Amir

Sarajevo, april 2010. god.

SADRAJ

1. UVOD .............................................................................................................................. 32. FORMIRANJE CIJENA ................................................................................................. 4 3. OPTI PRISTUPI I PRINCIPI FORMIRANJA PREVOZNIH CIJENA ....................... 8 4. POLITIKA CIJENA ...................................................................................................... 15 4.1 Znaaj i ciljevi .............................................................................................................. 16 4.2 Element politike ............................................................................................................ 17

5 6

ZAKLJUAK .............................................................................................................. 19 LITERAURA ............................................................................................................... 20

2

1 .UVOD

Formiranje i politika cijena prevoznih usluga predstavljaju veoma bitne aspekte i instrumente, kako saobraajne politike, tako i poslovne politike saobraajnih preduzea. Visina prevoznih cijena je bitan element trine konkurentnosti pojedinih vidova transporta i pojedinanih transportera (saobraajnih preduzea). Samim tim prevozne cijene su element koji bitno opredeljuje poziciju i trino uee vidova transporta i konkretnih prevoznika na transportnom tritu. Politikom cijena utjecaj se ostvaruje na dva naina.Jedan je neposredno reguliranje cijena, bilo svih ili pojedinih proizvoda ili usuga.Tako se utjee na uvjete ponude.Drugi je utjecaj na raspodjelu a time i na potranju pojedinih proizvoda i usluga.Treba istai da se utjecaj drave politikom cijena stalno uveava jer se tei odravanju privredne ravnotee u uvjetima u kojima dolazi do remeenja zbog brzog razvoja proizvodnje i sve veeg utjecaja i razvoja meunardone ekonomske razmjene.

3

2. FORMIRANJE CIJENA

U prvim razvojnim fazama svake grane saobraaja, cijene prevoza formirale su se na tritu, prema formiranim vrijednostima za ostvarene usluge.S razvojem saobraajnih sredstava i sve veim njegovim znaajem (naroito pojedinih saobraajnih grana kao to je sluaj sa eljeznikim), cijene prijevoza formirane su, za ukupne prevoze, prema vrijednosti prevozne usluge. Za pojedinane prevoze, s manjim odstupanjem od, vrijednosti prevozne usluge, formirane su preteno, prema komercijalnim interesima prevozne organizacije ili odgovarajuim interesima drutva. U ovom stanju formiranja prevoznih cijena, naroito u razvojnim uvjetima monopolistikog kapitalizma, cijene prevoza formiraju se iskljuivo prema interesima drutva i pod njegovim utjecajem. Nastaje odstupanje u formiranju cijene i za ukupne prevoze u odnosu na vrijednost prevozne usluge. Ovakvo formiranje cijena stvorili, su uvjeti na transportnom tritu na kome, u sutini, dolazi do monopolskog poloaja eljeznice. eljezniki saobraaj imao je poseban drutveni tretman. To je period u kome se drutveni utjecaj na formiranje cijena opravdavao mnogim razlozima. Tako je ponikao itav niz teorija o eljeznikim tarifama1 . U sutini, s pojavom i razvojem cestovnog saobraaja razvija se i saobraajno trite (dotle je eljeznica imala monopol u prijevozu). Mijenja se stav i shvaanje o formiranju cijena prevozne usluge.Cestovni saobraaj nastoji cijenu svoje prevozne usluge formirati, prema realnoj vrijednosti, a to je tako i u rijenom saobraaju. eljezniki saobraaj gubi svoj monopolski poloaj. Novi naini formiranja cijene prevoza dovode eljeznike organizacije u nepovoljan ekonomski poloaj.Zbog toga se pojavljuju zahtjevi da se i u eljeznikom saobraaju cijene fomiiraju na osnovama vrijednosti, to nije jednostavno ostvariti.2

1

Marketing logistika; dr. Vladan Boi, dr. Slobodan Aimovi Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

2

4

eljeznika preduzea su svoje cijene prevoza sistematizirale u tarifama (posebna zbirka propisa za utvrivanje konkretnih cijena prijevoza). Tarife su morale biti javne i s njima se mogao upoznati svaki korisnik, prevoza; nisu se mogle mijenjati bez suglasnosti odgovarajueg drutvenog organa.Druge grane saobraaja mogle su, takoer, imati svoje tarife ije objavljivanje nije bilo obavezno. Najee su organizacije saobraaja rijenog prevoza imale svoje tarife, dok su. organizacije cestovnog i pomorskog saobraaja zakljuivale prevozne cijene prema datim trinim uvjetima, a mogle su imati samo neku osnovu za utvrivanje cijena. U Bosni i Hercegovini cijene prevoznih usluga imaju slina rjeenja i tendencije kao sto je to sluaj u zemljama trine privrede. Cijene prevoza u eljeznikom saobraaju se utvruju i javno donose, dok su se cijene drugih grana saobraaja preteno formirale slobodno (izuzetak su uvjeti kada se vri ogranienje svih cijena). U eljeznikom, sistemu prevoznih cijena, naroito u razvijenim uvjetima prevoza, smatra se da nije mogue cijenu prevoza utvrditi na ekonomskim principima za svaki konkretan prevoz, ve se mora vriti odgovarajue uprosjeivanje i diferenciranje. Radi toga je razraen sistem naela i odredbi na osnovu kojih je mogue postaviti prevozne cijene, a zatim ih i konkretno izraunati. Sistem cijena je postavljen prema opim ekonomskim kriterijima vezanim za koritenje kapaciteta, duinu prevoza i diferenciranje prema vrstama stvari koje se prevoze. Radi toga se detaljnije utvruju horizontalne i vertikalne digresije prijevoznih cijena, odstojanja u daljinama, razvrstavanje stvari u klase kao i drugi elementi. Precizirani su i drugi poslovi., odnosno vrednovan je i drugi rad u vezi s prevozom, a naroito onaj koji ima karakter manipulativne aktivnosti. Sve je ovo izraeno u odgovarajuim cjenovnicima kao naknada i cijena za odgovarajue usluge. Tarife u eljeznikom saobraaju, su javni akti i moraju se donijeti i javno objaviti u odreenom roku, prije nego to se ponu primjenjivati.U cestovnom saobraaju nisu tarife definirane, ak ni zakonom odreene (kao to su u eljeznikom saobraaju). Istina u nekim zemljama, kod koji je zakonska regulativa za privredu vie centralizirana, ima razrada tarifnog sistema i za rijeni i za pomorski saobraaj, a u neto manjoj mjeri i za cestovniAli i u ovakvim uvjetima, izostavlja se itav niz prijevoza koje eljeznika preduzea moraju obavljati, dok u cestovnom saobraaju, ako ekonomski prevozi ne odgovaraju, takva obaveza ne postoji.5

Inae, preduzea u cestovnom saobraaju svoje cijene zasnivaju na slobodnoj pogodbi s korisnicima prevoza, ali najee oslanjajui se i ravnajui se prema nivou eljeznikih prevoznih cijena, gdje postoji mogunost prijevoza eljeznicom, bar kada. je rije o prevozima koji imaju viu cijenu prevoza (prema eljeznikim tarifama). Ako nema mogunosti da se prevozi obave eljeznicom, onda cestovna preduzea za teretni saobraaj formiraju prevoznu cijenu vodei rauna da njome ostvare, ne samo prevozninu koja pokriva trokove prevoza, nego i znaajnu akumulaciju.Pri formiranju cijena prevoza za prevoz tereta u cestovnom saobraaju od znaaja je i da ti je u konkretnom sluaju mogue osigurati i povratni prevoz, ili je samo u pitanju prevoz u jednom pravcu. Odgovarajuu ulogu igra u atim uvjetima i ponuda prevoza na prevoznom tritu i u vezi s tim zaposlenost cestovnih prevoznih organizacija.Prema izloenom, vodei princip za formiranje cijena u cestovnom saobraaju (teretnom) jeste orijentacija na ponudu i potranju. U krajnjem ostvarenju, bez obzira na to stoje rije o liberalnom ponaanju u formiranju cijena, najee ostvarena prevozna cijena iznosi onoliko koliko i za prevoz eljeznicom, s uveanjem za dodatne trokove prevoza do eljeznike stanice i od eljeznike stanice, to se moe izraziti i u odgovarajuem procentualnom poveanju.Za prevoz putnika u cestovnom saobraaju, preduzea cestovnog saobraaja su obavezna donijeti svoje cijene koje se zasnivaju na duini prevoza. Nisu u kakvoj zavisnosti od cijena prevoza u teretnom cestovnom saobraaju (u eljeznikom saobraaju postoji znaajna zavisnost) jer prevoz putnika najee obavijaju posebne organizacije za prevoz putnika u cestovnom saobraaju.U prevozu rijenim prevoznim sredstvima danas je u nas znaajan samo prevoz tereta, jer je prevoz putnika samo izuzetna aktivnost.Za prevoz tereta u. rijenom saobraaju obino postoje izraene tarife. One se zasnivaju na razvrstavanju stvari u odgovarajue grupe sa stajalita vee ili manje pogodnosti za rijeni prevoz. 3Ovo razvrstavanje utjee na veliinu prevozne cijene. Sistem odstojanja razraen je na naelu konkretnih udaljenosti rijenih pristanita izmeu kojih se vri prevoz. 4.Iako postoje tarife za prevoz u rijenom saobraaju, najee se prevoz ostvaruje prema cijenama eljeznikog saobraaja koje su formirane neto ispod nivoa ovih cijena.Iz prethodno izloenog, moe se naelno utvrditi da su eljeznike tarife (bez obzira jesu li u drugim granama saobraaja tarife utvrene kao sistem cijena ili ne) osnova, i sa stanovita nivoa i sa stanovita diferenciranja, i za rijeni i za cestovni saobraaj. Pa ak i za cijene prevoza u zranom3

Marketing logistika; dr. Vladan Boi, dr. Slobodan Aimovi Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

4

6

saobraaju, kada se radi o prevozu putnika, uzimaju se, prilikom utvrivanja prevoznih cijena, odgovarajue cijene prevoza eljeznicom, optereene dodatnim cijenama komfora, brzine i drugih pogodnosti Odreivanje cijena potanskih usluga u Bosni i Hercegovini ovisi o vrsti usluga. Vrste potanskih usluga su propisane nomenklaturom. U osnovne potanske usluge spadaju: pisma, dopisnice, sekogrami i mali paketi. U kategoriju posebnih potanskih usluga spadaju: dostava poiljaka avionom, poiljke s plaanjem otkupnog iznosa, meunarodna brza pota, prioritetna pota, europaket i si. Dopunsku potansku uslugu karakteriziraju posebni zahtjevi korisnika u odnosu na osnovnu uslugu, koji se mogu iskazati u: nainu uruenja, informiranju poiljaoca o prispijeu poiljke, promjena adrese i si. Cijene osnovnih vrsta potanskih usluga u Bosni i Hercegovini odreuju Vlade entiteta na osnovu prijedloga Upravnog odbora i Uprave pota. Prijedlog cijena osnovnih potanskih usluga, koji se uputi vladi na usvajanje, bazira se na trokovnom principu. Visinu cijena ostalih potanskih usluga odreuju potanski operatori bez suglasnosti vlade. Trokovni princip u potanskom saobraaju ukljuuje sljedee parametre: udaljenost na kojoj se dostavlja poiljka, nain transporta i nain dostave.Odreivanje cijena telekomunikacijskih usluga u Bosni i Hercegovini preputeno je nevladinoj organizaciji, tj. Reguiatornoj agenciji za komunikacije. Ona odreuje granine cijene telekomunikacijskih usluga. Telekom operatori na podruju Bosne i Hercegovine svoje usluge moraju uskladiti s graninim cijenama do visine kojom e biti osigurana konkurentnost. Regulatoraa agencija za komunikacije, pri odreivanju graninih cijena, uvaava trokovni princip, koji akceptira veliinu trita, kupovnu mo, penetraciju na tritu telekomunikacijskih usluga kao i visinu cijene liene za davanje telekomunikacijskih usluga.5

3. OPTI PRISTUPI I PRINCIPI FORMIRANJA PREVOZNIH CIJENA

5

Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

7

Pristupi formiranju prevoznih cijena, historijski posmatrano, mijenjali su se u skladu sa promjenama u nivou razvijenosti saobraajnog sistema, nivou razvijenosti i strukturi transportnog trita, tretmanu saobraaja u ekonomskoj politici, tretmanu transportnog trita i stepenu njegove regulisanosti, kao i teorijskim shvatanjima i konceptima, koji su prethodili praksi ili koji su uoptavali prethodna empirijska iskustva. Kada je u pitanju teorijska analiza problematike prevoznih cijena, moe se zakljuiti da su neki aspekti te problematike kompleksno izuavani, dok su drugi nailazili na relativno malu, pa i slabu panju. Posebno je kompleksno teorijski obradjivana problemtika eljeznikih tarifa, dok je politika cijena u ostalim vidovima transporta tretirana fragmentarno i nedovoljno. Formiranje i politika cijena prevoznih usluga predstavljaju veoma bitne aspekte i instrumente, kako saobraajne politike, tako i poslovne politike saobraajnih preduzea. Visina prevoznih cijena je bitan element trine konkurentnosti pojedinih vidova transporta i pojedinanih transportera (saobraajnih preduzea). Samim tim prevozne cijene su element koji bitno opredeljuje poziciju i trino uee vidova transporta i konkretnih prevoznika na transportnom tritu. Pristupi formiranju prevoznih cijena su i diferencirani po pojedinim vidovima transporta, pri emu te diferencije uvaavaju razlike u njihovim karakteristikama i trinim pozicijama. Bez obzira na diferenciranost pristupa u formiranju prevoznih cijena po pojedinim saobraajnim granama, ipak je mogue izvui neke zajednike karakteristike i principe politike cijena transportnih usluga, koji su optevaei za sve grane i njihove transportere.Pristupi formiranju prevoznih cijena, u ijoj osnovi se nalazi cijena kotanja jedinice prevozne usluge, moraju da uvaavaju strukturu i dinamiku trokova poslovanja transportera. Posebno se moraju uvaavati dve bitne strukture trokova: (1) struktura i dinamika trokova u zavisnosti od stepena iskorienosti kapaciteta (obima prevoza), i (2) struktura i dinamika trokova u zavisnosti od udaljenosti prevoza.6 U prethodnim poglavljima ove knjige ve je reeno da se u strukturi trokova prema zavisnosti od stepena iskorienosti kapaciteta, u okviru jedne zone zaposlenosti, razlikuju fiksni (nezavisni) i varijabilni (zavisni) trokovi. Takodje je istaknuto da su za saobraaj karakteristini fiksni trokovi, odnosno da su ovi trokovi dominantni u ukupnim trokovima poslovanja6

Ekonomija saobraaja sa elementima logistike; dr.Vladan Boi, dr. Stojan Novakovi

8

saobraajnih preduzea. U takvim uslovima trokovi po jedinici prevozne usluge dominantno su opredeljeni stepenom iskorienosti kapaciteta, odnosno sa obimom prevoza realizovanim sa datim kapacitetima infrastrukturnih i transportnih sredstava, kao i sa datim angaovanim brojem zaposlenih. Ta visoka zavisnost jedinikih trokova od stepena iskorienosti kapaciteta definisana je kao "zakon kotanja saobraaja".Uz konstantnost varijabilnih trokova po jedinici prevozne usluge, jasno je da jedinina cijena kotanja zavisi od dinamike jedininih fiksnih trokova. Jedinini fiksni trokovi se mijenjaju sa promjenom obima prevoza, odnosno sa promjenom stepena iskorienosti kapaciteta. U trenutku formiranja prevoznih cijena, koji uvek prethodi poetku procesa proizvodnje transportnih usluga, stvarni obim prevoza nije poznat, a samim tim transporteri ne mogu da znaju ni stvaran iznos jedininih fiksnih trokova. Ovaj iznos se otuda opredeljuje za neki predpostavljeni, proseni stepen iskorienja kapaciteta. Naprimjer, u medjunarodnom vazdunom saobraaju se predpostavlja iskorienost kapaciteta sjedita u avionu od 55%, a na slian nain postupaju i drugi prevoznici, naravno ne i sa istim predpostvljenim procentom iskorienosti kapaciteta. Sa aspekta udaljenosti prevoza, za formiranje prevoznih cijena bitna je struktura i dinamika poetno-zavrnih i trokova istog prevoza. Degresija poetno-zavrnih trokova po jednom kilometru obezbjedjuje i degresiju jedinine cijene kotanja prevoznih usluga, koja se ispoljava sa rastom udaljenosti prevoza. To obezbjedjuje osnovu i za degresiju jedininih prevoznih cijena kad se udaljenost prevoza poveava. Mogunosti ove degresije opredijeljene su ueem poetno-zavrnih u ukupnim trokovima proizvodnje transportnih usluga, kod pojedinih vidova transporta i njihovih transportera. To uee i mogunosti su vee kod eljeznikog, vazdunog, pomorskog i rijenog, a manje su kod drumskog saobraaja.Uvaavanje strukture i dinamike trokova u zavisnosti od stepena iskorienosti kapaciteta, kao i od udaljenosti prevoza, kod formiranja prevoznih cijena obezbjedjuje se preko sljedea dva opta principa, primjenljiva u politici cijena svih vidova transporta:Analizirajui teorijske i praktine ekonomsko-politike pristupe politici cijena u saobraaju, koji se se razvili i koristili u prethodnom periodu, sa dananje ve i historijski znaajne vremenske distance, moe se zakljuiti da je njihov osnovni i opredjeljujui koncept proizilazio iz stepena razvijenosti transportnog trita i uslova konkurencije na tom tritu.9

Monopolske pozicije na tritu kao cjelini, ili na pojedinim segmentima tog trita, izraene preko monopolskih ili oligopolskih struktura, vodile su ka dominaciji monopolistikih pistupa i kriterijuma u formiranju prevoznih cijena. Osnovni pristup politici cijena, u uslovima monopola na transportnom tritu, usmjeren je ka tome da se preko visine i diferenciranja prevoznih cijena obezbjedi pridobijanje transportnog prihoda tamo gdje za to postoje uslovi. Odnosno, kod ovog pristupa uvaavanje platene sposobnosti korisnika i njihovih roba je polazna osnova kod odredjivanja visine i diferenciranja prevoznih cijena. Tipian primjer za to je politika cijena na eljeznici u periodu kada je ova grana imala monopol na transportnom tritu. U savremenim uslovima primjer za to je segment gradskog saobraja, na kome se institucionalnim rjeenjima stvaraju monopolske pozicije ekskluzivnim gradskim prevoznicima. Oligopolske pozicije na tritu vode ka dogovornom (kartelnom) formiranju prevoznih cijena, koje se realizuje preko razliitih formi kartelnih sporazuma. Osnovna filozofija takavog pristupa je obezbjedjivnje opstanka na tritu i najneracionalnijih prevoznika, uesnika u kartelnom sporazumu. Racionalniji i efikasniji prevoznici, po osnovu ovako formiranih cijena, u poziciji su ostvarivanja ekstra profita. Karakteristini primjeri za to su kartelne cijene u linijskom pomorskom saobraaju, medjunarodnom redovnom vazdunom saobraaju, a u dobroj mjeri i cijene u putnikom redovnom (linijskom) drumskom saobraaju. Autsajderi na transportnom tritu, odnosno na pojedinim trinim segmentima, koriste neku vrstu "cijena u sjenci", sa kojom mogu da pridobiju odredjene prevoze od trino dominantnih transportera.7

U uslovima kada na tritu ne postoje uslovi za egzistenciju monopolskih i oligopolskih struktura, odnosno kada je prisutna medjugranska i unutargranska konkurencija transportera, cijena kotanja, odnosno trokovi proizvodnje jedinice prevozne usluge postaju osnova za formiranje prevoznih cijena. Poslovna politika, zasnovana na proizvodnom konceptu, koristi koncept formiranja cijena proizvoda i usluga "trokovi plus", koji podrazumijeva da prodajna cijena treba da obezbjedi pokrivanje prosjenih jedininih trokova i odredjenu stopu dobiti. Takav pristup formiranju cijena, u proizvodno orjentisanom konceptu poslovne politike, koriste7

Ekonomija saobraaja sa elementima logistike; dr.Vladan Boi, dr. Stojan Novakovi

10

proizvodjai svih proizvoda i usluga, a naravno i saobraajna preduzea kao proizvodjai transportnih usluga. 1. Princip diferenciranja cijena u zavisnosti od stepena iskorienosti kapaciteta; 2. Princip diferenciranja prevoznih cijena u zavisnosti od udaljenosti prevoza. Primjena prvog principa podrazumeva diferenciranje prevoznih cijena u zavisnosti od veliine i teine robnih poiljaka, odnosno broja putnika koje treba prevesti. U robnom saobraaju, u svakom vidu transporta, u zavisnosti od transportne sposobnosti tj. kapaciteta njegovih transportnih jedinica definiu se odgovarajui tonski stavovi, odnosno prevozne cijene za pojedine koliine (teine) roba koje se prevoze. Prevozne cijene su nie za vee transportne poiljke, i obrnuto, vie su za manje transportne poiljke. U politici tarifa ovaj princip e zove principom horizontalnog stepenovanja tarifa. Korienjem ovog principa transporteri stimuliu korisnike za bolje korienje tovarne sposobnosti (kapaciteta) prevoznih sredstava. Posebni stimulansi preko niih prevoznih cijena daju se korisnicima koji ugovaraju prevoze velikih koliina roba u odredjenom vremenskom periodu, koji obezbedjuju mogunost planskog punog korienja kapaciteta tokom dueg perioda.U putnikom saobraaju primjena navedenog principa podrazumeva povlaene prevozne cijene za grupna putovanja, i posebno znaajno nie cijene za zakup prevoznih kapaciteta u neredovnom (arter) saobraaju, u kome se predpostavlja puna iskorienost kapaciteta prevoznih sredstava.Primjena drugog principa rezultira u degresiranju prevoznih cijena po pojedinim zonama udaljenosti na koju se prevoz obavlja. Podrazumijeva se da su jedinine prevozne cijene nie stoje udaljenost prevoza vea. To pravilo vai kako za robni tako i za putniki saobraaj. U politici tarifa ovaj princip je poznat kao princip vertikalnog stepenovanja tarifa. "Trokovi plus", kao pristup formiranju prevoznih cijena opravdan je u sluajevima kada transporteri nemaju problem za prodajom svojih usluga. U savremenim uslovima, dostignuti stepen razvijenosti saobraajnih sistema, kao i visok stepen konkurencije na transportnom tritu, u prvi plan istiu trinu poziciju transportera kod formiranja prevoznih cijena. Umjesto proizvodnog nuno se zahteva primjena trinog (marketing) koncepta ukupne poslovne politike saobraajnih preduzea, a u okviru njega i trino zasnovane politike cijena,11

kao bitnog instrumenta marketing mix-a. Osnovno pitanje koje se namee, u bitno izmijenjenim trinim uslovima, je sa kojom prevoznom cijenom se moe pridobiti prevoz. Naravno da uspjeno poslovanje transportera i u trino zasnovanoj politici prevoznih cijena, podrazumjeve neophodnost pokrivanja trokova poslovanja sa prihodom obezbjedjenim od ostvarenog prevoza. Redoslijed u definisanju prevoznih cijena mora da se mijenja. Pitanje na koje politika cijena treba da odgovori je kako da se sa trino prihvatljivim cijenama prevoza obezbjedi pokrivanje cijene kotanja prevoznih usluga. Posebno je teko pronai pravi odgovor na ovo pitanje u uslovima izraeno niskog stepena iskorienosti kapaciteta. Visoki jedinini fiksni trokovi, u takvoj situaciji, opredeljuju veoma visoku cijenu kotanja, koja ne moe biti ni priblino pokrivena trino prihvatljivim prevoznim cijenama. Prosjena cijena kotanja postaje tada potpuno neupotrebljiva za odredjivanje visine prevoznih cijena.Put za iznalaenje rjeenja su marginalni trokovi kao donja granica prevoznih cijena. U datoj zoni zaposlenosti marginalni trokovi se izjednaavaju sa iznosom jedininih varijabilnih trokova. Sve dotle dok trino prihvatljiva prevozna cijena obezbjedjuje pokrivanje varijabilnih, kao i dijela fiksnih trokova, uz uveanje obima prevoza, njena visina je ekonomski opravdana za transportera. Rast obima prevoza sniavae jedinine fiksne trokove, a samim tim i prosjenu cijenu kotanja, to e voditi ka smanjivanju nepokrivenog dijela trokova i gubitaka transportera. Naravno da prevozne cijene koje obezbjedjuju pokrivanje marginalnih trokova ne mogu biti trajno opredjeljenje transportera, ve samo nain da se dinamiki razrijei problem niskog iskorienja kapaciteta, visokih jedininih trokova i gubitaka po tom osnovu. Cijene prevoznih usluga u saobraaju mogu se formirati na dva naina: 1. Slobodnom pogodbom - dogovorno ili prema posebnom ugovoru izmeu transportnog preduzea i korisnika prevozne usluge 2. Propisivanjem jedininih prevoznih cijena u obliku tarifa.8

8

Marketing logistika; dr. Vladan Boi, dr. Slobodan Aimovi

12

Formiranje prodajnih cijena putem slobodne pogodbe primenjuje se po pravilu u neredovnom saobraaju u svim saobraajnim granama. U pojedinim granama saobraaja ovakav organizacioni oblik prevoza je dominirajui, kao stoje to sluaj sa prevozom robe u drumskom saobraaju a zatim i kod prevoza rasutih i tenih tereta u pomorskom saobraaju (slobodna plovidba). U svim vidovima transporta pojavljuje se neredovni saobraaj, koji podrazuvema unajmljivanje (arterovanje) transportnih sredstava (autobusa, aviona, brodova, vozova) od strane korisnika, za obavljanje odredjenih prevoza. To unajmljivanje se vri za odredjeno vrijeme ("Time Charter"), ili za konkretni prevoz. U jednom i u drugom sluaju cijena se ugovara izmedju transportera i korisnika. U redovnom (linijskom) saobraaju, koji podrazumijeva obavljanje prevoza po unaprijed utvrdjenim redovima vonje (plovidbe, leta) prevozne cijene odredjuju se putem tarifa. Ovakav oblik organizovanja saobraaja karakteristian je za eljeznicu, kako kod prevoza roba tako i kod prevoza putnika, zatim za linijske pomorske i rijene prevoze roba, a prisutan je u svim vidovima saobraaja kod prevoza putnika.Znaajno prisustvo ovakvog odredjivanja cijena u saobraaju vodi ka tome da se termini tarife i prevozne cijene koriste kao sinonimi. Medjutim, tarife imaju i neto ire znaenje. Pod tarifama se naime podrazumijeva "sistematski izraeni i, prema zakonskim propisima objavljeni skup svih odredaba mjerodavnih za prevozni ugovor, prevoznih cijena i sporednih pristojbi, kojima se prevoz regulie podjednako za svakoga, ko ispuni u njemu navedene uslove.Ova definicija tarifa koju je dao Josip Cugmus u knjizi "Osnove eljeznike tarife" je opte prihvaena.Tarife za razliku od cijena utvrenih na drugi nain imaju izvjesna obiljeja. Ta obiljeja su: javnost, jednakost primjene, stalnost i jednostavnost.Tarifa mora biti objavljena u predvienom roku prije stupanja na snagu, i to u slubenim publikacijama, pristupanim svakome. Ta se javnost bitno razlikuje od obaveze trgovinskog preduzea da javno istakne cijene.Jednaka primjena za svakoga ko ispuni propisane uslove onemoguava stvarnu i linu diskriminaciju korisnika. Ovo je vrlo znaajno obiljeje tarifa, iako ono ne iskljuuje postojanje izuzetnih tarifa;Stalnost tarifa, iako u relativnom smislu, znai daje potrebno da se tarife to rjee menjaju, da bi djelovale kao stabilan, unaprijed poznat faktor na tritu. To olakava privredne kalkulacije, planiranje cijena i pozitivno djeluje na poslovanje privrednih organizacija.

13

I jednostavnost je znaajno obiljeje tarifa iako se ono sve vie zanemaruje. Tarife postaju sve sloenije te je za njihovo korienje potrebno odreeno struno znanje.9

4. POLITIKA CIJENA

Cijene se, u naelu, u suvremenoj privredi formirajte na tritu i treba, u prosjeku, da izraavaju vrijednost uloenog rada. No, na tritu vlada stihija, a suvremeno drutvo tei da bude i racionalno a uz to je i dobro organizirano. Formiranje cijena ne ostvaruje se u svim uvjetima po trinim principima. ve se opredjeljuje i prema datim drutvenim potrebama i ciljevima, ali u osnovi imajui uvijek u vidu osnovne ekonomske zakonitosti.U tom smislu, pri formiranju i utvrivanju cijena, pored trita, mogu se pojaviti i monopolske organizacije proizvoaa ili kupaca, zatim drav-ni organi ili razne organizacije i organi. Najee se susreemo s pojmovima trine cijene, administrativne cijene. Pritom, pod trinim cijenama treba razumjeti one cijene koje se formiraju slobodno na tritu. Ali, kao to9

Ekonomija saobraaja sa elementima logistike; dr.Vladan Boi, dr. Stojan Novakovi

14

smo napomenuli, na tritu se pojavljuju i monopolske organizacije koje mogu formirati i monopolske cijene. Administrativne cijene imamo u uvjetima kada drava utvruje cijene. Mogu biti planske, maksimalne, garantirane, odreene i sl. Cijene mogu biti jedinstvene za neku robu ili proizvode, a mogu biti i diferencirane. To se moe ostvariti i u trinom i u administrativnom nainu formiranja cijena. Jedinstvene su ako su iste za svakog potroaa i u svakom mjestu, a diferencirane mogu bi ti i prema prostoru i prema potroau.Zbog stalnog razvoja proizvodnje, formiraju se trine strukture koje odudaraju od trinog modela iz ekonomske teorije. U ovako izmijenjenim uvjetima namee se potreba aktivnog angairanja drave u reguliranju drutvene reprodukcije. Utjecaj na cijene, ostvarivan na visini opeg nivoa kao i na relativne odnose, izraava se preko politike cijena.Politikom cijena utjecaj se ostvaruje na dvanacina. Jedan je neposredno reguliranje cijena, bilo svib. ili pojedinih (kljunih) proizvoda i usluga. Tako se utjee na uvjete ponude. Drugi je uticanje na raspodjelu a time i na potranju pojedinih proizvoda i usluga.Treba istai da se utjecaj drave politikom cijena stalno uveava jer se tei odravanju privredne ravnotee u uvjetima u kojima dolazi do remeenja zbog brzog razvoja proizvodnje i sve veeg utjecaja i razvoja meunarodne ekonomske razmjene10 4.1 Znaaj i ciljevi Saobraajna preduzea neposredno ekonomski djeluju na obim i struk-turu prometa preko prijevoznih cijena, a one su, istovremeno, instrument za ostvarivanje prihoda.Sa stanovita saobraajnih preduzea, cijene prijevoznih usluga su u prvom redu instrument za ostvarivanje prihoda kojim e se pokriti trokovi reprodukcije i formirati izvjesna akumulacija. iri znaaj cijena ogleda se u formiranju odnosa ponude i tranje na tritu saobraajnih usluga, preko kojih se vri podjela cjelokupnog transportnog rada izmeu pojedinih grana saobraaja. Na taj nain cijene postaju znaajan faktor konkurencije ili koordinacije. U politiku cijena to unosi i drutvenu dimenziju pa je tarifna politika u saobraaju delikatnija nego u drugim privrednim oblastima.. U trinim uvjetima priv-reivanja i poslovanja na principima dohotka, osnovni cilj poslovanja je zadovoljenje drutvenih potreba ostvarivanjem optimalnog obima, strukture i kvaliteta prijevoza koji e osigurati realizaciju maksimalnog10

Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

15

dohotka. Da bi se ostvario navedeni cilj, u uvjetima nepostojanja svih pretpostavki za slobodno formiranje cijena na principima neograniene konkurencije, saobraajno preduzee mora politikom cijena svojih usluga osigurati: 1. 2. 3. 4. 5. zadravanje i proirenje svog uea na tritu; zadravanje postojeih korisnika prijevoza; stjecanje novih komitenata; uspjeh u odnosu na konkurenciju; koenje i spreavanje nove konkurencije11

Osiguranje navedenih ciljeva politike cijenaje meuovisno. Formiranje politike cijena zasniva se na. analizi potranje i strukturi trita, i analizi trokova saobraajnog preduzea.

4.2. Elementi politike Osnovni element i mjera politike cijena je njihovo snienje.Meutim, neophodno je ukazati na mogunost (pod odreenim uvjeti-ma) racionalnog snienja cijena. Ako postoje sredstva novanih rezervi i' elastinost tranje za proizvodom, odnosno uslugom i znaajni fiksni tro-kovi, preduzea mogu, prodajom po cijenama na nivou trokova ili ispod njih, kreirati dodatni obim prodaje^ koji e povratno djelovati na pokri-vanje trokova i realiziranje dohotka, jer svaka promjena u cijeni utjee na prihod, obim prodaje i trokove poslovanja, a preko njih na dohodak. Istovremeno, treba imati u vidu daje, u poslovnoj politici trino orijentiranih preduzea, usvojeno naelo da snienje cijena nije, kako se shvaa, dobar instrument jer konkurencija, po pravilu, na njih brzo reagira recipronim potezima, a teti i predstavi o kvalitetu i prednostima odgova-rajueg proizvoda, odnosno usluge. To moe utjecati na smanjenje obima realizacije. Zato se, u najveem broju sluajeva, zadrava relativno stabi-lan nivo cijena sve dok ih trite prihvata i dok se ne sagleda njihov zna-ajni utjecaj na dohodak. Potom se snienju cijena pristupa krajnje obaz-rivo i uz adekvatnu poslovnu propagandu.11

Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

16

Druga mjera i element politike eijenaje njihovopoveanje. Nema racio-nalne odluke o cijenama, ako se najprije ne sagleda meuodnos trokova, cijena i obima proizvodnje i konsekvence na prihod. Uope uzevi, potreb-no je uvaiti injenicu o nemogunosti bezgraninog poveavanja cijena, ne samo zbog konkurencije ve (to je5 takoer, vano) to se time ne iniciraju novi prijevozi.U odnosu na potrebu akvizicije, u politici cijena prijevoznih usluga mora se poi od dohodovne elastinosti prijevozne tranje. Pri tome se respektira injenica da zadovoljenje potreba za nekim dobrom ili uslugom ovisi i od raspoloivih prihoda (nacionalnog, linog i drugih), a da cijena nije jedina determinanta tranje.Pri voenju politike cijena prijevoznih usluga, valjalo bi imati na umu. da se i sama prijevozna tranja (u kojoj je saobraaj bitan element) odli-kuje visokim stupnjem elastinosti cijena turistikih usluga, u kojima se saobraaj javlja kao faktor ponude. Ta cjenovna elastinost tranje ispoljava se u njenoj promjeni (reakciji), zavisno od promjene cijena usluga, veliinom s kojom se nalazi u korela-cijskom odnosu. Intenzitet tranje e rasti uporedo s padom cijena usluga i obrnuto (intenzitet tranje znatno opada pri. porastu cijena).Iz toga se moe izvui zakljuak da preuzea u saobraaju, prilikom kreiranja politike cijena* trebaju voditi rauna o stupnju tranje usluga u odnosu na kretanje cijena, kao i o mogunosti pojave supstitucije usluga od strane drugih oblika transporta.12

12

Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki

17

5. ZAKLJUAK

Iz svega navedenog moemo zakljuiti da formiranje i politika cijena prevoznih usluga predstavljaju veoma bitne aspekte i instrumente, kako saobraajne politike, tako i poslovne politike saobraajnih preduzea.Osnovni ciljevi politike cijena, koja obuhvata sve mjere i odluke usmjerene na njihovo prilagoavanje i utjecaj na trite, trebalo bi da su usuglaeni s osnovnim ciljevima poslovanja saobraajnih organizacija.Cijene prijevoznih usluga utjeu na opredjeljenje pri. izboru prijevoznog sredstva i duinu putovanja, a time i na obim i struktum prijevoza. Formiranje cijena ne ostvaruje se u svim uvjetima po trinim principima. ve se opredjeljuje i prema datim drutvenim potrebama i ciljevima, ali u osnovi imajui uvijek u vidu osnovne ekonomske zakonitosti.

18

6. LITERTURA

- Ekonomika u transportu i komunikacijama; Fakultet za saobraaj i komunikacije Sarajevo; Red.prof.dr efkija eki - Ekonomija saobraaja sa elementima logistike; dr.Vladan Boi, dr. Stojan Novakovi - Marketing logistika; dr. Vladan Boi, dr. Slobodan Aimovi

19