FAİZ MESELESİ

Derleyenler Murat Ustaoğlu - Ahmet İncekara

Derleyenler Murat Ustaoğlu - Ahmet İncekaraFAİZ MESELESİ

‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› 655Ekonomi 21

ISBN: 978-605-399-546-3

1. Bask› ‹stanbul, Mayıs 2019

© İstanbul Bilgi Üniversitesi İktisadi İşletmesiYaz›flma Adresi: ‹nönü Caddesi, No: 6 Kufltepe fiiflli 34387 ‹stanbulTelefon: 0212 311 64 63 - 311 61 34 / Faks: 0212 216 24 15 • Sertifika No: 35680

www.bilgiyay.comE-posta yayin@bilgiyay.comDa€›t›m dagitim@bilgiyay.com

Yay›na Haz›rlayan Cem TüzünTasar›m Mehmet UluselDizgi ve Uygulama Maraton DizgieviDüzelti Said AkçakayaDizin Belgin ÇınarBaskı ve Cilt Karist Baskı Çözümleri Ltd. Şti.Yeşilköy Mahallesi, Atatürk Havalimanı Caddesi,EGS Busıness Park Blokları, B2 Blok, No: 8/20 Bakırköy İstanbulTelefon: 0212 465 92 48 / Faks: 0212 465 30 83 • Sertifika No: 22827

İstanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

İstanbul Bilgi Üniversitesi Kütüphanesi Kataloglama Bölümü Tarafından Kataloglanmıştır.

Names: Akkemik, Küçük Ali, author.Title: Japonya’nın iktisadi ve sosyal tarihi / K. Ali Akkemik. Description: İstanbul : İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2019. I Includes bibliographical references and index.Note: volume 1. Savaş öncesi dönem (~1945). -- volume 2. Yeniden imar ve hızlı büyüme (1945-1971).Series: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları; 643, 653. Tarih; 68, 71.Identifiers: ISBN 9786053995340 (takım), 9786053995357 (volume 1), 9786053995449 (volume 2). Subjects: LCSH: Japan --History. I Japan --Economic conditions. I Japan --Economic policy. I Industries –Japan --History. I Budget --Japan. I Japan --Social policy. I Japan --Social conditions. I Japan --Civilization.Classification: LCC: HC462 .A35 2019

Derleyenler Murat Ustaoğlu - Ahmet İncekara

FAİZ MESELESİ

Yusuf Mahir, Emir Çınar ve Hanne Nisan’a ithaf olunur...

‹çindekiler

xi Derleyenler ve Yazarlar xvii Teşekkür xix Önsöz xxvii Takdim

1 1 FaizMeselesineGiriş Murat Ustaoğlu - Servet Bayındır 1 Öz 1 Giriş 4 AnaakımDinlerinFaizYasağınaDirenemeyişinin KısaHikâyesi 11 FaizTeorisiveFaizinKavramsalGelişimi 13 Özet

17 2 Faizin Tarihî Öncülleri Olarak Din,SiyasetveİktisatBağlamında AntikÇağMezopotamyaMedeniyetlerinde SosyalHayatınTemelDinamikleri Murat Ustaoğlu - Betül Mutlugün 17 Öz 18 Giriş 19 AntikÇağMedeniyetlerindeDin-Toplumİlişkisi 24 Su,DevletveSiyaset 28 İktisatveTicaret 32 Özet

39 3 AntikÇağMedeniyetlerindeFaizliBorçİlişkilerinin KurumsalKökenleri:Sümer,BabilveAsurDönemi Muhammet Sait Bozik - Selim Demez 39 Öz 39 Giriş 41 AntikÇağMedeniyetlerinde FaizliBorçİlişkilerininNiteliğiveHukukiZemin 45 SümerveBabil’deFaizliBorçİlişkileri 50 AsurlularDönemindeFaizliBorçİlişkileri 55 TapınaklarveFinansalKurumsallaşma 57 Özet

vi içindekiler

63 4 AntikYunanveAntikRoma’da FaizliBorçİlişkilerininSosyalMaliyeti Muhammet Sait Bozik - Halil Tunalı 63 Öz 63 Giriş 64 AntikRoma’nınSosyalYapısıveİktisadiGelişimi 67 AntikRoma’daFaiz,KölelikveToplumsalMaliyeti 73 AntikYunanToplumuveİktisat 76 AntikYunan’daFaizliBorçİlişkileri 83 Özet

89 5 HinduizmveFaizliBorçİlişkilerininDinamikleri Ferda Güvenilir - Ahmet İncekara 89 Öz 89 Giriş 90 HintİnançSistemininKökleri 92 KutsalMetinlerveReformGirişimleri 95 KarmaFelsefesiveKastSistemi 96 Hinduizm’inFaizliBorçİlişkilerineBakışı 98 KutsalMetinlerdeGeçenFaizTürleriveFaizYasağı 100 FaizYasağınınveDüzenlemelerininKastlaraGöre FarklılaşmasıveZamanlaEvirilmesi 104 Özet

109 6 BudistEkonomiDoktrinindeFaizveBorçİlişkileri Esra Türköz - Mehmet Akyol 109 Öz 109 Giriş 113 DoğaileBarışık“OrtaYolcu”BirDoktrin:BudistEkonomi 16 BudistEkonomidePara 118 Budizm’inBorçİlişkilerineYaklaşımı 124 Özet

129 7 ErkenDönemYahudiTarihindeFaizveBorçİlişkileri: TemelArgümanlar Murat Ustaoğlu 129 Öz 129 Giriş 132 MonoteistDinlerinİlkHalkası: ErkenDönemYahudiliğinKısaTarihi 135 YahudilikteİktisadiHayatveKutsalMetinlerdePara 138 İktisadiKavramlarveEtimolojikTahlil

içindekiler vii

142 BorçİlişkileriveTeolojikPrensipler 146 DüşkünKardeşlerveKardeşlikHukuku 148 Heterİşka 149 Özet

155 8 OrtaçağAvrupası’ndaYahudiTefecilerin DurumunuAçıklayanTemelTeorikArgümanlar Akmyrat Amanov - Murat Ustaoğlu - Elif Haykır Hobikoğlu 155 Öz 155 Giriş 158 OrtaçağAvrupası’ndaFaizliBorçİlişkileri 163 YahudiTefecilerinDurumunaDairTemelArgümanlar 168 Özet

173 9 YahudiToplumlarındaFaizliBorçİlişkileri veTemelEğitim Sena Yağmur Yeşiltepe - Muhammet Sait Bozik - Murat İstekli 173 Öz 174 Giriş 176 YahudiToplumlarındaTemelEğitimeVerilenÖnem 184 EğitimveFaizliBorçİlişkileri 186 Özet

193 10 ThomasAquinas’daveMartinLuther’de FaizKavramınaDairTartışmalar Abdüsselam Sağın - Muhammet Sait Bozik 193 Öz 193 Giriş 195 Aquinas’ınİktisadiGörüşleri 197 Aquinas’ınFaizKavramınıEleAlışı 202 MartinLutherDönemi 205 Luther’inİktisadiDüşünceleri 207 Luther’inTefecilikveFaizİleİlgiliDüşünceleri 209 Özet

213 11 JohnCalvinDüşüncesindeFaizliBorçİlişkileri Dilek Demirbaş - Safa Demirbaş 213 Öz 213 Giriş 217 OrtaçağveYeniçağHıristiyanDünyasında FaizOlgusunaKısaBirBakış 220 Calvin’inFahişFaizOlayınaBakışı

viii içindekiler

225 CalvinSonrasıÇağdaşYorumlar 226 Özet

233 12 GeçDönemİslâmFakihlerininFaizYasağınınKökeni veSürekliliğineİlişkinGörüşlerineAnalitikBirBakış Servet Bayındır - Halil Şimşek 233 Öz 233 Giriş 235 KlasikİslâmFıkhıKaynaklarında FaizinTanımınaYönelikYaklaşımlar 237 İslâmFıkhıKaynaklarında FaizinİlletineYönelikYaklaşımlar 240 İslâmFıkhındaFaizinTanımınaYönelik YaklaşımlarınDeğerlendirilmesi 245 Özet

251 13 ModernBankacılığınKökleri veİslâmMedeniyetlerindeFinansalEnstrümanlar Gülden Poyraz 251 Öz 251 Giriş 255 İslâmDünyasınınİlkİktisadiDüzenlemeleri veUygulamaHassasiyetleri 259 ModernBankacılığınKökleri: CommendaveMudarabaTürüOrtaklıkModelleri 263 İslâmDünyasındakiBazıFinansalEnstrümanlar veKaynaklarıHakkındakiTartışmalar 267 Özet

273 14 OsmanlıToplumundaFaizsizFinansArayışları Zehra Betül Ustaoğlu 273 Öz 273 Giriş 275 Osmanlı’daBorçİlişkileri:SarrafveTefeciler 281 Osmanlı’daAlternatifKrediModeli:MemleketSandıkları 282 Osmanlı’daBorçİlişkilerinin KurumsalYapıları:ParaVakıfları 286 ParaVakıflarınınFinansmanAraçları: Karz,BidaaveMudarabe 288 İhtilaflıGörülenAraçlar: Muamele-iŞerriyeveBey‘li’l-istiğlal 292 Özet

içindekiler ix

297 15 OrtodoksveHeterodoksİktisatAyrımıBağlamında ModernKapitalizminFaizYaklaşımı Adem Levent 297 Öz 297 Giriş 301 OrtodoksveHeterodoksİktisatAyrımı 304 OrtodoksiOlarakNeoklasikİktisatveFaiz 311 HeterodoksİktisadınFaizeTeorikYaklaşımı 317 Özet

323 16 Faiz Meselesi Murat İstekli - Murat Ustaoğlu 323 Öz 323 Giriş 324 AntikÇağMedeniyetlerindeFaizliBorçİlişkileriveToplum 333 UzakDoğuMedeniyetlerindeFaizliBorçİlişkileri 336 SemaviDinlerdeFaizliBorçİlişkileri 345 Özet

353 Dizin

Derleyenler ve Yazarlar

Derleyenler

MURATUSTAOĞLU

Doç.Dr.,RamapoCollegeofNewJersey’deUluslararasıİşletmebölümünden2006yılın-damezunolanyazar,yükseklisanseğitiminiCityUniversityofNewYork’taEkonomibö-lümünde2008yılında,doktoraöğrenimini iseİstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’nde2013yılındatamamlamıştır.2010yılındaaraştırmagörevlisiolarakİstanbulÜniversite-si’ndebaşladığıakademikçalışmahayatını2016yılındanitibarendoçentünvanıileöğre-timüyesiolaraksürdürmektedir.ABD’debulunduğusürezarfındaBankofNewYorkveJPMorganChaseBank’daçeşitlipozisyonlardagörevalaneditörün,aynızamandaMak-roiktisat,Uluslarasıİktisatveİslâmİktisadı/Finansıalanındauluslararasıbilimdergilerin-deyayımlanmışpekçokmakalesibulunmaktadır.“İslâmicFinanceAlternativeforEmer-gingEconomies(2014)”,“PostConflictSyrianStateandNationBuilding(2015)”ve“Ba-lancingIslamicandConventionalBankingforEconomicGrowth(2017)”başlıklıABveABD’debasılmışkitaplarıbulunanyazarın,farklıuluslararasıkitaplardabölümyazarıola-rakkatkılarımevcuttur.HâlenİstanbulÜniversitesiİktisatFakültesibünyesindebilimselçalışmalarınısürdürmekteolaneditör,aynızamandaİslâmİktisadıveFinansıAraştırmaMerkezi’ninyanısıraİktisatFakültesibünyesindelisansvelisansüstüseviyedederslerver-meyedevametmektedir.AmericanEconomicAssociation,EasternEconomicsAssociation,HarvardUniversityIslamicFinanceProjectgibiçeşitlibilimselkuruluşlaraüyeliğininyanısıra,Yeşilay,GıdaGüvenliğiHareketi,İstanbulİktisatçılarDerneğiveHelalFinansAraş-tırmalarıDerneğigibipekçokçeşitlisiviltoplumkuruluşlarınınfarklıbirimlerindeaktifolarakgörevyapmaktadır.

AHMETİNCEKARA

Prof. Dr., 1978yılındaİstanbulÜniversitesiİktisatFakültesindenmezunolduktansonraİktisatBölümündearaştırmagörevlisiolarakçalışmayabaşlayaneditöraynıbölümde1980yılındayükseklisanseğitiminive1985yılındadoktoraöğreniminitamamlamıştır.Yineay-nıbölümçatısıaltında1986-1989yıllarıarasıyardımcıdoçentlik,1989-1996yıllarıara-sındaisedoçentolarakgörevyapmıştır.1994yılındaABDCornellÜniversitesi’ndearaştır-malardabulunanİncekara,1996yılındaİktisatPolitikasıAnaBilimDalındaProfesörün-vanıalır.HalenİktisatFakültesiİktisatBölümübaşkanlığınıyürütenyazarıniktisatalanın-dapekçokkitap,makalevebildirigibibilimselyayınlarıbulunmaktadır.IslamicFinanceAlternativesforEmergingEconomies(2014),veBalancingIslamicandConventionalBan-kingforEconomicGrowth EmpiricalEvidencefromEmergingEconomies(2017)gibiyurtdışındayayımlanankitaplarıvardır.Prof.İncekaraaynızamanda2009yılındanitiba-renİktisadiAraştırmalarVakfıBaşkanlığınıdayürütmektedir.

xii derleyenler ve yazarlar

Yazarlar

AKMYRATAMANOV

İstanbulÜniversitesiMaliyeBölümü’ndenmezunolanyazar,yükseklisanseğitiminiiseay-nıüniversiteninİktisatAnabilimDalı’ndatamamlamıştır.Ulusalveuluslararasıbilimseldergilerdeçeşitlimakaleleribulunanyazar,İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndedokto-raeğitiminedevametmektedir.

SERVETBAYINDIR

Prof.Dr.,MarmaraÜniversitesiİlahiyatBölümü’nden1993yılında,AnadoluÜniversitesiİktisatBölümü’ndenise2005yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitiminide1995yı-lındaMarmaraÜniversitesi’ndetamamlamıştır.AynızamandahâfızolanyazardoktoraeğitiminiMarmaraÜniversitesiİslâmHukukuBölümü’nde2004yılındatamamlamışveakabindepostdoktoraçalışmalarıiçinikiyılMalezya’da,IslamicFinanceinInternationalIslamicFinanceEducationCentre(INCEIF)’dabulunmuştur.Çalışmalarınıfaizsizbanka-cılıkuygulamalarıüzerindeyoğunlaştıranyazarın,FıkhiveİktisadiAçıdanİslâmiFinans(2017),İslâmHukukuPenceresindenParaVeSermayePiyasasıİşlemleri(2014),İslâmHu-kukuPenceresindenVadeliİşlemSözleşmeleri(2008),İslâmHukukuPenceresindenFaiz-sizBankacılık(2005)başlıklarıaltındayayımlanmışkitaplarıvardır.Pekçokulusalveuluslararasıbilimseltopluluklardaüyeliğibulunanyazar,ProfesörDoktorünvanıileİstan-bulÜniversitesi’ndeFaizsizbankacılıkvefinansmanmodellerialanlarındaderslervermeyevebilimselçalışmalaryapmayadevametmektedir.

MUHAMMETSAİTBOZİK

ÇukurovaÜniversitesiİstatistikBölümü’nden2013yılındamezunolanyazar,yüksekli-sanseğitimini2018yılındaİstanbulÜniversitesiİslâmİktisadıveFinansıAnabilimDa-lı’ndatamamlamıştır.DoktoraçalışmalarınaİstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndede-vamedenyazaraynızamandaYüksekÖğretimKurulu100/2000programıçerçevesindeİstanbulÜniversitesiİktisatPolitikasıAnaBilimDalı’ndaasistanolarakgörevyapmakta-dır.DurhamUniversityCentreforIslamicEconomicsandFinancetarafındandüzenlenençeşitlieğitimlerekatılanyazar,AmericanEconomicAssociation,EasternEconomicAssoci-ationgibiuluslarasıkuruluşlaraüyedir.İslâmekonomisi,İslâmifinans,yoksulluk,iktisadibüyüme,parapolitikasıveiktisattarihialanlarındakiçalışmalarıyladoktoraeğitiminede-vametmektedir.

SELİMDEMEZ

Dr.Öğr.Üyesi,İnönüÜniversitesiİktisatBölümü’nden2007yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitimini2010yılındaaynıüniversitedetamamlamıştır.Doktoraeğitiminiise2016yılındaİstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndetamamlamıştır.Ulusalveuluslarara-sıyayınlardabilimselçalışmalarıbulunanyazar,HakkâriÜniversitesiİktisatBölümü’ndeDr.ÖğretimÜyesiolarakMakroİktisatveUluslararasıİktisatalanlarındabilimselçalış-malarınadevametmektedir.

derleyenler ve yazarlar xiii

DİLEKDEMİRBAŞ

Prof.Dr.,İstanbulÜniversitesiMaliyeBölümü’nden1985yılındamezunolanyazar,aynıüniversiteninİktisatBölümü’ndeyükseklisansını1987yılındatamamlamış,akabindeİn-giltere’de,UniversityofLeicester’daçalışmalarınadevamederek1995yılındadaikinciyükseklisansderecesinialmayahakkazanmışve2000yılındadadoktoraeğitiminiaynıüniversitedetamamlamıştır.AynıyılNewcastleBusinessSchool’daakademikLecturer(YardıncıDoçent)olarakbaşladığıçalışmahayatına,2009yılındaaldığıProfesörünvanıileaynıüniversitede2011yılınakadardevametmiştir.AynızamandaUluslararasıTicaretveStratejikYönetimbölümbaşkanlığı,FTMBAprogramliderliğigibipekçokidarigörev-lerdedebulunmuştur.2011yılındaTürkiye’yedönerekYıldırımBeyazıtÜniversitesiİşlet-meFakültesi’ndebilimselçalışmalarınadevamedenyazar,aynızamanda2012-2016yılla-rıarasındakurucuüyesiolduğuUluslararasıİşletmelerveTicaretBölümbaşkanlığınıdayürütmüştür.Akademikçalışmahayatınavebilimselçalışmalarına2016yılındageçtiğiİs-tanbulÜniversitesiİktisatFakültesibünyesindeProfesörünvanıiledevametmekteolanya-zarınulusalveuluslararasıarenadayayımlananpekçokkitabı,kitapbölümüvemakalesibulunmaktadır.

SAFADEMİRBAŞ

Dr.,AnkaraÜniversitesiİktisatBölümü’nden1984yılındamezunolanyazar,İstanbulÜni-versitesiİktisatFakültesi’ndeyükseklisansını1988yılındatamamlamıştır.İngiltere’deUniversityofLeicesterİktisatBölümü’ndeikinciyükseklisansderecesini1991yılındaal-mayahakkazanmıştır.Aynıüniversitededoktoraeğitiminiİktisatalanında1999yılındatamamlayanyazar,akabindeçeşitlizamanlardaUniversityofLeicester,GatesheadCollegeveSunderlandÜniversitelerindemisafiröğretimgörevlisiolarakderslervermişvebilimselçalışmalarınadevametmiştir.2006yılındaTürkiye’deŞekerKurumu’ndauzmanolarakçalışmayabaşlayanyazar,2009yılındaTASİŞGenelMüdürlüğü’ndeGenelMüdüryar-dımcısıolarakçalışmahayatınadevametmişveHaziran2011’deGümrükveTicaretBa-kanlığıBakanlıkMüşavirliği’neatanmıştır.HalenTicaretBakanlığı’ndaçalışmayadevamyazar,iktisatalanındayazdığıtartışmatebliği,makalelervekitapbölümleriilebilimselça-lışmalarınadevametmektedir.

FERDAGÜVENİLİR

KoçÜniversitesiEkonomiBölümü’nden2008yılındamezunolanyazar,yükseklisanseği-timiniise2017yılındaİstanbulÜniversitesiİslâmİktisadıveFinansıAnabilimDalı’ndata-mamlamıştır.Ulusalveuluslararasıbilimseldergilerdeçeşitliçalışmalarıbulunanyazaray-nızamandaDurhamUniversityCentreforIslamicEconomicsandFinancetarafındandü-zenlenençeşitlieğitimlerekatılmıştır.İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’nde2017yılın-dabaşladığıdoktoraeğitiminedevametmekteolanyazar,özelsektördebaşladığıçalışmahayatınaşuanİstanbulÜniversitesi’ndeYüksekÖğretimKurulu100/2000programıçer-çevesindeasistanolarakdevametmektedir.

xiv derleyenler ve yazarlar

ELİFHAYKIRHOBİKOĞLU

Doç.Dr.,İstanbulÜniversitesiİktisatFakültesi’nden1999yılındamezunolanyazar,aynıüniversitedeyükseklisansını2003yılındaİktisatSosyolojisiBölümü’nde,doktoraeğitimi-nide2009yılındaİktisatBölümü’ndetamamlamıştır.Ulusalveuluslararasıbilimseldergi-lerdemakaleleribulunanyazarınaynızamandaYeniEkonomideİnovasyon(2009),NöroEkonomikYaklaşımlar(2010),EconomicEvoluationoftheFirmIndustryinTermsofStrategicManagement(2011),TürkiyeileTürkiCumhuriyetlerArasındakiEkonomikİliş-kiler(2015),AvrasyaveÖnasyaÜlkeleriTürkiyeEkonomikPerspektifi(2017),Parlimen-tarianElite(2018)başlıklarıaltındayayımlanmışkitaplarıvardır.İstanbulÜniversitesiİk-tisatFakültesi’ndedoçentünvanıilemakroiktisat,mikroiktisat,uluslararasıiktisat,ino-vasyon,davranışsaliktisatalanlarındabilimselçalışmalarınadevametmektedir.

MURATİSTEKLİ

CumhuriyetÜniversitesiİktisatBölümü’nden2012yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitiminiise2016yılındaGaziosmanpaşaÜniversitesiİktisatBölümü’ndetamamlamıştır.İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’nde2016yılındabaşladığıdoktoraeğitimineasgariücret,yoksulluk,küreselgöçveİslâmifinansalanlarındakiçalışmalarıyladevametmekteolanyazar,aynıüniversitedeYüksekÖğretimKurulu100/2000programıçerçevesindeasistanolarakgörevyapmaktadır.

ADEMLEVENT

Dr.Öğr.Üyesi,DokuzEylülÜniversitesiMaliyeBölümü’nden2006yılındamezunolanyazar,2008yılındaİnönüÜniversitesiSiyasetBilimiveKamuYönetimiAnabilimDalı’ndayükseklisanseğitimini,2016yılındaİstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndededoktoraeğitiminitamamlamıştır.Ulusalveuluslararasıyayınlardaçeşitlibilimselçalışmalarıbulu-nanyazar,MuşAlparslanÜniversitesiİktisatBölümü’ndeDr.ÖğretimÜyesiolarakpoli-tikiktisat,iktisadidüşüncevekurumsaliktisatalanlarındabilimselçalışmalarınadevamet-mektedir.

BETÜLMUTLUGÜN

Dr.,İstanbulÜniversitesiİngilizceİktisatBölümü’nden2010yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitiminiise2013yılındaaynıüniversiteninİngilizceİktisatAnabilimDa-lı’ndatamamlamıştır.İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndeaynıyılbaşladığıdoktoraeğitimine2016-2018yıllarıarasındaABD’deUniversityofSouthernCalifornia,MarshallSchoolofBusiness’temisafiraraştırmacıolarakdevametmiştir.2014yılındanbuyanaİk-tisatPolitikasıAraştırmalarıDergisindeYöneticiEditörlükgörevinisürdürmektedir.Ulu-salveuluslararasıbilimseldergilerdemakaleleriveİktisadaGirişadlıbirderskitabıbulun-maktadır.Doktoraeğitimisırasındagelireşitsizliği,Post-Keynesyeniktisatveheterodoxiktisatalanındaçalışmalaryapanyazar,aynızamandaWesternEconomicAssociationüye-sidir.

derleyenler ve yazarlar xv

ABDÜSSELAMSAĞIN

Dr.Öğr.Üyesi,İstanbulÜniversitesiİngilizceİktisatBölümü’nden2010yılındamezunolanyazar,aynıüniversitedeyükseklisansını2013yılındaİktisatTarihiAnabilimDa-lı’nda,doktoraeğitiminideİktisatBölümü’nde2017yılındatamamlamıştır.Ulusalveuluslararasıyayınlardaçeşitlibilimselçalışmalarıbulunanyazar,2010yılındaaraştırmagörevlisiolarakgörevebaşladığıKırklareliÜniversitesi’nde2018yılındanitibarenDr.Öğ-retimÜyesiolarakMakroİktisat,Uluslararasıİktisat,İktisadiBüyümeveİslâmİktisadıalanlarındabilimselçalışmalarınadevametmektedir.

GÜLDENPOYRAZ

Dr.,AtatürkÜniversitesiİktisatBölümü’nden2009yılındamezunolanyazar,yüksekli-sanseğitiminiise2012yılındaaynıüniversitedetamamlamıştır.Ulusalveuluslararasıbi-limseldergilerdeçeşitliçalışmalarıbulunanyazar,İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndedoktoraeğitiminifinansalkrizler,finansalekonomi,ekonomikbüyümevekalkınmaala-nındakiçalışmalarıylatamamlamıştır.İstanbulÜniversitesiİktisatBölümü’ndeAraştırmaGörevlisiolarakgörevyapmaktadır.

HALİLŞİMŞEK

Dr.,MısırAl-AzharUniversity’denİslâmiAraştırmalaralanındalisanseğitiminialanya-zaraynızamandaSiyasalBilimleralanındadaCityUniversityofNewYork,HunterCol-legeikincilisansınıalarakmezunolmuştur.LisansüstüçalışmalarınaUniversityofToron-to’daYakınveOrtaDoğuMedeniyetleriBölümündedevamedenyazarındoktoraçalış-maları,16.yyKanuniSultanSüleymandönemidinalimlerindenEbuSuudEfendi’ninKur’anyorumunaodaklanmaksuretiyleOsmanlıDönemi’ndekiKur’antefsiriaraştırmala-rıüzerineyoğunlaşmıştır.YazaraynızamandaİslâmveModernite,PolitikİslâmDüşünce-siveİslâmLiteratürüveTefsirciliğialanlarıiledeilgiliçalışmalaryürütmektedir.

HALİLTUNALI

Prof.Dr.,İstanbulÜniversitesiİngilizceİktisatFakültesi’nden1998yılındamezunolanya-zar,aynıüniversitedeyükseklisansını2002yılında,doktoraeğitiminiise2007yılındata-mamlamıştır.2013-2018arasındaFakülteKuruluÜyeliğigörevini,2016-2019arasındaİktisatFakültesiDekanYardımcılığıgöreviniyürütenyazar,2011yılındanbuyanaİstan-bulÜniversitesiİktisatFakültesiİktisatBölümüBaşkanYardımcılığıgörevinisürdürmekteveProfesörDoktorünvanıileekonomivefinansalanındakibilimselçalışmalarınadevametmektedir.

ESRATÜRKÖZ

İstanbulÜniversitesiMatematikBölümü’nden2011yılında,yineaynıüniversiteninİngiliz-ceİlahiyatBölümü’ndende2017yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitimineise2017yılındabaşladığıİstanbulÜniversitesiİslâmİktisadıveFinansıAnabilimDalı’ndade-vametmektedir.Bilişimsektöründe,çeşitlialanlardageliştirilenAr-Geprojelerindeprojeveyazılımgeliştiriciolarakgörevalanyazar,diğertaraftanmatematikveİslâmiilimlereği-timiilebilgiteknolojileriüzerineolantecrübelerinibirleştirerekİslâmifinansalanındakiaraştırmalarınavebilimselçalışmalarınadevametmektedir.

xvi derleyenler ve yazarlar

ZEHRABETÜLUSTAOĞLU

MarmaraÜniversitesiİlahiyatFakültesi’nden2009yılında,NewportÜniversitesiBilgisayarMühendisliğiBölümü’nden2012yılındamezunolanyazar,yükseklisanseğitiminiLondraÜniversitesiSOAS,HukukveSosyalBilimlerFakültesi’ndeParaVakıflarıkonusundakite-ziyle2013yılındatamamlamıştır.MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü’ndeMa-lezyaİslâmAileHukukualanındakiuygulamalarıincelediğidoktoraçalışmalarınadevametmektedir.UstaoğluaynızamandaRTEÜniversitesiİlahiyatFakültesiİslâmHukukuAnaBilimDalı’ndaaraştırmagörevlisiolarakbilimselçalışmalarınısürdürmektedir.

SENAYAĞMURYEŞİLTEPE

İstanbulÜniversitesiEkonometriBölümü’ndeeğitimgörenyazar,TürkiyeGençlikVakfıtarafındanverilenİslâmİktisadıeğitimlerinekatılmıştır.Siyaset,EkonomiveToplumAraştırmaMerkezitarafındanorganizeedilenSiyasetveEkonomieğitimprogramınıta-mamlamasınıntakibenİslâmİktisadı/FinansıveEkonometrialanındakiaraştırmalarınıvebilimselçalışmalarınısürdürmektedir.

bbbbb

aaaaa

Teşekkür

Buçalışmayıhazırlayanderleyenlerveyazarlarolarakkatkılarındanötü-rü,BirevimyönetimkurulubaşkanıMuratÇiftçi,Av.MahirOrak,Av.

MuharremBalcı,MusaÇataloğlu,Prof.Dr.AliİhsanYitik,Prof.Dr.FeridunYılmaz,Dr.BilgehanYıldız,MücahitKarabalıkveAhmetMalikÇakmak’a,eniçtenteşekkürlerimizisunarız.

Önsöz

İktisadiilişkilerinenbelirleyicifaktörüolanborçilişkilerigeçmişinininsanlıktarihikadareskiolduğusıklıklavurgulanmıştır.Faizliborçlarınyüksekgeti-risimaddirefahaönematfedenlerinherdaimilgisinicezbetmiştir.Meseleninnasılbukadarpopülerkalabildiğininanlaşılabilmesi,toplumdaborçlanmaih-tiyacınınbirzaruretolmasıyladoğrudanilişkilidir.Faizliborçilişkilerininenönemliözelliklerindenbiri,tarihinköklüdönüşümsüreçlerindenistifadeede-rekkendiniyenilemeyibaşarmasıdır.Çünküböylesibirdinamizminsürekliliği,insanaklınınürettiğiinovatifbirikimdenistifadeedilebildiğiölçüdemümkün-dür.Busebeplekurumsallaşmanıntemellerininatıldığıilkradikalevrimsüreciolantarımdevrimiilebaşlayanserüven;teknolojininzirveyaptığı,günümüzmodernküreseliktisadikoşullarınınzamanvemekândanbağımsızişleyenfi-nansalpiyasalarakadargelişiminiaralıksızsürdürmeyibaşarabilmiştir.

AntikÇağmedeniyetlerindeyerleşikhayatıntapınaklaretrafındakü-melenmeyebaşlamasıileborçilişkilerininniteliğideğişmeyebaşlamıştır.Ay-nızamandadöneminenmuktediriktisadiaktörüolantapınaklartoplumunfinansalihtiyaçlarınıkurumsalbağlamdaelealmanınönemininfarkınavar-mıştır.Çünküfaizliborçilişkilerininyüksekgetirisiiştahlarınıkabartır.Bü-yükkısmınıellerindetuttuklarısuvetoprakmülkiyetininyanısırafaizliborçilişkilerinidekontroletmekiçingerektiğindedinîargümanlarıkullanırlar.Faizliborçlarherdurumdatapınaklarınbüyükgelirkaynaklarındanbiridir.Halkaverilenyüksekfaizliborçlargeriödendiğindebüyükkazançlarsağlar.Ödemeninyapılmadığıaksidurumdabile–borçköleliğindenötürü–tapınak-

xx önsöz

larkazançlıçıkar.Böylelikleüretilenrefahınbüyükkısmınıkontrolüaltındatutankurumsalyapılaryaygınlaşmayabaşlar.Giderekgüçlenentapınaklar,siyasalotoriteileiktidarçatışmasınagirmektenuzakdurmazlar.Butavırları-na,iktisadiaktörolaraksosyalhayattakitesirlerinevebelirleyicikonumları-naduyduklarıgüvennedenolmuştur.

Alınanfaizliborçlarınbüyükkısmınıngetirisiolmayantemeltüketimihtiyaçlarınaharcanması,geriödemedeciddisorunlarlasıklıklakarşılaşılma-sınavesonuköleliğeuzananpekçoksosyalsorunayolaçar.Faizliborçlar-dankaynaklanan–borçköleliğigibi–sosyalsorunlarahukukiyaptırımlarlaçözümaranmakdurumundakalınır.Alınantedbirlerinamacıfaizliborçiliş-kilerinibirnebzeolsunyönetilebilirkılmaktır.Buamaçlasosyalmaliyetias-gariseviyeyeindirmekiçinfaizoranlarınasınırgetirmektentamamenyasak-lamayakadaruzananbirçokyasaldüzenlemeyebaşvurulur.Ancaktümbuçabalararağmenbüyükimparatorluklardanküçükşehirdevletlerinekadarhiçbirmedeniyetsorunakalıcıçözümüretmeyibaşaramaz.Faizliborçilişki-lerindenkaynaklanansosyalproblemlerbazenbirdevletinçöküşüneyolaçansebeplerarasındagösterilebilecekboyutlaraulaşır.Bazıtarihçilertefeciliği,AkdenizsahillerininbüyükkısmınıkontrolüaltındatutanRomaİmparator-luğu’nunçöküşsebepleriarasındabilegösterir.Borçköleliğininhızlayaygın-laşmasıile–bazıdönemlerdeİtalya’dayaşayankölesayısıyerelhalkınnüfu-sunugeçer–faizyüküaltındaezilenfakirhalkınsıklıklaayaklanması,siyasalotoriteningücünüzayıflatırveçöküşühızlandırır.

ModerndüşünceninatalarıolarakgörülenAntikYunan’dadadurumpekfarklıdeğildir.Yoksulhalkilesoylulararasındakiiktisadimücadeledekaybedentarafgeneldebellidir.Sınıflararasırefahfarkı,faizliborçilişkile-rindendolayıgiderekartar.Soylularellerindetuttuklarıservetsayesindesiya-salyönetimikontrolederler.AntikYunan’dafaizliborçilişkileriniyönetenbaşaktördeoldukçatanıdıktır:tapınaklar.Halktançeşitligerekçelerletop-lananvarlıklar,yinehalkafaizlibirşekildeborçolarakverilir.Budurumdabeklendiğigibiiktisadidengelerinhalkınaleyhinebozulmasınayolaçar.Ben-zersorunlarauzakdoğununkadimmedeniyetlerindebilerastlanır.Aslındabölgehalklarınıetkisialtınaalanmistikdinîinançlarda–öneçıkarılanbellibelirsizahlakiprensiplerdışında–faizliborçilişkilerinedairteolojikhüküm-lerepekrastlandığısöylenemez.Dahaçokahlakiprensiplerevurguyapandinadamları,argümanlarınıkastsistemininesaslarınagörebelirlerler.Faizliborçilişkilerindesosyalhayatıderindenetkileyentoplumsalkatmanlarıayrıştıranbusistemindayattığıilişkilerbelirleyicidir.

önsöz xxi

FaizileilgilikatıyaptırımlarailkkezYahudiliğinkutsalmetinlerinderastlanır.Zatensıklıklamaddideğerlerefazlaönematfetmesiileeleştirilenbirteolojiköğretininfaizliborçlargibiiktisadiilişkilerinenönemlikonusu-nuihmaletmesinibeklemekgerçekçideğildir.Yahudiliğinkutsalmetinlerimeseleyi ilginçbirmetafordanyolaçıkarakçözümekavuşturmayaçalışır.Toplumuntümsosyaldengelerinizehirleyenfaizliborçilişkileriniyılanısırı-ğınabenzetir.BuyüzdenkutsalmetinlereatıftabulunularakYahudidindaş-lararasındabutürdenborçilişkileriyasaklanır.Hattadüşkündurumdaolandindaşlarayardımedilmesidinîbirzorunlukolaraktarifedilir.İlginçolan,faizyasağınailkkezkutsalmetinlerdeyerverenbirdinintakipçilerinin,yinedinîritüelleriyerinegetirmekiçinkazanılannitelikleri–eğitimvs.–kullana-raktarihinenbaşarılıtefecilerinedönüşmüşolmalarıdır.Budurumdagenel-deazınlıkolarakyaşayanYahudilerintarihboyuncakarşılaştıklarıpekçoksıkıntılıdurumunyanısırafaizliborçilişkilerininemekharcamadansağladı-ğıyüksekgetirininmotiveedicietkisiolduğunudabelirtmektefaydavardır.KiliseninaldığıbirkararileHıristiyanlarıntefecilikgibiişlerleuğraşmaktanmenedilmesi,Yahuditefecileriyaşadıklarıyerlerdebiranlamdafinansalte-keledönüştürür.

Bugünpekhatırlanmasadafaizyasağınıenuzunsüreuygulayandin-lerdenbiriHıristiyanlıktır.Aquinasgibidinadamlarıfaizmeselesinifarklıboyutlarıileelealançeşitligörüşlerortayaatsalardaözündeyasağısavunur-lar.Faizliborçlarakapıaralayan–radikal–yenilikçigörüşlerinöncüsüiseCalvin’dir.Ahlakideğerlerdikkatealındığımüddetçekârgüdüsüilehareketetmeninsakıncasıolmadığınıönesürerekkiliseninskolastikfaizyasağınıeleştirir.Ödünçfonlar/riskilişkisineatıftabulunarakyapılankârınbirkısmı-na–aşırıolmamakkaydıile–ortakolunabileceğigörüşünüönesürer.Üretimvetüketimiçinalınanborçlardanitelikselbirayrımagider.Ancakbundandahaönemlisifaizliişlemleremakul/fahişfaizayrımınıgetirmesidir.İkisininbirbirinekarıştırılmamasıgerektiğinibelirterekborçilişkilerindemakulfaizseviyesigözetildiğitaktirdeteolojikolarakbirsorunolmadığınıiddiaedervemodernkapitalizmintemellerininatılmasınakatkısağlar.Avrupabaştaol-maküzerekapitalistekonomilerdefaizliborçilişkilerihızlayaygınlaşmayabaşlar.Sonrasındakiliseninmeseleyeyaklaşımınındeğişmeyebaşlamasıileyasaktamamenunutulur.

Faizyasağını–enazındanteolojikolarak–günümüzetaşıyabilenteksemavidinİslâm’dır.Kuran’ınherhangibirtahrifatauğramadangünümüzeulaşması,yasağınsürdürülebilmesindekienönemlietkendir.İslâmdinininas-

xxii önsöz

likaynağındageçennetfaizkarşıtıifadelerekarşınİslâmtarihindedeyasağafarklıyorumgetirenlerolmuştur.Çeşitlidönemlerdefaiz/ribakavramlarınınepistemolojikkökenlerindenyolaçıkarak–diğersemavidinlerinteolojikar-gümanlarınabenzer–farklıgörüşlerintartışıldığınıbelirtmekgerekmektedir.İlginçtirkikatıfaizyasağınarağmenİslâm’ınerkendönemlerindenitibarenyoğunşekildeticaretileilgilenenMüslümanlar,finansman,havalevevadeliödemebiçimlerigibigünümüztemelbankacılıkhizmetleriningelişiminebü-yükkatkılarsağlamıştır.

Aydınlanmailegelişmeyebaşlayaniktisadidüşüncemeseleyigeneldepozitivistparadigmalarçerçevesindedeğerlendirmeeğilimindedir.Doğalola-raksekülerdüşünceninteolojikargümanlardanpeketkilenmesibeklenemez.Moderniktisadidüşüncedetamamenbiriktisadifaaliyetolarakdeğerlendiri-lenfaiz,paranın kirasıolarakgörülür.Ekonomikmallardaolduğugibipara-salenstrümanlardangelireldeedilmesindebirsakıncagörülmez.Budönem-denitibarenrefahseviyesiningiderekartmasıvezirveyeulaşanseviyelereyükselmesi,öncekimedeniyetlerinfaizliborçilişkilerindenötürükarşılaştığısorunlarınbenzerlerininyaşanmasınınönünegeçemez.İktisadidüşünceninyaygınlaşmayabaşladığıdönemlerdenitibarenzamanzamankapitalisteko-nomileriderindensarsansistematikiktisadikrizlerinkökenindekonvansiyo-nelfinanssistemininderinizlerinerastlanır.Kapitalistdüzenkendiniyenidentanımlayanpekçokyapısalsorunlakarşıkarşıyakalır.Küreselleşmenindün-yaekonomisinehâkimolmasıile–tarihinhiçbirdönemindeolmadığıkadarbirbirineentegreolan–ulusalekonomiler,fizikseletkialanınınçokuzağınadüşenbölgelerdekiiktisadigelişmelerdenbileetkilenir.Birülkeninkendiiçproblemlerindenkaynaklanansorunları,birbaşkadeyişleendojensorunlarıhızlakendisınırlarınındışınayayılarakpekçokülkeninekonomisinezincir-lemeolaraktesireder.İktisattarihibukrizlerinhazinöyküleriiledoludur.Kalkınmateorilerindefaizliborçilişkilerininkurumsallaştığıfinansalsektörepozitifbirrolbiçilsedesosyalveiktisadidengeleribozduğunuvegelireşitsiz-liğigibipekçoksorunukronikhalegetirdiğinideunutmamaktafaydavardır.Tümgelişimsürecinerağmenbutürkroniksorunlarahalentatminediciçö-zümlerüretildiğisavunulamaz.Buyüzdenbazensorunlarüzerindedüşünür-kenkavramlaraanlamyükleyebilmekadınafilmibaşasarmakmeseleninan-laşılmasınıkolaylaştıracaktır.Buaraştırmadabuanlamlandırmaçabalarınınbirürünüolarakortayaçıkmıştır.

Anahatları ilefaizliborçilişkileriningeçmişinedairbazıtespitlerdebulunduktansonraeserinortayaçıkışsürecihakkındadabirkaçcümleetmek

önsöz xxiii

gerekir.Aslındaçalışmanınhazırlıkaşaması3-4yılöncesineuzanıyor.Sonyıllarınpopülerkonusu,heterodoksiktisadınaltdisiplinlerindenİslâmİktisa-dıileilgilenmeyebaşlayanlarınilkfarkınavaracağıgerçek,teorikargümanla-rınneredeysetamamınınbirşekildefaizyasağıileilişkilendirilmesidir.Faizyasağıkonvansiyonelfinansileyollarınilkayrışmanoktasıdırveenfazlatar-tışılankonularınbaşındayeralır.Ancakilginçtirliteratürdekonuyuderinle-mesineelealançalışmasayısıyokdenecekkadarazdır.Buyüzdenfaizliborçilişkilerinietraflıcaaraştıranbirçalışmanınliteratürekazandırılmasıgerekti-ğinidüşünerekbueseriortayaçıkarançalışmalarabaşladık.Bizihareketege-çirenbirdiğersebepdeİslâmiİktisatdüşüncesiniaraştırmayabaşladığımızdasıklıklakarşılaştığımızancakiktisatçıolarakcevapvermektezorlandığımıztemelbirsorundu.Azçokdinîhassasiyetiolanhemenherkesinzihninienfaz-lameşguledenkonularınbaşındafaizliborçilişkilerininteolojikdurumununbelirsizliğigelir.ŞahsenİslâmiFinansalanındayapılannicelaraştırmalarınsayısıarttıkçaşubasitsoruiledahafazlamuhatapolmakzorundakaldım,“Faiznedir?”.Konuyuteolojikperspektiftenziyademakro-iktisadiyönüileincelemeyeçalışanbiriktisatçıolduğumuaçıklamagayretimikimsenininan-dırıcıbulduğunusöyleyemem.Yakınçevremdahilkimsebukonudaiknaol-madı.Bazendersarasında,biröğlenyemeğinde,bazendost/ailemeclislerin-dekonubirşekildehepaynısoruyageldidayandı.Artıkinsanlarıiknaetme-yeçabalamaktansameseleyibütündetaylarıileirdeleyenbiraraştırmayap-manındahakolaybirseçenekolduğunudüşünmeyebaşladım.Böylelikledörtyılkadaröncepekdefarkındaolmadanbüyülübirhikâyeninkapılarınıara-layanbuçalışmayıtasarlamayabaşladım.Metodolojikyöntemüzerindedü-şünürkenincelenenkaynaklarbasitbirrealiteninfarkınavarmamısağladı.Bilinçsizceinsanlıktarihikadareskibirsorunüzerindezihinyormayabaşla-mışım.AntikÇağmedeniyetlerindengünümüzekadarhâlâpopülerliğiniko-rumayıbaşaranvehakkındakitartışmalarınbelkidehiçbirzamansonlanma-yacağıbirfenomen.Böylesinederinbirkonuyuaraştırmayabaşlamakheye-canvericiolduğukadarbazısorunlarıdaberaberindegetiriyordu.Bazılarınınevrenselboyutudaolduğunudüşündüğümbusorunlarınenönemlisinebir-kaçcümleiledeğinmekgerektiğinidüşünüyorum.

Kolaylıklatahminedilebileceğigibibusorunlardanilki,birbilimselaraştırmanınyürütülebilmesiiçinihtiyaçduyulanmaddidestektir.Bilim,sa-natvesporgibifaaliyetleringelişimindefinansaldesteğinönemiherkesinma-lumudur.Bufaaliyetlerdeyeterlidesteksağlanmadannitelikliçıktılareldeedebilmeksonderecegüçtür.Buproblembilimselaraştırmalardadahabelir-

xxiv önsöz

ginbirşekildehissedilir.Bilimselaraştırmalariçinayrılankamudesteğininçeşitligerekçelerleazalmasıhemenherülkedekarşılaşılanortakbirsorundur.Ancakiktisadikalkınmanınbilimselaraştırmalardanbeslendiğininbilincindeolangelişmişülkelerde,bilimselçalışmalarafinansaldestekbulmakdiğerül-kelerekıyasladahakolaydır.Gelişmişekonomilerdekamukurumlarıbilim-selaraştırmalarıdesteklemekiçindiğerlerineoranladahafazlakaynakayırır-lar.Neyazıkkiülkemizdeyetersizkaynaksorunununfarkındaolunduğunuiddiaetmekbilezordur.Busorununenbelirginşekildehissedildiğiyerlerinbaşındaüniversitelergelir.Entrepreneurial UniversitiesadlıeserindekonuyuderinlemesineelealanBurtonClark,busorunsalınfırsataçevrilebilecekbirkrizolarakgörülmesigerektiğinibelirterek,üniversitelerinyetersizkamukaynaklarıkarşısındadışarıdansağlanacak–ikincil–desteklerinpeşindekoş-malarıgerektiğinivurgulamaihtiyacıhisseder.Buyollatoplananveistenenşekildeharcanabilenfonlarsayesindeâtılkalmışancaksondereceönemtaşı-yanaraştırmakonularınayönelikçalışmalargerçekleştirilebilir.Clark’ınde-ğindiğisorunsalıherbilimdalıaynışiddettehissetmez.Örneğinteknolojiüre-timinekatkısağlayandoğabilimlerineaitdisiplinleredestekbulmak,maddiçıktılardahafazlagözlegörülürolduğuiçin,sosyalbilimlerinaltdisiplinleriileilgiliaraştırmaalanlarınakıyaslanispetendahakolaydır.Özellikleülke-mizdesosyalbilimaraştırmalarınahakettiğiöneminverildiğiniiddiaedebil-mekmaalesefmümkündeğildir.Budaönceliklegençaraştırmacılarınşevki-nikırmaktadır.Oysaİslâmmedeniyetininmoderndünyayabelkideengüzelarmağanıolanİslâmi Finans,gelişiminiiktisatveilahiyatgibibilimdallarınaborçludur.Bunarağmenüniversitelervekamukurumlarınınilgilidepart-manlarıbutürçalışmalarıdesteklemekkonusundaisteksizdavranmayade-vametmektevebiranlamdaClark’ınöngörülerininhaklılığınıispatlamakta-dır.Araştırmacılarçoğuzamanüzülerekdeolsabirşekildebuhakikatileyüzleşmekzorundakalmaktadır.Oyüzdenbueserinhazırlanmasürecindeverilendesteksonderecekıymetlidir.Buanlamdatümaraştırmasürecibo-yuncasorunlarınaşılmasında,karşılıkbeklemeksizinellerindengelendesteğiesirgemeyenBirevimyönetimkurulubaşkanıMuratÇiftçivekadimdostumAv.MahirOrak’aözellikleteşekküretmekistiyorum.

Sonolarakbizimiçingururvesilesiolangençmeslektaşlarımızınbuaraştırmayasağladığıkatkıyakısacadeğinmekisterim.Halendoktoraçalış-malarınısürdürenvebueserinhersatırındabüyükemeğiolangençmeslek-taşlarımızMuhammetSaitBozik,MuratİstekliveDr.BetülMutlugün’eözel-likleteşekküretmekisterim.Araştırmasürecindesorunlarısabırveözveriile

önsöz xxv

elealarakbueserinortayaçıkmasınayalnızcaemeklerinideğilgözlerindekiheyecanı,zihinlerinintümimkânlarını,azimvecesaretlerinidekattılar.Herbölümüntamamlanarakyayınaşamasınahazırhalegelmesitahminedilebile-ceğigibiyoğunbirçalışmasürecininneticesidir.Nasılkibirgoncanıngülgü-zelliğinedönüşmesiyalnıztoprağın,mevsimin,suyunvegüneşinbirarayagelmesiiledeğilaynızamandabahçıvanınınsevgisini,ilgisinivezarifelleriy-ledokunuşunugerektiriyorsabueserdebaşarısını,katkılarınıesirgemeyenyazarlarınzarifemeklerineborçludur.

Nitelçalışmalarınenzoryanlarındanbiridekavramsalyükümlülüğü-nünaltındaezilmedençalışmanınüstesindengelebilecekcesaretesahipol-maktır.BuanlamdaaraştırmasürecindekatkılarıolanfakateserdeisimlerizikredilmeyenbaştaProf.Dr.AliİhsanYitikolmaküzeretümhocalarımaay-rıcateşekküretmeyibirborçbilirim.Faizsizfinansuygulamalarıİslâmmede-niyetininmodernçağasunduğuenönemlialternatifçözümlerdenbiridir.İs-lâmveFinanskelimeleriniyanyanagetirenkavramsallaştırmayıbazılarıha-lengaripkarşılasadamevcutdurumdakonvansiyonelfinanssistemininenönemlialternatifiolduğununbilinciilebueserinİslâmiİktisatliteratürünekatkısağlamasınıdiliyorum.

Dr. Murat Ustaoğluİstanbul, 2019

Takdim

Dinlertarihindeinançlarıngelişimsürecibirazdatoplumsaldinamikler-denkaynaklananreformhareketlerivesonrasındaortayaçıkanyenilik-

çigörüşlerle–içtihatlarla–açıklanır.Eskikabullerindezenformasyonauğra-masıüzerineyükselişegeçenreformistdüşünceler,sıklıklatartışmalarakonuolur.BununençarpıcıörneklerindenbiriMartinLuther’inKatolikinancınındezenformasyonuvesömürüsünekarşıortayaattığıargümanlarıtopladığıDoksan Dokuz Tez’inProtestanlıkmezhebinintemelleriniatmasıdır.Böyle-likletarihinenönemlikırılmanoktalarındanbirininfitiliateşlenmişolur. Yıl-larönceincelediğimbireserdekapitalizminteorisyenlerindenAdamSmith’in“Paradediğimizşeysadecebirinançmeselesidir”şeklindekiifadelerinerast-ladığımıhatırlıyorum.AslındaMaxWeberdeünlüeserindeSmith’indüşün-celerineparalelgörüşlerisavunurveakideninkapitalizmibesleyenbirdevi-nimyarattığınadikkatçeker.

Günümüzdeiseparasalilişkiler,inançmeselesiolmaktanziyadetop-lumlarınyaşambiçimlerini,duygusalyansımalarınıvehertürlühalvehare-ketlerinibelirleyenasliunsurlardanbeslenmektedir.BazenSmithbugünlerigörecekkadaryaşasaydımuhtemelensöylediğininnekadarhatalıolduğunuöncekendisiifadeederdidiyedüşünürüm.Çünküiktisadigüçgünümüzdeadetabirvaroluşmeselesiolarakalgılanmayabaşlamıştır.Bubağlamdaikti-sadigüçkendisinibirmetahalinegetirmişveyalnızcabirmübadelearacıol-mafonksiyonunundışınaçıkarakfarklınitelikleriniöneçıkaranbiriçerikzenginliğinekavuşmuştur.Sözüedileniçerikzenginliğininyalnızcabirbölü-

xxviii takdim

müolarakbilepara/parabenzerlerikendicinsindenbirartıkdeğerüretmearacıolarakfaizliborçilişkilerini–enazındanteolojikbağlamda–meşruze-mineçekmebeklentisiyaratmıştır.Budurumtarihakışınıgeridönülemezbi-çimdedeğiştirmiştir.Tarihinhemenherdönemindevarlığınısürdürmeyiba-şaranfaizliborçilişkileribueserdedetaylandırıldığıgibi-pekçokmedeniye-tinsosyalhayatınıderindenetkileyebilmiştir.Bueserdegözlerönüneseril-diğigibiiktisadibiraraçolmafonksiyonununyanısırabirsömürüaracıola-rakdaişlevgörmüştür.Toplumsalvesosyalkonjonktüregöresüreklikendi-niyenileyebilmeyibaşaranfaizliborçilişkilerininyaygınlaşmasınıİslâmdi-nininkesinhükümleridedahilhiçbirdinîyadasosyalyasakengelleyeme-miştir.Hattaiktisadisistemlerpekçokyönüilebuniteliğinüzerinekurgu-lanmıştır.

Faizliborçilişkileriüzerinekurulukonvansiyonelbankacılıksistemi-ninvetürevpiyasalarıninsanlığınsırtınayüklediğiborçyüküdevlet,ırkvs.gözetmeksizintümtoplumlarıağırkülfetaltındabırakmıştır.Parayımübade-learacıolmaktançıkarıpdahafarklıanlamlaryükleyenkapitalistsistemor-talamaonyıllıkdönemlereyayılanzamandilimlerindekendinitekraredeniktisadikrizlerüretmiştir.Bukrizlerintoplumayüklediğisosyalveiktisadimaliyetgiderekağırlaşmaktadır.Özelliklegelirdağılımındakiadaletsizlik,ta-hammülsınırlarınıaşarakkendisiniyaratankonvansiyonelsistemibiletehditederhalegelmiştir.Bunoktadaparasalilişkilerindahaadiliktisadisistemlerüzerindenyürütülmesivesosyalhayatındinamiklerininhakkaniyetlirefahpaylaşımıüzerinekurgulanmasızaruretedönüşmüştür.Bununmümkünkı-lınmasıiseancakfaizliborçilişkilerigibigelirdağılımınıolumsuzetkileyenfaktörlerealternatifçözümlerüretilmesiilemümkünolmuştur.Sonyıllardabukonudakialternatifçözümlerinsayısınınartmasısevindiricibirgelişmedir.

Hemenhertoplumuolumsuzetkileyenmevcutfinansalyapıyaalterna-tifbirmodelolarakortayaçıkankurumlardanbirideBirevim’dir.Temelikti-sadiihtiyaçların,faizsizfinansmanyöntemleriilekarşılanabilmesiiçintasar-rufadayalıbirmodelönerilmesi ileadilpaylaşımınmümkünolabileceğinigösterengüçlübiralternatifolmahedefinigerçekleştirmeyeeminadımlarlailerlemektedir.Faizsizfinanssektörününkonvansiyonelmodellerinalternati-fihalinegelmesigerektiğigerçeğinimisyonolarakkabuledenBirevim,vizyo-nunuyalnızcaiktisadifaaliyetlerlesınırlamamıştır.İnsanlığınortakdeğerleri-nekatkısağlayabilmekadınayapılanbilimselçalışmalarıdesteklemeyikendi-negörevaddetmiştir.Tarihinentemelmeselelerindenbiriolan“faizmesele-sinin”yarattığısosyalsorunlaraparmakbasanvedeğişimeöncüeserlerden

takdim xxix

biriolmaumudundakibueserinhazırlanmasındaveyayınlanmasındaverdi-ğikatkıilebunugöstermekistemiştir.

ImmanuelWallerstein’nın“Bildiğimizdünyanınsonunageldik,artıkyenibirdünyakurulacak;ancakbununiyiolupolmayacağınıbilemiyorum”ifadesiileiktisadidüzeningeleceğinedairbirdeğişimihaberverir.Bukap-samlıçalışmabuöngörüyüumudaçevirebilmekadınaatılmışbiradımolabil-meçabasındadır.Nihayetindebusatırlarıkalemealırkeniktisatliteratürünebukonudakienkapsamlıaraştırmayıkazandırmayıamaçlayanbueserin,“birilk”olacağınınmutluluğunuyaşadığımıözelliklevurgulamakistiyorum.Sosyalbilimlerekaydadeğerbirkatkısağlayacağınainandığımbueserintümokuyuculara,araştırmacılaravebiliminsanlarınahayırlıolmasıdileğiile;ki-tabınyazımındaemeğigeçentümbiliminsanlarınateşekkürübirborçbili-yor,saygılarımısunuyorum.

Murat ÇiftçiBirevim Y. K. Başkanı