ETHIEK VAN DE DAGELIJKSE VERZORGING EN VERPLEGING MijnVakbond.nl/Publicaties... · bijeen om een...
Transcript of ETHIEK VAN DE DAGELIJKSE VERZORGING EN VERPLEGING MijnVakbond.nl/Publicaties... · bijeen om een...
Adressen regiokantoren CNV Publieke Zaak
HoofdkantoorCarnegielaan 1, 2517 KH Den HaagPostbus 84500, 2508 AM Den Haagtelefoon: 070 – 416 0600fax: 070 – 416 0690internet: www.cnvpubliekezaak.nle-mail: [email protected]
Regio 1: Friesland, Groningen en DrentheRegiokantoor AssenBeilerstraat 10, 9401 PK AssenPostbus 10085, 9400 CB Assentelefoon: 0592 - 390100fax: 0592 - 390110e-mail: [email protected]
Regio 2: Gelderland en OverijsselRegiokantoor ApeldoornOvenbouwershoek 9, 7328 JH ApeldoornPostbus 193, 7300 AD Apeldoorntelefoon: 055 – 526 4200fax: 055 – 526 4210e-mail: [email protected]
Regio 3: Noord-Holland, Utrecht en FlevolandRegiokantoor HilversumMinister Hartsenlaan 7, 1217 LR HilversumPostbus 500, 1200 AM Hilversumtelefoon: 035 – 626 4300fax: 035 – 626 4310e-mail: [email protected]
Regio 4: Zuid-HollandRegiokantoor RotterdamHeemraadssingel 163, 3022 CE Rotterdamtelefoon: 010 – 478 7400fax: 010 – 478 7410
Tijdelijk adres 20 april t/m 31 december 2004Weena 2903012 NJ Rotterdamtelefoon: 010 – 282 1500
e-mail: [email protected]
Regio 5: Noord-Brabant, Limburg en ZeelandRegiokantoor Eindhoven Fazantlaan 3, 5613 CA EindhovenPostbus 6190, 5600 HD Eindhoventelefoon: 040 – 217 1500fax: 040 – 2 17 1510e-mail: [email protected]
Voor meer informatie www.cnvpubliekezaak.nl
Ethiek van de dagelijkse
verzorging en verpleging
Projectverslag
CNV Verzorging en Verpleging, maart 2004
1
Inhoudsopgave
Voorwoord 4
Samenvatting 5
Inleiding 6
1. Aanleiding van het project 7
2. Doel en opzet 82.1 Doel 82.2 Opzet 8
3. Projectuitvoering 93.1 Casuïstiekbespreking 93.2 Website 113.3 E-mailgroep 13
4. Publicaties en presentaties 154.1 Publicaties 154.2 Presentaties 15
5. Ervaringen 165.1 Kerngroep en achtergrondgroep 165.2 Ervaringen projectleider 165.3 De waarde van ethische reflectie 16
6. Resultaten en conclusies 186.1 Resultaten 186.2 Conclusies 18
7. Aanbevelingen 207.1 Aanbevelingen voor CNV Publieke Zaak 207.2 Aanbevelingen voor de AVVV 20
Bijlagen 21Bijlage 1 Format project en vervolgproject 21Bijlage 2 Overzicht gebruikte methodes 25Bijlage 3 Bijlage overzicht publicaties en presentaties 42Bijlage 4 Deelnemersoverzicht 43
3
De huidige maatschappij en politiek vinden normenen waarden steeds belangrijker. Maar wat zijn datnu, normen en waarden? Wanneer is iets ethischverantwoord en wanneer niet? Ook binnen degezondheidszorg speelt deze discussie. Eenvoorbeeld hiervan is het fenomeen ‘pyjamadagen’binnen de verzorgingshuizen. Bewoners die bijgebrek aan personeel een hele dag in hun pyjamadoorbrengen. Dat scheelt immers ‘s ochtendsaankleden en ‘s avonds weer uitkleden. Is dit watverzorgenden en verpleegkundigen voor ogenhadden toen ze aan hun opleiding begonnen? Is ditprofessioneel handelen?
CNV Verzorging en Verpleging maakt zich hard voorde professionalisering van verpleegkundigen,verzorgenden, helpenden en zorghulpen. Daaromhecht zij groot belang aan ethische aspecten van hetwerk.
Met het project ‘ethiek van de dagelijkse verzorgingen verpleging’ is CNV Verzorging en Verpleging eringeslaagd de dilemma’s van het dagelijkse werkonder haar doelgroep bespreekbaar te maken.
Dit biedt geen kant en klare oplossing. Maar hetmaakt werknemers wel bewust van de keuzen die zijmaken. Door met collega’s te praten over ethischedilemma’s uit de praktijk en de te maken keuzen,blijken vaak creatieve oplossingen te ontstaan.
Het project heeft een bewustwording op ganggebracht onder verzorgenden1 en verpleegkundigenover welke ethische vraagstukken tijdens hun werkvoordoen en wat de invloed is van het bespreekbaarmaken van deze vraagstukken. CNV Verzorging enVerpleging hoopt dat het project voor eenolievlekwerking zorgt binnen de gezondheidszorg. In ieder geval blijft CNV Verzorging en Verplegingzich in de toekomst inspannen om werknemersbewust te maken van de ethische aspecten van hunwerk. Zo wil zij het werken in de gezondheidszorgaantrekkelijk houden en maken.
Lucie VenhuizenVoorzitter Landelijk Groepsbestuur CNV Verzorgingen Verpleging
4
Voorwoord
1 Daar waar verzorgenden staat, dient ook zorghulp, helpende en (kraam)verzorgende (IG) gelezen te worden
5
Samenvatting
In de periode juni 2001 tot en met december 2003heeft CNV Verzorging en Verpleging, landelijke groepvan de vakbond CNV Publieke Zaak, het projectethiek van de dagelijkse verzorging en verpleginguitgevoerd. Het project werd gefinancierd metsubsidiegelden van de Algemene VerenigingVerpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV).
Doel van het project was het benoemen en hetvragen van aandacht voor ethische aspecten vanverzorging en verpleging. Het accent lag daarbij opethische vraagstukken, waar verzorgenden enverpleegkundigen in hun dagelijkse werkzaamhedenmee te maken hebben. Ook is nagegaan ofverzorgenden en verpleegkundigen voldoendehandvatten bezitten voor het omgaan met ethischedilemma’s2. Een kerngroep, bestaande uit CNV-leden met een verzorgende of verpleegkundigeachtergrond, besprak maandelijks een casuïstiekover een praktijksituatie. Vanuit verschillendemethoden en theoretische achtergronden werden deethische kanten van de casuïstiek belicht. Inverslagen zijn de bevindingen en de resultaten vande besprekingen vastgelegd. Eens per kwartaal werdde kerngroep bijgestaan door een achtergrondgroep,waarin ethische deskundigen zitting hadden.
Via de website www.zorgethiek.nl is het projecttoegankelijk gemaakt voor een breder publiek.Hierop staat zowel casuïstiek die besproken is in dekerngroep als casuïstiek die ingebracht is doorbezoekers van de website. De website bleek in eenbehoefte van verzorgenden en verpleegkundigen tevoorzien.
De media waren geïnteresseerd in het project.Landelijke en regionale dagbladen, vakbladen, maar
ook radio en televisie hebben nieuwsonderwerpenaan het ethiekproject besteed. Mede vanwege dezepubliciteit zijn diverse verzoeken gekomen ompresentaties en workshops te houden in instellingenen op symposia.
Conclusie is, dat door het project ethiek een bekendbegrip is geworden bij desbetreffendeberoepsgroepen. De website www.zorgethiek.nl iseen waardevol hulpmiddel om ethiek onder deaandacht te brengen. Ruimte voor ethische reflectieis van belang om een goede kwaliteit vanzorgverlening te leveren en biedt ruimte voor eenpersoonlijke benadering tijdens de zorgverlening.Het hanteren van een methode bij het bespreken vanethische vraagstukken en stil te staan bij de vragen“Heeft deze zorgvrager gekregen wat hij/zij nodighad” en “Hoe voel jij jezelf als zorgverlener”vergroot de kans op het bieden van goede zorg in degegeven omstandigheid. Dit vormt de basis vanreflectie op het eigen handelen.
CNV Publieke Zaak krijgt van de kerngroep deaanbeveling ethiek als speerpunt van het beleid temaken. Nagegaan moet worden in welkesamenwerkingrelaties het onderwerp op de(politieke) agenda kan komen en nog meer bijberoepsgroepen onder de aandacht te brengen is.Continuering en professionalisering vanwww.zorgethiek.nl is essentieel om een brederpubliek vast te houden voor het onderwerp. Tot slotwordt aanbevolen onderzoek te verrichten naar heteffect van ethische reflectie op personeelsbehoud,ziekteverzuim en burn-out en het verrichten vanonderzoek naar de bruikbaarheid en validiteit vanhet ethisch reflectiemodel.
2 Met ethische dilemma’s worden vraagstukken bedoeld rondom wat het goede is om te doen in een situatie ofoverwegen welke keuze moet worden gemaakt.
Dit is het verslag van het project ‘ethiek van dedagelijkse verzorging en verpleging’. Het project isuitgevoerd door de landelijke groep CNV Verzorgingen Verpleging van de vakbond CNV Publieke Zaak. Inhet verslag worden uitspraken gedaan, die gerichtzijn op CNV Publieke Zaak in zijn geheel. Tevens zijner uitspraken, die specifiek betrekking hebben opCNV Verzorging en Verpleging.
Het projectverslag is als volgt opgebouwd. Inhoofdstuk 1 is de aanleiding van het project
beschreven. Vervolgens komen in hoofdstukken 2 en3 de opzet en de uitvoering van het project aan deorde. In hoofdstuk 4 komen de publicaties en depresentaties aan bod. Hoofdstuk 5 geeft deervaringen weer. Tot slot zijn in hoofdstukken 6 en 7de resultaten, conclusies en aanbevelingenbeschreven.
In de bijlagen zijn onder meer decasuïstiekbesprekingen uitgewerkt.
6
Inleiding
HOOFDSTUK 1
Aanleiding van het project
Binnen CNV Publieke Zaak, de vakbond voor onderandere de zorgsector, bestaat de landelijke groepCNV Verzorging en Verpleging. Deze groep richt zichop de beroepsinhoudelijke belangenbehartiging vanverpleegkundigen en verzorgenden en isaangesloten bij de Algemene VerenigingVerpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV). CNVVerzorging en Verpleging bestaat uit een bestuur endiverse commissies. Eén daarvan is de commissieethiek, waaraan CNV-leden deelnemen dieverzorgende of verpleegkundige zijn. De commissieethiek houdt zich onder meer bezig met ethischevraagstukken, discussieert hierover en neemtstandpunten in, die van toepassing zijn op deverzorging en verpleging.
De leden van de commissie ethiek constateerdenopvallende ontwikkelingen, zoals: 1. Het vertrek van veel verzorgenden en
verpleegkundigen uit de zorg;2. Onvoldoende instroom van verzorgenden en
verpleegkundigen;3. Een hoog ziekteverzuim;4. Veel verzorgenden en verpleegkundigen die
opgebrand of gedemotiveerd zijn.
De commissieleden waren er van overtuigd, dat eenbelangrijke oorzaak is dat zorgverleners de zorg nietmeer kunnen geven zoals zij graag willen. Zijkunnen onvoldoende waarmaken waarvoor zij ooit inde zorg zijn gaan werken. Vaak is er geen tijd omaandacht te besteden aan de menselijke bejegening
van zorgvragers. Ethische vragen komen nauwelijksaan bod. De commissie heeft zich bezonnen op de volgendevraagstukken: 1. Welke ethische aspecten komen verzorgenden
en verpleegkundigen tegen in de dagelijksezorgverlening?
2. Hoe krijgen we meer aandacht voor de ethischekant van het werk van verzorgenden enverpleegkundigen?
Vanuit deze overweging is het idee tot standgekomen een project te starten, waarin aandachtgevraagd zou worden voor de dagelijkse ethischedilemma’s van verzorgenden en verpleegkundigen.De commissie verwachtte dat aandacht voor ditsoort vraagstukken de kwaliteit van zorg ten goedekomt en een positieve bijdrage levert aan depersoneelsproblemen in de zorgsector.
Bij de AVVV werd een projectaanvraag ingediendvoor subsidiemiddelen. Deze aanvraag isgehonoreerd, waardoor het mogelijk werd voor CNVVerzorging en Verpleging om het project ‘ethiek vande dagelijkse verzorging en verpleging’ uit te voeren.Deze uitvoering vond plaats in de periode juni 2001tot en met december 2003. In bijlage 1 staat deformat van het (vervolg)project beschreven.
7
Doel en opzet
2.1 Doel
Het doel van het project was het benoemen van enhet aandacht vragen voor ethische aspecten vanverzorging en verpleging. Onderzocht is welkeethische dilemma’s verzorgenden enverpleegkundigen tegenkomen tijdens hundagelijkse werkzaamheden. Tevens is nagegaan ofzij voldoende handvatten hebben om met dergelijkesituaties om te gaan.
2.2 Opzet
Casuïstiekbespreking als basis van het project De basis van het project werd gevormd door decasuïstiekbesprekingen. Dit gebeurde in eenkerngroep met acht verzorgenden enverpleegkundigen uit verschillende sectoren van degezondheidszorg. Ze waren allen lid van CNVPublieke Zaak. Maandelijks kwam deze kerngroepbijeen om een casus uit de dagelijkse praktijk tebespreken. Dit gebeurde onder leiding van devoorzitter die tevens projectleider was. Door eenverzorgende of verpleegkundige werd tijdens debesprekingen een casuïstiek ingebracht. Besprokenwerd welke ethische dilemma’s de casuïstiek metzich meebracht en wat de beste manier was omermee om te gaan. Vanuit een achtergrondgroep,bestaande uit deskundigen op het terrein van ethiek
van verzorging en verpleging, werd de kerngroepeens per kwartaal ondersteund bij het besprekenvan de casuïstiek. Voor een overzicht van dedeelnemers aan de kerngroep en deachtergrondgroep zie bijlage 4.
Verbreding van de doelgroepOm een bredere doelgroep te bereiken, is een e-mailgroep samengesteld. Tevens is via publiciteit,studiedagen en een website het project toegankelijkgemaakt voor een breder publiek. De in dekerngroep besproken casuïstiek werd naar de e-mailgroep gestuurd. De e-mailgroep bestond uit30 verzorgenden en verpleegkundigen afkomstig uitverschillende sectoren van de gezondheidszorg. Ditleverde een grote diversiteit aan reacties op. Eensamenvatting van alle mogelijke oplossingen (van dekerngroep en de bredere doelgroep) vormde deuitwerking van de casus. Tevens is de casuïstiek opde website www.zorgethiek.nl geplaatst.Verpleegkundigen en verzorgenden die niet primairaan het project deelnamen, konden op deze wijzetoch hun inbreng hebben. Bij de casus werd naverloop van tijd de uitwerking geplaatst op dewebsite. Door workshops is tijdens symposia en ininstellingen het project op diverse plaatsengepresenteerd.
8
HOOFDSTUK 2
HOOFDSTUK 3
Projectuitvoering
De nadruk in de uitvoering van het project lag op decasuïstiekbesprekingen, de e-mailgroep en dewebsite. In de navolgende paragrafen worden dezeonderdelen verder uitgewerkt.
3.1 Casuïstiekbespreking
In twee jaar tijd zijn 22 casuïstiekbesprekingengehouden over zeer uiteenlopende onderwerpen.Elke casus betrof een ethisch dilemma van eenverzorgende of verpleegkundige uit de eigenpraktijksituatie. De casuïstiek werd ingebracht dooreen lid van de kerngroep of door een verzorgende ofverpleegkundige van buitenaf. Er is gestreefd naareen zo groot mogelijke diversiteit aan sectoren,functies en soort casuïstiek. Enkele voorbeelden zijnambulancesector, jeugdgezondheidszorg, verpleeg-en verzorgingshuizen, maar ook deverantwoordelijkheid van een leerling, het volgenvan een opleiding onder dwang en de positie van demantelzorger.
Diversiteit van de casuïstiekTijdens het project is aandacht geschonken aan devraag welke casuïstiek de kerngroep aan de ordewilde stellen. Het moest om een praktijksituatiegaan van een verzorgende of verpleegkundige entevens een situatie zijn die desbetreffende persoonzelf had meegemaakt. De casuïstiek had betrekkingop veel facetten van het werk. Te denken valt aan:• Dilemma’s waarmee zorgvragers worden
geconfronteerd en waarbij de verzorgende ofverpleegkundige hulp of ondersteuning wil bieden;
• Vragen van verzorgenden of verpleegkundigen hoeom te gaan met de zorgvrager of de naaste(n) ineen bepaalde situatie;
• Hoe moet een verzorgende of verpleegkundigeomgaan met bepaalde aspecten van het werk;
• Dilemma’s over een collega of (een onderdeel van)de organisatie.
Verloop casuïstiekbespreking Voorafgaand aan elke bespreking had deprojectleider contact met de casusinbrenger overhet te behandelen ethische dilemma. Centraal indeze bespreking stond de opbouw van de casuïstiek,de inhoud en de kern van het dilemma.
De projectleider bereidde elke bespreking voor dooreen methode te zoeken, die van toepassing was ophet probleem. Tijdens de casuïstiekbespreking werdconsequent gewerkt volgens de gekozen methode.Bij de evaluatie van de bespreking werden hetbereikte resultaat, het proces in de groep en degebruikte methode besproken. Van elkecasuïstiekbespreking is een verslag gemaakt.Het eindresultaat van alle verslagen vormt eenoverzicht van de casuïstiekbesprekingen. In diteindresultaat komt de diversiteit van de casuïstiekduidelijk tot uiting; is de wijze waarop decasuïstiekbesprekingen plaatsvonden na te lezen;staat de gebruikte methoden en de evaluatie naarinhoud en proces beschreven.
Er is gestreefd om de casuïstiekbesprekingen zogestructureerd mogelijk te laten verlopen. Allereerstkreeg de casusinbrenger gelegenheid aanvullendeinformatie te geven. Door deze aanvullendeinformatie raakten de casusinbrenger en dekerngroepleden goed op elkaar afgestemd. Tevenskonden de kerngroepleden zich inleven in het tebespreken praktijkvoorbeeld. Daarna kondenalgemene reacties worden gegeven. De nadruk lagop persoonlijke gevoelens en intuïties die de casusopriep. Dit gaf bewustwording van de eigen ethischegevoeligheid. Tevens was het voor alle aanwezigeneen goede oefening de morele intuïties teverwoorden. Tot slot werd de casus besproken aande hand van de gekozen methode. Deze structuurwas belangrijk om de casus uit te diepen en demethode te toetsen op bruikbaarheid. Dit leidde totduidelijke resultaten van de bespreking.
Bij alle casuïstiekbesprekingen werd onderscheidgemaakt tussen de methode en het inhoudelijkeproces. Bij de methode ging het om een stappenplanwaarlangs ethische dilemma's te bespreken waren.Bij het inhoudelijke proces is de focus gericht opintuïtie, waarden en de moreel goede houding. Dezetwee processen zijn niet los van elkaar te zien,omdat de methode het inhoudelijke procesbeïnvloedt en omgekeerd.
De casuïstiekbesprekingen leverden een hoeveelheidinformatie en een diversiteit aan ethische casuïstiekop. Tevens heeft het geleid tot een aantal methoden
9
die toepasbaar zijn bij de bespreking van ethischedilemma’s. Een overzicht van de besprekingen engebruikte methode is opgenomen in bijlage 2.
Leerpunten casuïstiekbespreking De voorbereiding van elke casuïstiekbespreking iszeer belangrijk. Er moet een juiste sfeer zijn om eenopen en eerlijk gesprek met elkaar te voeren. Eénvan de uitgangspunten is dat het geen discussie magzijn. Bij een discussie gaat het er om wie gelijk heeften dat past juist niet bij ethische reflectie. Er moeteen dialoog plaatsvinden tussen alle betrokkenen.Bij een dialoog gaat het erom dat degesprekspartners hierbij voordeel hebben.
Van tevoren is overleg met de casusinbrengernoodzakelijk. In dit gesprek komen punten aan deorde als:1. Hoe de praktijksituatie goed te omschrijven?2. Waardoor is de casusinbrenger het meest
geraakt in de casus?3. Wat was de werkelijke vraag voor de
casusinbrenger? 4. Hoe kunnen die punten het beste aan de orde
komen?
Dit overleg moet ervoor zorgen dat decasusinbrenger voorbereid deelneemt aan een groepvan meestal onbekende collega’s. Tevens is hetbelangrijk dat de casusinbrenger zich redelijk opzijn/haar gemak voelt om te praten over de eigeningebrachte casus. Na het voorgesprek werd gezochtnaar de methode welke het beste debespreekpunten en vragen van de casusinbrengergoed tot zijn recht laten komen.Tijdens de casuïstiekbespreking moest wordenbewaakt, dat de voorbereide punten met decasusinbrenger op de juiste wijze aan de ordekwamen. Tevens is het belangrijk de gekozenmethode goed te volgen. Na de casuïstiekbespreking moest in de evaluatiegesproken worden over de volgende punten:1. Hoe de casusinbrenger het ervaren heeft;2. Of de casusinbrenger antwoord heeft gekregen
op de eigen vragen;3. Of de manier van bespreken geholpen heeft de
essentie van de casus goed aan orde te krijgen;4. Hoe de overige aanwezigen deze
casuïstiekbespreking hebben ervaren.
Gebruikte methodesDe kerngroep heeft meerdere bestaande methodesvoor ethische reflectie uitgeprobeerd. Daarnaast zijntheoretische achtergronden gebruikt voor debespreking van een casus. Tevens is meerdere
malen gebruik gemaakt van de beroepscode. Dekerngroep heeft geconstateerd dat geen enkelemethode toepasbaar is bij ieder dilemma. Het is vanmeerdere factoren afhankelijk welke methode pastbij het bespreken van die casus. De keuze van eenmethode hangt onder andere af van de soort casusen van de samenstelling van de groep waarmee hetdilemma wordt besproken.
Eén methode is breed bruikbaar, namelijk deethische reflectie methode (zie kader). Hetkenmerkende van deze methode is dat de situatiewordt bekeken vanuit elke betrokkene. Demeerwaarde van deze methode zit in het bredebeeld dat wordt ontwikkeld. De casus wordt belichtvanuit het perspectief van elke betrokkene. Deverzorgende of verpleegkundige bekijkt watdesbetreffende situatie betekent voor die persoon.Van perspectief wisselen geeft, dat meer wordtopengestaan voor de vele nuances die mogelijk zijn.Het prikkelt de creativiteit over mogelijkeoplossingen. Waar eerst werd gedacht, dat moestworden gekozen uit twee kwaden blijkt soms meermogelijk te zijn. Tevens helpt het de belangen vanmeerdere betrokkenen mee te laten wegen. Dezemanier van structureren is als praktisch enhandzaam ervaren.
Door het oefenen met verschillende methodes isvanuit de praktijk gebleken, dat de ethischreflectiemethode ondersteunend is bij het omgaanmet ethische dilemma's. De methode wordtwaardevoller als deze aangevuld wordt met de tweevolgende punten:1. Heeft deze zorgvrager gekregen wat hij/zij nodig
had? 2. Hoe voel jij jezelf nu als zorgverlener?
Deze methode lijkt zeer geschikt te zijn voor hetbespreken van dilemma’s uit de dagelijkse zorg. Zijbiedt voldoende handvatten, zodat ze ook kanworden gebruikt door gespreksleiders die nietethisch geschoold zijn. Dit blijkt uit het feit datgedurende het project verschillende verzorgendenen verpleegkundigen de methode hebbenuitgeprobeerd in andere settings dan de kerngroep.Het verdient aanbeveling verder onderzoek te doennaar de bruikbaarheid van de verschillendemethodes.
Het inhoudelijke proces Geconstateerd is dat, ondanks het werken metverschillende methodes, er steeds eenzelfdekernvraag van de ethische reflectie aan de ordekwam. Namelijk de vraag “wat is hier het goede om
10
te doen?”. Daarbij gaat het erom aan te voelen watnodig is in die situatie. Tijdens decasuïstiekbesprekingen is geprobeerd de intuïtiesdie de casus opriep in woorden te vangen. Vanuit dieintuïties werd geconcludeerd wat het goedehandelen was in die omstandigheden.
Daarnaast werd duidelijk dat door vaker tereflecteren er een bewustwording ontstaat van dejuiste morele houding tijdens het werk. Doorregelmatig de bespreking mee te maken kregen dekerngroepleden steeds sneller een beeld van wat ineen bepaalde situatie moreel gezien de juistehouding is. Dat was te vertalen naar “welke waardenzijn nastrevenswaardig?”. Hieruit kwamen diewaarden die verzorgenden en verpleegkundigen vanbelang vinden voor een goede uitoefening van hetberoep. Er is gesproken over waarden vanuit het beroep,vanuit jezelf als persoon, vanuit de instelling envanuit de maatschappij. Het vraagt veel vanverzorgenden en verpleegkundigen in deberoepspraktijk om die waarden allemaal goed vormte geven. Dat is nog moeilijker als er een botsing istussen waar je als persoon voor staat, watberoepsmatig van je verwacht wordt en wat de
organisatie of maatschappij wil dat verzorgenden enverpleegkundigen doen.De ervaring leert dat door regelmatig reflecterenverzorgenden en verpleegkundigen kritischer naarhet eigen handelen kijken. Dit is nodig om bewust omte gaan met het geven van zorg van mens tot mens.
BevindingenDoor het benoemen van de intuïties en het vertalennaar waarden is de essentie verwoord van verzorgenen verplegen. Dit leverde vanuit de praktijk eenaanzet op tot het ontwikkelen van een ‘zorgtaal’. Eengoede zorgtaal kan verzorgenden enverpleegkundigen helpen te benoemen wat hetwezenlijke van het beroep is. Door aan te geven watdaadwerkelijk nodig is om goede zorg te verlenenkan daarmee bij de beleidsbepaling meer rekeningworden gehouden. Het beleid zou tot stand moetenkomen door een evenwicht te vinden tussen hetbelang van de inhoud van de zorg, de manier vanorganiseren en de financiële mogelijkheden. Eenzorgtaal die goed weergeeft wat het werk aan debasis inhoudt, steunt een evenwichtigerbeleidsvorming.
In de besprekingen van ethische dilemma’s viel opdat het gaat over de persoonlijke benadering versusregelgeving. Het gaat over de mogelijkheden dieverzorgenden en verpleegkundigen hebben ofkrijgen om protocollen en regelgeving te nuancerennaar de omstandigheden. Het is een kwestie van hetplaatsen van de professionele verantwoordelijkheidboven protocollen en regelgeving. Heb je alsindividuele verzorgende of verpleegkundige demogelijkheid de standaardisering bij te stellen aande specifieke omstandigheden van die zorgvrager?Het strikt toepassen van de regelgeving staat demenselijke benadering in de weg. Met de ethischeaspecten bezig zijn betekent juist aandacht gevenaan de persoonlijke omstandigheden van debetrokken mensen in die zorgsituatie.
3.2 Website
Om het project voor een groter publiek toegankelijkte maken is de website www.zorgethiek.nl opgezet.De website gaf de mogelijkheid breed aandacht tevragen voor de ethiek van verzorging en verpleging.Het werd snel duidelijk dat het ging over de ethischedilemma’s van het dagelijkse werk van verzorgendenen verpleegkundigen.
Op de website werd de in de kerngroep besprokencasuïstiek geplaatst. Iedereen kon zijn eigen reactiegeven op de geplaatste casuïstiek. De binnenge-
11
Ethisch reflectiemethode
1. Wat was er aan de hand volgens jou? Watvond jij in deze situatie het goede om te doen?
2. Waren er meerdere mogelijkheden, waar jetussen moest kiezen?
3. Wat vond de cliënt dat er behoorde tegebeuren volgens jou? Waar maakte je dat uitop?
4. Wat was het aandeel van de naasten?5. Wat werd er beroepsmatig van je verwacht?6. Wat vonden de collega’s dat er behoorde te
gebeuren?7. Wat wordt er in jouw organisatie als goed
handelen beschouwd?
Als je al deze vragen doorgenomen hebt en deverkregen informatie overziet:1. Welke grote lijnen worden er zichtbaar?2. Welke inzichten levert dit op?3. Geven de grote lijnen richtingen aan voor
mogelijke oplossingen?4. Maak een keuze uit de verschillende
mogelijkheden op grond van de vraag: Wat isgoede zorg in die situatie die besproken is.
5. Maak afspraken wie wat moet doen om deoplossing te bereiken.
Ethisch reflectiemethode
komen reacties werden geplaatst onder de casus.Vanaf het begin is er enthousiast gereageerd op dewebsite. Naast inhoudelijke reacties en vragen ominformatie kwamen persoonlijke reacties, zoals “ditgaat over de werkelijke inhoud van de zorg” en “watgoed dat hier aandacht aan wordt besteed en voorwordt gevraagd.”
De website is in korte tijd bekend geworden.Opvallend is dat niet alleen verzorgenden enverpleegkundigen enthousiast waren over deaandacht voor de dilemma’s van alledag. Debelangstelling was breed, wat tot uitdrukking kwamin de landelijke media.
Aanpassingen aan en ontwikkeling van de website In de loop der tijd heeft de website verschillendeontwikkelingen gekend. De eerste evaluatie vond naeen half jaar plaats. Uit de reacties van bezoekersbleek dat behoefte bestond aan het inbrengen vaneen eigen casus. In deze behoefte is voorzien,waardoor verzorgenden en verpleegkundigen huneigen casus konden aanbieden. Deze mogelijkheidom eigen praktijkvragen voor te leggen aan collega’szorgde er voor dat de website levendiger werd.Sindsdien zijn veel ethische dilemma’s uit dedagelijkse praktijk op de website verschenen.
Een nieuwe evaluatie na een jaar liet zien dat dewebsite niet interactief genoeg was. De reactieswaren niet meteen zichtbaar. Na een screening werdbesloten een reactie wel of niet te plaatsen. Heteerste jaar zijn vier reacties niet geplaatst. Dewebsite is zo aangepast dat reacties direct zichtbaarwaren. Hierdoor is de website verlevendigd en pasthet beter bij het medium Internet. Van elke reactiekwam een melding binnen bij de webmaster3.Achteraf werd gescreend of verwijderen gewenstwas. Slechts tweemaal bleek dit nodig.Alleen de webmaster had de mogelijkheid eenreactie te verwijderen, maar niet om veranderingenin een reactie aan te brengen. Hierdoor kondenbijvoorbeeld taalfouten niet worden gecorrigeerd.Het behoeft aandacht of taalcorrecties toch nietgewenst zijn. Gebleken is dat de website voorverzorgenden en verpleegkundigen in een behoeftevoorziet. Het is belangrijk deze te continueren.
Veel vraag naar literatuurVeel algemene reacties die binnen kwamen op dewebsite gingen over de vraag om informatie. Er werdvaak gevraagd naar literatuur over de ethiek vanverzorging en verpleging. Op de website is de
mogelijkheid gekomen om te zoeken naar literatuurdoor een verbinding met het informatiecentrum vande Landelijk Expertisecentrum Verpleging enVerzorging (LEVV).Uit de praktijk bleek het zoeken van literatuur nogalomslachtig. Daarom is een vereenvoudiginggewenst.
Bereik van de websiteIn totaal zijn tijdens dit project ongeveer 90 casesgeplaatst op verzoek van verzorgenden enverpleegkundigen. Daarnaast staan er de 22 casesop die in de kerngroep zijn besproken. Ongeveer tiencases zijn niet geplaatst. Reden hiervoor was dat heteen tot personen herleidbare omschrijving betrof ofdat het geen ethisch dilemma was. De inbrengers isgevraagd veranderingen aan te brengen die alsnogplaatsing mogelijk maakte. Hier is echter niet altijdgereageerd, waardoor desbetreffende casuïstiek nietwerd geplaatst.
De website heeft de hele periode 50 tot meer dan100 (een aantal maal meer dan 200) bezoekers perdag gekend. Het hoge bezoekers aantal kwammeestal na een publicatie of een presentatie. Alleenin de lange zomer van 2003 zakte het aantalbezoekers terug tot rond de 30. Na de zomer zijn debezoekers aantallen weer gestegen tot op, of bovenhet oude niveau. Bovendien zijn veel nieuwevraagstukken ingebracht. De website is op veleandere websites als link opgenomen.
Beheer van de websiteDiscussie over ethische dilemma’s op een websitevraagt een kritisch volgen. Daartoe moest meerderemalen per dag worden nagegaan of nieuwe reactieswaren geplaatst. Zo kon snel beoordelingplaatsvinden of verwijdering van een reactienoodzakelijk was. Voorkomen moest worden datoneigenlijke dingen op de website werden geplaatst.Het plaatsen van een casus vroeg om eenbehoorlijke begeleiding. De casus mocht nietherkenbaar of herleidbaar zijn tot personen ofsituaties. Een goede verwoording van de juistegegevens was belangrijk om over te brengen welkdilemma daar nu speelde. De vraagstelling onder decasus moest prikkelen tot reactie. Veel reacties gingen over vragen om informatie,meestal voor de opleiding. Het is aan te bevelenenkele standaardinformatiepakketten teontwikkelen, omdat het beantwoorden van vragenveel tijd kost.
12
3 Tijdens het project was de projectleider tevens de webmaster.
Een website vraagt alle dagen van het jaar aandacht.Het is daarom aan te raden om naast de webmasterminstens één persoon aan te stellen die ook hetbeheer kan verzorgen.
Belang van de website voor verzorgenden en ver-pleegkundigenVerzorgenden en verpleegkundigen vinden het heelgoed, dat er een website is die zo dicht bij dedagelijkse praktijk staat. Zij gaven aan de websitevaak te noemen in contacten met collega’s. Er zijnverschillende publicaties verschenen in vakbladenen personeelsbladen van instellingen waarin naarwww.zorgethiek.nl werd verwezen.
De website heeft een behoorlijke bekendheid in dezorgsector. Vooral bij opleidingen wordt de websitegebruikt. Regelmatig komen er verzoeken vanmensen in opleiding om informatie of hulp bij hetoplossen van een vraagstuk. Veel scholen stimulerenhet actief gebruik van de website.
De website geeft een duidelijk beeld van dilemma’swaar verzorgenden en verpleegkundigen dagelijksmee te maken hebben. Er staat een grote diversiteitaan praktijkvoorbeelden op en nog steeds wordenregelmatig nieuwe vragen ingebracht. Het laat zienwaar zorgverleners in de praktijk mee worstelen enwaar zij graag ondersteuning bij zouden krijgen.
Deze reacties ondersteunen de mening van CNVVerzorging en Verpleging, dat aandacht voorethische dilemma’s van verzorgenden enverpleegkundigen zeer gewenst is. De reactiesonderschrijven dat op deze manier de essentie vanhet vak ter sprake komt. Verzorgenden enverpleegkundigen zeggen veel behoefte te hebben inde praktijk meer bezig te zijn met de ethische kantvan het werk.
Gewenste ontwikkelingenMomenteel is de hoeveelheid casuïstiek op dewebsite zo groot, dat het niet overzichtelijk meer is.Het levert geen goed beeld op van welke dilemma’sal voorgelegd zijn. Tijdens het project isgeconstateerd dat het categoriseren van casuïstiekeen verbetering is voor de gebruiksvriendelijkheidvan de website.
Duidelijker onderscheid is nodig tussen decasuïstiek en achtergrondinformatie. De opgenomeninformatie is niet goed terug te vinden. Overwogenmoet worden welke informatie wel of niet op dewebsite moet staan. Er is onderscheid nodig tusseninformatie van de website zelf en ingebrachte
informatie naar aanleiding van een casus. Het moetduidelijk zijn of de gegeven informatie onderverantwoordelijkheid van CNV Publieke Zaak valt.Het is aan te bevelen dat nagedacht wordt over devraag of voorbeelden van mogelijke oplossingen bijde casuïstiek moeten worden geplaatst.
Het bezoekersaantal kan hoger gezien de omvangvan de doelgroepen verzorgenden enverpleegkundigen. Opvallend is dat veel nieuwemensen de website bezoeken en relatief weinigmensen terugkeren. De website kan een essentiëlefunctie vervullen bij het omgaan met ethischedilemma’s in de dagelijkse zorg. Met dit doel voorogen moet de website verder wordengeprofessionaliseerd.
3.3 E-mailgroep
De e-mailgroep is opgezet om een verbreding van debespreking van de ethische dilemma’s te krijgen.Deze groep bestond uit 30 verzorgenden enverpleegkundigen uit alle sectoren van degezondheidszorg. Bij de samenstelling van dezegroep is gelet op diversiteit wat betreft leeftijd,geslacht, werkervaring, levensovertuiging ensectoren in de zorg. Ook leerlingen deden mee. Dein de kerngroep besproken casuïstiek werden ookvoorgelegd aan de e-mailgroep. De leden van de e-mailgroep reageerden individueel op de casuïstiek.Dit leverde veel aanvullende informatie op voor deuitwerking van de casuïstiek.
Het was de bedoeling de samenvatting van debespreking in de kerngroep naast de reacties van deleden van de e-mailgroep te leggen. De projectleiderzou de verschillende reacties samenvatten tot éénconclusie over het omgaan met dat dilemma. Deuitwerking hiervan zou als voorbeeldoplossing onderde casus op de website worden geplaatst. Dat isalleen voor casus 1 en 2 gebeurd. Halverwege hetproject zijn de subsidiegelden verminderd en isbesloten zowel de e-mailgroep als de uitwerking vande casuïstiek op de website te laten vervallen. Ditleken de minst ingrijpende veranderingen op televeren, waarbij het kwaliteitsverlies van het projectzo beperkt mogelijk zou zijn. Vanaf het najaar 2002konden de leden van de e-mailgroep net als alleandere verzorgenden en verpleegkundigen zelfreageren op de casuïstiek op de website. Hunreacties kwamen niet meer apart binnen bij dewebmaster.
Achteraf was het gevolg van dit besluit groter danwerd gedacht. Vooral ethisch geschoolde mensen
13
vinden de website van beperkte waarde, omdat hetnu alleen ging om een uitwisselen van ervaringenvan beroepsgenoten. Aandacht vragen voor dedilemma’s uit de praktijk vinden ethici zeerwaardevol omdat het alert maakt op het ethischbewustzijn. De website zou volgens de critici vangrotere betekenis kunnen zijn voor deberoepsgroepen. De ethici zien een grotemeerwaarde in het plaatsen van een mogelijkeoplossing bij de casus.Ook bezoekers van de website gaven af en toe eenreactie dat zij het jammer vonden geenvoorbeeldoplossing te kunnen vinden.
14
4.1 Publicaties
In het projectplan was opgenomen elke driemaanden een publicatie te maken. Dit bleek in depraktijk niet nodig te zijn. Aandacht vragen voor deethiek van verzorging en verpleging bleek aan teslaan bij beroepsgenoten. Veel vakbladen schrevenover dit project. Het Tijdschrift voor Verzorgenden(TvV) heeft bijvoorbeeld een groot artikel geschrevenover wat aandacht vragen voor ethische dilemma’sbetekent voor de praktijk van alledag.
Landelijke aandacht Dit project heeft in een bredere kring meer reactiesopgeleverd dan verwacht. Vooral mensen die zelf, ofvia naaste(n) of bekenden, met de zorg te makenhebben werden aangesproken door het onderwerp.Veel belangstelling was er onder andere vanvertegenwoordigers van patiënten en cliënten. Zijvinden dat aandacht voor ethiek de kwaliteit van zorgten goede komt.
Ook de landelijke pers zag het belang in van ditinitiatief. Zoals het dagblad Trouw dat eenpaginagroot artikel wijdde aan het project.Verschillende radioprogramma’s maakten er in hunactualiteitenrubriek een nieuwsonderwerp van. OokAVRO’s Gezondheidsplein heeft in een uitzendingaandacht besteed aan het project. Door dehoeveelheid media kwamen van alle kantenaanvragen voor publicaties en presentaties.
4.2 Presentaties
Vanuit diverse organisaties kwamen aanvragen omeen presentatie te geven over ethische dilemma’svan het dagelijkse werk van verzorgenden enverpleegkundigen. Een goede start vormde deworkshops op het jubileumcongres ter ere van hetvijfjarig bestaan van de AVVV. Er werden workshopsverzorgd op de vakbeurzen Nursing Dagen 2001 enZorgvak 2002. De workshops trokken veelbelangstelling. Op de Dag van de Verzorging 2002 iseen presentatie verzorgd. Na deze landelijkeaandacht zijn er vele workshops, lezingen enpresentaties gegeven in diverse instellingen,organisaties en manifestaties. Gebruikt is gemaaktvan een standaardpresentatie die gedurende hetproject is ontwikkeld. CNV Verzorging en Verplegingkan deze presentatie breder uitzetten. Vooral ininstellingen kan op deze manier ethiek op dewerkvloer aan de orde komen. De presentatie biedtpraktische handvatten voor verzorgenden enverpleegkundigen om ethische dilemma’s uit te diepen. De handvatten geeft leidinggevenden tevensde mogelijkheid ethische dilemma’s inteamoverleggen bespreekbaar te maken.
In bijlage 3 is een zo volledig mogelijk overzichtgegeven van de presentaties en publicaties.
15
HOOFDSTUK 4
Publicaties en presentaties
5.1 Kerngroep en achtergrondgroep
De kerngroepleden hebben zeer trouw decasuïstiekbesprekingen bijgewoond. In een opensfeer werd intensief met elkaar gesproken over deethische aspecten van de verschillende casuïstiek.Zij voelden zich gevoed door de bijeenkomsten. Hunervaring was, dat er veel te halen viel. De leden zijnsneller dan voorheen in staat de kern van eenethisch dilemma uit te diepen. Zij gaven aan eenbredere blik te hebben gekregen en meerdereoplossingen te zien. Ten aanzien van de ethischeaspecten van het werk staan de kerngroepledenmeer open voor de inbreng van anderen en voor dediversiteit van aspecten van een situatie. Zij nemenhun gevoel serieuzer, denken meer na voor hetvormen van een oordeel en hebben meer bagage omeen casus te doorgronden. Het delen van machteloosheid is als zeer waardevolbenoemd. Er zijn immers regelmatig situatieswaarin je jezelf machteloos voelt. Het voorkomt datje minder gevoelig wordt of afsluit voor de essentievan het vak.
De leden zijn in hun werk meer bezig met de ethiekvan verzorging en verpleging. Zij nemen deel aaneen ethische commissie of begeleiden eencasuïstiekbespreking in de eigen organisatie. Zijzeggen vooral veel geleerd te hebben van de velefacetten van het verzorgende en het verpleegkundigewerk in de verschillende werkvelden.
De betrokkenheid van de achtergrondgroepDe achtergrondgroep woonde eenmaal per kwartaalde casuïstiekbespreking bij. Hun inbreng is alswaardevol ervaren door de kerngroepleden. Devragen van de achtergrondgroepsleden hielpennuanceringen en variaties te zien in de casus. Deaanvulling van de leden van de achtergrondgroepwas nuttig en het hielp wat meer afstand tot depraktijk te krijgen. Zij gaven inzicht in devorderingen die de kerngroep maakte metbetrekking tot ethische reflectie.
Aansluitend aan iedere casuïstiekbespreking vondeen evaluatie plaats over de bijeenkomst en over destand van zaken van het project. De leden van deachtergrondgroep hielpen met het verkrijgen vanzicht in de bruikbaarheid van de gevolgde methodes.
Door hun inbreng ondersteunden zij de projectleider.Zij volgden de ontwikkelingen en zeiden welke zakenvastgehouden moest worden, welke bijgesteld enwelke eventueel toegevoegd. Door hun overzichtzagen zij wat dit project betekende voor het werk vanverzorgenden en verpleegkundigen.
5.2 Ervaringen projectleider
Vanaf het begin is het opgevallen hoe enthousiast enbetrokken de leden van de kerngroep enachtergrondgroep waren. Zij spraken vanuit eengrote bevlogenheid over de dilemma’s. Er was ookeen sterke motivatie om een eigen casus in tebrengen. Vanaf het begin is gestreefd naar een zogroot mogelijke variatie aan praktijksituaties.Iedereen deed zijn best om collega’s uit anderetakken van de zorg bereid te vinden hunpraktijkvraag in te brengen in de kerngroep.Daardoor is een grote diversiteit aan casuïstiek aande orde geweest.Ten aanzien van de methodes van gespreksvoeringwerd al gauw duidelijk, dat het verbreden van devisie, het vanuit verschillende perspectieven vanbetrokkenen kijken naar de situatie, als zeerwaardevol ervaren werd.
In de loop van het project werd ontdekt dat eigenlijkelke casuïstiekbespreking moet eindigen met hetaan de orde stellen van twee punten.1. Heeft deze zorgvrager gekregen wat hij/zij nodig
had? 2. Hoe voel jij jezelf nu als zorgverlener?Deze twee punten vormen de basis van elke reflectieop eigen handelen.
5.3 De waarde van ethische reflectie
Tijdens het project is gebleken dat er meer vragenleven in de praktijk dan verwacht was. Ook bleekbehoefte te bestaan om er over te praten of het tedelen met collega verzorgenden enverpleegkundigen. Nog steeds blijkt weinig ruimte tezijn om deze zaken op het werk aan de orde testellen. Het is wel degelijk nodig ondersteuning tebieden bij het omgaan met ethische dilemma's.Ethiek is bewust omgaan met vragen, bewusterafwegingen maken en reflectie op waarom je doetwat je doet. In het werk heb je ruimte nodig voor
16
HOOFDSTUK 5
Ervaringen
ethische reflectie om een goede beroepshouding tekrijgen en te behouden. Het heeft vele voordelenvoor alle betrokkenen. Ten eerste voor verzorgendenen verpleegkundigen, maar ook voor de zorgvragerevenals de collega’s en de werkgever.
Ethische reflectie levert het volgende op.Verzorgenden en verpleegkundigen:1. het bewuster zijn hoe zelf te handelen;
• het meer cliëntgericht gaan werken, waarinniet moet worden overdreven, zodatverzorgenden en verpleegkundigen niet deeigen grenzen overschrijden;
• het helpen verwoorden wat precies wordtbedoeld. Daardoor kan aan leidinggevendenduidelijker worden gemaakt wat nodig is;
• het helpt intuïties te vertalen naar waarden;• het is nodig om ethisch gevoelig te blijven en
afstomping te voorkomen.2. Zorgvrager:
• het stelt de zorgrelatie centraal en niet alleenhet gericht zijn op de cliënt;
• het verhoogd de flexibiliteit en de creativiteit inhet zoeken naar oplossingen.
3. Collega’s:• het delen van ervaringen met collega’s geeft
onderling meer begrip;• het van elkaar weten hoe men in het werk
staat;• het gaan leven van het begrip ethiek in de
omgeving waar wordt werkt.4. Organisatie:
• een positief effect op de kwaliteit van zorg;• een nuancering in het werken met protocollen
en standaardisering. Tenslotte gaat om hetindividu in desbetreffende omstandigheid,waarop moet worden gereageerd;
• het levert tastbare voorbeelden op van hetomgaan met waarden en normen in depraktijk;
• het helpt de ziel terug te brengen in de zorg;• het verhoogt de aandacht voor en de
betrokkenheid bij elkaar in het team, waardoorer een betere samenwerking komt. Door ditalles zal er een betere werksfeer ontstaanwaarin goede zorg voorop staat. Het zal eenpositief effect hebben op ziekteverzuim, burn-out problematiek, verloop en instroom van hetpersoneel.
Vertaald naar alle verzorgenden en verpleegkundigen CNV Verzorging en Verpleging wil verzorgenden enverpleegkundigen (blijven) aanmoedigen te pratenover de ethische kanten van het werk. Het verrijkt dezorgverlener en het contact met de zorgvrager. Er ismeer contact met collega’s en begrip over en weer.Het geeft veel inspiratie, het verhoogt de creativiteit,flexibiliteit en de motivatie en het sterktverzorgenden en verpleegkundigen te blijven staanvoor een goede zorgverlening.De basis van een goed gesprek over ethischedilemma’s is respectvol met elkaar omgaan. Deovertuiging moet leven dat ieders inbreng evenwaardevol is. Uitgangspunt bij het praten overethische dilemma’s is, dat alle ingebrachte aspectenelkaar aanvullen. Maak tijd en geld ondergeschiktaan het belang van praten over de ethischedilemma’s die je dagelijks tegenkomt. Alsverzorgenden en verpleegkundigen niet wordengevoed, branden ze op, worden ze ziek of verlaten zede zorg. Als dat gebeurt, kost het de werkgever veelgeld. CNV Verzorging en Verpleging wilverzorgenden en verpleegkundigen als mede dewerkgever stimuleren in de eigen instelling aan deslag te gaan met ethische reflectie.
17
6.1 Resultaten
Het project ‘ethiek van de dagelijkse verzorging enverpleging’ heeft de volgende resultaten opgeleverd. • De website www.zorgethiek.nl kreeg veel
waardering. Dit bleek uit de positieve reacties opde website en de hoeveelheid publiciteit.
• Grote aandacht voor het onderwerp ethiek van deverzorging en verpleging, zowel in de vakbladenals in de algemene media.
• De ethische reflectiemethode is verfijnd. Dit iseen gespreksmethode om te bespreken hoe meteen ethisch dilemma om te gaan.
• Een standaardpresentatie is ontwikkeld om metgroepen te praten over de ethische dilemma’s.
• Een aanzet tot het ontwikkelen van een ‘zorgtaal’vanuit de praktijk.
• Een overzicht van besproken casuïstiek en dedaarbij gebruikte methodes is in kaart gebracht.Dit overzicht verschaft veel inzicht in de breedtevan de dilemma’s, die in de dagelijksezorgpraktijk voorkomen.
• Het project heeft een stimulerend effect opethische reflectie.
6.2 Conclusies
Uit het project kunnen de volgende conclusiesworden getrokken.• Ethiek van verzorging en verpleging is in korte
tijd een bekend begrip geworden. Het thema isniet alleen aangeslagen bij verzorgenden enverpleegkundigen, maar ook bij gebruikers vande gezondheidszorg en het grotere publiek. Ookdeze laatste twee groepen vinden het eenmogelijkheid om de kwaliteit van zorg teverbeteren.
• Aandacht voor de ethiek van verzorging enverpleging is een onderdeel van deberoepsontwikkeling. Dit draagt bij tot eenprofessionalisering van de beideberoepsgroepen.
• Uit het hanteren van de verschillendemethodieken is gebleken dat voor iederemethodiek gewenst zou zijn om te eindigen metde twee volgende punten:1. Heeft deze zorgvrager gekregen wat hij/zij
nodig had? 2. Hoe voel jij jezelf nu als zorgverlener?
• Door hierbij stil te staan is de kans groter dat ergoede zorg geboden wordt in dieomstandigheden. Het vormt ook de basis vanreflectie op eigen handelen.
• Aandacht voor ethiek van verzorging enverpleging geeft ruimte voor persoonlijkebenadering in de zorg. Het ingaan op het uniekevan de situatie biedt tegenwicht tegenprotocollering en standaardisering.
• Gestructureerde aandacht leidt totbewustwording over de eigen houding.Verzorgenden en verpleegkundigen geven aan ditwaardevol te vinden voor de eigen praktijk.
• Als verzorgenden en verpleegkundigencreatiever en flexibeler zijn in het omgaan metdilemma’s maakt hen dat gemotiveerder voorhun werk.
• Praten over ethische dilemma’s geeft meerbegrip over en weer bij collega’s. Dit maakt dater een betere sfeer is om in te werken. Hetbevordert de teamgeest.
• Aandacht voor ethische dilemma’s in dewerkbesprekingen is noodzakelijk.
• Ethiekbesprekingen hebben een positief effect ophet imago van de zorgsector, op hetziekteverzuim, op burn-out problematiek en ophet verloop.
• Het zou goed zijn de werkgever te overtuigen vanhet belang van aandacht voor ethische reflectie.Ten eerste omdat het de kwaliteit van zorgverbetert. Ten tweede omdat het laat zien dat dewerkgever zorg heeft voor zijn medewerkers.
• Het is nodig aandacht te vragen voor ethischereflectie in de opleiding en tijdenspraktijkbegeleiding.
• De website voorziet in een dusdanige behoefte,dat voortgang geboden is.
• Het is bekend geworden dat verzorgenden enverpleegkundigen voor ondersteuning op hetgebied van ethische dilemma’s van alledag envoor informatie over ethiek bij CNV PubliekeZaak moeten zijn.
• Het blijft regelmatig nodig om aandacht tevragen voor de vele vraagstukken die zich aan debasis van de zorg voordoen.
De ervaringen van het project laten zien, dat hetabsoluut de moeite waard is om verder te gaan methet vragen van aandacht voor de ethiek van
18
HOOFDSTUK 6
Resultaten en conclusies
verzorging en verpleging. Mede door de manierwaarop de gezondheidszorg georganiseerd is,nemen ethische dilemma’s toe waarbij verzorgendenen verpleegkundigen ondersteuning nodig hebben.Dit biedt CNV Verzorging en Verpleging de kans zichverder te profileren op dit gebied. Het thema pastvolledig in de ontwikkelingen van de huidigemaatschappij met aandacht voor waarden ennormen.
19
Gedurende het project is een grote hoeveelheidinformatie verzameld. Vanuit deze gegevens zijnaanbevelingen gedaan.
7.1 Aanbevelingen voor CNV Publieke Zaak
• Maak ethiek als speerpunt van het beleid binnenCNV Publieke Zaak;
• maak gebruik van het thema ‘ethiek vanverzorging en verpleging’ bij het profileren vande CNV Verzorging en Verpleging naar deberoepsgroepen, met name op de werkvloer;
• neem aandacht voor ethiek van de dagelijksezorg op als inzet voor de CAO-onderhandelingen;
• gebruik de uitkomsten van dit project in decontacten met de politiek;
• communiceer de uitkomsten van het project metde AVVV en andere belanghebbenden;
• trek op met de AVVV op het gebied van ethiek omhet bereik van de beroepsgroepen te vergroten;
• onderzoek de waarde van ethische reflectie,vooral gericht op het effect oppersoneelsbehoud, ziekteverzuim, verloop enburn-out problematiek;
• gebruik de standaardpresentatie voorondersteuning van het middenkader. Dooropgeleide ‘ethische consulenten’ kan dediscussie over ethische dilemma’s in een teamworden begeleid;
• overtuig werkgevers van het belang van aandachtvoor ethiek van verzorging en verpleging. Ditdraagt bij aan de kwaliteitsverbetering en dezorg voor het welzijn van het personeel;
• onderzoek de bruikbaarheid en validiteit van hetethisch reflectie methode bij het bespreken vanethische dilemma’s van de dagelijkse zorg;
• professionaliseer de website, gericht op eenbreder bereik van de beroepsgroepen.
Praktische aanbevelingen voor de website • Overdenk de mogelijkheid tot het doen van
taalcorrecties;• categoriseer de casuïstiek;• maak de literatuur beter bereikbaar;• plaats een voorbeeldoplossing onder de
casuïstiek.
7.2 Aanbevelingen voor de AVVV• Breng dwarsverbanden aan tussen verschillende
projecten en activiteiten uitgevoerd door en voorde AVVV. Dit kan heel waardevol zijn voor eengrotere bekendheid van de uitkomsten van ditproject;
• zorg dat aandacht voor de ethische aspecten vanhet werk van verzorgenden en verpleegkundigeneen onderdeel uit gaan maken vankwaliteitssystemen;
• stimuleer de ontwikkeling van de ‘zorgtaal’.
20
HOOFDSTUK 7
Aanbevelingen
Format
Projecten AVVV 2e tranche 2001
Project
Projectnummer Actieprogramma 2001-2005
Aanleiding
Noodzaak
Doelstellingen
Doelgroepen
Project Ethiek van de dagelijkse verzorging en verpleging
ProgrammaKwaliteit
Ethiek van de dagelijkse verzorging en verpleging
7050
De Commissie Ethiek van de BVV/CFO4 besprak ethische vraagstukkenzoals orgaandonatie, euthanasie en palliatieve zorg. Daarna werd ergepubliceerd over sommige onderwerpen. Maar de leden van deCommissie Ethiek vroegen zich af of deze zaken de mensen, die hetwerk uitvoeren, wel bereiken. Er is zo'n tekort aan personeel en zo'ntijdsdruk tijdens het werk, dat men niet zal komen tot het lezen vanstukken en dan nog tot er wat mee doen in de praktijk. De leden vande commissie hebben zich naar aanleiding daarvan bezonnen op devraagstukken: Hoe krijgen we meer aandacht voor de ethischeaspecten van het werk van verzorgenden en verpleegkundigen? Enwelke ethische aspecten komen verzorgenden en verpleegkundigentegen in de dagelijkse zorgverlening? Hoe kunnen we daar alsCommissie Ethiek aan bijdragen?
Opvallende ontwikkelingen in deze tijd zijn: - veel verzorgenden en verpleegkundigen vertrekken uit de zorg; - er komen onvoldoende nieuwe mensen bij;- er is een hoog percentage ziekteverzuim;- er zijn vele zorgverleners opgebrand of gedemotiveerd.De Commissie Ethiek vroeg zich af hoe dat nu toch kwam. Decommissieleden waren er van overtuigd dat een belangrijke oorzaak tevinden is in het feit dat de mensen de zorg niet meer kunnen gevenzoals zij graag willen. Zij kunnen onvoldoende waarmaken waar ze ooitde zorg voor ingingen, doordat er te weinig aandacht meer is voor demenselijke bejegening in de zorg. Daardoor komen vragen m.b.t.ethiek niet meer aan bod. Aandacht hiervoor zal de zorg verbeteren enwellicht het personeelsprobleem een halt toeroepen.
De ethische aspecten van verzorging en verpleging benoemen en daaraandacht voor vragen.
Alle verzorgenden en verpleegkundigen
2121
BIJLAGEN
Bijlage 1 Format project en vervolgproject
4 Ten tijde van de samenstelling van de format was de naam van CNV Publieke Zaak nog CFO en heette CNVVerzorging en Verpleging nog Beroepsgroep Verpleegkundigen en Verzorgenden van de CFO (BVV/CFO)
Aanpak en fasering
Samenwerking
Andere subsidieaanvragen
Looptijd
Kosten
Risicofactoren
Beoogde resultaten
Evaluatie
Continuïteit
Er zal een kerngroep geformeerd worden met verzorgenden enverpleegkundigen uit verschillende sectoren van de gezondheidszorg;zij zullen 1 x per maand bijeen komen. De leden van de kerngroepbrengen praktijksituaties in vanuit al die sectoren. Er wordt gezochtnaar welke ethische dilemma's in die dagelijkse zorg zitten. Met eenachtergrondgroep wordt 1 x per kwartaal gekeken of er nog andereaspecten te benoemen zijn. Door het benoemen van de ethischeaspecten willen we weer aandacht vragen voor die belangrijke kantvan het werken in de zorgsector.
AVVV en BVV/CFO; uitgebreid naar andere beroepsorganisaties.
De CFO CNV-BOND neemt een eigen bijdrage (in de vorm van inzet vanmedewerkers) voor haar rekening.
2001, 2002 en 2003
Zie bijgevoegde begroting.
Niet van toepassing.
Na de beschrijving van dit belangrijke deel van de werkzaamheden vanverzorgenden en verpleegkundigen zal de meerwaarde van hun werkbeter gezien worden. Men zal beseffen dat dit werk door bevoegde enbekwame mensen uitgevoerd moet worden die daar voldoende tijdvoor moeten hebben. Dit houdt in:- Dat bij CAO-onderhandelingen ruimte gevraagd moet worden voor de
begeleidende kant van de werkzaamheden. Niet alleen de financieel-economische planning als basis nemen, maar ook tijd voor demenselijke begeleiding.
- Dat er onderzocht moet worden of er tijdens de opleidingenvoldoende aandacht voor de ethische aspecten van het werk is. Istijdens de praktijkbegeleiding voldoende gelegenheid deze aspectenaan de orde te laten komen? Is tijdens de stages en bijwerkbegeleiding voldoende gelegenheid om de beroepshouding eigente maken? Wordt het omgaan met ethische aspecten voorgeleefd?
- Er zullen 3 vervolgprojecten zijn, die tegelijkertijd gaan lopen;- per kwartaal wordt er een publicatie gemaakt over de bevindingen;- er komt een e-mailgroep om de reacties wat diverser te maken;- Op internet zal een forumdiscussie plaats vinden;- Aan het eind is een studiedag en verschijnt een publicatie over het
gehele project; dit wordt in een vierde projectopzet uitgewerkt.
- Het streven is dat de uitkomsten meegenomen worden bij CAO-onderhandelingen.
- Er moet gekeken worden of deze aspecten voldoende geïntegreerdzijn in de opleidingen.
- De praktijkbegeleiding en werkbesprekingen zullen gericht moetenzijn op het verkrijgen en behouden van de juiste beroepshouding.
22
Format
Projecten AVVV
OrganisatiePostadresPostcode en PlaatsTel nr.Fax nr.E-mail
Titel
Geplande duur(schatting van de duur/periode)
Inbedding
Samenwerking met derden
Probleemstelling
Vervolgprojecten
Programma 4Kwaliteit
Algemene Vergadering Verpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV)5
Postbus 3135 3502 GC Utrecht030 296 7614030 293 58 [email protected]
E-mailgroep en forumdiscussie als vervolg op het project Ethiek vande dagelijkse verzorging en verpleging.
2 jaar; vanaf januari 2002 tot december 2003
Er zullen 3 vervolgprojecten zijn, die tegelijkertijd gaan lopen. Per kwartaal wordt er een publicatie gemaakt over de bevindingen.Er komt een e-mailgroep om de reacties wat diverse te maken.Er zal een forumdiscussie plaats vinden op Internet.Aan het eind zal er een studiedag zijn en een publicatie over hetgehele project verschijnen; dit wordt in een vierde projectopzetuitgewerkt.In deze aanvraag zullen de E-mailgroep en de forumdiscussiebehandeld worden. Voor het publicatieproject wordt een aparte aanvraagingediend; evenals voor de afsluitende studiedag en publicatie.
Combodata en Zorgprotaal.
Door het project Ethiek van de dagelijkse verzorging en verplegingwordt er in een kleine groep aandacht gevraagd voor deze belangrijkekant van het werk van verzorgenden en verpleegkundigen. Door een website www.zorgethiek.nl te ontwikkelen is er demogelijkheid om breder bekend te maken welk effect het heeft als eraandacht is voor de menselijke invulling van het beroep.Via die website zal de E-mailgroep functioneren en de forumdiscussievorm krijgen.De E-mailgroep geeft de mogelijkheid om de reacties op de casuÔstiekte verbreden, zodat de uitwerking representatiever wordt.De forumdiscussie geeft de mogelijkheid om veel meer mensen tebereiken met de dagelijkse ethische vraagstukken van verzorgendenen verpleegkundigen die besproken worden.Aangezien iedereen in de praktijk regelmatig tegen deze soortvraagstukken aanlopen, is het van belang om zo veel mogelijk mensenhierbij te betrekken.Daarnaast zullen leidinggevenden en beleidsmakers ook doordrongenmoeten zijn van het belang om voor deze aspecten van dewerkzaamheden tijd en ruimte in te vullen.
23
5 In de loop van het project is de naam gewijzigd in Algemene Vereniging Verpleegkundigen en Verzorgenden
Werkplan
Relevantie en implementatiekans
Er zal een website www.zorgethiek.nl gemaakt worden.Via de website kunnen de mensen van de E-mailgroep hun casusontvangen en reageren. Ook kunnen zij eventueel zelf eenpraktijksituatie ter bespreking inbrengen. Die E-mailgroep is nodig omde reacties te verbreden. (In de kerngroep praat iemand van dekraamafdeling van een ziekenhuis mee, maar op Intensive Care levenheel andere problemen.) Dit geeft tevens de mogelijkheid voor nietCFO leden om mee te praten.De forumdiscussie is bij uitstek een mogelijkheid om veel meermensen te bereiken en aandacht te vragen voor deze belangrijkeaspecten van de werkzaamheden van verzorgenden enverpleegkundigen. M.n. praktijksituaties bespreken vindt men eenwaardevolle aanvulling op de informatie op de sites van de AVVV, CFOen het Zorgportaal; en aan deze sites wordt de website gelinkt.Dit vormt tevens een opstart van het digitaal dossier m.b.t. casuïstiek.
Doordat voor deze aspecten van het werk van verzorgenden enverpleegkundigen zo weinig tijd en ruimte is, haken steeds meermensen af of raken opgebrand of ziek en er komen te weinig nieuwemensen bij. Als er echt ruimte is om deze kant weer goed in te vullenzal dat zeker bijdragen aan de tevredenheid van de beroepsgroepen.Mede hierdoor zal de imagoverbetering vorm kunnen krijgen.
24
25
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
- 0
2-11
-200
1
Them
a: B
ejeg
enin
g
Bew
oner
kla
agt b
ij ve
r-zo
rgen
de d
at e
en c
olle
gaha
ar o
nheu
s he
eft
beje
gend
. Wat
doe
jeda
arm
ee?
Cas
us 2
- 1
4-12
-200
1
Them
a: E
en g
oed
gesp
rek
Verp
leeg
kund
ige
zit
bij
mev
rouw
die
het
moe
ilijk
heef
t. To
t dri
emaa
l toe
kom
t er
een
colle
gavr
agen
of z
ij m
eega
atet
en.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Wat
is g
oede
zor
g na
ar d
e cl
iënt
,na
ar je
col
lega
's, v
oor
je z
elf e
nvo
or d
e or
gani
satie
?O
p w
elke
waa
rden
is g
oede
zor
gge
base
erd?
Wat
zijn
mor
ele
houd
inge
n in
goe
dezo
rg le
vere
n?
Wat
doe
t het
met
de
patië
nte?
H
oe r
eage
er je
als
ver
zorg
ende
of
verp
leeg
kund
ige?
Hoe
ga
je m
et e
lkaa
r om
als
colle
ga's
in d
erge
lijke
situ
atie
s?
Wel
ke w
aard
en z
ijn te
her
kenn
en in
deze
cas
us?
Wat
is h
ier
mor
eel g
ezie
n ee
n go
ede
houd
ing?
Sam
enva
ttin
g
Pro
beer
eer
st h
et v
erha
al v
an d
e co
llega
te h
oren
en in
ges
prek
te k
omen
met
haa
r. Ee
rlijk
bes
pre-
ken
geef
t ope
nhei
d.Ee
n kr
itisc
he s
amen
wer
king
gee
ft e
en p
ositi
eve
sfee
r. St
reve
n na
ar o
pen
verh
oudi
ngen
geb
asee
rd o
p:•
Nie
t kw
etse
n•
De
bew
oner
s go
ed b
ehan
dele
n•
De
rela
tie m
et c
liënt
goe
d ho
uden
• G
evoe
l ser
ieus
nem
en•
Res
pect
vol
• A
fsta
nd ➔
betr
okke
nhei
d
Van
een
goed
ges
prek
was
gee
n sp
rake
mee
r; h
etco
ntac
t was
weg
.D
uide
lijk
aang
even
aan
col
lega
's w
at ji
j wilt
.B
ewus
t zijn
van
eig
en h
oudi
ng.
Sign
alen
van
and
eren
goe
d op
pakk
en.
• D
elen
van
gev
oele
ns•
Bas
ale
houd
ing
is s
timul
eren
d en
ond
erst
eu-
nend
naa
r el
kaar
• R
uim
te g
even
en
nem
en v
oor
goed
e zo
rgve
rle-
ning
• A
ccep
teer
hoe
je c
olle
ga h
aar
wer
k in
vult
Eval
uati
e
Inte
rvis
ie z
ou g
een
luxe
moe
ten
zijn
.R
elax
ter
dan
ik v
erw
acht
had
.Vo
ldoe
nde
tijd
voor
dez
e ca
sus.
Ethi
ek h
eeft
zw
are
naam
, maa
r he
tw
as g
een
zwar
e di
scus
sie.
Het
ver
liep
in e
en g
oede
dia
loog
.
Verh
elde
rend
om
van
uit
vers
chil-
lend
e ge
zich
tspu
nten
te k
ijken
➔ge
eft
duid
elijk
er b
eeld
.H
et p
rate
n er
over
mis
je in
de
prak
-tij
k.Je
den
kt e
r ve
rder
ove
r na
.B
elan
grijk
om
er
tijd
voor
te n
emen
.B
eroe
pset
hisc
he h
oudi
ng m
oet
tijd
krijg
en o
m o
ntw
ikke
ld te
wor
den.
Goe
d ob
serv
eren
en
daar
vee
l uit-
pikk
en.
Bij
bew
oner
sbes
prek
inge
n le
erlin
-ge
n be
trek
ken.
Bijl
age
2 O
verz
icht
geb
ruik
te m
etho
des
Alle
cas
uïst
iek
is n
a te
leze
n op
ww
w.z
orge
thie
k.nl
ond
er c
asus
sen,
zie
arc
hief
26
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 3
- 1
8-01
-200
2
Them
a: H
et o
pkom
envo
or e
en c
olle
ga b
ijro
oste
rwijz
igin
g.
Verz
orge
nde
die
vaak
inva
lt, w
ordt
gev
raag
d na
nach
tdie
nste
n ee
rder
teru
g te
kom
en v
an v
rije
dage
n. C
olle
ga z
egt
tege
n le
idin
ggev
ende
:K
an d
at n
iet a
nder
sop
gelo
st w
orde
n?
Cas
us 4
- 1
5-02
-200
2
Them
a: V
oogd
ij
Mei
sje
van
14 ja
ar b
eval
ten
wat
er
daar
na o
ver
het
kind
je w
ordt
bes
list.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
1. M
ag je
opk
omen
voo
r ee
nco
llega
? W
aaro
m w
el, w
aaro
mni
et?
2. M
oet j
e he
t toe
late
n da
t een
leid
ingg
even
de g
ebru
ik m
aakt
van
de g
oedh
eid
van
een
colle
ga?
3. W
at is
hie
r m
oree
l gez
ien
deju
iste
hou
ding
?4.
Wel
ke w
aard
en z
ijn h
ier
in h
etge
ding
?
Fase
mod
el v
oor
ethi
sche
besl
uitv
orm
ing,
vol
gens
Hou
tlos
ser
en T
erw
olde
.Fa
se 1
, het
pro
blee
m id
entif
icer
en.
Fase
2, h
et p
robl
eem
ana
lyse
ren.
Fase
3, b
eslu
iten
ontw
ikke
len.
Fase
4, e
en k
euze
mak
en.
Aan
gevu
ld m
et k
ijken
van
uit a
llebe
trok
kene
n ➔
geef
t bre
der
beel
d.
Sam
enva
ttin
g
Rui
mte
kri
jgen
om
ove
r ee
n vr
aag
na te
den
ken.
Ope
n vr
agen
ste
llen.
Opk
omen
voo
r ee
n an
der
mag
, het
gaa
t om
de
man
ier
waa
rop
en o
m d
e om
stan
digh
eden
.W
anne
er k
om je
nie
t mee
r vo
or e
en c
olle
ga o
p?H
oe a
sser
tief m
ag je
zijn
?Er
zijn
gre
nzen
aan
wat
je la
at g
ebeu
ren.
De
ande
r st
eune
n in
ass
ertie
f zijn
.R
uim
te g
even
/nem
en o
m m
et a
nder
e op
loss
inge
nte
kom
en.
Gee
n m
orel
e dr
uk o
p an
der
legg
en.
In te
am v
oorl
egge
n en
er
sam
en u
it ko
men
.M
ate
van
vera
ntw
oord
elijk
voe
len
Ove
rdon
derd
doo
r on
gew
one
situ
atie
.N
iet t
oege
kom
en a
an k
ritis
ch n
aden
ken
over
prof
essi
onee
l han
dele
n.Zo
rgvu
ldig
heid
en
zorg
zaam
heid
naa
r m
eisj
e va
n 14
is u
itgan
gspu
nt; d
it ni
et o
nder
gesc
hikt
mak
en a
anop
tred
en v
an a
utor
iteit.
Rol
afd
elin
gsho
ofd
kriti
sch
bezi
en.
Nap
rate
n ov
er w
at ie
dere
en h
ierv
an g
elee
rd h
eeft
en d
elen
met
elk
aar.
Klin
isch
e le
s ov
er v
eran
twoo
rdel
ijkhe
den
voor
kind
je o
nder
toez
icht
.P
roce
dure
s la
ten
uitle
ggen
doo
r vo
ogdi
j- o
fpl
eegz
orgo
rgan
isat
ie.
Pro
toco
l mak
en v
oor
oude
rs o
nder
toez
icht
.In
terc
olle
gial
e to
etsi
ng.
Onv
oldo
ende
aan
dach
t voo
r et
hisc
he a
spec
ten
opde
afd
elin
g.
Eval
uati
e
Je h
ebt
een
goed
e ho
udin
gge
vond
en a
ls je
ach
tera
f naa
r al
lebe
trok
kene
n ee
n go
ed g
evoe
l heb
t.O
pbou
w b
espr
ekin
g is
eer
st v
rij
reag
eren
, dan
eni
ge s
truc
tuur
.H
ier
op e
en a
nder
niv
eau
besp
roke
nda
n op
afd
elin
g.Ev
enw
icht
tijd
heb
ben
↔oe
verl
oos
bezi
g bl
ijven
.M
eer
onts
pann
en z
onde
rac
hter
gron
dgro
ep?
Er w
ordt
ope
n, v
anui
t he
t ha
rt o
pel
kaar
ger
eage
erd.
G
erus
t ge
voel
om
zel
f cas
us in
tebr
enge
n.Te
wei
nig
geke
ken
vanu
itcl
uste
rhoo
fd.
Gee
n be
roep
scod
e ge
brui
kt ➔
jam
mer
Waa
rom
zo
late
n le
iden
doo
rtij
dsdr
uk?
Fase
mod
el g
eeft
eni
ge h
ouva
st,
stru
ctuu
r.C
asus
op
papi
er is
fijn
; tijd
om
ove
rna
te d
enke
n.R
egel
s vo
or h
et o
psch
rijv
en v
an e
enca
sus
zijn
gew
enst
.
27
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 5
- 1
5-03
-200
2
Them
a:Ve
rmaa
tsch
appe
lijki
ngva
n de
zor
g.
Vers
tand
elijk
geha
ndic
apte
Pie
t wor
dt,
na 2
7 ja
ar w
onen
in e
enin
stel
ling,
ove
rgep
laat
stna
ar w
onin
g in
de
wijk
.D
aar
lijkt
hij
volle
dig
ontr
egel
d te
rak
en. I
s di
tee
n vo
orui
tgan
g vo
orP
iet?
Cas
us 6
- 1
9-04
-200
2
Them
a: In
timid
atie
Clië
nt b
ij am
bula
nte
GG
Zei
st a
ltijd
dir
ect a
anda
cht
door
vee
l sta
mpi
j te
mak
en e
n dr
eigi
ngen
teui
ten.
Hij
kom
t zee
rre
gelm
atig
bin
nen
valle
n.W
aar
ligt
de g
rens
?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Bes
prek
ing
volg
ens
de a
naly
tisc
hem
etho
deA
an d
e ha
nd v
an d
e vo
lgen
de 4
prin
cipe
s va
n de
gen
eesk
unde
kijk
en w
e na
ar d
eze
casu
s; w
atbe
teke
nt in
dit
geva
l:1.
Wel
doe
n, g
oed
doen
2. R
espe
ct v
oor
auto
nom
ie
3. N
iet s
chad
en4.
Rec
htva
ardi
ghei
dD
aarn
a ki
jken
we
of d
e vr
agen
van
de c
asus
inbr
engs
ter
bean
twoo
rdzi
jn.
Cas
e-m
etho
de, d
eze
omva
t 7st
appe
n:1.
Wat
is h
et m
orel
e ke
rnpr
oble
em?
2. W
ie z
ijn d
e be
trok
kene
n?3.
Wie
is/z
ijn m
oree
l aan
spre
ekba
ar4.
Wel
ke in
form
atie
heb
ik n
odig
? 5.
Wel
ke a
rgum
ente
n ku
nnen
wor
den
aang
evoe
rd?
6. W
at is
mijn
con
clus
ie?
7. H
oe v
oel i
k m
ij nu
?
Sam
enva
ttin
g
Ove
rpla
atsi
ng g
ebeu
rde
n.a.
v. b
elei
d ni
et v
anui
t de
keuz
e w
at is
goe
d vo
or d
eze
clië
nt. H
ulpv
erle
ners
die
clië
nt g
oed
kenn
en b
etre
kken
bij
wat
het
bes
teis
en
hoe
dat t
e be
reik
en. N
u va
lt a
lleen
uitv
oeri
ngte
bes
prek
en, n
iet d
e be
slis
sing
zel
f.W
el d
oen
is s
truc
tuur
en
besc
herm
ing
bied
en b
ijde
ze p
erso
on. Z
orgv
ersc
hral
ing
voor
clië
nt e
nui
thol
ling
van
het b
eroe
p; W
BG
O, B
IG e
nbe
roep
scod
e ge
brui
ken.
Aut
onom
ie is
hie
r ni
et b
etut
teld
wor
den,
maa
r w
elve
iligh
eid
bied
en. I
n de
nie
uwe
omge
ving
isbe
gele
idin
g no
dig
tot a
uton
omie
in d
ie s
ituat
ie.
Wer
ken
aan
wat
is id
eaal
of w
at is
haa
lbaa
r? D
ege
volg
en v
an b
elei
d aa
n de
ord
e st
elle
n be
hoor
tto
t je
bero
epsv
eran
twoo
rdel
ijkhe
id.
Nie
t sch
aden
is k
wal
iteit
van
leve
n ev
en h
oog
houd
en; z
ie v
oorz
ieni
ngen
, vri
j bew
egen
, soc
iale
cont
role
, enz
.R
echt
vaar
digh
eid
bij v
erde
len
van
zorg
; is
deni
euw
e zo
rg r
echt
vaar
dig
voor
Pie
t?
Nie
t tot
zijn
ker
n ku
nnen
doo
rdri
ngen
; gee
nw
ezen
lijk
cont
act m
et h
em h
ebbe
n.Ve
le b
etro
kken
en; g
een
afst
emm
ing
door
ontb
reke
n va
n to
este
mm
ing
daar
voor
.M
oree
l aan
spre
ekba
ar is
elk
e be
trok
kene
, maa
rw
ie is
mor
eel v
eran
twoo
rdel
ijk?
Hoe
erv
aart
hij
het l
even
?W
anne
er z
eg je
en
nu is
het
ove
r? A
ls d
e la
atst
egr
enze
n ov
ersc
hred
en z
ijn?
Het
is n
u ee
nst
ruct
uree
l inc
iden
t.B
esch
erm
ing
team
en
gest
ruct
uree
rde
opva
ng.
Onm
acht
ond
erm
ijnt j
e pr
ofes
sion
ele
aanp
ak; k
anje
dan
nog
goe
d be
zig
zijn
?
Eval
uati
e
Maa
tsch
appe
lijke
vera
ntw
oord
elijk
heid
.G
een
idee
hoe
het
in a
nder
ese
ctor
en is
.Ve
rzor
ging
is m
eer
dan
alle
enha
ndel
inge
n.Ve
rzor
gend
en e
n ve
rple
egku
ndig
enm
oete
n ec
onom
en o
nder
grav
en.
Eige
nwaa
rde
van
Pie
t m
oet
uitg
angs
punt
zijn
; moe
t P
iet
vera
nder
en v
anw
ege
nieu
we
rege
ls?
Goe
d de
ess
entie
van
het
vak
verw
oord
en.
Mor
ele
houd
ing
van
verp
leeg
kund
ige
is d
eugd
zaam
heid
en e
mpa
thie
.Va
nuit
barm
hart
ighe
id n
aar
clië
ntki
jken
➔ba
art
zorg
en.
Res
pect
voo
r be
roep
sbeo
efen
aren
en in
tegr
iteit
van
het
bero
ep.
Mee
r pu
blic
iteit
over
prak
tijkv
erha
len
is n
odig
.
Mee
r op
en v
oor
prob
lem
atie
k in
ande
re s
ecto
ren;
ver
bree
dt je
blik
➔m
eer
begr
ip.
Verh
aal d
elen
met
elk
aar
isw
ezen
lijk.
Mee
r m
et d
eze
aspe
cten
van
het
wer
k be
zig.
In d
e ca
sem
etho
de k
omt
vraa
g na
arin
form
atie
laat
; and
ere
volg
orde
van
punt
en g
ewen
st.
Min
der
grip
op
besp
reki
ng k
omt
dat
door
met
hode
, doo
r ca
sus
of d
oor
bege
leid
ing?
28
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 7
- 1
7-05
-200
2
Them
a: T
huis
zorg
aan
dem
ente
mev
rouw
Mev
rouw
is d
emen
t en
kan
zelf
gee
n hu
lpvr
aag
form
uler
en. M
an v
indt
hulp
eig
enlij
k ni
et n
odig
.W
at k
an je
ber
eike
n in
deze
situ
atie
?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Aan
gepa
st e
this
ch r
efle
ctie
mod
elom
te k
omen
tot w
at is
hie
r he
tgo
ede
hand
elen
.W
at v
ond
jij g
oede
zor
g hi
er?
Wat
von
d de
clië
nt d
at e
r be
hoor
dete
geb
eure
n?
Wat
wer
d er
ber
oeps
mat
ig v
an je
verw
acht
?W
at v
onde
n de
col
lega
's d
at e
rbe
hoor
de te
geb
eure
n?W
at w
ordt
er
in jo
uw o
rgan
isat
ie a
lsgo
ed h
ande
len
besc
houw
d?Ee
n af
weg
ing
mak
en tu
ssen
het
mor
ele
appè
l, de
zor
gvra
ag e
n je
eige
n pr
ofes
sion
alite
it om
het
goe
deha
ndel
en te
vin
den.
Op
wel
ke w
aard
en w
as jo
uwha
ndel
en g
ebas
eerd
? W
elke
waa
rden
war
en v
oor
jou
het
uitg
angs
punt
in d
eze
situ
atie
?O
p w
elke
waa
rden
zijn
de
oplo
ssin
gsm
ogel
ijkhe
den
geba
seer
d?M
aak
een
defin
itiev
e ke
uze
door
de
waa
rden
te v
erge
lijke
n.
Sam
enva
ttin
g
Het
gev
oel d
at e
r ie
ts n
iet k
lopt
; ste
l je
dat
aan
deor
de a
ls e
r ka
ns is
op
het v
erbr
eken
van
de
rela
tie?
Kan
je o
ok n
iks
mee
r do
en v
oor
mev
rouw
. M
oree
l app
èl is
haa
r be
sche
rmen
en
hem
hel
pen
bij z
ijn m
acht
eloo
shei
d.H
ier
voel
de w
ijkve
rple
egku
ndig
e zi
ch e
rgge
conf
ront
eerd
met
eig
en n
orm
en e
n w
aard
en. E
nw
at a
ls h
ulpv
rage
r er
and
ers
mee
om
wil
gaan
?H
oe v
er g
aat b
epal
ing
van
echt
geno
ot a
ls h
etne
gatie
f wer
kt v
oor
part
ner?
Gee
n oo
rzaa
k aa
npak
ken,
maa
r ge
volg
enbi
jste
llen.
M
evro
uw s
telt
gee
n hu
lpvr
aag;
opl
ette
n da
tm
evro
uw n
iet g
esch
aad
wor
dt.
Zelf
zorg
teko
rten
opv
ange
n en
vei
lighe
id b
iede
n.D
raag
lijk
mak
en v
an d
e si
tuat
ie.
Wel
con
tact
opg
ebou
wd,
van
daar
uit
mee
denk
enov
er to
ekom
st.
Stap
je v
oor
stap
je d
e w
eg g
aan
en s
teed
s op
hoed
e bl
ijven
voo
r be
ider
bel
ange
n.In
waa
rde
late
n va
n al
le b
etro
kken
en, z
onde
r ov
erel
kaar
s gr
enze
n te
gaa
n.Zo
eken
naa
r, m
aar
ook
zien
van
eig
en k
rach
t.Je
eig
en g
evoe
l ser
ieus
nem
en.
Eval
uati
e
Pre
ttig
om
te h
oren
hoe
and
eren
en
tege
naan
kijk
en; v
oeld
e m
ij vr
ij om
alle
s te
bes
prek
en.
Men
selij
ke b
enad
erin
g st
aat
hier
voor
op.
Com
plex
e ca
sus,
goe
d do
orge
spit.
Mee
r in
zich
t vo
or in
tram
ural
em
ense
n; n
u be
grip
waa
rom
er
'zol
ang
is d
oorg
emod
derd
'.Je
heb
t zo
veel
te b
iede
n, m
aar
som
s ka
n je
toch
zo
wei
nig.
Schr
ijnen
d!Zo
rgvu
ldig
heid
sto
nd c
entr
aal.
Met
hode
ges
chik
t vo
or d
eze
casu
s?So
ms
geku
nste
ld n
aar
de v
rage
nge
keke
n.M
oeili
jk o
m v
rage
n va
nin
bren
g(st
)er
te h
ebbe
n na
ast
vrag
en v
an d
e m
etho
de.
29
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 8
- 2
1-06
-200
2
Them
a: N
iet
Rea
nim
atie
bele
id ti
jden
see
n op
erat
ie.
Tijd
ens
de o
pera
tie g
aat
de h
artf
requ
entie
ste
rkac
hter
uit.
Er is
voo
rm
evro
uw e
en N
iet
Rea
nim
atie
bele
idaf
gesp
roke
n. V
alt d
eze
situ
atie
ond
er d
at N
Rbe
leid
?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Nijm
eegs
e m
etho
de1.
Pro
beer
het
mor
ele
prob
leem
zo
goed
mog
elijk
te v
erw
oord
en.
2. P
oog
een
volle
dig
inzi
cht t
ekr
ijgen
.3.
Wel
ke w
aard
en e
n no
rmen
zijn
inhe
t ged
ing?
4. P
robe
er e
en a
fgew
ogen
bes
luit
tene
men
. La
ter
toeg
evoe
gd a
ls w
aard
evol
leaf
slui
ting:
Ben
oem
tot s
lot h
oe je
je v
oelt
bij
deze
opl
ossi
ng.
Sam
enva
ttin
g
Hou
d ik
mij
aan
niet
rea
nim
eren
als
er
com
plic
atie
s on
tsta
an d
oor
de a
nest
hesi
e?
Hoe
te h
ande
len
als
t.g.v
. mijn
ingr
ijpen
een
cri
sis
onts
taat
? Is
dat
cor
rect
ie v
an h
et e
igen
han
dele
nof
NR
? A
fspr
aak
was
bij
twijf
el a
nest
hesi
stw
aars
chuw
en.
Vera
ntw
oord
om
gaan
met
de
rege
ls, m
aar
prof
essi
onal
iteit
gaat
alt
ijd b
oven
reg
els.
Mag
ik b
eslis
sen
over
het
ein
de v
an h
et le
ven
van
deze
mev
rouw
tijd
ens
de o
pera
tie?
Per
soon
lijke
over
tuig
ing
vers
us d
e pr
ofes
sion
ele
houd
ing;
den
kik
dat
het
bet
er is
voo
r de
ze m
evro
uw a
ls z
ij nu
over
lijdt
?K
wal
iteit
van
leve
n w
ordt
vaa
k do
or a
nder
enbe
paal
d. H
opel
ijk b
eslis
sen
de ju
iste
men
sen,
nl.
zij d
ie d
oor
reco
nstr
uctie
van
het
leve
nsve
rhaa
lva
n m
evro
uw v
anui
t haa
r w
aard
en e
n no
rmen
kunn
en d
enke
n.
Ach
tera
f ble
ef h
et g
evoe
l had
nie
t ing
rijp
en b
eter
gew
eest
voo
r de
ze m
evro
uw?
Bes
lissi
ng o
p zo
'nkl
ein
mom
ent h
eeft
gro
te im
pact
.
Eval
uati
e
Met
hode
ein
digt
met
een
afge
wog
en b
eslu
it ne
men
; bet
er te
prat
en o
ver
wat
doe
je, w
at z
ou je
will
en d
oen
en w
at h
eb je
ged
aan.
Inbr
eng
kern
groe
pled
en is
min
der
als
acht
ergr
ondg
roep
erb
ij is
;ke
rngr
oepl
eden
voe
len
zich
een
beet
je g
erem
d. A
nder
e w
erkv
orm
enha
nter
en?
Ach
terg
rond
groe
p m
eer
obse
rver
ende
rol
?P
roje
ctle
ider
wer
kt d
it ve
rder
uit.
30
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 9
- 1
9-07
-200
2
Them
a: T
erm
inal
e zo
rgbi
j allo
chto
ne v
rouw
.
Mev
rouw
hee
ft z
org
voor
geïn
fect
eerd
e w
onde
n na
bors
tam
puta
tie n
odig
. Ze
raak
t in
een
term
inal
efa
se. H
ier
wor
dt n
iet o
ver
gesp
roke
n. M
evro
uww
ordt
vee
l alle
en g
elat
en.
Wijk
verp
leeg
kund
ige
vraa
gt z
ich
af o
f mev
rouw
wel
goe
de z
org
krijg
t.
Cas
us 1
0 -
16-0
8-20
02
Them
a: R
elat
ie F
WG
3.0
en h
et v
erpl
icht
vol
gen
van
een
ople
idin
g.
Verz
orge
nde
had
door
prak
tijke
rvar
ing
mee
rbe
kwaa
mhe
den
dan
bevo
egdh
eden
.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Ethi
sch
refl
ecti
emod
el1.
Wat
von
d jij
in d
eze
situ
atie
het
goed
e om
te d
oen?
2. W
aren
er
mee
rder
em
ogel
ijkhe
den?
3.
Wat
wild
e de
clië
nt d
at e
rge
beur
de v
olge
ns jo
u?
4. W
at w
as h
et a
ande
el v
an d
ena
aste
n?5.
Wat
wer
d er
ber
oeps
mat
ig v
an je
verw
acht
?6.
Wat
von
den
de c
olle
ga's
dat
er
beho
orde
te g
ebeu
ren?
7. W
at w
ordt
er
in jo
uw o
rgan
isat
ieal
s go
ed h
ande
len
besc
houw
d?W
elke
gro
te li
jnen
wor
den
er d
anzi
chtb
aar?
Wel
ke in
zich
ten
leve
rt d
it op
?B
ekijk
wel
ke r
icht
inge
n di
t aan
geef
tvo
or m
ogel
ijke
oplo
ssin
g(en
)?
Bes
prek
ing
volg
ens
3 vr
agen
:W
at is
het
hoo
gste
goe
d in
dez
esi
tuat
ie?
Wat
beh
oort
hie
r te
geb
eure
n?W
elke
act
ivite
iten
moe
ten
er d
anon
dern
omen
wor
den?
Daa
rna
besp
reke
n:W
at is
nu
het a
ntw
oord
op
devr
agen
van
cas
usin
bren
gste
r?
Sam
enva
ttin
g
In a
nder
e cu
ltur
en w
il m
en n
iet z
o ve
elbe
spre
ekba
ar m
aken
en
onde
r og
en z
ien
als
inon
ze c
ultu
ur. D
aarn
aast
was
er
de ta
alba
rrië
re,
waa
rdoo
r er
vee
l in
de lu
cht b
leef
han
gen.
Is d
itee
n pr
oble
em v
oor
mev
rouw
of v
oor
dew
ijkve
rple
egku
ndig
e?Er
was
wel
goe
d no
n-ve
rbaa
l con
tact
; dat
gee
ftm
eer
mog
elijk
hede
n an
dere
sig
nale
n op
tepi
kken
. Dat
kan
ook
zee
r pr
ofes
sion
eel z
ijn. D
evr
aag
kwam
op
hoe
waa
rdev
ol is
het
besp
reek
baar
mak
en?
Het
moe
ilijk
e co
ntac
t gol
d m
eer
voor
het
gez
inda
n vo
or m
evro
uw, d
aar
er w
eini
g no
n-ve
rbaa
lco
ntac
t was
met
de
over
ige
gezi
nsle
den.
Het
alle
en la
ten
van
een
mev
rouw
in d
est
erve
nsfa
se v
ond
de w
ijkve
rple
egku
ndig
e er
gm
oeili
jk. D
ie c
ultu
ur z
iet h
et a
ls e
envo
orbe
reid
ing
op h
et a
fsch
eid;
het
losl
aten
. Het
was
de
kuns
t om
de
men
sen
de r
uim
te te
gev
enhe
t op
hun
eige
n m
anie
r te
doe
n. Z
oeke
n na
arzo
rg b
iede
n di
e de
men
sen
acce
pter
en e
n w
aar
dew
ijkve
rple
egku
ndig
e zi
ch g
oed
bij v
oeld
e.
Verz
orge
nde
is b
ekw
aam
, maa
r ni
et b
evoe
gd. H
oew
ordt
ken
nis
uit e
rvar
ing
gew
aard
eerd
t.o.
v.ke
nnis
uit
theo
rie?
Wel
ke a
spec
ten
weg
en m
ee b
ijhe
t waa
rder
en v
an ie
man
ds w
erk?
Ver
zorg
ende
iser
g ge
liefd
bij
clië
nten
en
colle
ga's
. Doe
t he
t w
erk
met
har
t en
ziel
, ove
rzie
t ler
en n
iet.
Het
hoo
gste
goe
d is
ope
n en
eer
lijk
prat
en o
ver
knel
punt
en, o
.a. v
eran
twoo
rdel
ijkhe
id.
Er m
ag v
erw
acht
wor
den
dat v
erzo
rgen
de b
ij bl
ijft
in h
et v
ak, n
iet g
edw
onge
n to
t opl
eidi
ng.
Wer
kgev
er m
oet m
edew
erke
r in
waa
rde
late
n,ni
et o
nder
dru
k ze
tten
.
Eval
uati
e
Er is
vee
l gez
egd.
Er
zat
te w
eini
gst
ruct
uur
in; v
eel v
oorb
eeld
en v
anbu
itena
f.M
etho
de is
nie
t aa
ngeh
oude
n.C
asus
besc
hrijv
ing
aanv
ulle
n m
etho
e ve
rple
egku
ndig
e er
zel
f in
staa
t.Va
naf n
u vi
nd e
en te
lefo
nisc
hvo
orge
spre
k pl
aats
met
de
inbr
enge
r va
n de
cas
us. D
aari
nw
ordt
bes
prok
en w
at e
n ho
e he
taa
n de
ord
e m
oet
kom
en. D
ees
sent
ie p
robe
ren
te v
ange
n in
dat
over
leg.
Bei
den
hebb
en d
andu
idel
ijk w
at je
met
de
casu
s w
ilbe
reik
en.
Het
is b
elan
grijk
dat
de
groe
pvo
ldoe
nde
disc
iplin
e ne
emt
om d
ebe
spre
ekm
etho
de te
vol
gen.
Een
leer
punt
hie
rbij
is d
at g
oed
beke
ken
moe
t w
orde
n of
de
met
hode
bij
het
onde
rwer
p/de
cas
us p
ast.
De
esse
ntie
van
de
casu
s is
aan
de
orde
gew
eest
. Ied
eree
n za
t sn
el in
het v
erha
al e
n he
t w
as d
uide
lijk
waa
r he
t om
gin
g.D
e m
anie
r va
n be
spre
ken,
aan
de
hand
van
de
stap
pen
en h
etbe
noem
en v
an h
et h
oogs
te g
oed
spra
k de
aan
wez
igen
erg
aan
. Het
dwin
gt to
t ni
et te
veel
af t
e dw
alen
.D
e op
bouw
van
de
besp
reki
ng w
aslo
gisc
h, m
ede
door
een
goe
devo
orbe
reid
ing.
31
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
1 -
04-1
0-20
02
Them
a: R
eval
idat
ie
Na
een
CVA
is h
etm
oeili
jk m
enee
r te
begr
ijpen
. Ga
je a
f op
wat
de fa
mili
e ze
gt?
Wat
bete
kent
het
als
doo
ran
dere
n vo
or m
enee
rin
gevu
ld w
ordt
wat
hij
wel
zal
will
en o
fbe
doel
en?
Cas
us 1
2 -
15-1
1-20
02
Them
a: A
siel
bele
id
Am
bula
nte
GG
Z w
ordt
een
beoo
rdel
ing
gevr
aagd
van
een
tota
alni
et a
ansp
reek
bare
,ve
rkra
mpt
e m
enee
r.O
ntst
aan
na m
eded
elin
gda
t het
gez
in o
ver
drie
dage
n w
ordt
uitg
ezet
.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Mod
el v
oor
ethi
sch
pers
pect
ief:
1. H
et s
telle
n va
n de
eth
isch
e vr
aag.
• H
et h
oogs
te g
oed.
• B
ehor
en.
• H
ande
len.
2. V
erza
mel
en v
an b
elan
grijk
efe
iten.
3. B
eant
woo
rden
van
de
ethi
sche
vraa
g.4.
Het
pla
atse
n va
n he
t eth
isch
ean
twoo
rd in
een
leve
nsbe
scho
uwel
ijk k
ader
.5.
De
conc
rete
han
delin
gen
aang
even
die
bij
het e
this
che
antw
oord
hor
en.
6. E
valu
eer
de v
oorg
aand
e st
appe
n.
Bes
prek
en v
an 3
vra
gen:
1. W
at is
hie
r de
min
imal
e zo
rg d
iege
geve
n m
oet w
orde
n en
wat
zou
de o
ptim
ale
zorg
inho
uden
?2.
Waa
r lo
opt d
e hu
lpve
rlen
erte
gena
an e
n w
at k
an h
ijda
arm
ee?
3. W
aaro
m z
ou je
dez
e ca
sus
besp
reke
n al
s je
het
idee
heb
t da
tje
er
toch
nie
ts a
an k
an d
oen?
4.
Zijn
de
vrag
en v
an d
e ca
sus
bean
twoo
rd?
Sam
enva
ttin
g
Mag
je v
oor
een
ande
r de
nken
? D
e fa
mili
e en
zorg
verl
ener
s vu
llen
voor
men
eer
in; h
ierb
ij is
zorg
vuld
ighe
id e
n vo
orzi
chtig
heid
geb
oden
. Hoe
inte
leve
n al
s m
enee
r qu
a ka
rakt
er v
eran
derd
is?
Erzi
jn tw
ee p
roce
ssen
, die
van
men
eer
en d
ie v
an d
efa
mili
e. P
rim
aire
doe
l blij
ft d
e pa
tiënt
, fam
ilie
krijg
t ook
beg
elei
ding
.M
aak
zo g
oed
mog
elijk
con
tact
om
toek
omst
plan
nen
stap
sgew
ijs d
uide
lijk
te m
aken
.R
uim
te n
odig
voo
r ie
ders
rea
ctie
. Op
inte
gere
wijz
e pr
ober
en in
te le
ven
in d
e an
der,
van
uit
vers
chill
ende
bet
rokk
enen
. Pro
beer
te b
egri
jpen
wat
de
ande
r te
rugg
eeft
.N
ieuw
zin
geve
nd k
ader
zoe
ken
nu a
uton
omie
hee
lan
ders
inge
vuld
moe
t wor
den.
Pro
beer
de
ande
rin
zijn
kra
cht t
e la
ten
kom
en. B
elan
grijk
om
tezi
en v
anui
t wel
ke b
etro
kken
heid
elk
fam
iliel
id e
nel
ke z
orgv
erle
ner
invl
oed
uito
efen
en.
Je z
iet e
en v
an a
ngst
ver
kram
pte
men
eer,
die
zic
hvo
lledi
g af
gesl
oten
hee
ft. S
ituat
ie g
eeft
vee
lon
mac
htge
voel
ens
bij z
orgv
erle
ners
; dez
e w
erde
nop
zij g
ezet
.M
inim
ale
zorg
is h
et v
erha
al a
anho
ren
en m
edi-
cijn
en a
chte
r la
ten.
Men
eer
en h
et g
ezin
vra
gen
hulp
bij
het u
it ev
enw
icht
zijn
van
de
draa
gkra
cht
en d
raag
last
. Opt
imal
e zo
rg b
esta
at u
it co
ntac
tm
aken
en
help
en h
et tr
aum
a te
ver
wer
ken.
Bij
toel
atin
g in
ons
land
al d
enke
n aa
n:•
Wat
bet
eken
t dit
alle
maa
l voo
r de
ze m
ense
n?In
leve
n in
hun
situ
atie
.•
Beg
in m
aken
met
ver
wer
ken.
• Te
rugg
aan
besp
reek
baar
mak
en; b
egel
eide
n to
tin
het
thui
slan
d.O
nmac
htge
voel
ens
dele
n m
et c
olle
ga's
. Bet
ere
nazo
rg v
oor
verp
leeg
kund
igen
om
te v
entil
eren
en
verw
erke
n, a
nder
s gr
oter
e ka
ns o
p af
stom
pen
enop
bran
den.
Eval
uati
e
Leuk
om
de
casu
s hi
er b
espr
oken
te h
ebbe
n; g
eeft
and
ere
inva
lsho
eken
.G
oed
om z
o ba
saal
met
het
wer
kbe
zig
te z
ijn.
Nu
real
isee
r je
je w
eer
hoev
eel j
ein
vult
voo
r de
and
er.
Goe
de s
truc
tuur
van
de
besp
reki
ng;
de m
etho
de h
aalt
hee
l goe
d he
tet
hisc
he a
spec
t na
ar b
oven
.Je
kun
t he
t ve
el b
rede
r tr
ekke
n.
Indr
ukw
ekke
nde
casu
s; w
e he
bben
alle
maa
l hee
l erg
inte
nsm
eege
daan
, zee
r be
trok
ken.
Vraa
g 1
en 3
zek
er v
oldo
ende
aan
de o
rde
gew
eest
. Vra
ag 2
min
der.
Idea
le s
ituat
ie a
ange
ven;
daa
r ko
nde
cas
usin
bren
ger
niet
s m
ee.
Hij
ervo
er d
e be
perk
thei
d va
n de
real
iteit
heel
erg
.Er
is t
wijf
el o
f het
ben
oem
en v
anm
inim
ale
en o
ptim
ale
zorg
een
goed
e w
erkw
ijze
is. B
eter
zou
zijn
te b
enoe
men
wat
goe
de e
n w
atfo
ute
zorg
is.
Rel
evan
t is
om
aan
het
ein
d va
n de
casu
ïstie
kbes
prek
ing
te v
rage
n w
atde
bes
prek
ing
voor
gev
olge
n he
eft
voor
het
eig
en w
erk.
32
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
3 -
20-1
2-20
02
Them
a: S
amen
wer
king
met
ver
losk
undi
ge
Wat
doe
je a
ls ji
j vin
dt d
ater
han
dele
nd o
pget
rede
nm
oet w
orde
n en
de
prof
essi
onal
waa
r je
mee
wer
kt v
indt
dat
nie
t?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Bes
prek
en v
olge
ns b
eroe
psco
de:
1. W
elke
eth
isch
e as
pect
en z
itten
erin
?2.
Hel
pt d
e be
roep
scod
e je
om
tew
eten
hoe
je m
et d
ie p
unte
n om
moe
t gaa
n?H
oe z
ou je
dat
in d
e pr
aktij
kaa
npak
ken?
Sam
enva
ttin
g
Wat
te d
oen
als
je g
evoe
l zeg
t dat
het
nie
t go
edga
at, m
aar
vera
ntw
oord
elijk
e pr
ofes
sion
al k
ijkt
eran
ders
tege
naan
? M
orel
e in
tuïti
e ze
gt h
ande
lend
optr
eden
, and
er d
eed
het n
iet.
Verl
osku
ndig
est
elde
kra
amve
rzor
gend
e w
el g
erus
t; d
at h
ielp
niet
. Ver
plic
ht tw
ijfel
te b
espr
eken
. Moe
ilijk
met
cliÎn
t en
leer
ling
erbi
j. M
odus
voo
r zi
en te
vin
den
die
bij j
ou p
ast.
Des
kund
ighe
id o
ntw
ikke
len
om d
itaa
n de
ord
e te
kun
nen
stel
len
waa
r cl
iënt
bij
is.
Goe
d na
prat
en o
ver
vers
chil
van
inzi
cht,
dan
bouw
je e
rvar
ing
en k
enni
s op
. B
eroe
psco
de is
ond
erst
eune
nd n
aar:
• G
renz
en in
ach
t nem
en.
• G
een
hand
elin
gen
buite
n co
mpe
tent
ie.
• B
esch
erm
en z
orgv
rage
r.
Eval
uati
e
Het
was
eve
n do
orbi
jten
om in
een
vree
mde
gro
ep e
en c
asus
in te
bren
gen.
Cas
us is
wel
goe
d ui
t de
verf
gek
omen
, nog
noo
it zo
goe
dbe
spro
ken
volg
ens
haar
. Het
is g
oed
je te
rea
liser
en d
at je
alt
ijd ie
ts a
anee
n co
llega
kun
t vr
agen
, met
of
zond
er c
liënt
erb
ij. J
e m
oet
het
opzo
'n m
anie
r do
en, d
at je
jeze
lf e
rle
kker
bij
voel
t.Fe
edba
ck le
ren
geve
n vi
ndt
Ina
een
goed
idee
. B
eroe
psco
de o
p de
ze m
anie
rge
brui
ken
leve
rt w
at o
p; n
u do
e je
er ie
ts m
ee. D
e be
roep
scod
ege
brui
ken
was
nu
van
toep
assi
ng,
dan
begi
nt h
ij te
leve
n.K
raam
verz
orge
nde
had
eerd
er d
ebe
roep
scod
e zo
goe
d w
illen
ken
nen.
33
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
4 -
24-0
1-20
03
Them
a: M
ante
lzor
g
Mev
rouw
ver
zorg
t haa
rm
an m
et P
arki
nson
.D
eze
heef
t ste
eds
mee
rzo
rg n
odig
. Mev
rouw
houd
t het
nie
t mee
r vo
l.W
anne
er k
ies
je v
oor
het
bela
ng v
an d
e zo
rgvr
ager
en w
anne
er v
oor
het
bela
ng v
an d
em
ante
lzor
ger?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Uitg
angs
punt
en v
an d
e zo
rget
hiek
volg
ens
Joan
Tro
nto:
Vier
ken
mer
ken/
fase
n zi
jn:
1. B
etro
kken
heid
; wer
kelij
kebe
hoef
te z
ien.
2. V
eran
twoo
rdel
ijkhe
id o
p je
nem
envo
or d
eze
beho
efte
.3.
Com
pete
ntie
; wer
kelij
k op
timaa
lgo
ed d
oen.
4. W
eder
keri
ghei
d; z
orgv
rage
r ge
eft
aan
of d
e ju
iste
zor
g ge
bode
n is
.
Sam
enva
ttin
g
Man
telz
orge
r kr
ijgt o
nder
steu
ning
van
coö
rdin
ator
Steu
npun
t Man
telz
org;
dez
e ko
mt s
oms
als
wijk
verp
leeg
kund
ige
voor
men
eer.
Zij h
eeft
vee
lin
form
atie
, lui
ster
t vee
l en
kies
t gee
n pa
rtij.
Men
eer
heef
t ste
eds
mee
r zo
rg n
odig
, wil
deze
het l
iefs
t alle
en v
an z
ijn v
rouw
.M
evro
uw w
il ha
ar v
erha
al k
wijt
en
hulp
bij
min
der
zorg
en, m
eer
de z
org
dele
n.Ve
rzor
gend
e va
n th
uisz
org
zag
nood
van
mev
rouw
en le
gde
cont
act m
et h
et S
teun
punt
. Thu
iszo
rger
vaar
t te
wei
nig
tijd
voor
ond
erst
euni
ngm
ante
lzor
ger.
De
coör
dina
tor
erva
arde
dub
belr
olal
s ka
ns d
e ve
rant
woo
rdel
ijkhe
id g
oed
op z
ich
tene
men
; man
en
vrou
w s
erie
us te
nem
en.
Opt
imaa
l goe
d do
en is
hie
r va
nuit
betr
okke
nhei
dal
s m
ens
de z
org
invu
llen.
Man
telz
orge
r lie
tw
eten
zic
h ze
er g
este
und
te v
oele
n de
eig
engr
enze
n te
bew
aken
.Zo
rg v
oor
man
telz
orge
rs v
ersc
huift
naa
rSt
eunp
unt;
dit
erva
art t
huis
zorg
als
een
vers
chra
ling
van
de z
org.
Eval
uati
e
Veel
gel
eerd
ove
r m
ante
lzor
g. Ik
moe
t ze
lf m
eer
aand
acht
voo
rm
ante
lzor
gers
heb
ben.
Te v
er d
oorg
evoe
rde
func
tiedi
ffer
en-
tiatie
? Ju
ist d
oor
mee
rder
e ro
llen
teve
rvul
len,
kun
je v
ertr
ouw
enop
bouw
en e
n de
ess
entie
van
de
zorg
vraa
g be
grijp
en.
Eers
t wer
den
er k
ritis
che
vrag
enge
stel
d bi
j de
dubb
elro
l en
late
rw
erd
juis
t ge
zegd
dat
het
zo
waa
rdev
ol w
as.
De
wijk
verp
leeg
kund
ige/
coör
dina
tor
ging
'in
func
tie d
e de
ur b
inne
n en
als
men
s er
wee
r ui
t'.
De
casu
s w
as d
uide
lijk,
goe
d te
volg
en.
De
met
hode
wer
d al
s ee
n ha
ndig
hulp
mid
del g
ezie
n. H
et w
as g
oed
dat
er e
en s
tukj
e th
eori
e bi
j zat
; het
was
een
goe
de k
apst
ok v
oor
het
gesp
rek.
Vraa
g 1
en 2
van
de
met
hode
war
enm
eer
effe
ctie
f dan
de
ande
re tw
ee.
34
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
5 -
21-0
2-20
03
Them
a:A
mbu
lanc
ehul
pver
leni
ng
Am
bula
nce
kom
t bij
onge
val w
aar
kind
isaa
nger
eden
terw
ijl h
et o
pde
sto
ep s
peel
de. K
ind
blijk
t ove
rled
en te
zijn
.Ve
rple
egku
ndig
eon
derz
oekt
aut
omob
ilist
en d
enkt
alc
ohol
teru
iken
. Wat
moe
t hij
met
dit v
erm
oede
n?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Eers
t een
stu
kje
theo
rie
door
geno
men
ove
r be
staa
nde
rege
lgev
ing
m.b
.t. o
mga
an m
etbe
roep
sgeh
eim
door
ambu
lanc
eper
sone
el.
Daa
rna
kijk
en w
e w
at d
ebe
roep
scod
e ka
n bi
eden
.
Sam
enva
ttin
g
Dile
mm
a is
de
vera
ntw
oord
elijk
heid
naa
r al
lebe
trok
kene
n; h
et jo
nget
je (w
as h
elaa
s ni
ets
mee
rvo
or te
doe
n), d
e ou
ders
en
de a
utom
obili
st. J
em
ag n
iets
doe
n m
et h
et v
erm
oede
n va
n al
coho
l in
het s
pel;
dat v
alt o
nder
ber
oeps
gehe
im. K
an je
als
verp
leeg
kund
ige
tege
n au
tom
obili
st p
rate
n ov
er je
verm
oede
n? M
issc
hien
nee
mt o
penh
eid
een
hele
last
van
zijn
sch
oude
rs.
Als
per
soon
kle
m tu
ssen
ber
oeps
gehe
im e
nbe
hoef
te a
an e
erlij
khei
d en
rec
htva
ardi
ghei
d. H
etm
aakt
ver
schi
l dat
ver
plee
gkun
dige
zel
f kin
dere
nha
d in
die
leef
tijd
en d
at h
et o
ngev
al o
p de
sto
eppl
aats
von
d ➔
gaf e
xtra
ste
rke
emot
ione
le r
eact
ie.
Verp
leeg
kund
ige
was
op
zijn
hoe
de v
oor
onre
chtm
atig
ver
kreg
en b
ewijs
. Gew
eten
snoo
d is
hoge
r al
s he
t nie
t ont
dekt
wor
dt d
oor
polit
ie. M
oet
je je
zelf
ond
erge
schi
kt m
aken
aan
bero
epsg
ehei
m?
Als
per
soon
wee
r ga
at r
ijden
dan
eerd
er d
e ne
igin
g he
t te
zegg
en. W
ie w
eet
bren
gthi
j nog
mee
r sc
hade
toe.
Opv
ang
ambu
lanc
eper
sone
el g
oed
rege
len.
Mee
rsa
men
wer
king
met
pol
itie
en b
rand
wee
r is
gew
enst
.
Eval
uati
e
Goe
de b
espr
ekin
g w
aard
oor
bero
epsb
lindh
eid
wor
dt v
oork
omen
. Ve
el m
eer
kant
en a
an d
e ca
sus
dan
geda
cht;
voo
ral j
urid
isch
tech
nisc
h.
Dat
je d
e po
litie
nie
t m
agin
form
eren
was
onb
eken
d; e
r w
erd
juis
t ge
dach
t da
t he
t al
tijd
gebe
urde
, maa
r hi
er z
it ju
ist e
engr
oot
dile
mm
a. H
et w
erke
lijke
dile
mm
a is
goe
d aa
n de
ord
ege
kom
en.
De
theo
rie
over
wet
telij
kere
gelin
gen
bood
een
ste
rk k
ader
voor
de
besp
reki
ng e
n he
eft
geho
lpen
om
juri
disc
he d
iscu
ssie
sui
t te
slu
iten.
De
bero
epsc
ode
leek
nie
t zo
veel
tebi
eden
bij
het
omga
an m
et h
etdi
lem
ma,
maa
r sc
hiep
vee
ldu
idel
ijkhe
id o
ver
het
sign
aler
enva
n de
ze b
eroe
pspr
oble
men
.M
eer
onde
rlin
g ov
erle
g no
dig
tuss
en a
mbu
lanc
eper
sone
el; m
eer
echt
in g
espr
ek g
aan
met
elk
aar
nade
hul
pver
leni
ng, n
iet
alle
en o
ver
het t
echn
isch
han
dele
n. D
iscu
ssie
is n
odig
om
sch
erp
te b
lijve
n en
om
elka
ar te
ste
unen
.
35
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
6 -
21-0
3-20
03
Them
a: D
aar
sta
je d
anal
s le
erlin
g.
Onv
erw
acht
s de
vera
ntw
oord
ing
voor
de
hele
afd
elin
g kr
ijgen
,te
rwijl
je d
aar
nog
niet
aan
toe
bent
.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Met
hode
van
bes
prek
en:
1. W
e ki
jken
naa
r de
ze c
asus
m.b
.v.
3 m
odel
len
vanu
it d
e m
edis
che
ethi
ek.
2. K
an d
e be
roep
scod
e on
sha
ndva
ten
bied
en?
3. W
at is
hie
r he
t goe
de h
ande
len?
Wat
zou
hie
r he
t hoo
gste
goe
dzi
jn?
4. N
agaa
n of
dez
e be
spre
king
ons
zake
n ge
leer
d he
eft v
oor
een
volg
ende
kee
r.
Sam
enva
ttin
g
Ond
er d
wan
g kr
eeg
leer
ling
mee
r ve
rant
woo
rdin
gda
n w
aar
hij v
oor
opge
leid
was
. Hij
twijf
elde
of h
ijde
hel
e af
delin
g ko
n ov
erzi
en, m
aar
durf
de n
iet
tew
eige
ren.
Lei
ding
geve
nde
nam
alle
enor
gani
sato
risc
he v
eran
twoo
rdel
ijkhe
id, n
iet
dezo
rgin
houd
elijk
e. D
eze
maa
kte
de p
adag
ogis
che
opdr
acht
de
leer
ling
te b
esch
erm
en n
iet
waa
r.A
chte
raf e
en c
ompl
imen
t gek
rege
n, m
aar
zijn
twijf
el w
erd
niet
ser
ieus
gen
omen
.Zo
rgvr
ager
s he
bben
rec
ht o
p be
voeg
d pe
rson
eel.
Er o
ntst
ond
een
verb
ond
tuss
en le
erlin
g en
zorg
vrag
ers,
dez
e hi
elpe
n he
el g
oed
mee
. Dit
gaf
wed
erzi
jds
vers
chul
digd
zijn
; dit
hoor
t ni
et in
prof
essi
onel
e zo
rg.
Hij
had
zich
kun
nen
bero
epen
op
bero
epsc
ode
door
dat:
• le
erlin
g on
vold
oend
e de
skun
dig
was
om
adeq
uate
zor
g te
bie
den,
•
scha
de b
erok
kene
n m
ogel
ijk w
as,
• on
vold
oend
e vo
orw
aard
en v
oor
goed
e zo
rg d
oor
orga
nisa
tie g
esch
apen
war
en,
Ach
tera
f bie
dt b
eroe
psco
de s
teun
bij
het
sign
alen
door
geve
n.Ve
rbre
ding
zoe
ken
door
het
nie
t jou
w p
robl
eem
tela
ten
mak
en, m
aar
tot e
en g
ezam
enlij
k pr
oble
em.
Tim
e-ou
t vra
gen.
Eval
uati
e
Pre
ttig
en
zinv
ol o
m d
eze
besp
reki
ng m
ee te
mak
en. E
rko
men
nog
reg
elm
atig
situ
atie
svo
or w
aari
n de
pos
itie
van
dele
erlin
g zw
ak is
. B
ewon
deri
ng v
oor
de s
tapp
en (n
aar
OR
en
leer
linge
nraa
d) d
ie R
onal
dze
tte
na h
et v
oorv
al. H
ij he
eft
acht
eraf
goe
d vo
or z
ichz
elf g
ezor
gd.
Hij
wee
t nu
de
weg
en
wijs
t di
e oo
kaa
n an
dere
n.M
etho
de w
as o
pen
en v
erfr
isse
nd;
leuk
3 a
part
e m
odel
len.
Je le
ert v
eel v
an m
et e
lkaa
r pr
aten
over
één
bep
aald
e si
tuat
ie, z
eker
als
er e
en s
tukj
e th
eori
e bi
jge
ïnte
gree
rd is
. In
leer
situ
atie
s zo
uhe
t ee
n m
eerw
aard
e he
bben
als
een
casu
sbes
prek
ing
plaa
ts v
indt
aan
de h
and
van
een
stuk
je t
heor
ie.
Dit
maa
kt d
at d
e be
spre
king
hee
lco
ncre
et b
lijft
; het
ove
rstij
gt d
at e
nevo
orbe
eld.
36
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
7 -
25-0
4-20
03
Them
a: E
this
che
dile
mm
a's
in h
etge
vang
enis
wez
en.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Bes
prek
en v
an 3
vra
gen:
1. H
oe g
a je
om
met
bero
epsg
ehei
m?
2. G
eef j
e m
edis
che
uits
lage
n do
oraa
n de
rec
lass
erin
g?3.
Wat
mel
d je
in e
enbe
hand
elpl
anbe
spre
king
?
Sam
enva
ttin
g
Opv
alle
nd p
unt w
as d
at h
ij vr
ijwill
iger
swer
k do
etin
ver
zorg
ings
huis
zon
der
dat i
eman
d w
eet v
anTB
S. H
ij he
eft r
echt
op
onbe
last
e ni
euw
e st
art,
maa
r ho
e zi
t het
met
de
besc
herm
ing
van
debe
won
ers?
B
ewaa
rder
s he
bben
gee
n m
edis
che
info
rmat
ie,
moe
ten
altij
d al
le v
oorz
org
nem
en. B
ewak
ers
will
en w
el g
egev
ens,
maa
r ve
rple
egku
ndig
enm
ogen
die
nie
t gev
en i.
v.m
. ber
oeps
gehe
im. D
eze
span
ning
spe
elt a
ltijd
tuss
en d
e be
roep
sgro
epen
.Li
ever
van
tevo
ren
afsp
reke
n da
t uits
lag
door
geve
n w
ordt
; dan
is h
et g
een
dile
mm
a.P
robl
eem
kom
t doo
r de
ver
schi
llend
e in
stan
ties
waa
r he
t ond
erzo
ek p
laat
s vi
ndt e
n di
e de
uits
lag
moe
t wet
en.
Bet
ere
afsp
rake
n tu
ssen
ber
oeps
groe
pen
zijn
nood
zake
lijk.
Wat
doe
je m
et v
ertr
ouw
elijk
e ge
geve
ns?
Als
jeva
n te
vore
n aa
ngee
ft d
at je
het
mis
schi
en d
oor
moe
t pra
ten
met
een
and
er, m
aakt
dat
hij
je n
iet
vert
rouw
d. A
chte
raf b
espr
eken
waa
rom
dit
vert
eld
is. H
oe d
aar
nu m
ee o
m te
gaa
n?H
et h
oogs
te g
oed
is n
iet e
en o
nber
eikb
aar
idea
alst
elle
n, m
aar
klei
ne s
tapj
es p
robe
ren
te b
erei
ken.
Toew
erke
n na
ar b
egel
eid
won
en e
nvr
ijwill
iger
swer
k, te
ven
stru
ctuu
r en
ste
un b
iede
n.
Eval
uati
e
Pre
ttig
ges
prek
, om
dat
deze
colle
ga's
er
fris
tege
n aa
n ki
jken
.Vo
or d
e aa
nwez
igen
was
dit
een
heel
and
ere
wer
eld;
een
moe
ilijk
vakg
ebie
d. V
eel i
nsite
info
rmat
iege
kreg
en. H
et le
vert
een
and
erbe
eld
op b
ij de
ver
plee
gkun
dige
, tot
nu to
e pa
ste
dit
deel
nie
t in
het
beel
d.O
p af
stan
d be
zien
kan
som
s 'e
ye-
open
ers'
opl
ever
en; d
it he
lpt
'ber
oeps
defo
rmat
ie' v
oork
omen
. D
oor
de v
ersc
hille
nde
vrag
en w
aser
nie
t éé
n m
etho
de te
geb
ruik
en.
Eers
t de
vra
gen
bij d
e ca
sus
bean
twoo
rdt,
daar
na n
aar
het
hoog
ste
goed
gek
eken
om
de
ethi
sche
kan
t va
n de
cas
us g
oed
uit
te s
pitt
en.
De
vrag
en b
rach
ten
wel
str
uctu
ur in
de b
espr
ekin
g. V
oora
l toe
licht
ende
info
rmat
ie v
oora
f en
de t
heor
ie o
ver
bero
epsg
ehei
m le
idde
de
besp
reki
ng in
de
juis
te b
anen
.
37
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
8 -
23-0
5-20
03
Them
a: O
verp
laat
sing
van
zorg
cent
rum
naa
rve
rple
eghu
is?
Mev
rouw
lag
op a
fdel
ing
mee
rzor
g en
had
zov
eel
aand
acht
nod
ig d
at g
ing
t.k.v
. and
ere
bew
oner
s.W
at te
doe
n?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Fase
mod
el v
oor
ethi
sche
besl
uitv
orm
ing
1. H
et p
robl
eem
iden
tific
eren
.2.
Het
pro
blee
m a
naly
sere
n.3.
Bes
luit
ontw
ikke
len.
4. E
en k
euze
mak
en.
Sam
enva
ttin
g
Hoe
veel
aan
dach
t mag
één
bew
oner
ope
isen
? M
evro
uw r
iep
altij
d om
aan
dach
t. Ve
rzor
gend
envo
elde
n zi
ch te
kort
sch
iete
n, z
ij ko
nden
noo
itbi
eden
wat
mev
rouw
nod
ig h
ad. Z
e vo
nden
het
verv
elen
d t.o
.v. a
nder
e be
won
ers.
Dit
leve
rde
irri
tatie
op,
dat
gin
g ov
erhe
erse
n.D
aarn
aast
gin
gen
finan
ciën
mee
telle
n; m
evro
uwve
rbru
ikte
te v
eel z
orgm
inut
en ➔
verp
leeg
huis
indi
catie
.H
et u
itgan
gspu
nt m
evro
uw c
entr
aal v
erpl
aats
tezi
ch n
aar
ande
re b
ewon
ers
cent
raal
en
naar
het
syst
eem
cen
traa
l. D
it sa
men
met
teko
rt v
oele
nsc
hiet
en e
n ir
rita
tie m
aakt
e da
t onv
oldo
ende
crea
tieve
blik
was
voo
r op
loss
inge
n. O
verp
laat
sen
leek
de
oplo
ssin
g.Ve
rzor
gend
en v
oeld
en z
ich
ook
rot
bij h
et n
iet
waa
rmak
en v
an d
e fil
osof
ie v
an M
eerz
org.
Eval
uati
e
Leuk
en
goed
om
het
hie
r aa
n de
orde
te h
ebbe
n; h
et li
et n
ieuw
epu
nten
zie
n. H
et g
af h
et g
evoe
l dat
er v
ia e
en la
nge
omw
eg o
p ie
tssi
mpe
ls g
ekom
en w
as; t
och
was
dit
waa
rsch
ijnlij
k no
dig.
Als
er
aan
het
begi
n ge
lijk
over
dez
e za
ken
gesp
roke
n w
as h
ad h
et e
enne
gatie
ve la
ding
geh
ad. H
et g
ing
nuvi
a ee
n om
weg
, maa
r di
t le
idde
tot
begr
ip.
Kijk
en v
an p
rakt
ijk n
aar
het
nive
auva
n w
aard
en w
as m
oeili
jk. D
evo
orbe
reid
ing
op p
apie
r (fa
sem
odel
)he
lpt
om h
et te
rug
te p
akke
n.P
unte
n/m
inut
ensy
stee
m k
an o
okbe
nut
wor
den
om te
tone
n w
at e
rno
dig
is, o
m w
at m
ee te
ber
eike
n.
38
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 1
9 -
20-0
6-20
03
Them
a: W
elke
zor
g m
ag,
moè
t of w
il de
verz
orge
nde
B v
erle
nen?
Mev
rouw
gaa
t ach
teru
iten
hee
ft m
eer
zorg
nodi
g. D
it w
ordt
inge
koch
t via
de
PG
B.
Dez
e zo
rg k
omt n
iet u
itin
stel
linge
n w
aar
verz
orge
nde
voor
wer
kt.
Wat
moe
t ver
zorg
ende
als
zij v
erm
oedt
dat
de
part
icul
iere
kra
cht n
iet
bevo
egd
is.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Met
hode
voo
r he
t af
weg
en v
an d
ew
aard
en:
(uit
verp
leeg
kund
ige
exce
llent
ie)
1. A
naly
sere
n va
n de
situ
atie
en
keuz
emog
elijk
hede
n2.
Ver
held
eren
van
bet
eken
isse
n en
mot
ieve
n3.
Ver
held
eren
van
han
delin
gen
enge
volg
en.
4. A
fweg
en v
an w
aard
en.
Sam
enva
ttin
g
Verz
orge
nde
bied
t hul
p bi
j dou
cheb
eurt
. Mev
rouw
krijg
t m
eer
zorg
nod
ig, d
it m
ag v
erzo
rgen
debi
eden
ond
er b
egel
eidi
ng v
an g
edip
lom
eerd
ekr
acht
. Op
een
ocht
end
is e
r w
el p
artic
ulie
re h
ulp,
alle
en li
jkt z
e ni
et g
edip
lom
eerd
. Ver
zorg
ende
heef
t dit
niet
nag
evra
agd,
de
hulp
is b
uite
nlan
dse
dat g
eeft
het
gev
oel i
k di
scri
min
eer
toch
nie
t?Ve
rzor
gend
e vr
aagt
zic
h af
: ver
zorg
ing
op b
eddo
en e
n te
gen
bero
epsc
ode
inga
an o
f mev
rouw
aan
haar
lot o
verl
aten
?B
elan
g va
n cl
iënt
sta
at b
oven
reg
elge
ving
. Je
bent
wel
ver
antw
oord
elijk
voo
r je
han
dele
n. D
ocht
erbe
heer
t PG
B e
n w
il zo
goe
dkoo
p m
ogel
ijke
zorg
➔ga
at t.
k.v.
kw
alite
it va
n zo
rg. E
r is
gee
n st
abie
lefa
ctor
van
uit d
e ve
rzor
ging
.Vo
or v
erzo
rgen
de w
oog
mee
: •
zorg
van
uit h
et h
art i
s hi
er n
odig
, •
rela
tie o
p w
aard
evol
niv
eau
houd
en,
• m
evro
uw is
blij
dat
ik e
r w
eer
ben
en•
ik m
ag s
topp
en v
olge
ns b
eroe
psco
de.
Verz
orge
nde
besl
ist h
ulp
te b
iede
n en
bel
tac
hter
af n
aar
zorg
man
ager
om
ged
ekt
te z
ijn.
Na
was
beur
t kan
ver
zorg
ende
ook
haa
r tw
ijfel
besp
reke
n m
et c
olle
ga. F
eedb
ackt
rain
ing
isge
wen
st.
Dit
is g
een
dile
mm
a ov
er w
el o
f nie
t ha
ndel
en,
verz
orge
nde
wis
t gel
ijk w
at te
doe
n. H
ier
gaat
het
over
hoe
ga
je o
m m
et je
ver
antw
oord
elijk
heid
.
Eval
uati
e
Bijs
turi
ng t
ijden
sca
suïs
tiekb
espr
ekin
g w
as n
odig
omda
t he
t m
eer
over
bev
oegd
hede
nen
bek
waa
mhe
den
ging
dan
ove
rdi
lem
ma'
s; d
it w
as e
en g
evol
g va
nhe
t ge
koze
n m
odel
.D
e ri
gidi
teit
van
het
zorg
syst
eem
kwam
hee
l dui
delij
k na
ar v
oren
; het
bezo
rgde
ons
gro
te o
nger
usth
eid.
Inhe
t ka
der
van
debe
roep
sont
wik
kelin
g lij
kt d
it ee
nne
erw
aart
se s
pira
al. D
e ri
gidi
teit
kom
t to
t ui
tdru
kkin
g in
hoe
er
geke
ken
wor
dt. I
s da
t va
nuit
deor
gani
satie
(wel
ke r
egel
s zi
jn e
r) o
fki
jken
we
vanu
it de
clië
nt (w
at h
eeft
de c
liënt
op
dat
mom
ent
nodi
g)?
Mee
r ki
jken
van
uit
de r
egel
gevi
ngto
ont
de z
eer
vers
chra
alde
kan
t va
nde
zor
g. D
e di
scus
sie
over
wat
ishi
er g
oede
zor
g ra
akt
te v
aak
op d
eac
hter
gron
d.D
e ca
sus
lijkt
vri
j sim
pel t
ean
alys
eren
, maa
r de
toeg
evoe
gde
waa
rde
van
het
gesp
rek
blijk
t ui
t de
pers
oonl
ijke
idee
ën d
ie a
an d
e or
dekw
amen
. Voo
ral h
oe d
eve
rzor
gend
e er
zel
f in
ston
d en
waa
rdoo
r zi
j zic
h be
lem
mer
dvo
elde
, gee
ft h
et b
elan
g va
n he
tbe
spre
ken
aan.
Het
hel
pt o
ok o
m te
blijv
en s
taan
voo
r go
edzo
rgve
rlen
en, o
ok a
l bet
eken
t het
dat
je te
gen
de r
egel
s (e
n de
baa
s)in
moe
t ga
an. H
et e
chte
ges
prek
over
wat
daa
r in
die
situ
atie
nod
ig is
moe
t bl
ijven
.A
anm
oedi
ging
om
alt
ijd z
o te
blij
ven
staa
n vo
or h
aar
eige
n ge
voel
ens.
39
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 2
0 -
25-0
7-20
03
Them
a: O
uder
- en
kind
zorg
Moe
der
zegt
op
het
cons
ulta
tiebu
reau
dat
het
mei
sje
zich
nie
t w
ilui
tkle
den
in h
et b
ijzijn
van
man
nen.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Met
hode
van
bes
prek
en:
We
zulle
n de
dri
edel
ing
voel
en,
denk
en, h
ande
len
hant
eren
.1.
Wat
zeg
t jou
w in
tuïti
e?2.
De
situ
atie
van
alle
kan
ten
bezi
en, v
anui
t alle
bet
rokk
enen
.3.
Wel
ke c
onse
quen
ties
heef
t dat
voor
jouw
han
dele
n al
sw
ijkve
rple
egku
ndig
e?
Sam
enva
ttin
g
Her
kenn
ing
dat j
e ie
ts a
anvo
elt,
terw
ijl c
olle
ga h
etba
gate
llise
ert.
Onm
acht
dat
col
lega
je n
iet
seri
eus
neem
t. W
el b
lijve
n st
aan
voor
je in
tuïti
e(o
nrus
tgev
oele
ns),
dat i
s jo
uwve
rant
woo
rdel
ijkhe
id.
Wijk
verp
leeg
kund
ige
ging
af o
p er
vari
ng v
an C
bar
ts, z
ij is
zee
r al
ert o
p m
edis
che
aspe
cten
.D
aado
or a
ccep
teer
de z
ij: c
onta
ct o
pnem
en o
ver
drie
maa
nden
. Toe
n ge
en c
onta
ct to
t sta
nd k
wam
wer
d ar
gwaa
n gr
oter
. Cb
arts
luis
terd
e ni
et g
oed
naar
wijk
verp
leeg
kund
ige.
Wijk
verp
leeg
kund
ige
vraa
gt h
uisa
rts
om a
dvie
s; d
eze
pikt
eon
rust
gevo
elen
s w
el o
p. B
elde
late
r no
g te
rug
met
nie
uwe
sign
alen
. Situ
atie
laat
wijk
verp
leeg
kund
ige
niet
los;
zij
zoek
t sc
hrift
elijk
cont
act.
Moe
der
nam
nu
cont
act o
p en
ver
teld
eop
het
opv
oedk
undi
gbur
eau
te k
omen
en
een
opvo
edcu
rsus
te v
olge
n bi
j dez
elfd
e in
stel
ling.
Jam
mer
dat
dez
e ge
geve
ns n
iet u
itgew
isse
ldw
orde
n.Er
zijn
inho
udel
ijke
wer
kbes
prek
inge
n no
dig
omte
kun
nen
prat
en o
ver
derg
elijk
e si
tuat
ies
en o
ver
hoe
verd
er?
Eval
uati
e
Een
uitg
ebre
ide
besp
reki
ng is
gem
ist
op h
et w
erk;
noo
dzaa
kw
ordt
wel
gev
oeld
. Er
was
tege
nop
gezi
en o
m t
huis
teve
rgad
eren
; het
is e
chte
r go
edve
rlop
en ➔
med
e do
or d
e go
ede
orga
nisa
tie.
De
met
hode
was
ges
truc
ture
erd
enco
mpa
ct; d
it pa
ste
goed
bij
deca
sus.
De
met
hode
was
nie
t te
inge
wik
keld
en
logi
sch
van
opbo
uw.
Een
sim
pele
cas
us m
et v
eel k
ante
n.H
et is
eig
enlij
k w
el e
en t
ragi
sch
kom
isch
ver
haal
. De
hele
tijd
wild
eje
het
ein
de w
eten
.D
e on
geru
sthe
id v
an d
ew
ijkve
rple
egku
ndig
e kw
am g
oed
over
.Ee
n go
ede
sam
enw
erki
ng o
p ee
nhe
el b
reed
fron
t (d
isci
plin
es e
nor
gani
satie
s) is
nod
ig.
40
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 2
1 -
22-0
8-20
03
Them
a: je
ugd
GG
Z
Een
mei
sje
is p
lots
elin
gdo
of g
ewor
den.
Daa
rna
wer
d ze
dep
ress
ief e
nsi
ndsd
ien
heef
t ze
suïc
iden
eigi
ngen
. Wat
heef
t dit
mei
sje
nodi
g?W
at k
an d
e hu
lpve
rlen
ervo
or h
aar
bete
kene
n?
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Ethi
sch
refl
ecti
emod
el1.
Wat
von
d jij
in d
eze
situ
atie
het
goed
e om
te d
oen?
2. W
aren
er
mee
rder
em
ogel
ijkhe
den?
3.
Wat
wild
e de
clië
nt d
at e
rge
beur
de v
olge
ns jo
u?
4. W
at w
as h
et a
ande
el v
an d
ena
aste
n?5.
Wat
wer
d er
ber
oeps
mat
ig v
an je
verw
acht
?6.
Wat
von
den
de c
olle
ga's
dat
er
beho
orde
te g
ebeu
ren?
7. W
at w
ordt
er
in jo
uw o
rgan
isat
ieal
s go
ed h
ande
len
besc
houw
d?W
elke
gro
te li
jnen
wor
den
er d
anzi
chtb
aar?
Wel
ke in
zich
ten
leve
rt d
it op
?B
ekijk
wel
ke r
icht
inge
n di
t aan
geef
tvo
or m
ogel
ijke
oplo
ssin
g(en
)?
Sam
enva
ttin
g
Mei
sje
(16)
is d
epre
ssie
f na
plot
selin
g do
of te
zijn
gew
orde
n. D
omin
ee z
egt i
n pr
eek
dat
zij e
n ha
arou
ders
min
der
kans
op
de h
emel
mak
en. M
eisj
edo
et d
aarn
a ee
n ni
euw
e su
ïcid
epog
ing.
C
omm
unic
atie
is a
ltijd
een
item
gew
eest
in h
etle
ven
van
dit m
eisj
e.
Vade
r bi
edt s
truc
tuur
via
sla
an, d
it is
min
der
naon
tsta
an v
an d
oofh
eid.
Het
hel
e ge
zin
is in
gezi
nsth
erap
ie g
egaa
n. Z
e ge
love
n w
el in
dit
mei
sje,
maa
r ze
ggen
het
noo
it.D
omin
ee is
op
scho
ol d
e m
enst
or v
an h
et m
eisj
e.Ze
kre
eg e
xtra
aan
dach
t van
hem
. Hij
vroe
gin
form
atie
ove
r ha
ar b
ij ha
ar b
este
vri
endi
n.W
elke
pos
itiev
e en
neg
atie
ve e
ffec
ten
heef
t de
gelo
ofsg
emee
nsch
ap o
p he
t mei
sje?
B
ijbel
teks
ten
en C
hris
telij
ke li
tera
tuur
gez
ocht
over
doo
fhei
d.•
Jezu
s ne
emt d
e do
ve a
part
, wil
deze
per
soon
zelf
zie
n.
• Je
zus
gebr
uikt
spu
ug, d
it is
een
geb
aar
dat
liefd
e ta
stba
ar m
aakt
.•
Jezu
s st
uurt
de
men
sen
teru
g na
ar v
ertr
ouw
deom
gevi
ng m
et w
aars
chuw
ing
tege
n kw
ade
invl
oede
n.
Veel
par
alle
llen
met
de
situ
atie
van
het
mei
sje.
Hee
ft d
it m
eisj
e lie
fde
om h
aar
heen
? W
ordt
zij
onvo
orw
aard
elijk
gea
ccep
teer
d? W
ordt
er
echt
naar
dit
mei
sje
gelu
iste
rd?
Er w
ordt
gew
erkt
aan
eig
en, g
ezon
de k
euze
sm
aken
, aan
zel
facc
epta
tie e
n aa
n zi
ch z
elf l
eren
vind
en. I
n ge
zins
ther
apie
aan
com
mun
icat
ie e
nec
ht g
ehoo
rd w
orde
n en
aan
elk
aar
erke
nnen
inhe
t war
e zi
jn.
Eval
uati
e
Een
goed
e be
spre
king
waa
ruit
bela
ngri
jke
ding
en z
ijn o
pgep
ikt;
ook
uit
de b
ijbel
verh
alen
en
debo
eken
.Er
is b
ewon
deri
ng v
oor
de a
anpa
kva
n Li
lian,
vol
gens
dia
gnos
ebe
keke
n zo
u de
aan
pak
veel
bepe
rkte
r zi
jn. H
et g
ehee
l is
op h
etin
divi
du b
ekek
en e
n ni
et v
olge
nspr
otoc
olle
n af
geha
ndel
d. H
et h
eeft
ook
te m
aken
met
het
blij
ven
staa
nvo
or je
eig
en u
itgan
gspu
nten
.H
et is
een
inte
ress
ante
en
indr
ukw
ekke
nde
casu
s di
eve
rrijk
ing
gaf d
oor
het
vele
leze
n.N
ooit
zo g
erea
lisee
rd w
at h
etbe
teke
nt o
m d
oof t
e zi
jn; j
e ni
etm
eer
kunn
en o
riën
tere
n op
gelu
iden
➔he
t bu
iteng
eslo
ten
voel
en m
oet
enor
m z
ijn.
De
met
hode
wor
dt a
ls o
nopv
alle
nd,
open
en
alom
vatt
end
besc
hrev
en.
Het
beg
int
zo g
oed
bij d
e cl
iënt
.
41
Inge
brac
hte
casu
s
Cas
us 2
2 -
19-0
9-20
03
Them
a: A
bort
us in
een
Asi
elzo
eker
scen
trum
(AZC
).
Mev
rouw
is m
etdo
chte
rtje
gev
luch
t naa
rN
eder
land
. Haa
r m
anw
as a
l eer
der
gevl
ucht
;zi
j hee
ft n
iets
van
hem
vern
omen
sin
ds d
ie ti
jd.
Ze is
zw
ange
r va
n ee
nko
rtst
ondi
g co
ntac
t en
wee
t nie
t wat
ze
moe
tdo
en.
Met
hode
/bes
pree
kpun
ten
Met
hode
van
bes
prek
enA
an d
e ha
nd v
an J
oan
Tron
to's
theo
rie:
1. H
et z
ien
van
de w
erke
lijke
beho
efte
; wat
is d
ie in
dez
esi
tuat
ie?
2. V
eran
twoo
rdel
ijkhe
id o
p je
nem
envo
or d
eze
beho
efte
; wat
bet
eken
tda
t in
dit g
eval
?3.
Wer
kelij
k op
timaa
l goe
d do
en;
hoe
geef
je d
at v
orm
?4.
De
zorg
vrag
er la
at m
erke
n of
de
gebo
den
zorg
ade
quaa
t en
echt
wel
kom
is; h
oe k
om je
hie
rac
hter
?5.
Tot
slo
t zul
len
we
kijk
en w
at h
etan
twoo
rd o
p de
vra
ag v
an D
ucky
zou
kunn
en/m
oete
n zi
jn.
Sam
enva
ttin
g
Wat
een
leve
nsve
rhaa
l en
com
plex
iteit!
Hoe
kan
jehi
er h
ulp
bied
en?
Mis
schi
en z
wan
ger
door
hun
keri
ng n
aar
war
mte
?K
an z
e de
ze h
ande
lsw
ijze
van
zich
zelf
acce
pter
en?
Ove
r as
ielz
oeke
rpro
cedu
re b
espr
eek
je a
lleen
de
span
ning
en
de o
nrus
t di
e he
tve
roor
zaak
t.G
oed
cont
act v
ia w
ijze
vrou
wel
ijke
tolk
.Ve
rple
egku
ndig
e w
il he
t ver
haal
del
en e
n pr
ecie
sde
vra
agte
kens
wet
en v
an m
evro
uw. B
este
opt
ie is
abor
tus,
als
zij
teru
g w
il na
ar e
igen
land
. Maa
rda
t is
door
Kat
holie
ke g
eloo
f nie
t mog
elijk
voo
rha
ar. V
eel s
til s
taan
bij
beid
e be
slis
sing
en, s
teun
bied
en b
ij ke
uze.
Verp
leeg
kund
ige
vond
het
een
waa
rdev
ol c
onta
ct,
denk
t dat
het
ove
r en
wee
r zo
was
. Er
g vo
orzi
chtig
zijn
met
het
gev
en v
an je
eig
enm
enin
g, h
oogu
it al
s he
t de
ande
r he
lpt.
In d
itge
val g
eant
woo
rd: V
raag
het
God
. Daa
r ha
dm
evro
uw v
rede
mee
.
Eval
uati
e
Goe
d om
tijd
te h
ebbe
n vo
or e
enui
tgeb
reid
e be
spre
king
.B
oeie
nd e
n in
druk
wek
kend
doo
r de
vele
asp
ecte
n di
e er
aan
zitt
en.
Veel
mac
htel
oze
gevo
elen
s ov
er h
etom
gaan
met
asi
elzo
eker
s. K
nap
dat
de v
erpl
eegk
undi
ge o
ndan
ks h
etbe
leid
nog
ste
eds
blijf
t st
aan
voor
het v
erle
nen
van
goed
e zo
rg.
Hoe
hou
d je
dit
wer
k vo
l? V
eel e
igen
initi
atie
f, w
eini
g st
eun
uit
AZC
.Si
gnal
en v
anui
t de
zor
g na
arbe
leid
smak
ers,
ber
oeps
vere
nigi
ngen
CN
V P
ublie
ke Z
aak;
aanb
evel
inge
n m
.b.t
aand
acht
voo
ret
hisc
he a
spec
ten
in C
AO.
Verp
leeg
kund
ige
cent
raal
in d
ebe
spre
king
en
niet
de
clië
nt.V
anui
tpr
ofes
sion
eel h
ande
len
geke
ken
ofvr
aag
van
verp
leeg
kund
ige
bean
twoo
rd w
as.
Bijlage 3 Overzicht publicaties en presentaties
In deze bijlage is een zo volledig mogelijk overzicht gegeven van de presentaties en publicaties tijdensde looptijd van het project.
Presentaties • AVVV congres 5 november 2001 • Nursingdagen, 11 december 2002• Zorgvak 18 april 2002• CFO Regiogroep Zuid Holland, 2002• CFO regiobijeenkomst thuiszorg, Assen 24 april 2002• Symposium Dag van de Verpleging, Van Weel
Bethesdaziekenhuis, Dirksland, 13 mei 2002• Refereeravond van Verve, 10 september 2002• CNV Publieke Zaak, themadag kraamzorg 10
oktober 2002• Dag van de Verzorging, Jaarbeurs Utrecht, 15
oktober 2002• Week van de chronisch zieken, november 2002;• IMOZ congres 12 november 2002;• Dag van Diaconaat en zorg van de Samen op
Wegkerken,14 november 2002• Kruisvereniging Breda, 2002• Medica, februari 2003• Tijdens Dag van de Verpleging, Hogeschool, Ede,12
mei 2003,• Zorgmarkt, Ede, 20 mei 2003• Dag van de Kraamzorg, mei 2003• Christelijk Sociaal Congres, 29 augustus 2003• Regiodebat AVVV, Bibliotheek Rotterdam, 6
november 2003
Radio en Televisie• Radio 1, interview, 2002• Radio 2, interview, 2002• Radio Gelderland, interview, 2002• Televisie, AVRO's gezondheidsplein, interview, 2002
Publicaties • Arcus huisorgaan, artikel 'Praten over ethiek is
geen discussie, maar een dialoog'• AVVV congreskrant, artikel• AVVV journaal, artikelen o.a. 'Ethiek-project: "Zorg
met aandacht, daar doe je het toch voor?",'Uitbreiding casuïstiek op website Zorgethiek','Aandacht voor de ethiek van de wasbeurt’
• Brabants Dagblad, artikel: 'Site ethische vragenverpleegkundigen'
• Chronisch Ziek, aankondiging• CICIAMS NEWS, artikel• CNV Opinie, artikel
• CNV Publieke Zaak, persberichten o.a. 'CNV-bondCFO start met uniek project: ‘Ethiek van het werkin de zorgsector'
• CNV Publieke Zaak, nieuwsbrieven aan leden in deverzorging en verpleging
• Dag van de verzorging, verslag 'Onbekend maaktonbemind'
• De Gelderlander, artikel 'Website helpt verplegingmet ethische vragen'
• Huisnet G.O.Z.L., artikel ‘CFO CNV-bond start metsite Zorgethiek'
• Kraamsupport, artikel• Magazine CNV Publieke Zaak (voorheen CFO
magazine), artikelen 'Project BVV/CFO: Meeraandacht nodig voor ethiek binnen de zorg','Lol inje werk: minder ziekteverzuim', 'Veelbelangstelling voor website zorgethiek', CNVVerzorging en Verpleging heeft speciaal aandachtvoor beroepsinhoud', 'Onbekend maakt onbemind','Verhitte discussie op nationale kraamzorgdag'
• Medisch Contact, Colum Arts en Net, referentievergelijking websites
• Onderwijs en Gezondheid, kort artikel 'Mijnfavoriete website'
• Personeelsorgaan Tabitha, Amsterdam• Provinciale Zeeuwse Courant, interview Ethiek in
de zorg onderbelicht'• Reflex (instellingsblad De Vogellanden), artikel:
Vakbodscommissie buigt zich over ethiek in dezorg'
• Regionale dagbladen, o.a. Haagsche Courant,Haarlems Dagblad, Utrechts Dagblad, artikelen
• Spits, artikel 'Ethiek in zorg in de knel'• Telegraaf, artikel 'Overleg in zorg wegbezuinigd'• Tijdschrift voor Verzorging, artikelen 'Durf jij nog
pillen te verdelen?','Verslag dag van deverzorging', 'Is er nog respect voor de cliënt?'
• Trouw, artikel 'Even over het vak'• Vakbladen, diverse aankondigen• Vrij Nederland, artikel 'Ik ben bewust afstandelijk,
uit lijfsbehoud'• Website www.zorgethiek.nl • Zin in Zorg, CVZ/KVZ, artikel 'Praat over ethische
dilemma's op je werk'• Zorgkrant, artikel 'De menselijke maat in de zorg'• Zorg en Welzijn, aankondiging
42
Bijlage 4 Deelnemersoverzicht
Projectleider:Mevrouw M.F.D. Waling-HuijsenZelfstandig gevestigd verpleegkundige,gespecialiseerd in ethiek van verzorging enverplegingBureau Met Waarden Helen
Deelnemers Kerngroep:De heer J.P van Gijzen, Sociaal-psychiatrisch verpleegkundige, geestelijkegezondheidszorg
Mevrouw M. Hof, Verzorgende, verzorgingshuis
Mevrouw N. Schop, Ziekenverzorgende, woon-/zorgcentrum
Mevrouw L.I. Venhuizen, Gespecialiseerd verpleegkundige, algemeenziekenhuis
Mevrouw C.W. Vijlbrief-den Hollander, Wijkverpleegkundige, Thuiszorg
Mevrouw D.M. Vollebregt, Beleidsmedewerker, CNV Publieke Zaak
Mevrouw M.M.J.L. Wuisman, Verpleegkundig medewerker, gehandicaptenzorg
Mevrouw M.W.J. Zitvast-van der Meer, Verzorgingshulp B, thuiszorg
Deelnemers achtergrondgroep:B. Eerland-van VlietDirecteur trainingscentrum Kor SchippersOud CNV-bestuurder
Drs. M.G.M.J. Jansen, Docent ethiek van de verpleegkunde, Lid van het lectoraat voor de zorg van chronischzieken en ouderen,
Mevrouw drs. M. Mulder, Geestelijk verzorger voor verzorgenden,verzorgingshuis
Mevrouw drs. J. Pannekoek, Landelijk bestuurder CNV Publieke Zaak
43
C O L O F O N
Het projectverslag ‘ethiek van dedagelijkse verzorging en verpleging’is een uitgave van CNV Verzorging en Verpleging.
Tekst: Mevrouw M.F.D. Waling-Huijsen,projectleiderMevrouw D.M. Vollebregt, beleids-medewerker CNV Publieke Zaak
Eindredactie: J. Spijk, Stafafdeling Publiciteit CNVPublieke Zaak
Nadruk van deze uitgave is, behou-dens toestemming van CNVPublieke Zaak, krachtens deAuteurswet verboden. Gebruik vangegevens verplicht tot bronvermel-ding.
Dit projectverslag is gratis te bestel-len door een schriftelijk verzoek ofeen verzoek per e-mail te sturennaar CNV Publieke Zaak, t.a.v.Postkamer, postbus 84500, 2508 AMDen Haag, e-mail:[email protected] o.v.v.‘projectverslag ethiek van de dage-lijkse V&V’.
Eerste druk: maart 2004
Subsidie gever:
Den Haag, maart 2004