GiriflEskiflehir’de 1894 y›l›nda kurulan Cer atölyesi ve vas›fl› iflçi yetifltirilmesindeönemli katk› sa¤layan Ç›rak Okulu,sanayinin geliflmesi için gerekli olumlukoflullar›n sa¤lanmas›nda önemli roloynam›flt›r. 1924 y›l›nda devletlefltirilenCer Atölyesini, 1926 y›l›nda kurulanTayyare Bak›m Atölyesi ve 1933 y›l›ndakurulan fieker Fabrikas› gibi devlet kurulufllar› ve özel sektörce kurulan dönemin ölçülerine göre büyük say›labile-cek un ve kiremit fabrikalar› izlemifltir(Ertin, 1994:25). Bu kapsamda AlmanMühendisler taraf›ndan kurulan DDY CerAtölyesi’ne ait fabrika yerleflmesi bat›da1800’lü y›llarda örneklerini veren fiirketKenti (Company Town-‹flçi Bar›nma Mekânlar›)ile benzerlik göstermektedir. CumhuriyetDönemi’nde modernizm ile yeni bar›nmamekânlar›n›n yaflant›ya kat›lmas›Türkiye’deki konut kültürünün analiziaç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Bu kapsamda, fiirket Kenti ve iflçi bar›nmamekânlar›n›n geliflimi k›saca aç›kland›ktansonra Eskiflehir kentinin ilk toplu konut

yerleflmesi olan DDY Lojmanlar›n›ntipolojik analizi yap›lacakt›r.

1. fiirket Kentlerifiirket Kentleri, iflgücü piyasas›n›n birparças› olarak 1800’lü y›llardanbafllayarak, gündemde olmufl, genelliklekentlerin d›fl›nda kapital sahiplerinin istekleri do¤rultusunda geliflmifl, k›smeninsani nedenlerle, k›smen iflçilerin üretimkapasitelerinin artt›r›lmas› hedefi ile, dahaiyi yaflam koflullar›n›n sa¤land›¤› konut,sosyal mekânlar ve çal›flma mekânlar›ndanmeydana gelen yerleflim örüntüleridir.

Bu yerleflkelerin bar›nd›rd›¤› e¤itim (krefl,de¤iflik dereceli okul), sa¤l›k (sa¤l›k oca¤›, revir veözel hastane) ve sosyalleflme mekânlar› (park,piknik alan›, gazino, kulüp, spor sahalar›) ile iflçiailesinin kendisini rahatça yenilemesiolana¤› maksimuma ç›kar›lm›fl olmakta,böylece üretim içinde iflgücünün daha verimli hale gelmesi ve nitelikli iflgücü ilesa¤l›kl› çal›flma koflullar› sa¤lanmaktad›r.Fabrikan›n yaratt›¤› iflçi talebi ve konuta盤› ortam›nda, iflçi belirli bir fabrikaya,

Say› 11-12, 201140

Öz

Sanayi yap›lar› yaln›zca makineleribar›nd›ran binalar de¤il, yeni bir yaflam

tarz›n›n ve kültürünün topluma tan›t›lmas›n›nve yay›lmas›n›n araçlar›d›rlar. Bu kapsamda,

‹ngiltere, Almanya ve ABD’de endüstridevrimi ile birlikte artan üretim mekânlar› ile

yayg›nl›k kazanan, sanayi yap›lar› kurucu-lar›, çal›flanlardan daha etkin bir biçimde

yararlanmak ve daha verimli flartlar sunmakayg›s› ile fiirket Kenti’lar› (fiirket

Kentlerini) oluflturmufllard›r. Sanayileflme, Bat›da oldu¤u gibi Modern

Türkiye’nin kurucu ö¤elerinden olmufl, biryandan toplumu dönüfltürüp farkl›laflt›r›rken,di¤er yandan toplumu örgütlemenin ve onuniç dinamiklerine müdahale etmenin bir arac›

olarak kullan›lm›flt›r. Eskiflehir Devlet DemirYollar› (Tülomsafl) Yerleflkesi; günümüz

endüstriyel miras›n›n fonksiyonel ve mekânsal ba¤lamda öncü örneklerindendir.Bir prototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke;

çal›flanlar›n›n çal›flma d›fl›nda, bar›nma,sosyal, kültürel ve e¤itime yönelik

gereksinimlerini karfl›layan mikro ölçekli birkent modeli ortaya koyan ilk yap›lanmalar-dan biri olma özelli¤i tafl›maktad›r. Makalekapsam›nda; Bat›da 1800’lü y›llarda ortayaç›kan Türkiye’de ise Cumhuriyetin ilan› ile

örneklerini veren fiirket Kentlerinin geliflimiözetlenerek Eskiflehir’de bir flirket kenti

örne¤i olan Devlet Demir Yollar› (Tülomsafl)Yerleflkesinin konut plan tipolojileri

incelenecektir.

Abstract

Industrial facilities are not buildings containingonly machines, but are the means of the presen-tation and dissemination of a new life style and

its culture to the society. In this context, thefounders of the industrial facilities created the

fiirket Kentis in order to present the workersmore efficient conditions. Industrialization as

one of the founding factors of Modern Turkey,was used as a means of “organizing the society

and intervening its inner dynamics” while trans-forming the society and making a difference.

The Eskisehir State Railways (Tülomsafl)Campus, in this frame, is one of the pioneer

cases of the industrial heritage of our time interms of its functional and spatial features. Thecampus, is one of the first settlements satisfyingthe social, cultural, educational and residentialneeds of the workers as a multifunctional cam-

pus offering a micro scale city model. In theframe of the present article, the development ofthe fiirket Kentis that emerged in the West dur-

ing 1800’s and became widespread in Turkeywith the proclamation of the republic will be

summarized and the residential plan typologiesof the Eskisehir State Railways (Tülomsafl)

Campus will be analyzed.

Anahtar Kelimeler:fiirket Kenti, Sanayi Yap›lar›,

Toplu Konut, Konut TipolojisiKeywords:

fiirket Kenti, Industrial Buildings, Mass Housing, Housing Typology

Berna ÜstünAnadolu Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi , Mimarl›k Bölümü

Eskiflehir Devlet DemirYollar› Yerleflkesi LojmanKonutlar› Plan TipolojileriÜzerine Bir Çal›flma

lojman türü ucuz ya da ücretsiz konut ileba¤›ml› k›l›nmakta, dolay›s›yla eme¤ini deba¤›ml› k›lmaktad›r. Böylelikle, iflvereniniflçi bulma riskini, iflçinin ifl b›rakma riskini azaltan bir tercih ortam› yarat›lm›flolmaktad›r (Cengizkan, 2009:16-17).

fiirket Kenti’nin ilk örnekleri 1800’lüy›llar›n bafl›nda ‹ngiltere’de dokumasanayinde çal›flacak olan iflçiler ve aileleriiçin üretilen küçük ölçekli kasabalar ileoluflmaya bafllam›flt›r. 1812’de infla edilenbu türün ilk tasarlanm›fl örne¤i Lowell’d›r.Avrupal› gözlemcilerin 1839’da kalemeald›¤› raporda, Lowell, çok say›da beyaz

ve yeflile boyal› ahflap, düzenli bak›ml› vegüvenli ‹ngiliz stilinde infla edilmifl konutgruplar›ndan bahseder (Alanen 2007, 1-2).1820’de ‹ngiltere’de yine dokuma sanayisinde istihdam edilen bekar gençbayanlar için, daha büyük ölçekli “fiirketKenti”lar›n inflas›na bafllanm›flt›r. Buörne¤i izleyen di¤er paternalistyaklafl›mlar, Hopedale ve Ludlow,Massachusetts; South Manchester,Connecticut; Peace Dale, Rhode Island veFairbanks Village, Vermont’tur (Alanen2007, 2). Bu kapsamda tasarlanan flirketkentleri, Amerika’daki ilk örneklerinimadencilik sektöründe vermifl, demir-çelik

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 41

Resim: 1Kuruldu¤u y›llarda Lowell

(URL-1), Lowell Yerleflim Plan›.

(URL-2)

Resim: 21848 tarihinde O.Pelton

taraf›ndan kaleme al›nan,Lowell’in tarihini

anlatan kitaptan al›nan bir görüntü.

(Alanen 2007,: 2)

Resim: 1

Resim: 2

endüstrisi, tekstil, makina, vagon vb. di¤erüretim fabrikalar› bunu izlemifltir. 1850–1863 aras›nda sanayici Titus Saltiçin yap›lan, ‹ngiltere’de Bradfordyak›n›ndaki Saltaire yerleflmesi ilk planl›fiirket Kenti modelidir. Saltaire, 4350 kifliiçin dik aç›l› a¤ plan›nda düzenlenmifl,hastane, krefl, okul, fabrika, aç›k rekreasyon alanlar›n› içinde bar›nd›ran biryerleflim alan›d›r (Soygenifl, 1995:59).

Saltaire’i izleyen di¤er büyük ölçekliuygulama Pullman Yerleflimidir. Kentinbüyük bölümü 1880–1884 y›llar› aras›ndatamamlanm›flt›r. Konutlarda, 1880 standartlar›na göre modern konfor ö¤elerisay›lan kanalizasyon ba¤lant›s›, ev içindeakarsu tesisat› ve gaz bulunmaktad›r.Yerleflmede çeflitli dükkanlar ve kamuhizmet birimleri, banka, kütüphane, tiyatro, postane, kilise, parklar verekreasyon alanlar› yer almaktad›r (Alanen2007, 3-4; Crawford 1995, 47).

Berna Üstün

Say› 11-12, 201142

Resim: 3Saltaire Yerleflkesi (URL-3),

(URL-4), Saltaire Konutlar›ndan bir

örnek. (URL-5)

Resim: 4Pulmann Kasabas›. (URL-6)

Resim: 3

Resim: 4

19. yüzy›lda Ebenezer Howard’›n “BahçeKent” teorisi ile bu kentlerin içerikleride¤iflmifltir. Bu kapsamda 1879’da,‹ngiltere’de Cadbury ailesi çikolata fabrikalar›n›n iflçileri için tasarlananBournville yerleflmesi, 1886–1889’daWilliam Owen taraf›ndan, Liverpool’dabir sabun üreticisi için tasarlanan PortSunlight yerleflmeleri “Bahçe Kent” teorisi

ilkelerinin benimsendi¤i fiirket Kentiörnekleridir (Akcan 2009, 49-53).Farkl› sanayi sektörlerinde yayg›nlaflanfiirket Kenti türündeki yerleflimlerin enönemli özelli¤i, sadece endüstriyel üretimmekânlar› olmakla kalmay›p, ayn› zamanda fabrika çal›flanlar› ve ailelerininsosyal yaflamlar› için gerekli olan kentiçinde küçük bir bütünlü¤ü tafl›malar›d›r.

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 43

Resim: 5Pulmann Kasabas› Yerleflim Plan›.

(URL-7)Resim: 6

Port Sunlight Yerleflkesi – Konutlar ve Fabrika.

(Beeson, E.W., 1911:33)Resim: 7

Port Sunlight Yerleflkesi, 1902.(Beeson, E.W., 1911:1)

Resim: 5

Resim:-6

Resim: 7

Sosyal yaflamlar›n›n kentin yaflam›n› etkilemesi ve örnek olmas› da di¤er biretkileflimdir. fiirket Kenti örnekleri, yenikent dokular›n›n oluflumunda da örnekteflkil etmifltir. Bu yerleflkelerin yak›nçevrelerinde benzer nitelikli yeni yaflamalanlar› oluflmufltur.

Üretim, sosyalleflme, e¤itim, ikamet,rekreasyon mekanlar›n› bir arada içerecekbiçimde tasarlanan yerleflkeler 1900’lüy›llarda yap›lan büyük ölçekli toplu konutalanlar›na da kaynak oluflturmufltur.Günümüzde bu tür yerleflkelerin hemenhemen tamam› endüstri miras› olarakkabul edilerek korunmaya al›nm›flt›r.Cumhuriyet modernizmiyle birlikte özel giriflim yerine devlet eliylegerçeklefltirilmesi d›fl›nda benzer özellikleri tafl›yan ve flirket kentleri olarakbetimlenebilecek baz› karakteristikleresahip yerleflmeler ülkemizde de örneklerini vermeye bafllam›flt›r.

Çal›flman›n bundan sonraki bölümünde,Hava ‹kmal, fieker Fabrikas› ve sonrakidönemde Sümerbank Basma Fabrikas›gibi Eskiflehir kentinde devlet eliylegerçeklefltirilen büyük sanayikurulufllar›n›n ilk örneklerinden say›lanEskiflehir DDY (Tülomsafl) Yerleflkesinin,farkl› zaman dilimlerinde infla edilen farkl›konut tipolojileri ele al›nacakt›r.

2. Bir fiirket Kenti Örne¤i-EskiflehirDDY-Tülomsafl Yerleflkesi (1925)Cumhuriyet’in “yurdu demir a¤larlaörmek” ilkesine ba¤l› olarak, 1930’lar›nbafllar›nda infla edilen yeni garlar, demiryollar›n›n ilerici ifllevinin en olumlumimari ifadesi olmufltur. Bu kapsamdaüretilen binalarda belirgin bir biçimdemodernist esteti¤i olan ve demiryoluyap›lar› kapsam›nda belirginleflentipolojiye sahip standart bir tasar›m

izlenmifltir. Birçok taflra flehrinde, en modern görünüfllü konutlar (villa tipi tek evlerya da bahçeli s›ra evler) Devlet Demiryolupersoneli için yeni gar binalar›n›netraf›nda (‹stasyon mahallelerinde) infla edil-mifltir (Bozdo¤an 2002,137; Zeybeko¤lu,2009:218). Eskiflehir kenti de buna örnek birildir. Kuruldu¤u y›llardan bafllayarakkentin geliflimde önemli bir rol oynayandemiryolu yap›lar› kentin konutgelifliminin kavranmas› aç›s›ndan önemlidir.

‹stanbul-Ba¤dat Demiryolu’nun 1892y›l›nda Eskiflehir’den geçmesi bölgeninsosyo-ekonomik ve kültürel yap›s›üzerinde önemli rol oynam›flt›r. Ayn› y›lkurulan Buharl› Lokomotif Bak›m veTamir Atölyesi, Eskiflehir için yeni birdönemin bafllang›c› olmufl, bu küçük atölye, Kurtulufl Savafl›’nda büyükgörevler üstlenmekle kalmam›fl, gençTürkiye Cumhuriyeti’nde ça¤dafl teknolojiye geçiflin anahtar› olmufl, tar›ma dayal› ekonomiden teknolojiyedo¤ru ilk ad›m›n at›lmas›n› sa¤lam›flt›r(fienol 1994, 14).

Eskiflehir Cer Atölyesi ad›n› alan buküçük tesiste 1925 y›l›ndan 1928 y›l›sonuna kadar, kazanhane, çarkhane,marangozhane, köprü, demiryolu makas›,kantar ve yol emniyeti ile ilgili malzemeler üretecek birimler hizmete girerek d›fla ba¤›ml›l›¤›n k›r›lmas› yolunda büyük ad›mlar at›lm›flt›r. 1923y›l›nda 800 m2 kapal› alana ulaflanEskiflehir Cer Atölyesinde, 1925 y›l›ndayeni atölyeler kurulmufl, 20 mühendis 300iflçi ve memurdan oluflan kadrosu ile y›lda3-4 lokomotif ve 30 adet yolcu ve yükvagonu tamiri gerçeklefltirilmifltir (fienol1994, 20). Cer atelyesi ve halk aras›nda“kumpanya” diye an›lan demiryolu flirketi, pek çok Eskiflehirliye ifl alan›

Berna Üstün

Say› 11-12, 201144

yarat›r. 1928 y›l›nda AnadoluDemiryolu’nun kamulaflt›r›lmas›yla“Eskiflehir Lokomotif ve Motor SanayiiMüessesesi” ad›n› alm›flt›r (Sar›öz 1997, 74).1932 y›l›nda fabrikada çal›flan kiflilerinçocuklar›na yönelik iflçi ve makinistyetifltirmek amac›yla Ç›rak Mektebi kurulmufltur. Mektepte küçük bir atölye,jimnastik salonu, resim ve flark› salonlar› ve bir de piyano bulunmaktayd›.Yabanc› dil olarak Almanca ö¤retilmifltir (fienol 1994, 30; Ertin 1994, 24).

Yerleflke içerisinde bulunan hastanede bütün demiryolu mensuplar›n›n paras›z tedavisi yap›lm›fl, ayr›ca atelyeler, personelleri için cüzi bir kira ile oturulabilen genifl hacimli, makale kapsam›nda incelenecek olanlojman konutlar› infla edilmifltir. Lojman konutlar›n›n (caddeleri, spor meydanlar›, çocuk bahçeleri ile) say›s› gereksinim artt›kça ço¤alt›lm›flt›r.

Bu tesislerin bak›m›n› yine atelyeler üstlenmifltir. Konutlar›n d›fl›nda, bütün spor kollar›n› kapsayan bir spor kulübü ile kapal› spor salonu, futbol sahas› ve personel aileleri içintoplant› salonu ve bahçesi yap›lm›fl,memur ve iflçiler için toplanma mekânlar› olan lokaller tasarlanm›flt›r.Haftan›n 2-3 akflam›nda atelyenin misafir salonlar›nda sinema gösterimleri düzenlenmifl, bütün atelye mensuplar› ve ailelerine çok az bir ücret karfl›l›¤› ayda 4 kez bu sinema gösterilerine gidebilme hakk› verilmifltir (fienol 1994,44-45).1958 y›l›nda Cer Atölyesi, Eskiflehir Demiryolu Fabrikas› ad›n›, 1986 y›l›nda dünyadaki ve yurdumuzdaki de¤iflen koflullara göre yeniden yap›lanarak, TürkiyeLokomotif ve Motor Sanayii A.fi.TÜLOMSAfi ad›n› alm›flt›r.

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 45

Resim: 81890'larda kurulan

Eskiflehir Lokomotif Tamir Atelyesi'nin ilk y›llar›ndan kalma

bir foto¤raf.(URL-8)

Resim: 91890 larda Cer Atölyesi

Üretim Binalar›. (URL-9)

Resim: 10Yerleflke içerisindeki

hastanenin yap›ld›¤› y›llara aitbir görüntüsü .

(Sar›öz, P, 1997: 83)

Resim: 9

Resim: 8 Resim: 10

2.1. Eskiflehir DDY-Tülomsafl YerleflkesiKonut Plan TipolojileriCumhuriyet Dönemi ile birlikte bafllayansanayileflme sürecinin bir sonucu olan fabrikalarla birlikte yaflant›ya giren fabrikaçal›flanlar› bar›nma mekânlar›, yap›ld›¤›dönemde, iflverenin çal›flan›na ve onunyaflam›na bak›fl›n› ayd›nlatabilecek birmimari kültür ürünü olmufltur. DDY-Tülomsafl Yerleflkesi lojman konutlar› dafabrikan›n kuruldu¤u 1925 y›l›ndanbafllayarak infla edilmeye bafllanm›fl (budönem Erken Cumhuriyet Dönemi olarakadland›r›lm›flt›r) ve ihtiyaç duyuldukçayeni konut tipleri eklenerek 1980 y›l›nakadar infla süreci süreklilik arz etmifltir.Yerleflke 10 farkl› konut tipolojisi ilekentin konut kültürünü geliflimini aktaranzengin bir kaynak durumundad›r. DDY-Tülomsafl Yerleflkesi kenti do¤u-bat›yönünde ikiye ay›ran demiryolu a¤› ilePorsuk Çay› aras›nda kalan lineer bir hatboyunca devam etmektedir. Yap›ld›¤›y›llarda kentin çeperinde kal›rken, kentinzamanla kuzey ve bat› aks› üzerindegeliflmesi ile kentin içerisinde kalm›flt›r.Fabrika binalar› ve sosyal tesisleri,yerleflmenin do¤u ve bat› ucundaki lojman-konutlar ile s›n›rlanm›flt›r.

Konut gruplar›ndan A yerleflimi,yerleflkenin do¤u ucunda, Atatürk Caddesi ile Kütahya Caddesi üzerinde, B Yerleflimi ise bat› ucunda, Bas›n fiehitleri Caddesi üzerinde yer almaktad›r.A yerleflimi ilk konut yerleflimidir. A yerlefliminde farkl› sekiz tip konut bulunmaktad›r. Bu konut grubundailerleyen dönemlerde gereksinmelerartt›kça mevcut dokuya eklemlenmelergerçekleflmifltir. Yap›ld›klar› y›llarhakk›nda yeterli bilgi arflivde bulunamad›¤›ndan, zamansal olarak dizilimleri konutlar›n cephe karakterleriile plan tipolojilerinden elde edilen

analizler do¤rultusunda yap›labilmifltir. A yerlefliminde fabrikan›n büyümesi veçal›flan say›s›n›n artmas› nedeniyle, mevcut konutlar›n ihtiyac› karfl›layama-mas› üzerine B yerleflimi oluflturulmufltur.B yerleflimi Bas›n fiehitleri Caddesiüzerinde apartman tipi konutlardanoluflmaktad›r. Yerleflkede yer alanLojman konutlar, Eskiflehir Kültür veTabiat Varl›klar›n› Koruma BölgeKurulu’nun 20.11.1995 gün ve 27 say›l› karar› ile tescil edilmifltir.

Yerleflke Konutlar›n›n PlanTipolojilerinin Analizinde Kullan›lanDönemsel Ayr›mlarYerleflke içerisinde yer alan lojman konutlar›n tamam›n›n yap›m tarihihakk›nda bilgi olmay›fl› nedeniyle, analizaflamas›nda konutlar›n dönemsel özellik-leri dikkate al›narak gruplama yap›lm›flt›r. 1. Erken Cumhuriyet Dönemi (1923-1938)2. Erken Cumhuriyet Dönemi Sonras›(1938-1950 li y›llara kadar geçen süreç)3. 1950 li y›llar sonras› Dönemsel ayr›m› kullan›lm›flt›r.

Birinci Dönem olarak adland›r›lanErken Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1938), mekânsal de¤iflim üzerinde enönemli etkilerden birini meydana getirensanayileflme söylemi, ayn› zamanda ulususosyal ve ekonomik olarak dönüfltürmeyide içermektedir. Modernist proje, politikmüdahale ile sosyal alan›n radikal biçimdedönüfltürülebilece¤i varsay›m›na dayan-maktayd› ve bu varsay›m, sanayi üretimsisteminin ayn› zamanda toplum etkisininüretilmesinde de oynad›¤› rolün alt›n›çizen bir yaklafl›md›r (Zebeko¤lu 2009, 222).

Böylece, Anadolu’nun farkl› pek çokkentinde yeni kurulan fabrikalar ile iflçibar›nma mekânlar› ve fiirket Kenti örnekleri verilmeye bafllanm›flt›r.

Berna Üstün

Say› 11-12, 201146

Eskiflehir DDY-Tülomsafl ve fiekerFabrikas› Yerleflkeleri fiirket Kenti, Mimar Seyfi Arkan’›n, tasarlad›¤›Zonguldak Maden ve Kömür ‹flletmeleri(1934) ve Kozlu Kömür ‹flletmeleri AmeleEvleri Mahalleleri (1935) ise iflçi bar›nmamekânlar›na örneklik etmifltir. Bu projelersosyal bir devlet yönetiminin, konut politikalar›n› belirleyen önemli uygulamalar› aras›nda yer alm›flt›r(Tapan1996, 373).

Bu dönem konut planlar›nda, bir hol ya da koridor etraf›nda benzer büyüklükte odalar›n dizildi¤i dikkati çekmektedir. Bu odalarda henüz uzmanlaflma olmad›¤› için, mekân gündüz oturma odas› iken, gece yatakodas› olabilmektedir. Farkl› fonksiyonlarahizmet edebilen odalar›n tasarlanmas›,geleneksel Türk Evi flemas›ndan etkilenildi¤i fleklinde yorumlanabilir(Kelefl 1988, 75).

Daha sonraki, 1930’lu y›llarda tasarlanankonut planlar›nda, sofa ya da holsözcü¤ünün tekrar tekrar, birbirleriyledönüflümlü ve biraz da mu¤lak olarak kullan›lmas› dikkati çekmektedir. Buy›llarda Mimar dergisinde yay›mlananbirçok projede küçük evlerde bile büyükçebir sofadan vazgeçilmedi¤i dikkat çekmektedir. Konut ister e¤imli çat›l›,ister düz çat›l› olsun, ister geleneksel, istermodern görünsün, planda büyük-küçük birsofa kullan›lm›flt›r. Bu sofa bazen sadecebir geçifl alan›, bazen ise hem geçifl hemde yaflama alan› olarak çözülmüfltür. Kimizaman yaflama alanlar›n› birlefltiren mekâna sofa, yatak odalar›n› birlefltirenehol denilmifl, bazen bu tersine çevrilmifltir.Geçifl alan› olarak düflünülen sofa bazenminimal ölçülerde, bazen küçük bir everand›mans›z görünecek kadar büyük vehacimli tasarlanm›flt›r (Akcan 2009, 246-247).

1938-1950’li y›llar› kapsayan ve ErkenCumhuriyet Dönemi Sonras› olarakadland›r›lan ikinci dönemde, h›zlananendüstrileflme-flehirleflme eylemi konutgereksinmesini ço¤altm›fl, baflka ülkelerdeoldu¤u gibi önemli ve çözülmesi güç birsorun ortaya ç›karm›flt›r. Konut sorunununkapsam› ve bunun çözümünde uygulananyöntemler, Cumhuriyet dönemi konutmimarl›¤›n›n geleneksel konutmimarl›¤›ndan nitelik ve nicelikbak›m›ndan çok büyük farklar gösterme-sine neden olmufltur. Cumhuriyet yönetimiile birlikte gelen toplumsal, ekonomik,politik, ideolojik, teknolojik, kültürelde¤iflimler ça¤dafl konut mimarl›¤›n›ngeleneksel konut mimarl›¤›ndanayr›lmas›na yol açm›flt›r. Geleneksel Türkmimarl›¤›n›n en karakteristik ürünlerindenbirini oluflturan Türk evi, Osmanl›toplumunun kendine özgü yaflay›fl biçiminin flekillendirdi¤i bir plan flemas›nasahip olmufltur. Cumhuriyet yönetimi ilebafllayan de¤iflmeler, konut mimarl›¤›n›nmalzemelerini, plan flemalar›n›, üretimbiçimlerini etkilemifl, de¤ifltirmifltir.Geleneksel Türk mimarl›¤›nda genellikleahflap, kerpiç gibi geçici malzemelerleyap›lan konutlar, art›k tafl, tu¤la, briket,betonarme gibi kal›c› malzemelerleyap›lmaya bafllanm›flt›r (Kalender 1996, 42).

Bu dönemde de¤iflen koflullar›n etkisiyle,Bat›dan etkilenme sonucunda ortayaç›kan, plan flemalar› gelifltirilmeyebafllanm›flt›r. Her fonksiyona hizmet edenmekânlar›n yerini, belirli fonksiyonlar›bar›nd›ran mekânlar almaya bafllam›flt›r.Örne¤in, oturma fonksiyonu oturmaodas›nda, yatma fonksiyonu yatakodas›nda yap›lacak flekilde plan flemalar›üretilmifltir (Kelefl 1988, 75). Bir geçifl döne-mi olarak adland›rabilece¤imiz bu süreçtesofal› ve hollü her iki fleman›n da varl›¤›dikkat çekmektedir.

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 47

Üçüncü Dönem olarak adland›rd›¤›m›z1950 sonras›nda; Cumhuriyet dönemi ilebirlikte modernleflme, özellikledemokratik hukuk düzeniyle yönetilentoplumlarda toplumu oluflturan tüm bireylerin sa¤l›k, e¤itim, sanat ve kültürolanaklar›ndan yararland›r›lma yöntemlerini, topluluklara yavafl yavaflbenimsetmifl ve her türlü kültürel vetoplumsal olguyu tart›fl›l›r k›lm›flt›r. Buba¤lamda, mimarinin basit, sade bir dilleve uygun teknolojilerle tabana götürülmesifikri, modern Bat› mimarlar› öncülü¤ünde

1950’li y›llarda küresel kabul görmüflradikal bir de¤iflmedir. Bu de¤iflimolgusunda Türk konutu da pay›n› alm›flt›r:Ülkemizde modernleflme çabalar› en ideal“örnek” olarak güdümlü bir biçimdeBat›’ya yönelmifl, Bat›l› yaflam biçimibütün simge ve göstergeleriyle toplumaaktar›lm›flt›r. Yeni konut bölgelerindetasarlanan konutlarda geleneksel sofalar›nyerini yavafl yavafl koridorlar almaya,odalar›n ifllevleri Bat›’n›n etkisiyle belirgin hale gelmeye bafllam›fl, ›slakmekânlar bir araya toparlanarak koridorlar

Berna Üstün

Say› 11-12, 201148

Resim: 11Eskiflehir Devlet Demir Yollar›-Tülomsafl Yerleflim Plan›.(DDY Müdürlü¤ü Arflivi)

Tablo: 11

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 49

Resim: 12Eskiflehir Devlet Demir

Yollar›-Tülomsafl Yerleflim Plan›.

(URL-10)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201150

Tablo: 1Eskiflehir DDY-Tülomsafl

Lojmanlar› Bina Tipolojileri.(Üstün:2010)

Resim: 13

Eskiflehir DDY-TülomsaflLojmanlar› A Yerleflimi.(DDY Müdürlü¤ü Arflivi) Resim 14Eskiflehir DDY-TülomsaflLojmanlar› B Yerleflimi.(DDY Müdürlü¤ü Arflivi)

Tablo: 13

Tablo: 15

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 51Tablo: 1

boyunca dizilmifltir. Cumhuriyet’in ilkyirmi y›l›nda bahçeli evlerin varl›¤› halabelli oranlarda ifade edilebilirken, 50’li y›llardan sonra bitiflik nizam apartmanlarbask›n hale gelmeye bafllam›flt›r. (Gür 2000, 88-89).

1950’lerden sonra Türkiye’de konutnormu haline gelmifl olan, beton bloklardaki standart apartman hayat›d›r.Apartmanlar›n tasar›mlar› da, onlardaikamet edilifl tarz› da, 1930’lar›n sergiledi¤i bütünüyle Bat›l›laflm›fl modellere genellikle pek benzemez. Bumodern apartmanlara, geleneksel evhayat›n›n birçok yönü (mesela ayr› bir misafirodas›, ailenin mutfakta yemek yemesi ya da Bat› tarz›

bir tuvaletin yan›nda bir alaturka tuvalet) dahiledilmifltir (Bozdo¤an 2002, 322).

Özellikle, 1950’ler sonras›nda konut planlar›na gündüz holü –gece holü kavramlar›n›n girmesi dikkati çekmektedir. Gündüz holü ortak kullan›malanlar›n›n (salon, mutfak, günlük oda gibi),gece holü ise kiflisel kullan›m alanlar›n›n(yatak odas›, çal›flma odas› gibi) aç›ld›¤› mekânlard›r. Bu dönemdeki konutlarda iki farkl› plan çözümüne rastlanm›flt›r.Birincisi hol da¤›l›ml› flema, ikincisi desalon da¤›l›ml› flemad›r. Hol da¤›l›ml›flemada, giriflten bir hol ya da antreye,buradan da di¤er mekânlara geçilir.Genellikle gündüz holünden mutfak,

salon ve tuvalete ve yatak odalar›grubunun bulundu¤u gece holüne geçilir.Salon da¤›l›ml› flemada, girifl holündenortak kullan›m alan›na (salon, yaflama, oturmavb.), buradan da yatak odalar›n›n bulun-du¤u gece holüne geçilir (Kelefl 1988, 76).

1970’li y›llardan sonra, geleneksel evleringöz al›c› motifleri yerlerini düz sadeduvarlara b›rakm›fl, konut içindeki yaflamiyice anonim hale gelerek “üç oda birsalon”a endekslenmifltir (Gür 2000, 89).

2.2. Tipolojik AnalizlerinDe¤erlendirilmesiYap›lan analizler sonucunda, 1925’liy›llardan bafllayarak infla edilen lojmankonutlar›n›n bina tipolojileri ile konut plan flemalar›n›n u¤rad›¤› fonksiyonel vemekânsal de¤iflimler saptanm›flt›r. Süreçiçerisinde de¤iflen sosyal, kültürel,ekonomik ve teknolojik faktörler, fonksiyonlar›n de¤iflmesine, buna ba¤l›olarak da mekânlar›n farkl›laflmas›naneden olmufltur. Günümüze kadar müstakil ve apartman tipi konutplanlar›nda benzer de¤iflikliklerin oldu¤udikkati çekmifltir. Saptamalar flöyledir:

• Bu kapsamda incelenen lojman-konut-lar›n Erken Cumhuriyet Dönemi’ndeyap›lan ilk örnekleri, bahçeli ve az katl›yap›lar› ile 1900’lü y›llarda Avrupa’da

Berna Üstün

Say› 11-12, 201152

Tablo: 2Eskiflehir DDY-TülomsaflLojmanlar› BinaTipolojileri.(Üstün:2010)

Tablo: 2

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 53

Tablo: 3Tip 1A

Tipolojik Analiz Föyü.(Üstün:2010)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201154

Tablo: 4Tip 2 TipolojikAnaliz Föyü.(Üstün:2010)

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 55

Tablo: 5Tip 3 Tipolojik

Analiz Föyü.(Üstün:2010)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201156

Tablo: 6Tip 4 TipolojikAnaliz Föyü.(Üstün:2010)

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 57

Tablo: 7Tip 5 Tipolojik

Analiz Föyü.(Üstün:2010)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201158

Tablo: 8Tip 6 TipolojikAnaliz Föyü.(Üstün:2010)

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 59

Tablo: 9Tip 7 Tipolojik

Analiz Föyü.(Üstün:2010)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201160

Tablo: 10Tip 8 TipolojikAnaliz Föyü.(Üstün:2010)

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 61

Tablo: 11Tip 9 Tipolojik

Analiz Föyü.(Üstün:2010)

Berna Üstün

Say› 11-12, 201162

Tablo 12Tip 10 TipolojikAnaliz Föyü.(Üstün:2010)

ortaya ç›kmaya bafllayan “Bahçe Kent”teorisinin temel özelliklerine sahiptirler.Mekân kurgusu olarak ise, bir hol ya dasofa etraf›nda benzer büyüklüklerdeodalar›n dizilimiyle oluflan bir plan tipolo-jisi uygulanm›flt›r. Kiler, depo gibi servisveren mekânlar konut içerisinde yer al›r.Farkl› fonksiyonlara hizmet eden odalar›nkurgusuyla oluflan flemada GelenekselTürk Evi kurucu ö¤elerinden olan sofadanetkilenildi¤i söylenilebilir. • Az katl› s›ra düzen apartman tipi konutlar›n ilk örnekleri bu dönemdeyerleflkede oluflmaya bafllam›flt›r. ErkenCumhuriyet Dönemi sonras›nda de¤iflenyaflam koflullar›n›n da etkisiyle, Bat›danetkilenme sonucu sofan›n hole dönüflmeyebafllad›¤› görülmektedir. Ancak budönemde de gece holü, gündüz holüayr›m› henüz belirgin de¤ildir.Mekânlarda uzmanlaflman›n oluflmayabafllad›¤› bu dönem bir geçifl dönemidirdenilebilir. • Az katl› s›ra düzen apartman tipi konutlar›n bu dönemde de süreklili¤igözlenmektedir. 1950’li y›llardan sonraher fonksiyona hizmet eden mekânlar›nyerini, belirli fonksiyonlar› bar›nd›ranmekânlar alm›flt›r (mekânlardauzmanlaflma netleflmifltir). Gece holü,gündüz holü ayr›m› oluflmaya bafllam›flt›r.Bu dönemde iki tür plan flemas›narastlanm›flt›r. Hol da¤›l›ml› planlama vesalon da¤›l›ml› planlama. Salon da¤›l›ml›plan flemas›na Tip 5, hol da¤›l›ml› planflemas›na ise Tip 7 örnek olarak verilebilir. Kiler, depo, çamafl›r y›kama gibi birkonutta yer almas› çok önemli olan baz›servis mekânlar› ortadan kalkmayabafllam›flt›r. Bu mekânlar›n ortadan kalkmas› ile özellikle mutfa¤a ba¤l› olanbalkonlar, kullan›c›lar taraf›ndankapat›larak depolama alan› olarakkullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Mekânlarda uzmanlaflma ile birlikte,büyüklükler de de¤iflmifltir. Mutfak-banyogibi mekânlar›n içlerinde bulunan donat›elamanlar›n›n teknoloji ile birliktede¤iflmesine ba¤l› olarak boyutlar›ndade¤iflimler gözlenmifltir. 1970’li y›llar s›ra düzen ve ayr›k düzen 4-5 katl› apartman bloklar›n infla edildi¤ibir dönemdir. Bu dönemde konutplanlar›nda gündüz holü- gece holü ayr›m›netleflmifl ve konut plan flemalar› da tektipleflmifltir. Tip 8, 9 ve 10’da oldu¤u gibi,daralan ve karanl›k bir mekana dönüflenve sadece sirkülasyon eleman› olarakgörevini yerine getiren hole ba¤l› gündüzbirimleri ve gece birimleri kurallaflm›fl birflemaya dönüflmüfltür. • Analizler sonucunda, az katl› müstakil yada apartman tipi konutun plan flemalar›n›ngünümüze kadar de¤iflerek geldi¤i vesonucunda gece holü - gündüz holü ayr›m›bulunan, kullan›c› ihtiyaç ve isteklerinecevap vermeyen, toplumsal geleneklerindikkate al›nmad›¤›, kullan›c›y› tektiplefltiren konut plan flemalar›n›nyayg›nlaflt›¤› söylenebilir.

3. Sonuç ve Öneriler Devlet Demir Yollar› (TÜLOMSAfi)Yerleflkesi; günümüz endüstriyel miras›n›nfonksiyonel ve mekânsal ba¤lamda öncüörneklerindendir. Eskiflehir kenti için birprototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke;çok fonksiyonlu yap›s›yla, çal›flanlar›n›nsosyal, kültürel, e¤itimsel ve ikameteyönelik gereksinimlerini karfl›layan mikroölçekli bir kent modeli ortaya koyan ilkyap›lanmalardan biri olma özelli¤i tafl›r.Eskiflehir kenti için özellikle infla edildi¤idönemde ve sonras›nda önemli birekonomik ve sosyal dinamikoluflturmufltur. ‹stasyon binas›n›n hemen karfl›s›ndabahçeli konut alanlar› ve otelleryerleflkenin kente tafl›d›¤› ilk etkiler olarakgösterilebilir.

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 63

Bu dönemde bir çok kaynakta, ad›n› da‹stasyon’dan alan ve kentin en büyük caddesi olan ‹stasyon Caddesi yeni inflaedilen konutlar› ve ifl yerleri ile kentin enifllek ve en modern görünümlü caddesiolarak tan›mlanm›flt›r .

Lojman-konutlar›n Cumhuriyet’in ilan› ilebafllayan modernizm sürecinde (1925) inflaedilmeye bafllanarak 1980’li y›llara kadar,gereksinme artt›kça eklemlenerek çeflitlenmesi, kronolojik anlamda modernleflme-konut kültürü iliflkisinin de

Berna Üstün

Say› 11-12, 201164

Resim 27‹stasyon binas›n›n karfl›s›ndaki

Madam Tad›a Oteli ve yan›ndakibahçeli iki katl› konutlar

(Sar›öz 1997, 94-95),‹stasyon Caddesi 1935-40’l› y›llar .

(Sar›öz 1997, 82)

Resim 281950’li y›llarda ‹stasyon Caddesi.

(K›l›ç 1997, 98)

Resim: 27

Resim: 28

toplu olarak gözlemlenebilece¤i bir do¤almüze durumundad›r. Bu nedenle, fiirketKenti örne¤i teflkil eden yerleflkeninkorunmas› ve gelecek kuflaklaraaktar›lmas› kültürel birikim aç›s›ndanönem tafl›maktad›r. Modernizm ile flekillenen ve kentingelifliminde etkin olan bu yerleflkeler,günümüzde nitelik aç›s›ndan fazlacatart›fl›lan toplu konut kurgular›na yerleflimörüntülerindeki ve konut tipolojilerindekizenginlikler ile kaynakl›k edebilirler●

Eskiflehir Devlet Demir Yollar› Yerleflkesi Lojman Konutlar› Plan Tipolojileri Üzerine bir Çal›flma

Say› 11-12, 2011 65

Resim 292011 y›l›nda ayn› cadde.

Resim: 29

KAYNAKÇAAkcan, E. 2009. Çeviride Modern Olan fiehir ve Konutta

Türk-Alman ‹liflkileri. Yap› Kredi Yay›nlar›, Cogito.

Alanen, A.,R. 2007. Morgan Park, Duluth, U.S.Steel and Forging of a Company Town. London, University of Minnesota Press.

Beeson, E.W. 1911. Portsunlight The Model Village Of England. New York City:The Architectural Book Publising Company.

Bozdo¤an, S. 2002. Modernizm ve Ulusun ‹nflas›, Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür.Metis Yay›nc›l›k.

Cengizkan A. 2009. ‹stanbul Silahtara¤a Elektrik Santrali Yerleflme ve Konut Yaflam Çevreleri, FabrikadaBar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›. Yaflam, Mekan ve Kent. der. Cengizkan, A., 8-15, Ankara:Arkadafl Yay›nevi.

Crawford, M. 1995. Building The Workingman’s Paradise: The Design of American Company Towns.London: Bath Pres.

Do¤an, Ç. 2009. Nazilli Basma Fabrikas› Yerleflimi: Tarihçeve Yaflant›, Fabrikada Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›. Yaflam, Mekân ve Kent, der. Cengizkan, A., 77, Ankara: Arkadafl Yay›nevi.

Ertin G. 1994. Eskiflehir Kentinde Yerleflmenin Evrimi.Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No:773.

Eskiflehir Kültür Ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu Arflivi.

Eskiflehir Devlet Demiryollar› Arflivi.Gür, fi. 2000. Do¤u Karadeniz Örne¤inde Konut Kültürü.

YEM Yay›nlar›.Kalender E. 1996. Konut Tipleri Üzerine Bir ‹nceleme.

Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.

Kelefl, G. 1988. Konut Plan fiemalar›ndaki De¤iflimin GrafikTekniklerle ‹ncelenmesi. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi.

K›l›ç, L. 1997. An›larda Eskiflehir. Eskiflehir Anadolu RotaryKulübü.

Sar›öz, P. 1997. Bir Zamanlar Eskiflehir. ‹stanbul: Esbank Yay›nlar›.

Soygenifl S. 1995. Konut Yerleflmelerinde Konut Tipolojilerive Yerleflim Örüntülerinin De¤erlendirilmesine Yönelik Analitik Bir Çal›flma, Yay›nlanmam›fl Master Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi.

fienol S.B. 1994. Türkiye Demiryollar›nda 100.Y›l 1894-1994, Eskiflehir: Etam A.fi.

Tapan M. 1996. Toplu Konut ve Türkiye’deki Geliflimi, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleflme. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›.

Üstün, B. 2010. Eskiflehir’de Modernizm ve Kentsel Geliflme Sürecinde Gerçeklefltirilen Toplu Konut Alanlar›nda Konut Tipolojileri ve Yerleflim Örüntülerindeki De¤iflimlerin De¤erlendirilmesine Yönelik Bir Çal›flma, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri, Proje No: 80211.

Zeybeko¤lu, S. 2009. Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi Komplekslerinin Mekânsal Analizi: Nazilli,

Kayseri, Bursa Eskiflehir, Fabrikada Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›. Yaflam, Mekân ve Kent, der. Cengizkan, A., 178-215, Arkadafl Yay›nevi, Ankara.

‹NTERNET KAYNAKÇAS‹URL-1, http://ashp.cuny.edu/wp-content/images/daughters-viewerguide908.pdfURL-2, http://www.library.csi.cuny.edu/dept/americanstud-ies/lavender/lowegal1.htmlURL-3, www.bbc.co.uk/.../bradford/gallery_1.shtmlURL-4, http://www.arxitecture.org.uk/diss/II%20WORK-ING%20CLASS%20HOUSING%20-%20COMMUNI-TIES.htmURL-5, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saltaire_Almshouses.jpg (02.12.2009)URL-6, www.library.cornell.edu/Reps/DOCS/pullman.htm(10.11.2009)URL-7, http://utopiascommunitystory.blogspot.com/2011_06_01_archive.htmlURL-8,http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303&start=50URL-9, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303&start=70URL-10, www.earth.google.com

Berna Üstün

Say› 11-12, 201166