Botim special i Lëvizjes Çame4NËNTOR 2012

në tokë pa hapur gropë dhe pastaj i mbulo-nin me dhe. Kur pjesëtarët e tjerë të familjespatriarkale vdisnin, trupat e tyre ven-doseshin mbi tumulin e paraardhësit të tyre.Kështu veprohej edhe për brezat pasardhës.Me kohë, varreza e një bashkësie ose e njëfamiljeje të madhe patriarkale kthehej nënjë kodër, latinisht tumulus, rusisht kur-gan, shqip tumë. Në fillim të mijëvjeçarit IIp.e.s., pra në fillim të epokës së Bronzit, pje-sa jugore e Gadishullit Ballkanik pësoi njëvalë të re dyndjesh popullatash indoevro-piane. Dëshmi për këtë dyndje është fakti sepopullatat e reja nuk përdornin varrezattumulare, por praktikonin varrosjen e të vde-kurit në gropë. Këta qenë popullatat helene,të cilat u shtrinë në viset e banuara më parënga pellazgët, pastaj kaluan edhe nëpërishujt e Egjeut, madje edhe në Azinë eVogël. Nga fundi i epokës së Bronzit nëGadishullin Ballkanik u dukën ilirët, tëcilët zunë vend në veri të Helladës dhe nëpjesën perëndimore të Gadishullit Ballkan-ik. Ka kohë që jo pak historianë dhe gju-hëtarë të kohëve moderne banorët e her-shëm protoindoevropianë, të cilët u ven-dosën në viset e sotme të Greqisë, Epirit,Shqipërisë dhe Maqedonisë, i quajnë pel-lazgë. Në fakt, apelativin pellazgë e kanëpërdorur mijëra vjet më parë vetë histori-anët dhe shkrimtarët e vjetër grekë, pas tyreromakë. Do të shkonte tepër gjatë po tërreshtonim këtu të gjithë ata autorë të vjetërgrekë, të cilët i dallojnë në mënyrë rigorozepellazgët nga helenët dhe nga ilirët. Asn-jëri prej tyre nuk ka prurë argumentebindëse që t’i identifikojnë pellazgët megrekët apo me ilirët. Helenët kanë bashkë-jetuar me pellazgët, kanë marrë prej tyreelementë të qytetërimit pellazgjik, derisa iasimiluan, ashtu si pellazgët nga ana etyre asimiluan popullatat e mëparshmemesdhetare. Asimilim do të thotë huazimelementësh kulturorë, por jo identifikim et-nik. Dihet se nga përplasja e dy identitetevenjëra prej tyre zhduket. Pikërisht, këtu qën-dron shtrembërimi kryesor i historianit bri-tanik Hammond në veprën e përmendurmbi Epirin. Ai nuk i trajton pellazgët sinjë kombësi më vete. Sipas tij, pellazgëtqenë helenë të mirëfilltë. Në sajë të këtij

identifikimi të shpifur ai ka gatuar njëkonkluzion që nuk e kemi dëgjuar asnjëherë– se helenët nuk kanë shtegtuar në Ballkannë fillim të epokës së Bronzit, as pesë shek-uj më parë kur shtegtuan protoindoevro-pianët e hershëm, por janë pjellë e historisësë truallit grek. Pra, sipas tij, helenët kanëqenë vazhdimisht në truallin ballkanik dhese epiteti që Homeri u jep pellazgëve sipopullatë hyjnore u takon pa mëdyshjehelenëve. Këtë hamendësim N. Hammon-di e shtrin edhe kur flet për Epirin. Nuk imohon njoftimet që përmban letërsiaklasike mbi praninë e pellazgëve në Epir.Por, nga ky hamendësim Hammondinxjerr konkluzionin se helenët kanë qenënë Epir që kur shfaqen varret tumulare,pra që kur vërtetohet prania e pellazgëvenë trevën epirote. Pavarësisht se ka di-jetarë që nuk e pranojnë se pellazgët qenëbartësit e kulturës tumulare – tashmë apel-ativi pellazgë përdoret në mënyrë konven-cionale si emri i protoindoevropianëve tëhershëm, të cilët banonin në GadishullinBallkanik para grekëve dhe para ilirëve.Historianët dhe gjeografët e vjetër grekëdhe romakë pohojnë se banorët më të her-shëm të Epirit qenë pellazgët. Madje, njëriprej tyre, Plutarku (shekulli II), thotë sepellazgët e hershëm që banonin në Epirquheshin thesalë. Sipas tij, pellazgët nëEpir erdhën fill pasi ndodhi përmbytja mi-tologjike e Noes, e cila sipas Biblës, kandodhur në kohët parahistorike (Pyrrhus,1,1). Plutarku njofton gjithashtu se një ngaveprat e pellazgëve të hershëm kur ata er-dhën në Epir, ishte ndërtimi i faltores sëDodonës, një nga faltoret më të famshme tëkohës antike, gërmadhat e së cilës janë zbu-luar 18 km në jug të Janinës. Themeliminnga pellazgët të faltores së Dodonës nëtrevën e Epirit e përmend për të parën herëpoeti epik grek, Homeri. Ai thotë për të: “OZeus, mbret dodonas e pellazgjik, që ba-non larg/ që kujdesesh për Dodonën medimër të ashpër/ ku për rreth janë selët /aty banojnë fallxhorët që nuk lajnë këmbëte flenë për tokë”. (Iliada, XVI 233 e 234).Straboni, gjeografi grek i shekullit I, i cilika njoftime për Epirin më të pasura se çdoautor tjetër antik, shkruan: “Shumë autorëtë vjetër edhe fiset epirote i kanë quajtur

pellazgjike, sepse ata (pellazgët – K.F.) sh-triheshin deri në Epir”. (Libri V. 2,4). Stra-boni shkruan gjithashtu: “Orakulli i Do-donës, sipas Eforit, është ndërtuar nga pel-lazgët. Për pellazgët flitet se kanë qenë mëtë vjetrit nga të gjithë ata popuj që kanësunduar në Helladë. Hesiodi thotë se Do-dona dhe Lisi ishin qendra e pellazgëve”.Straboni shton më në fund se popullsitë qëbanonin rreth e rrotull Dodonës qenë bar-barë, pra jo grekë. Nga Straboni del se Do-dona ishte ndërtuar në një truall të banuarnga pellazgët, pra jo nga grekët dhe se mëvonë u përfshi në kufijtë e Molosisë, pastajtë Thesprotisë – dy fiset kryesore të Epirit,të cilët sikurse do të shihet më tej, ishin mepërkatësi etnike ilire. Këtë e përforcon edheSkimni (shek. III-II p.e.s.), i cili shkruan:Në Molosi “është edhe Dodona/ faltore eZeusit, themeluar prej pellazgëve/ Nëviset e brendshme banojnë barbarë të përz-ier/ për të cilët shtojnë se banojnë pranëfaltores”. (V, 448). Herodoti, historiani iparë i Greqisë së vjetër (shekulli V p.e.s.),shkruan se në fillim pellazgët adhuroninperënditë e tyre, por nuk i njihnin me emra.Kur panë se në Egjipt perënditë kishinemra të veçantë, vendosën që edhe ata t’ipagëzonin perënditë e tyre me emra tëveçantë. Para se të vendosnin, erdhën nëDodonë dhe pyetën orakullin, i cili upërgjigj se mund t’i quanin perënditë meemra të veçantë. Gjithnjë sipas Herodotit,më vonë helenët i morën nga pellazgët em-rat e perëndive. Nga njoftimet që japin au-torët e vjetër grekë dalin këto konkluzione:se asnjë autor antik grek nuk pohon se ban-orët e Epirit të lashtë qenë grekë; se pel-lazgët dhe grekët qenë dy kombësi të ndry-shme; se qendra kryesore shpirtërore e pel-lazgëve, faltorja e Dodonës, ndodhej nëzemrën e trevës epirote; se praktikën e pagë-zimit të perëndive me emra të veçantë grekëte morën nga pellazgët. Shkurt, pellazgëtbanonin në Epir para se të shfaqeshin nëBallkan helenët dhe ilirët. Megjithëse his-torikisht nuk vërtetohet prania e helenëvenë Epir, historianët grekë janë gozhduarprej kohësh pas pikëpamjes se grekët kanëbanuar në këto vise që në agimin e his-torisë. Ndër historianët grekë të Paraluftëszgjodhëm K. Gjerojanin, mbasi trajtesa e

tij përfaqëson në mënyrë koncize, më mirëse të tjerat, vizionin që kishte historiogra-fia greke mbi Epirin antik në periudhënmidis dy luftave botërore. Ai ngul këmbëse faltorja e Dodonës është gjithsesi greke,mbasi grekët qenë pasardhësit e pel-lazgëve. Si rrjedhim, praninë e pellazgëveai e identifikon pa të drejtë me praninë egrekëve në Epir. Siç dihet, identifikimi ipellazgëve me helenët ka qenë një tezë ro-mantike e historianëve grekë të kohëve tëreja, tezë të cilën sipas mendimit tëpërgjithshëm, koha e ka marrë me vete.Edhe dëshmia e dytë e tij se autorët antikëpohojnë se banorët e rrethinave të Dodonësi përkisnin fisit “Hylloi”, është ndërtuarmbi një premisë të pasaktë. Orvatja e K.Gjerojanit për ta lidhur emrin “Hylloi”me emrin “helenë”, është e nxituar. Sipasdijetarëve të linguistikës historike, kjolidhje është artificiale. Përkundrazi, atashohin te emri “Hylloi” – ¾ëëïé te Skilak-si (220); Hyllis te Plini Sekundi (3, 22);Õëëßò te Eustathi (384), – një apelativilir që ka në rrënjë fjalën “yll”, i cili ngaana e vet ka lidhje gjithashtu me fjalënshqipe “hyjni” (perëndi). Shkurt, pohi-mi i tij se “epirotët kanë qenë gjithmonëdhe nuk pushuan asnjëherë së qeni grekë(Îëëçíåò)”, është një deklaratë retorike ecila, nuk ka mbështetje as logjike, as do-kumentare. (M.E.E. vol. XII, f. 326). Nëlidhje me përkatësinë etnike të banorëvetë Epirit në mijëvjeçarin II p.e.s, ne pris-nim që Hammondi të sillte argumente paka shumë të besueshme në vend të deklarat-ave retorike të Gjerojanit. Por, për fat tëkeq, edhe ai shkel në truallin e hamendësi-meve. Sipas Hammondit, e folmja e popu-llatave të varrezave tumulare apo të kul-turës kurgane, pra e folmja e popullataveprotoindoevropiane që mbuluan Epirin nëfund të mijëvjeçarit III p.e.s. ose në fillim tëmijëvjeçarit II p.e.s. mund të ishte sa ilir-ishtja, aq edhe greqishtja. Nuk ka dyshim,shton ai, se në veriun e largët krerët kur-ganë flisnin një formë të hershme të ilir-ishtes, kurse në Epir, thekson ai, gjuha etyre ishte “ndoshta” greqishtja (pra njëetnikon me dy gjuhë!). Megjithatë, më posh-të Hammondi e thotë prerazi se krerët kur-ganë ishin greqishtfolës. Si dëshmi ai sjell

varrezat tumulare që janë zbuluar në Hella-dikun e Mesëm (1900-1600 vjet p.e.s.), nëdisa vise të Greqisë së sotme qendrore dhe nëdisa pika të ndryshme të Peloponezit. Por,siç e pohon edhe vetë historiani britanik,varrezat tumulare u përkasin krerëve kur-ganë dhe jo shtresave të gjera të popullsisë.Ai shkruan: “Ishin krerët kurganë të Sh-qipërisë dhe Leukasit, të cilët sollën varrimintumular në Greqinë jugore dhe themeluanaty shumë prej qendrave mikene, të cilat siçmësojmë nga deshifrimi i Shkrimit LinearB përdorën greqishten si gjuha e klasës sun-duese”. Sipas tij, dëshmi se popullata gre-qishtfolëse shfaqen në Epir 2100 vjet p.e.s.janë sëpatat për luftë prej guri me vrimë, tëcilat janë zbuluar edhe në stacionin e Mali-qit pranë Korçës. Pra, nga një sëpatë mevrimë zbuluar në Maliq del, sipas tij, se nëpellgun e Korçës në fund të mijëvjeçarit IIIp.e.s. popullatat ishin greqishtfolëse (!). Negjithashtu, e kemi të vështirë ta besojmë bind-jen që ka Hammondi se tërësia e objekteveminiane, të cilat shfaqen në Epir në fund tëHelladikut të hershëm, janë prodhuar ngafiset e para greqishtfolëse, të cilat u vendosënnë Epir, gjithnjë sipas tij, siç e tregojnë dësh-mitë arkeologjike, Më tej N. Hammond thotëpa na sjellë asnjë argument bindës se krerëte varrezave tumulare e përhapën helenizminnga Maqedonia në Epirin e Jugut, pastajnga Epiri i Jugut në Epirin e Veriut, kudihet se mbisundojnë stërkat malore. Ainxjerr konkluzionin krejtësisht hipotetik seqysh në Helladikun e Mesëm gjuha gre-qishte u shtri në një trevë, në Epir, prej sëcilës ajo nuk do të nxirrej më kurrë. Nukkuptohet se si popullatat kurgane qenkanpërhapur nga jugu në veri, kur dihet se tiparikryesor i shtegtimeve të popullsive gjatëParahistorisë, Protohistorisë dhe Antikitetitka qenë të paktën përsa i përket GadishullitBallkanik nga veriu drejt jugut, pra drejtEgjeut. Kjo për arsye se Egjeu ka shërbyersi pol magnetik për hir të ujërave të tij tëngrohta, por ca më tepër për epërsinë e tijkulturore. Që këtu fillon, mendon Hammon-di, historia e pandërprerë 4000-vjeçare ehelenizmit në provincën e Epirit. Sikurseshihet, ky është një supozim i cili ka në theme-lin e vet jo argumentin shkencor, por njëprapavijë.

PERSONALITETE

Hasan TahsiniHasan Tahsini u lindmë 1811 në Sarandë dhe vdiq

më 1881, rilindës, filozof, matema-tikan, dijetar i shkallës botërore dhepararojë i Rilindjes Kombëtare, i cilipërveç gjuhës amtare, zotëronteedhe disa gjuhë të huaja. Ishte njo-hës i thellë dhe shtjellues i shken-cave të natyrës dhe i atyre shoqërore.Babai i tij, Osman Efendi Rushiti,ishte nga fshati Ninàt. Themeluesidhe drejtuesi i të parit universitetshtetëror në sulltanatin osman, sidhe i “Xhemijet-i Ilmijje-i Arna-vudijjê” (Shoqëria e Dijetarëve Sh-qiptarë apo Kuvendi Shkencor Sh-qiptar), institucion që u përdor edhesi universitet. Kështu, i ndjeri hox-hë Hasan Tahsin efendiu u bë dhembeti i pari e i vetmi shqiptar qëorganizoi dhe drejtoi një universitetndërkombëtar. Drejtoi edhe Univer-sitetin e parë shqiptar në Stamboll.Ai ishte i pari që mbolli dhe përha-pi në sulltanatin osman shkencat enatyrës dhe ligjet e gjithësisë,psikologjinë etj. Por ishte edhe i pariqë mbolli dhe përhapi në masëmendimin e krijimit të shtetit të pa-varur shqiptar. Në historinë e kul-turës shqiptare të Rilindjes Ko-mbëtare, Hasan Tahsini ka hyrë sinjë nga figurat më të shquara tëshekullit XIX, kurse në historinë eshkencës turke, si më i larti ndër tëlartët në arsim. Tahsini punoi përalfabetin shqip dhe donte ta kishtetë ndryshëm nga alfabetet e gjuhëvetë tjera, për të treguar personalite-tin e popullit të tij. Tahsini qe më-sues i Abdylit, Naimit e Samiut,Vaso Pashës, Jani Vretos, Ismail

Qemalit e Daniel Oparakut.Sami Frashëri, nxënësi i tij më i afërt

shkroi se dijetari vdiq në moshën 70vjeç, e dhënë kjo e rrumbullakosur.Në Ninat, Hoxha Tahsini shkoi kur ivdiq i ati, ku doemos që iu desh tëmerrej me bujqësi, ashtu si dhe gjithëbashkëfshatarët e vet. Mirëpo nëkokën e tij vlonin gjykime të tjera. Pasrreth tre muajsh, i vëllai, hoxhë Malì-qi - që i dalloi synimet e tij - një ditënga ditët i tha: “Po pse mo vlla të kangrënë sorra trut e të ka marrë koka

êr! Kërkon të marriç sît e tû e të veçprapa diellit. Ne kemi mâll e gjë mëshumë nga të tërë. Pse do që t’u ktheçkrehët e të humbeç në anë të dynjâs?!”.Hasani iu përgjigj qetë-qetë: “U dovete për kërkim nëpër udhën e glatëpër të gjetur diturì, atë që e bën njeri-un njerì...Mallin e gjën t’i kam falur,me bâr e me gjethe”. Në Stamboll aishkoi në moshë të pjekur, ndoqimësimet në medresenë “Fatih”. Ku,ngaqë shkëlqente, drejtori-dijetari meemër, hoxhë Mustafa i dha edhemësime të veçànta dhe cilësimin:“Tahsin” (I pëlqyeshëm, i lëvduar,shembullor). Që atëherë e mbrapa uquajt me emrin e përngjitur “Hasan-Tahsin”.

Studimet në ParisKur qeveria osmane e pa të domos-

doshme çeljen e universiteteve në sul-ltanatin osman, një nga të dy tëzgjedhurit e dërguar prej saj në Parispër t’u pajisur me dituritë enevojshme shkencore, ishte HoxhaTahsini. Njoftimi qeveritar u shpallnë fletoren zyrtare. “Xheride-i Hava-dis”, datë 14. Xhemadi-ul-àhër 1273H.(10.X.1857): “...Ka dalë dekretmbretëror që urdhëron të dërgohennë Paris Lartësitë e Tyre, Tahsin Efen-diu dhe Selim Efendiu, dy prej my-derrizëve të nderuar, për të mësuarstudentët e dërguar në Paris nga zyrate shkollat mbretërore, si edhe për t’uamësuar gjuhën e bukur turqisht nën-shtetasve të krishterë të mbretërisë os-mane që ndodhen në Paris. Së fundi,për të studiuar edhe ata të dy disashkenca që do të mësohen në univer-sitetin që është gati për t’ u hapur”.Meqë dituritë e tyre nuk mjaftonin përfillimin e studimeve atje, Selim Efen-diu u kthye në detyrën e lënë të zëv-endësministrit të Parë të Arsimit, kurseTahsini qëndroi në Paris dhe filloigërmimet nëpër bibliotekat e atjeshme.Brenda një viti ai arriti të fitonte tërëdituritë e nevojshme dhe u regjistruanë Fakultetin e Shkencave të Natyrës.Madje, duke vazhduar studimet në të,ndoqi si i jashtëm studimet edhe nëfakultete të tjera. Bashkëkohës të tij, nëveprat e tyre theksojnë se ai përsosifrëngjishten dhe u thellua në fizikë,matematikë, kimì, biologji, filozofì, fiz-

iologji, botanikë, gjeologji, shkencatshoqërore, e sidomos në filozofì,gjithësi e yjësi e psikologjì. Në mesine shkurtit 1868 Tahsini u kthye nëStamboll, në përbërjen e grupit qe-veritar që shoqëroi kufomën e ish-Kryetarit të Këshillit të Lartë të sull-tanatit osman, Mehmed-Fuad Pa-shait; ai më 11 të atij muaji vdiq nëspitalin e Nisës (Francë), ku qe dër-guar për shërim. Oborri dhe Porta eLartë, Tahsinin e ngarkuan me ng-ritjen dhe drejtimin e universitetit, përçeljen e të cilit kishin vendosur që nëvitin 1866, por deri atëherë s’ishtegjetur ende njeriu i duhur. Doemosqë në atë sulltanat gjendeshin plotdijetarë, mjaft të zotë, po jo “Tahsìn”.Dijetari i ndritur arriti që të gjentemësimdhënësit e aftë prej kombeshtë ndryshme, asokohe brenda sull-tanatit osman: Ai, gjithashtu, ndërm-jet një deti talebesh të diplomuarnëpër medresetë osmane, zgjodhistudentët e përshtatshëm; dhe – siçdëshmon Shemsuddin-SamiFrashëri, - “ditën e caktuar, në pall-atin ‘Nana Mbretëreshë’ çeli me aqmadhështi Universitetin e parë nësulltanatin osman”. Në fjalimin erastit, me zërin e tij kumbues parastudentëve dhe të pranishmëve tëtjerë, ai shpalli programin mësimor-shkencor që kishte parashikuar tëzbatohej në atë qendër dijesh. M. K.INALI në faqen 1834 të “Son ÂsërTyrk Shairlerì” thotë se Tahsin Efen-diu, veç drejtimit të universitetit,jepte edhe mësime mbi filozofinë,yjësinë, gjithësinë e pambarim të“Botës së Madhe” dhe të “Botës sëVogël” e kiminë.

(Vijon nga faqja 3)