ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf

8/17/2019 ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf

1/155

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2365

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1362

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi:B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Yazar

Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5)

Editör

Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/155

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›

Ö¤r.Gör. ‹lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü

ISBN978-975-06-1039-4

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011


3/155

‹çindekiler

Önsöz............................................................................................................ vi

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz›Temel Bilgiler........................................................................... 2

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi ............................................. 3ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... 4 Adland›rma Sorunu ....................................................................................... 4Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür ....................................... 6Eski Türk Edebiyat›nda Dil ......................................................................... 7Eski Türk Edebiyat›nda fiiir ......................................................................... 10

Divan fiiirinin Dönemleri ....................................................................... 10

Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi ......................................... 11Dönemin fiiir Kitaplar› ........................................................................... 12Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri ................................................... 14Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk ............................................................ 15Divan fiiirinde Muhteva ......................................................................... 17

Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar ............................................................................... 30Eski Türk Edebiyat›nda Nesir ...................................................................... 34Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› ...................................... 35Özet................................................................................................................ 38Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 40Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 41S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 41 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42

Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri veDört M›sral› Naz›m Biçimleri................................................. 44

G‹R‹fi .............................................................................................................. 45BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM B‹Ç‹MLER‹............................................... 46M›sra’ ve Beyt................................................................................................ 46Kasîde ............................................................................................................ 47Gazel.............................................................................................................. 56Müstezâd........................................................................................................ 60K›t’a ................................................................................................................ 62Mesnevî.......................................................................................................... 64DÖRT MISRALI NAZIM B‹Ç‹MLER‹.............................................................. 68Rüba’î ............................................................................................................. 68Tuyu¤............................................................................................................. 70Özet................................................................................................................ 72Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 75

Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar........... 76G‹R‹fi .............................................................................................................. 77

‹ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE


4/155

I. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................. 78Müselles ......................................................................................................... 78Murabba’ ........................................................................................................ 79

Terbî’ ............................................................................................................. 80fiark› ......................................................................................................... 80Muhammes .................................................................................................... 81Tahmîs............................................................................................................ 83Müseddes....................................................................................................... 85Tesdîs ............................................................................................................. 86Müsebba’........................................................................................................ 87Tesbî’.............................................................................................................. 87Müsemmen .................................................................................................... 88Tesmîn ........................................................................................................... 89Mütessa’ ......................................................................................................... 89

Mu’aflfler ........................................................................................................ 89Ta’flîr............................................................................................................... 90II. GRUP MUSAMMATLAR............................................................................ 90Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)...................................................................... 90Tercî’-i Bend (= tercî’-bend)......................................................................... 93Özet ............................................................................................................... 96Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 99S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 99 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 99

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili TemelKurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü ............................ 100G‹R‹fi ............................................................................................................. 101TÜRK fi‹‹R‹NDE ARUZ.................................................................................. 101 Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler ...................................................... 102

Aruza Göre Hece Türleri ........................................................................ 102 Aruz ‹fllemleri ................................................................................................ 103 Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler .................................................................. 109 Aruz ‹fllemlerine Örnekler ........................................................................... 110 Vezin Bulma Usulü ....................................................................................... 111Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ................................................................ 112

Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri ..................................................... 113Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri ............................................................... 113

Özet................................................................................................................ 122Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 123Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 124S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 124 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 125

Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye ....................... .. 126G‹R‹fi .............................................................................................................. 127ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINDA ÖLÇÜ (II) ...................................................... 127

Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri................................................................. 127D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE............................................................................. 136Girifl................................................................................................................ 136

‹ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE


5/155

Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar ........................................ 137Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k................................................................ 138

Kafiye Harfleri ............................................................................................... 138

Kafiye Türleri................................................................................................. 140Harflerine Göre Kafiye Türleri ............................................................... 140Kafiyenin Birden Fazla Olmas›............................................................... 141

Kafiye Kusurlar› ............................................................................................. 141Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar ........................................................................ 142Özet ............................................................................................................... 148Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 149Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 150S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 150 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 150

‹ç indek i ler v


6/155

Önsöz

Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› kaynaklar›, yaklafl›k 1200 y›l-

l›k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on

iki yüzy›ll›k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas›

vard›r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul et-

meleri, di¤eri de XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na

girmeleridir. Türk edebiyat› da baz› edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki

önemli dönüm noktas› dikkate al›narak; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî

dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana

döneme ayr›lm›flt›r. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›n›n günümüze kadar ulaflan

yaz›l› ürünleri VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slâmî dö-

nem Türk edebiyat› ise, XI. yüzy›lda her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slâmî dönem‹ran edebiyat›n›n etkisinde do¤mufl, geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.;

hatta, XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem

Türk edebiyat›n›, “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat›

Türk edebiyat›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. “‹slâmî dö-

nem Do¤u Türk edebiyat›”, tarihsel süreç içerisinde “Karahanl›”, “Harezm-Alt›nor-

da” ve “Ça¤atay” olmak üzere biri di¤erinin devam› niteli¤indeki üç edebî dille

meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür

(öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt›r. “‹slâmî dönem Bat›

Türk edebiyat›” ise, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› ‹mpara-torlu¤u s›n›rlar› içerisinde varl›¤›n› XIX. yüzy›l ortalar›na; hatta, zay›flayarak XX.

yüzy›l bafllar›na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de¤erli sanatkâr yetifltirmifl bir ede-

bî dönemdir. Yaklafl›k alt› yüzy›l devam “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.

yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ortalar›ndan

itibaren de yerini yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özellikle de

Frans›z edebiyat› etkisinde do¤arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk ede-

biyat›, “yeni edebiyat” olarak adland›r›lm›fl; bu adland›rman›n do¤al sonucu ola-

rak “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”na da “eski edebiyat” ad› verilmifl; bu ad-

land›rma günümüze “eski Türk edebiyat›” olarak yans›m›flt›r. “Eski Türk edebiya-

t›” bugün, “divan edebiyat›”, “klasik edebiyat” ve “klasik Türk edebiyat›” gibi ad-

larla da an›lmaktad›r.

‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat› metinleri O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤-

mufl bir yaz› diliyle meydana getirilmifltir. “Bat› Türkçesi”, “Bat› O¤uzcas›” ve “Tür-

kiye Türkçesi” gibi adlar verilen bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”,

“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osman-

l›ca” ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem

Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortala-

r›na; yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönem de

XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›kbir zaman dilimini içine al›r.

Önsözvi


7/155

Gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk edebiyat›, naz›mda ve ne-

sirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlard›r. Bu dönem

‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve

kafiye sistemi esas al›nm›fl; di¤er estetik esaslar› da yine Arap belâgati belirlemifl-tir. Ancak söz konusu dönem Do¤u ve Bat› Türk edebiyatlar›nda esas al›nan ve-

zin ve kafiye ile di¤er estetik esaslar do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il; s›n›rl› da

olsa birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl hâliyle Fars edebiyat›n›n vezin ve kafiye sis-

temi ile di¤er estetik esaslar›d›r.

“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› bu kitab›n amac›, “‹slâmî dö-

nem Türk edebiyat›” metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde

de¤erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan›m› sizlere kazand›rmakt›r. Bu

amaç do¤rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat› hakk›nda k›sa ve özlü bilgi-

ler verilmifl; daha sonra da kitab›n as›l konusu olan naz›m biçimleri ve bu edebi-

yat›n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde üniteler

hâlinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski

Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusu ise, klasik dönem na-

z›m ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren anlat›m biçimleri; yani, söz

ve anlam sanatlar›d›r. Ancak, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak için

bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zda yer

alan di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l programlar›n›zda yer alan Osmanl› Türk-

çesi derslerine verece¤iniz önemin ve gösterece¤iniz ilginin “‹slâmî dönem Türk

edebiyat› metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de¤erlendir-

meler yapabilmek” için en büyük yard›mc›m›z olaca¤›n› asla unutmay›n›z.Baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmeniz dile¤iyle…

Editör

Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER

Önsöz vii


8/155

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski Türk edebiyat›n›n Türk edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilecek,Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan ad-lar› s›ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilecek,Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate ala-rak dönemlere ay›rabilecek ve genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Eski Türk Edebiyat›na

Girifl: Biçim ve Ölçü

• G‹R‹fi

• ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

1ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ

Eski Türk Edebiyat›n›n Genel

Özellikleri ve Baz›Temel Bilgiler

• Edebiyyât-› kadîme• fii’r-i kudemâ• Havâs edebiyat›• Saray edebiyat›• Enderun edebiyat›• Edebiyyât-›

Osmâniyye• Osmanl› fliiri• Dîvân edebiyat›• Divan fliiri• Ümmet edebiyat›

• Ümmet ça¤› Türkedebiyat›

• Klâsik edebiyat• Klâsik Türk

edebiyat›

• fiiir• Belâgat• Fesâhat• Me’ânî• Bedî’• Beyân• Dîvân• Mesnevî • Mecmû’a-i efl’âr• Mecmû’atü’n-ne-

zâ’ir

• Mazmun• Mahlas• Tezkiretü’fl-flu’arâ• Din• Tevhîd

• Münâcât• Na’t• Mi’râciyye• Hilye• Mevlid• Allah• Melek• Peygamber• Tasavvuf • Aflk• Zâhid

• Vâ’iz• Vahdet-i Vücûd• Nesir


9/155

G‹R‹fi

Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar›, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçir-dikleri din, dil, co¤rafya de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak iliflkide bu-lunduklar› milletlerin uygarl›k, kültür ve edebiyatlar›n›n etkileri de dikkate al›na-rak birtak›m dönemlere ayr›l›r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas› vard›r.Bunlardan biri Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤e-ri de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmele-ridir. Türk edebiyat› da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkate

al›narak kimi yazarlarca “‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slamî dönem Türkedebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›l-m›flt›r. Bununla birlikte Bat› uygarl›¤›n›n etkisine girildi¤inde Türk edebiyat›ndameydana gelen de¤ifliklik, ‹slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve kök-lü olamam›fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat›nda da varl›-¤›n› korumaya devam etmifltir.

Türklerin ‹slâmiyetle VIII. yüzy›ldan itibaren temas kurdu¤u kabul edilir. Top-luca ve yayg›n bir flekilde ‹slâmlaflma ise X. yüzy›lda görülür. ‹slâmî Türk edebiya-t›n›n ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig ’in yaz›ld›¤› tarih 1069’dur. Bu eser Do¤uTürkçesi ile yaz›lm›flt›r. Do¤u Türk yaz› dili, tarihsel süreç içerisinde biri di¤erinindevam› olan üç edebî dil hâlinde varl›¤›n› sürdürmüfltür: “Karahanl›” (XI. yüzy›l),

“Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar). Do¤uTürkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak›m O¤uzca (=Bat› Türkçesi) unsurlar dabar›nd›ran Memluk K›pçakças›d›r. Türklerin Suriye ve M›s›r’da meydana getirdik-leri bir edebî dil olan Memluk K›pçakças›, XV. yüzy›ldan sonra tamamen O¤uzca-laflm›fl ve ayr› bir edebî dil olma özelli¤ini yitirmifltir. Do¤u Türkçesi (=HakaniyeTürkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di¤er kolu olan Bat› Türkçesine göre da-ha önce edebî ürünler vermifltir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›-ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Budönem, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›-l›n ikinci yar›s›na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al›r. Bu edebî dilin ikincidönemi ise “Osmanl› Türkçesi” olarak adland›r›lm›flt›r. Osmanl› Türkçesi, Osmanl›

Beyli¤i’nin gittikçe güçlenerek Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamas›ndan, özelliklede ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl›k mer-

Eski Türk Edebiyat›n›nGenel Özellikleri ve Baz›

Temel Bilgiler


10/155

kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al›nan kelimeler ve çeflitligramer yap›lar›yla anlat›m gücünü gelifltirerek XX. yüzy›l›n bafllar›na kadar varl›¤›-n› sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz› dilinin, daha do¤rusu yüksek bir edebî dilin

ad›d›r. Bat› Türkçesinin bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” da denen “Âzeri O¤uzca-s›”d›r. K›sacas› Osmanl› Türkçesi, Bat› Türkçesi dairesine dahildir. “Eski Türk Ede-biyat›” olarak adland›r›lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›,Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤›edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütünedebî ürünleri kapsamas› gerekti¤i hâlde günümüzdeki kullan›m flekliyle “EskiTürk Edebiyat›”n›n Türk dili tarihi aç›s›ndan durdu¤u yer buras›d›r.

Eski Türk edebiyat›, Osmanl› döneminde ortaya konulan edebiyat ürünleriniesas almakla birlikte Osmanl› döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad›r.Farkl› özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl›¤›n› sürdüren üç ayr› ede-bî anlay›fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür:

1. Halk edebiyat›2. Tasavvufî halk edebiyat› (=Tekke edebiyat›)3. Klâsik Türk edebiyat› (=Divan edebiyat›)Bu üç anlay›fl genel itibar›yla ayn› zaman diliminde canl›l›klar›n› sürdürmüfl-

tür. Eski Türk edebiyat› asl›nda bu üç anlay›fl› da kapsamakla birlikte, günümüz-de anlam alan› dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al›r du-rumdad›r.

Eski Türk edebiyat›, günümüzdeki kullan›m flekline göre, Türk edebiyat›n›n XIII. yüzy›l sonlar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar olan sürecini kapsar.Osmanl› devletinin co¤rafyas› içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarakgeliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren,

Türk edebiyat› tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günü-müzde bile etkileyicili¤ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat› gösterdi¤iözellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan›mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat›,Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› devletinin co¤rafyas›nda XIII. yüzy›l sonlar›ndabafllay›p XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar varl›¤›n› sürdüren, nazarî ve estetikesaslar›n› müflterek ‹slamî kültürden alan, örnek ald›¤› Fars edebiyat›n›n etkisi al-t›nda flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald›¤›bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl› söyleyifli önde tutan, kuralc›l›¤›n ve gelene-¤in a¤›r bast›¤›, Türk edebiyat›n›n bir dönemidir.

Türk edebiyat›n› dönemlere ay›rarak eski Türk edebiyat›n›n bu dönemler içindeki yerini

belirtiniz.

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATI

Adland›rma Sorunu‹ran edebiyat› etkisinde geliflen ve XIX. yüzy›l ortalar›na gelinceye kadar mükem-mel denilebilecek eserlerini vermifl olan “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.

yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ikinci yar›s›n-dan sonra da yerini art›k yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özel-likle de Frans›z edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönemTürk edebiyat› edebiyyât-› cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland›r›lm›flt›r. Bafl-

lang›çta bu edebî anlay›fl› öncekinden ay›rmak için eskisine edebiyyât-› kadîme(=eski edebiyat) ya da bu dönemde yaz›lm›fl mensur (=düz yaz›) eserleri bir tara-

4 Eski Türk Edebiyat›na Gir ifl: Biçim ve Ölçü

SIRA S‹ZDE

1


11/155

fa b›rakarak fli’r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra buadlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln›zca toplumun belli kesim-lerine hitap eden bir edebiyatm›fl gibi gösteren havâs edebiyat› (=yüksek zümre

edebiyat›), sarây edebiyat›, Enderun edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye (=Os-manl› edebiyat›), Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça-¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik Türk edebiyat› ve eski Türkedebiyat› gibi adlarla da an›lm›flt›r. Ancak “havâs edebiyat›”, “sarây edebiyat›” ve“Enderun edebiyat›” gibi adland›rmalar bu edebiyat›n, toplumun yaln›zca belli ke-simlerine hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda ke-sin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifltir.

Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat›l› araflt›rmac›-lar bu edebiyat için “Osmanl› edebiyat›” ve “Osmanl› fliiri” gibi adlar› kullanmay›tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabed-din Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de söz

konusu edebiyat için “edebiyyât-› Osmâniyye” tabirini kullanm›fllard›r. Fakat buadland›rmalar ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk ede-biyat›n› göz ard› etti¤i ve Osmanl› dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihin-den ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak ka-bul edilmemifltir.

“Divan edebiyat›” ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967)taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lk bafllarda bu adla Osmanl› saraylar› ve konaklar›ndadüzenlenen “meclis” ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat›-n›n kastedildi¤i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeniunutulmufl ve bu ad›n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fli-irleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi

bir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›lgerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda or-taya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n men-sur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kma-s›na yol açmaktad›r. “Ümmet edebiyat›”, “ümmet ça¤› Türk edebiyat›” ve “‹slamî Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›z-ca dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤inden bilim-sel bir de¤er tafl›mamaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “Klâsik Türk edebiyat›” gibi ad-land›rmalar ise Fuat Köprülü(öl. 1966)’ye aittir. Köprülü, son araflt›rma ve incele-melerinde bu edebiyat›n “yüksek bir medeniyet dairesinde” kendi flartlar›nda vekendine has klâsik bir edebiyat oldu¤unu kabul ederek “klâsik edebiyat” ya da

“klâsik Türk edebiyat›” olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüflse de bu dö-nem Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar buedebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland›rmaya karfl›ç›km›fllard›r.

Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›r-mak için bu yeni edebî anlay›fla “edebiyyât-› cedîde”; önceki edebiyata da “ede-biyyât-› kadîme” ad›n›n verilmifl oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII.

yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle do¤an ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar varl›¤›n› sürdüren bu edebiyata “eski Türk edebiyat›” ad›n›n verilmesini, o dönem-de do¤an bu adland›rma ihtiyac›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendir-mek mümkündür. Günümüzde bu adland›rmalar›n bir k›sm› terkedilmifl; popüler

yay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk ede-biyat›” ad› tercih edilir olmufltur. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›-

51. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özell ikler i ve Baz› Temel Bilgiler


12/155

n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmekte-dir. Ancak böyle bir adland›rma ile “‹slamiyet öncesi” ve “‹slamî dönem” Türk ede-biyatlar›n› bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas› gerekirken bugün yaln›z-

ca “‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”n›n Bat› Türkçesiyle meydana getirilmifl eserleri-nin bir k›sm› kastedilmekte; daha önce de belirtti¤imiz gibi, ayn› edebî anlay›fl› be-nimsemifl olan ‹slamî dönem Do¤u Türk edebiyat› bu adland›rman›n d›fl›nda tutul-maktad›r.

Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak KültürBugün eski Türk edebiyat› olarak adland›rd›¤›m›z edebî dönemin gerek naz›mdagerekse nesirde ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n› örnek ald›¤›, bu dönem ‹ran edebi-

yat›n›n da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat›n› esas ald›¤› bilinmektedir.Türklerden önce ‹slam dinini kabul etmifl olan ‹ranl›lar, naz›mda Arap fliirinin ve-zin (=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür “mensur fliir” olarak kabul edebile-

ce¤imiz süslü nesirde (=nesr-i müsecca’) de ayn› edebiyat›n nesir anlay›fl›n› benim-semifllerdir. ‹ranl› flair ve yazarlar›n bu yeni dönem ‹ran edebiyat›n› meydana geti-rirken vezin ve kafiye d›fl›nda esas ald›klar› edebiyat kuram› da yine Arap “belâ-gat”idir. ‹ranl›lar›n bafllang›çta Arap edebiyat›n›n bütün esaslar›n› kabul etmifl olsa-lar da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak›m küçük de¤ifliklikler yapt›klar›,k›smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram› gelifltirdikleri bilinmektedir.Dolay›s›yla ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n oluflum sürecinde Türk flair ve yazar-lar›n›n her bak›mdan örnek ald›klar› edebî esaslar, do¤rudan Arap edebiyat›n›nde¤il, birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl biçimiyle ‹ran edebiyat›n›n edebî esaslar› ol-mufltur. Bu üç edebiyat›n da esaslar›n› belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle

yaz›lm›fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl olan bu eserlerin birço-

¤unun yazar›n›n Türk oldu¤u; örnek al›nan ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n oluflu-munda Türk flairlerin, yazarlar›n ve onlar› sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar›nda önemli katk›lar› oldu¤u bilinmektedir. O hâlde ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›ndayand›¤› kuramsal ve estetik esaslar› yaln›zca Arap veya Fars edebiyat›na ait ede-bî esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar› her üç milletin ortak bilgi birikimiolarak de¤erlendirmek daha do¤ru bir yol olarak görünmektedir.

Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar ya-n›nda ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm›fllard›r. An-cak bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar› dar s›n›rlar içinde b›rakma-m›fl; aksine onlar›n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerinisa¤lam›flt›r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de¤il, ancak

ayd›n kesiminin sahip olabildi¤i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçokbilim dal›nda bilgi sahibi olmay›, Arapça ve Farsçay› okuyup anlamay›, hayata ta-n›kl›k etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat› sevmeyi gerek-tiren bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat›na ve tarihine uzanan, amakendi dünyalar›na duyduklar› güven dolay›s›yla farkl› dünyalar›n kültürlerine ka-p›lar›n› kapatmayan bir anlay›fl› bar›nd›r›r. Bundan dolay› bu dönemin yak›n iliflki-de bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktar-malar ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans›m›flt›r. Dönemin flair ve ya-zarlar› edebiyat› ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay› ve Farsçay› budillerle yaz›lm›fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir ya-zacak kadar iyi bilmek zorundad›rlar.



13/155

Dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletinedebî anlay›fllar›n› bu derecede benimsemifl olmalar›n›n tarihî ve sosyal nedenleri

vard›r. Bu nedenlerin bafl›nda ‹ran ve Arap milletleri ile olan din birli¤i gelmekte-

dir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgeselbir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›d›r. Bunun içinde fethedilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflman-l›k etmemifl, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zor-lamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›flt›r. Nitekim ‹ran’la savaflan veSafevî Devleti’nin Anadolu’ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim,savaflt›¤› halk›n diliyle fliir yazmakta bir sak›nca görmemifl, onun bu tutumu nekendi döneminde ne de daha sonra yad›rganm›flt›r. ‹ran edebiyat›n›n Türk edebi-

yat› üzerinde bu derece etkili olmas›n›n bir baflka önemli nedenini de ‹ranl›lar›n ‹s-lâm dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›nda aramak ge-rekir. ‹slam dinini ‹ranl›lardan sonra benimsemifl olmalar›, Türklerin birçok konu-

da oldu¤u gibi sanat anlay›fl›nda da onlar› örnek almalar›na yol açm›fl; bu da Türk ve Fars flairlerinin ayn› edebiyat derslerini görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak ye-tiflmeleri sonucunu do¤urmufltur. Buna ‹ranl›larla olan komfluluk iliflkilerinden do-¤an kültürel yak›nlaflmay› ve ‹ran topraklar›n›n uzun y›llar Türk egemenli¤i alt›n-da kalm›fl olmas› gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y›l öncebafllam›fl olan ‹ran edebiyat›n› örnek alm›fl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir.Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar› medeniyet dairesindeki di¤ermilletlerle ayn› kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do¤urmufltur. Bu müfl-terek kültür zemininin yan› s›ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat› ve insa-n› kendisine özgü yorumlay›fl tarz› da bu fliirin kültür zemininin oluflmas›ndaönemli bir role sahiptir.

Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar›n›n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fl-

lar›n› bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk›nda bilgi ve-

riniz.

Eski Türk Edebiyat›nda DilTürkler, ‹slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu dinde önemli bir

yer tutan Arapça ile de karfl›laflm›fllard›r. Dinî metinlerin anlafl›lmas› için bu dilin bi-linmesi, dinî kavramlar›n karfl›l›klar› tam olarak kullan›lan dilde bulunmad›¤› için budilden aktar›lmas› ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz›lm›fl olan Kur’ân-› Ke- rim ’in okunmas› ve anlafl›lmas› lâz›md›. Bu kaç›n›lmaz olarak Arapça ile temas› do-

¤urdu. Bununla birlikte ‹slâm kültürü ve sanat› ile olan yayg›n ve sürekli iliflki ‹ran yoluyla olmufl, sözünü etti¤imiz iliflki de sanat ba¤lam›nda büyük ölçüde Fars diliüzerinden olmufltur.

Türk edebiyat›, toplum yaflant›s›yla da ba¤lant›l› olarak, ‹slamdan önce sözlübir edebiyat fleklinde idi. Türkler ‹ranl›larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl›la-r›nda âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular. Böylece ‹slamlaflt›k-tan sonraki dönemde bir taraftan ‹ran co¤rafyas›ndaki Türk devlet idarecileri bu dilile meydana gelen edebiyat› desteklemifl; di¤er taraftan Türk flairleri XII ve XIII.

yüzy›llarda fliirlerini Farsça yazm›fllard›r. ‹slam dinini kabul ettikten sonra Türk ve‹ranl› bilginlerin farkl› bilim dallar›nda eserlerini Arapça yazd›klar›, ‹ranl›lar›n söz

varl›¤› itibar›yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald›klar›, Türkle-

rin edebiyatlar›n› ‹ranl›lar›n oluflturdu¤u estetik yap› üzerine bina ettikleri, bunun-


S IRA S‹ZDE

2


14/155

la birlikte ‹ranl›lar›n bu estetik yap›y› Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri,fakat bu Arapça eserlerin pek ço¤unun da Türk yazarlarca kaleme al›nd›¤› görül-mektedir. Bilim, kültür ve sanat alan›ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu den-

li s›n›rs›z bir flekilde olmas›n› içine girilen medeniyet anlay›fl›n›n insana ve dünya- ya bak›fl tarz› ile iliflkilendirmek gerekir.Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di¤er eserlerin dili, Türk-

çenin as›rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt›¤› olgun ve eriflkin bir düzeyi gös-termektedir. Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl›d›¤› kültürel de¤erleri sunma, bumiras›n tafl›y›c›s› olma gibi bir özelli¤i vard›r. Bunun yan› s›ra dilin geliflimi ve söz

varl›¤›n›n de¤iflimi, toplumun yaflad›¤› co¤rafi mekân, o toplumun dünyay› kendi-ne özgü alg›lay›fl biçimi, uygarl›k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu¤u alanlar,kulland›¤› araçlar ve benzeri hususlarla da do¤rudan iliflkilidir. “Orta Asya’da kom-flular›yla oldukça s›n›rl› iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygunolarak oldukça saf ve millidir. Yabanc› kültürlerle iliflki kuruldu¤u Uygur dönemi

metinlerinde yeni dinî kavramlar› karfl›lamak üzere birçok yabanc› kelimenin ithaledildi¤i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarakmaddi âlem ve devlet teflkilat›yla ilgili kelimeler ço¤unluktad›r. Yerleflik kültüregeçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî vemanevi âleme ait unsurlar hâkimdir. ‹slamî Türk edebiyat›n›n ilk verimlerinde ya-banc› kelime say›s›n›n oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›l›k zaman ilerledikçe durumTürkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam›flt›r. Al›nan kelimelere bak›ld›¤›ndabunlar›n ço¤unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi¤i görülür. Mesela ‹talyancadanal›nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olan-lar›n ise Farsçadan al›nmas› yine ayn› prensibe dayan›r.” (Okuyucu, 2004: 135).

Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl›laflmas›, cümle yap›-

lar›n›n daha birleflik hâle gelmesi Osmanl› Devleti’nin büyümesi, askerî ve ida-ri alanlardaki ihtiflam› ile do¤rudan iliflkilidir. Bafllang›çta Arapça eserler istin-sah (=kopya) edilirken, daha sonralar› bu dille eserler verilmeye bafllanm›flt›r.Gerçeklefltirilen fetihler yaz› diline de yans›m›fl; gurur ve büyüklük duygusunu

yans›tan ifadeler, s›fatlar gitt ikçe yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bu durum ilk olarakresmî yaz›flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg›nlaflm›flt›r (Okuyucu,2004: 137).

Arapça ve Farsçan›n Türkçe üzerindeki etkileri farkl› alanlarda olmufltur. Arap-ça daha çok devrin ö¤retim kurumlar› olan medreselerde, Farsça ise sanat ve ta-savvuf çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl›nda birbirinden bütünüy-le kopuk de¤ildir. Medreselerin müfredat programlar› incelendi¤inde Arap edebi-

yat› bilgi ve teorisine ve bu sahan›n temel eserlerine önemsenerek yer verildi¤igörülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat› ile ilgili eserler okutulmad›¤› hâlde,bu dil o dönemde kendili¤inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki saha-s› oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg›nlaflm›flt›r. Model ola-rak görülen Fars edebî dilinin etkin olmas›yla Arapça söz varl›¤›n›n bir k›sm› Farsdili üzerinden dilimize yerleflmifltir.

Divan fliirinin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça sözcük say›s› san›ld›¤›ndan da-ha azd›r. Örnek olarak “yüz” kelimesinin yan› s›ra Farsçadan gelen “dîdâr, çehre,rû” ve Arapçadan gelen “vech” kelimeleri de fliirde kullan›lm›fl, fakat bunlar›n herbiri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam›flt›r. Kald› ki,Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu¤u dildeki anlamlar›yla kullan›lmam›fllar, bu

dilde yeni anlamlar kazanm›fllar ya da bir k›s›m anlamlar›n› yitirmifllerdir. Divan fli-



15/155

irinde kullan›lan yabanc› kelime say›s›n›n dönemden döneme ve flairden flairefarkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy›lda daha az iken sonraki dö-nemlerde artm›flt›r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa¤lamas›n›n da etkisiyle ortak te-

malar, ayn› flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Zi-ra dilin söz varl›¤›, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milliolup olmad›¤›n› tek bafl›na belirleyen bir ölçüt de¤ildir.

Divan fliirinde günümüzde kullan›lmayan sözcüklerin çoklu¤u onun anlafl›lma-s› konusunda san›ld›¤› gibi afl›lamayacak bir engel de¤ildir. fiiir dilinin kap›s›n›nokuyucuya aç›lmas› Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de¤il, bu fliirin me-cazlarla yüklü dilinin kavranmas›na ba¤l›d›r. Divan fliirinde s›kça geçen “aflk”,“sevgili”, “meyhane”, “içki”, “sarhoflluk” gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle,genellikle mecazî anlamlar›yla ele al›n›r. Bundan dolay› da dine sayg›n›n son de-rece önemli oldu¤u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar›, hattasultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifl-

ler, bir güzelin kulu kölesi olduklar›n› ifade etmifllerdir.fiiir dilinin bir di¤er özelli¤i de bu dilin söz ve anlam sanatlar› ile örülü olmas›-

d›r. Bu fliirde tema do¤rudan de¤il, mecazl› bir dille anlat›l›r. Bu mecazl› anlat›mda fliirin ilk anlam›ndan öte bu anlam›n çözülüflüyle ortaya ç›kan ikinci bir anlamkatman›n›, hatta ayn› flekilde üçüncü bir katman› var k›lmaktad›r. Divan fliirinin di-li yo¤un ve süslü bir dildir. Do¤rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak›m›n-dan süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas›nda do¤rudan

veya dolayl› olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin “kal›c› eserler” vermifl ol-mas›nda bu sanatl› söyleyiflin büyük etkisi vard›r.

Özellikle kelime varl›¤› bak›m›ndan bu edebiyat›n dilinin kulland›¤›m›z dildenbüyük farkl›l›k gösterdi¤i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay›fl›n›n o dönemin si-

yasi ve ekonomik flartlar›yla, bilim dallar›ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu¤u, ogünkü toplum hayat›n›n ve anlay›fl›n›n, dünya görüflünün de bunda pay› oldu¤ubilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di¤er yönü de dilin sürekli geliflen can-l› bir varl›k oldu¤u gerçe¤idir. Milletimizin bundan befl alt› yüzy›l önceki bir dö-nemde kulland›¤› dilin söz varl›¤›n› anlamakta güçlük çekmemiz bu aç›dan tabii-dir. Bu durum sadece bize özgü de de¤ildir. Dilin de¤iflmeye ve geliflmeye aç›kdo¤as›, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada bü-

yük güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli¤i, bizim d›fl›m›zdaki milletleri ken-di edebiyatlar›n›n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebi-

yat tarihlerinde hat›rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay›s›yla buedebiyat›n ürünlerinin anlafl›lmas› güçlü¤ünü do¤uran dil engelini, o dönem flair

ve yazarlar›yla aram›zda afl›lmas› mümkün olmayan bir engel olarak görmemeklaz›md›r.



16/155

Eski Türk Edebiyat›nda fiiir

Divan fiiirinin DönemleriBugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› ve Os-manl› Dönemine ait “halk edebiyat›” ve “tekke edebiyat›” d›fl›nda kalan ve “klâsikTürk edebiyat›” ad› da verilen edebî anlay›flla meydana getirilmifl bir edebiyat kas-tedildi¤ini daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald›¤› ‹ran ede-biyat›n›n ve ‹slamî Dönem Do¤u Türk edebiyat›n›n etkisi alt›nda XIII. yüzy›l son-lar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› Döneminde usta flair ve yazarlar elinde dev-letin siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdür-

müfl; hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz›mda ve nesirde mükemmel ör-neklerini vermeye devam ederek XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren mükemmelli¤eulaflan her sanat ak›m› gibi art›k tarihe mal olmufl bir edebiyatt›r. Bu edebiyat› ge-liflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önündebulundurarak bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür:

1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.XIV. yy.), fieyho¤lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gi-bi flairledir.

2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadardevam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi

flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),


BELÂGAT

Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman›nda manas› en aç›k flekil-

de ve ak›c› bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar›nda sözün fasîh (=aç›k, anla-

fl›l›r ve ak›c›) olmak flart›yla muktezâ-y› hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b) söze muhatap olan›n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uy-

gun flekilde söylenmesi olarak tan›mlan›r. “Muktezâ-y› hâl ve makam”, laf›zlar›n

gösterdi¤i anlamlar›n belirlenmesi ve anlafl›lmas›nda da önemlidir. Çünkü dilde ay-

n› kelime farkl› ba¤lamlarda farkl› anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken

durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say›s›z ve birbirinden farkl›d›r. Ayr›-

ca, bunlar› ifade edecek flahs›n önünde de kendisinin ve karfl›s›ndakinin fikrî, zihnî

ve psikolojik hâline, e¤itim durumuna göre de¤iflen ve çeflitlenen çok farkl› seçenekler

vard›r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay› birden fazla flekilde dile getirebilir. Ma-

nan›n bu seçeneklerden kendisine en uygun olan›yla birleflmesi sonucu belâgat ger-

çekleflir. Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz›n (tek

veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf›zla ilgilenmez, cüm- ledeki kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al›r. Daha sonra da bu ilgisini bü-

tün metne yayar. Di¤er bir ifade ile cümle ögeleri aras›ndaki iliflkiye yöneltti¤i dikkat

tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di¤er cümlelere ve onlar›n ögelerine de uzan›r.

Belâgatin terimlerinden ve kurallar›ndan bahseden bilim dal›na “Belâgat ilmi” de-

nir. Belâgat bir ilim olarak üç k›sma ayr›l›r: Meânî, beyân ve bedî’. “Me’ânî” sözün

duruma uygun bir flekilde nas›l ifade edilece¤ini, “beyân” bir maksad›n birbirinden

farkl› usullerle ne flekilde dile getirilece¤ini, “bedî” ise maksad› ifadede yeterli olan sö-

ze mana ve âhenk aç›s›ndan güzellik verme yollar›n› gösterir.

Belâgatin as›l anlam›“ulaflmak, bir fleyin sonnoktas›na eriflmek,

olgunlaflmak”t›r.


17/155

Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll›cal› Yahya (öl.1582) gibi flairlerlede Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularakart›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir

dönemdir.3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na ka-dar devam eder. ‹ran edebiyat›ndaki üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellik-le fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönem-dir. Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad› verilen bu edebî ak›m›n Türk edebiya-t›ndaki önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Ne-dîm-i Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799)’dir.

Yüzy›llar süren bu edebî anlay›fl›n ve onun pek çok kural›n›n Bat› uygarl›¤› et-kisi alt›nda do¤an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl›l›¤›n› ve etkisinisürdürdü¤ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat›nbirtak›m izlerini aç›kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili¤ini koruyan, anlam

ve ses mükemmelli¤ini yakalam›fl, as›rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça¤-dafl insan›na söyleyece¤i ve tatt›raca¤› zevkler bulunan bu edebiyat›n dilinin a¤›r ve süslü olmas›, farkl› bir kültürel zeminde farkl› bir dünya görüflünü yans›tmas›onun Türk milletinin edebiyat› olma niteli¤ini ortadan kald›rmaz. Halit Ziya Uflak-l›gil’in dedi¤i gibi, “Divan edebiyat›, Tanzimat edebiyat›, bunlar›n hiçbirisi Türkkayna¤›ndan do¤mufl olmak temel tafl›n› kaybetmemifllerdir.”

Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz

önünde bulundurarak ayr›ld›¤› dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk›nda

bilgi veriniz.

Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin ÖnemiOsmanl› dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti¤ini anlamak, ancak bu top-lumda fliir ve flaire verilen önemin anlafl›lmas›yla mümkündür. Bu toplumda herzaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras›nda fliir ve flairin özelbir yeri olmufltur. Osmanl› toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim ada-m›na, çeflitli devlet görevlilerinden farkl› meslek gruplar›na kadar fliir söyleme vefliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras›nda yer alm›flt›r. Sürekli savaflmeydanlar›nda bulunmufl birçok padiflah›n ayn› zamanda dönemlerinin önemli fla-irleri aras›nda yer alm›fl olmalar› da bunu aç›kça göstermektedir. Kendisini elindek›l›ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir pa-diflah ve döneminin baflar›l› flairlerindendir. Yine Fatih’in veziri Mahmut Pafla

(öl.1474), Divan ’› günümüze kadar ulaflm›fl bir divan flairidir. Yavuz Sultan Selim,Türkçe yan›nda Farsçayla da edebî de¤eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçtebaflar›l› bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat›n›n en fazla fliir yaz-m›fl flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde fliir ve sanat-la ilgilenmemifller; hayatlar›n›n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliir

ve sanatla u¤raflm›fllar; sefere ç›kt›klar›nda yanlar›na bilginler ve sanatkârlar› da al-m›fllard›r. Tarihî kaynaklar flair padiflahlar›n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin bi-lim kurumlar› olan medrese hocalar›n›n ve devlet adamlar›n›n fliirlerinden örnek-lerle doludur.

Padiflahlar› flair olan bir devletin devlet adamlar›n›n, bürokratlar›n›n da fliirle,edebiyatla ilgilenmifl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bundan dolay› flairlik ve

sanatkârl›k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinderol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan›nda


S IRA S‹ZDE

3


18/155

pek çok kiflinin, yazd›klar› fliirleri padiflahlara, devlet adamlar›na ya bizzat onlar›nhuzurunda okumalar› ya da bir vesile ile göndererek sunmalar›n›n sebeplerindenbiri de budur. Devlet, di¤er hizmetleri ve yeteneklerinin yan› s›ra onlar›n bu yön-lerini de dikkate alm›fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin vesanat›n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar›l› flairlere devlet taraf›ndan maafl ba¤-land›¤› devrin tarihî kaynaklar›ndan olan “in’amât (=ba¤›fllar)” defterlerinde ve“flu’arâ tezkireleri”nde görülür. Ayr›ca II. Bayezid’in kendi dönemindeki flairlerdenfliir yazmalar›n› istemesi ve yaz›lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi de

yine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla bir-likte sunduklar› fliirler karfl›l›¤›nda ödül alan, makam› yükseltilen, maafl ba¤lananflairlerin ço¤unun asl›nda devlette bir görevi bulundu¤u ya da bir meslek sahibi ol-duklar›n› hat›rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplumhayat›nda ne kadar önemli oldu¤unu da göstermektedir.

fiu’arâ tezkirelerinde yer alan birtak›m bilgilerden yola ç›karak Osmanl› döne-mi flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan›flt›klar›n› söylemek müm-

kündür. Ayr›ca her aflamadaki e¤itim ö¤retim kurumlar›n›n dersleri aras›nda ede-biyatla ilgili olanlar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤›; hatta Miftah Medreselerinde oldu-¤u gibi yüksek ö¤retim sisteminin baz› aflamalar›na o dönemde okutulan edebiyat-la ilgili teorik eserlerin ad›n›n verildi¤i görülmektedir. Bu, o dönemde e¤itim ö¤re-timde edebiyat›n tuttu¤u yerin önemini göstermektedir.

Divan flairlerinin meslek gruplar› ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerinhayatlar› ve eserlerinden örnekler veren “fluara tezkireleri” üzerinde yap›lan bilim-sel çal›flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen3000 civar›ndaki flair aras›nda en fazla “ilmiye s›n›f›” mensuplar›, yani bilim adam-lar› yer al›r. Daha sonra “kalemiyye” ad› verilen bürokrat s›n›f gelmektedir. Bunlar-dan sonra saray mensuplar›, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almak-tad›r. Dolay›s›yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu¤u döne-min yüksek ö¤retim kurumlar›ndaki bilim adamlar›ndan bafllayarak toplumun he-men her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da des-teklenmektedir.

Çok genifl bir co¤rafyaya yay›lan Osmanl› devletinde ‹stanbul d›fl›nda da pekçok kültür merkezi vard›r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat›-d›r. Fakat en yo¤un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve ‹s-tanbul’da yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda Konya, Amasya, Diyarbak›r,Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu’daki flehirler, Ba¤dat, Vardar Yenicesi,Filibe, Manast›r, Sofya gibi bugün Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl kültür merkezle-ri de ünlü divan flairlerinin yetiflti¤i yerlerdir. K›sacas› bu edebiyat fliirle küçük yafl-tan itibaren tan›flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat›d›r. Divan fla-irlerinin aras›nda, dönemin bilim ve devlet adamlar› fazla olmakla birlikte, çeflitlimeslek gruplar›ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas› bu gerçe¤i destekle-mektedir.

Dönemin fiiir Kitaplar›Eski Türk Edebiyat›nda fliirlerin topland›¤› üç tür kitap vard›r: “dîvân”lar, “mesne-

vî”ler ve “mecmû’a-i efl’âr”lar.1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar›

fliirler, “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplanm›flt›r. “Dîvân” kelimesinin asl› Farsça

olup devlet idaresiyle ilgili kay›t defterleri, bunlar›n ve bunlar› tutan kâtiplerin bu-lundu¤u yer anlam›nda iken zamanla Arap edebiyat›n›n önemli bir eseri olan Ebu


Miftah Medreseleri: Ad›n›Türk edebiyat›na da büyüketki yapm›fl olan Arapgrameri ve belâgati ile ilgili“Miftâhu’l-Ulûm” adl›eserden alm›fl bir Osmanl›ö¤retim kurumudur.


19/155

Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse ’si gibi birden fazlaflairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fli-irlerinin topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk fla-

irlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnekald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancakbu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz,hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulun-mamas›, bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan yada yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olma-s›ndan kaynaklanmaktad›r.

Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kaside-ler, tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düze-ninde s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düze-ninden söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›,

kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r.Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde dekafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ra-lanm›flt›r. Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söy-lemifl flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›mflekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r.Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”letarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumeler-dir. Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkatedilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir.

Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, mat-

la’, müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarakkendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda daesas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, ter-cî’-i bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazel-lerle ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler vem›sralarla da son bulur.

Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerindensonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleribak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genelliklebir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ah-med Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Di-

vanlar Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok divan flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâ-ce”, “mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bubölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r.

2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile ya-z›lm›fl kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›flk›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ veMecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazanbinlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basandinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitle-rin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasi-

dede oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m fle-killerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile



20/155

düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen bin-lerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda ya-z›lm›fl mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› ola-

rak durulacakt›r.3. fiiir Mecmualar›: Divanlar ve mesneviler d›fl›nda farkl› flairlerin çeflitli naz›mflekilleriyle yazd›klar› fliirlerinin topland›¤› “fliir mecmualar› (=mecmû’a-i efl’âr)” ilebe¤enilen bir fliire baflka flairler taraf›ndan yaz›lm›fl benzer fliirler(=nazîre)in top-land›¤› “nazire mecmua(=mecmû’a-i nezâ’ir)lar›” bu dönemin antoloji niteli¤inde-ki fliir kitaplar›d›r. Bunlar›n say›lar› kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur.Bir k›sm›n›n toplayan› belli de¤ildir. Nazire mecmualar›n›n önemlileri flunlard›r:

1. Ömer b. Mezid taraf›ndan 1437 y›l›nda derlenmifl olan Mecmû’atü’n-Nezâ’ir.2. E¤ridirli Hac› Kemal taraf›ndan 1512-13 y›llar›nda derlenmifl olan Câmi’ü’n-

Nezâ’ir.3. Edirneli Nazmi taraf›ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma’u’n-Nezâîr.

4. Pervane Bey taraf›ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad›yla an›-lan Pervâne Bey Mecmû’as›.

Divan fiiirinin Geleneksel ÖzellikleriDivan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen ve gelene¤e dayal›özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang›ç döneminden itibaren bu fliirde etkisi-ni sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi çok az örnekd›fl›nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar› belirler hem de muhteva(=içe-rik)n›n s›n›rlar›n› çizer. Bu edebî anlay›flta flair, gelene¤in çizdi¤i bu genel çerçeve-nin s›n›rlar›n› aflmadan gelene¤in kendisine sundu¤u imkânlar ile sanatl› söyleyifli

yakalamak durumundad›r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flart-

lar› koymufl olan gelene¤i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar› aflmaya çal›fl-mas› edebiyat çevresinin d›fl›na ç›kar›lmas›, be¤enilmemesi, elefltirilmesi gibi so-nuçlar do¤urur. Bu gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flair aras›nda hiç-bir fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn› kurallara uymak durumundad›r.Bundan dolay› bir padiflah›n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad›n flairin fliirinierkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle ge-lene¤in belirledi¤i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas›nda göz önünde tu-tulmas› gerekmektedir. fiairlerin ayn› malzemeyi kullanmak zorunda olmalar›, buedebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engel olmufltur.Bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallarla söylerkendi¤er flairlerden ayr›labilen ve eldeki malzemeyi farkl› bir flekilde iflleyerek belli bir

düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve et-kileyici bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, estetik ku-rallara uygun bir biçimde birlefltirir. Bu “seçme ve birlefltirme” ifllemi Divan flairle-ri taraf›ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu-¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygun-lu¤u d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fii-irde bu flartlar›n aranmas› anlam›n yok say›lmas› demek de¤ildir. fiiirde orijinal an-lamlar›n ve hayallerin bulunmas› da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam›n, bi-rini di¤erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler.Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar› edebî anlay›fl›n belirledi¤i s›n›rlariçinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de¤iflen, dönemden döneme fark-

l›laflan bir fliir anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Her ne kadar, za-man içerisinde gelene¤e eklenen birtak›m özellikler ve baz› yerli unsurlar fliire gir-



21/155

miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerini ve konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktanuzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onun

çizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›nhaz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r.Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndanneler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edi-lebilir. Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihindebaflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her moti-fin ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde“mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› oluflturur-lar. Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla an-lam›d›r. Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun,bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde me-

cazl› bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› iseDivan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) siste-minin tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla be-zenmifl olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok an-lam ifade etme imkân›n› sunar.Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad›

verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerinsonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nis-pet eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r.Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlasla-r› genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et

(öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bi-lindi¤i kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerindenKad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534)d›fl›nda uymayan olmam›flt›r.

Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik birdurumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”,“Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli birmesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar ol-du¤u gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibizevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r.

Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söy-

lemifllerdir. “Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhib-bî” Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakî örneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›-n›n önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r.

Divan fiiirinde Biçim ve ÂhenkBiçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan na-z›m flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve“bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydanagelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (


22/155

¤› alt›nda toplanm›flt›r. Bunlar her bendi üç m›sradan oluflan “müselles”, her ben-di dört m›sradan oluflan “murabba”, her bendi befl m›sradan oluflan, “muhammes”,her bendi alt› m›sradan oluflan “müseddes”, her bendi yedi m›sradan oluflan “mü-

sebba”, her bendi sekiz m›sradan oluflan “müsemmen”, her bendi dokuz m›sradanoluflan “mütessa”, her bendi on m›sradan oluflan “mu’aflfler”dir. “Terkîb-i bend(=terkîb-bend)” ve “tercî’-i bend (=tercî’-bend)” musammatlar içinde farkl› bir gru-bu meydana getirirler. “Terbî”, “tahmîs”, “tesdîs”, “tesbî”, “tesmîn”, “tetsî”, ta’flîr” isefarkl› bir teknikle yaz›lm›fl musammatlard›r. Dört m›sral› naz›m flekilleri “rubâ’î” ve“tuyu¤”dur. Naz›m flekilleri hakk›nda kitab›n›z›n 2. ve 3. ünitesinde ayr›nt›l› bilgi

verilecektir. Âhenk: fiiir metinlerini düzyaz›dan ay›ran özelliklerinden biri olan âhenk , keli-melerin ak›c›l›¤›, kulakta güzel tesir b›rakacak flekilde bir araya getirilmesi, sözünses yap›s›n›n çeflitli yollarla etkileyici flekilde düzenlenmesidir. Divan fliiri âhenk

yönü çok güçlü bir fliir diline sahiptir. Onun bu özelli¤i bazen anlam›n› kavrama-

dan okuyucunun bu fliirin etkisi alt›na girmesini sa¤lar.Eski Türk edebiyat›n›n benimsedi¤i edebî anlay›flta fliir mevzûn (=vezinli) vemukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tan›mlanm›fl; sonradan buna muhayyel olma flar-t› da eklenmifltir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere Divan fliirinde âhengi sa¤la-

yan aslî ögeler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitab›n›z›n 4., kafiye konusun-da ise 5. ünitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki di¤er âhenk ögeleri ise flun-lard›r:1. Söz diziminin fasih kelimelerden oluflmas›: Klâsik edebiyat bilgisi, sözüntelaffuzunun ak›c› olup kula¤a hofl gelmesi ve manas›n›n aç›k olmas› fleklinde ta-n›mlayabilece¤imiz “fesâhat” kavram› etraf›nda sözün etkileyicili¤ini sa¤lamaya ça-l›fl›r ve bu yolda âhengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tek

bafl›na hem de öncesi ve sonras› ile, yani söz dizimi içinde ak›c›l›¤›n› inceler ve bu-nun önündeki engelleri s›ralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimedesöyleyifl güçlü¤ü(=tenâfür-i hurûf)nün bulunmamas›n›, söz diziminde fesahati arar-ken de söz diziminde söyleyifl güçlü¤ü(tenâfür-i kelimât)nün bulunmamas›n› gözönünde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle güzel ve etkileyici tarzdaki uyu-mundan meydana gelen sözdeki ak›c›l›k selâset olarak adland›r›l›r.2. Söz sanatlar›: Belagat yerinde söylenmifl do¤ru ve güzel sözü gerçeklefltirme-

ye çal›flan bir bilim dal›d›r. Ayn› anlam›n farkl› yollarla ifade edilmesi konusunun yan› s›ra sözü anlam ve ses bak›m›ndan süsleyen söz sanatlar›n› ayr›nt›l› olarak eleal›r. Sözü ikinci yönüyle süsleyen söz sanatlar›n›n bafl›nda farkl› türlerde, bir veyabirden fazla kelimeden oluflan söz yinelemeleri (=tekrîr) gelir. Bunun d›fl›nda ayn›

sesleri tafl›yan veya ayn› kal›pta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas› daâhengi sa¤layan söz sanatlar› aras›nda yer al›r.3. Baz› naz›m flekillerinin yap›sal özellikleri: Naz›m flekilleri, kendi içindebirtak›m ses düzenlemelerini bir flart olarak bulundurdu¤u için flaire bunlar› teknikbak›mdan haz›r olarak sunmaktad›r. Bu durum naz›m flekilleri hakk›nda bilgisiolan okuyucu için önündeki fliir metnindeki ses düzenlemelerinin neler oldu¤uhakk›nda önceden bir fark›ndal›k oluflturur. fiairin ilk beytinin bir m›sras›n› son be-

yitte tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne âheng bak›m›ndan katk› sa¤-lamaktad›r. Musammatlarda bendlerin son ya da son iki m›sra›n›n aynen tekrarlan-mas›, gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas›, bütün m›sralar›n›n ayn› ka-fiyeyi takip etmesi (müselsel gazel) de ayn› etkiyi yapar. Baz› kasidelerin ve gazel-

lerin dört mefâ’îlün, veya dört müstef’ilün gibi ayn› tef’ileleri tekrarlayan beyitle-ri, m›sra ortas›ndan bölünerek iç kafiye bulunduran bir düzen hâlini al›rlar (mu-



23/155

sammat kaside ve musammat gazel ) ve iç kafiye bulundurduklar› için âhenkbak›m›ndan daha güçlü olurlar.4. ‹nflâd (=özellikli fliir okuma): Divan fliirinin âhenk ile ilgili bir özelli¤i de “fli-

ir metninin fliir dilinin özelliklerine göre düz yaz›dan farkl› olan ve metnin etkileyicili¤ini art›ran niteliklerini göz önünde tutuldu¤u okunufl biçimi” olan inflâdd›r.

Divan fiiirinde MuhtevaDin: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dünya görüflünü belli birölçüde yans›t›r. Bu nedenle Divan edebiyat›n›n o günkü toplumun dünya görüflüolan ‹slam dininin etkilerini tafl›mas› son derece do¤ald›r. Klâsik dönem Türk ede-biyat›nda bu etki iki boyutta kendini göstermektedir. Birincisi, söz konusu etkininedebî metinleri dinî düflüncelerin aktar›m arac› olarak gören, hatta türlerini belirle-

yen boyutudur. Di¤er boyutu da bütün fliire hâkim olan “varl›k birli¤i” inanc›n›nbu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesidir. ‹kinci

boyut daha çok dinin bir tür alg›lan›fl ve yorumlan›fl biçimi olan tasavvufla ilgilidir.Tasavvufun Divan fliirine kaynakl›k edifl flekli üzerinde bir sonraki bölümde duru-lacakt›r. Burada tek tanr› inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi veonun üslubunu belirlemesi olarak ifade etti¤imiz ilk boyut üzerinde duraca¤›z.

Divan fliirinde baz› türler do¤rudan dinî içeriklidir. Bu türler aras›nda ilk aklagelenler tevhîd, münâcât ve na’t lerdir. Tevhîdler, Allah’›n “zât”›ndan, “s›fat”lar›n-dan ve “fiil”lerinden, onun birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden ve genellikle ka-side naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdir. Münacatlar Allah’a yakar›fl› içeren ve farkl›naz›m biçimleriyle yaz›labilen manzumelerdir. Dinî içerikli fliirlerin bir türü dena’t lerdir. Na’tler genellikle Hz. Muhammed için yaz›lm›fl fliirler olmakla birliktedört halife ve di¤er din büyüklerinin övgüsünde yaz›lm›fl fliirlere de na’t denildi¤i

görülmektedir. Divanlarda çeflitli naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl birçok örne¤ine rast-lad›¤›m›z bu edebî türlerin yan›nda dinî içerikli bir baflka fliir türü de mi’râciyye-lerdir. Mi’râciyyeler Hz. Muhammed’in mi’râca ç›k›fl› konusunun ifllendi¤i dahaçok mesnevi ya da kaside biçiminde yaz›lm›fl manzumelerdir. Mevlid ler de dinî içerikli fliirlerdendir. Ço¤unlukla mesnevî tarz›nda kaleme al›nan bu eserlerin ko-nusu Hz. Muhammed’in hayat› ve kiflili¤idir. Bu türe mevlid ad›n›n verilme nede-ni bu eserlerde konunun genellikle onun do¤umu üzerine yo¤unlaflm›fl olmas›n-dan kaynaklanmaktad›r. Mevlid türünün en güzel örne¤i Süleyman Çelebi (öl.1422)’nin Vesîletü’n-Necât adl› eseridir. Ayn› flekilde, hilyeler ve manzum hadisçevirileri de dinî içerikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammed’in kiflili¤inden bah-sedilir. Hadis tercümelerinin en yayg›n olanlar› k›rk hadis (=hadîs-i erba’în) çevi-

rileridir. Divan flairlerinin meslekleri, görevleriyle bu türlerde fliir yazma aras›ndado¤rudan bir iliflki yoktur. Örnek olarak fleyhülislâml›k makam›na kadar yaklaflm›flbüyük bir bilgin olan Bakî’nin bu türlerde kaleme al›nm›fl tek bir fliiri yoktur. Bü-

yük bir tarihçi, hukukçu ve sanatkâr olan fieyhülislam Kemal Paflazade’nin de Di- van’ ›nda dinî içerikli fliirlere rastlanmaz.

Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin bütün eflyay› ve evreni kuflatm›fl olmas›, gökleri yeri ve her fleyi belli bir düzen içinde yarat›p yi-ne bir düzene göre yönetmesi, insan›n onun sanat›n›n güzel bir örne¤i olmas› gi-bi özellikleriyle an›l›r. Yine her fleyin onun hükmü ve takdir(=kaza ve kader)inegöre gerçekleflti¤i, O’nun diriltme ve öldürme kudretine sahip oldu¤u, ahiret inan-c›n›n ebedî; dünyan›n ise geçici olmas›n›n O’nun bir hikmeti oldu¤u, olmufl ve ola-

cak her fleyi bildi¤ine dair göndermeler bütün metinlerde aç›k veya kapal› olarak yer al›r. Metinlerde yayg›n olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr› olarak geçen ad-


“Musammat gazel”,“musammat kaside” ve“müselsel gazel” hakk›nda2. ünitede, tef’ile ile ilgili de4. ünitede bilgi verilecektir.

Mi’râc ‹slâm inanc›na göreHz. Muhammed’in yedi katgö¤ü afl›p Allah’›n huzurunayükselerek O’nunlagörüflmesi mucizesi”dir.

Mevlidin as›l anlam›“do¤um yeri” ya da “do¤umzaman›”d›r.]


24/155

lar›n›n yan›nda, esmâü’l-hüsnâ (=güzel isimler) denilen di¤er isimleriyle ve “dâ-nâ”, “cihân-ârâ”, “ba¤bân-› sun” gibi nitelemelerle de O’na iflaret edilir.

‹slam inanc›na göre yaln›zca Allah’a itaat etmek için yarat›lm›fl say›s›z nuranî

varl›klar olan meleklerden baz›lar› da Divan fliirinde çeflitli münasebetlerle yer al-m›fllard›r. Bu melekler içinde melâ’ike-i mukarrebîn olarak nitelenen dört büyükmele¤in adlar› Cebrâ’îl, Mikâ’îl, ‹srâfîl ve Azrâ’îl’dir. Bu meleklerden Cebrâ’îl (=Rû-hü’l-kuds, Rûhü’l-emîn, Nâmûs-› Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikâil do-¤a olaylar›ndan ve kullar›n r›z›klar›n›n taksimininden sorumlu olan, ‹srafil k›yametgünü sûra üfleyecek olan; Azrail de canl›lar›n ruhunu alan (=melekü’l-mevt) me-lekler olarak Divan fliiri metinlerinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda cennet bekçisi olaraknitelenen R›dvan da fliirde geçen melek adlar›ndand›r.

Vücûda geldi âlem ilmün ile

Zuhûra geldi âdem hükmün ile

Cem Sultan

Kemâl-i kudret ü ilmünedür flevâhid-i adl

Ukud-› silsile-i kârhâne-i dünyâ

Fuzulî

Allah’›n insanlar› do¤ru yola sevk etmek için peygamberleri arac›l›¤›yla gönder-mifl oldu¤u kutsal kitaplardan Hz. Davud’a gönderilen Zebur, Hz. Musa’ya gönde-rilen Tevrat, Hz. ‹sa’ya gönderilen ‹ncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân veKur’ân’ ›n di¤er iki ad› Mushaf ve Furkan’ a da Divan fliiri metinlerinde rastlan›r.

Ey her tekellümün hat-› sebzün hikâyeti

Virdüm hemîfle mushaf-› ruhsârun âyeti Fuzulî

‹slam dininin kutsal kitab› olan Kur’ân’ ›n “âyet”lerinin ve “hadîs”lerin fliire yan-s›mas› iktibâs ve telmîh yoluyla olmufltur. fiair afla¤›daki beyitte Kur’ân ’daki Ka-run k›ssas›na telmihte bulunmaktad›r. Karun, sahip oldu¤u hazineleri sebebiylegurura kap›lm›fl, sonunda ceza olarak saraylar› ve hazineleri ile birlikte yerin

ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf

Documents

Transcript of ESKİ TÜRK EDEBİYATINA GİRİŞ ( BİÇİM-ÖLÇÜ).pdf