ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi

SEMPOZYUMU (31 EKİM-2 KASIM 2014 ERZURUM)

-TEBLİGLER-

EDİTÖR PROF.DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2015

···---- -- ------·----------------------------------------------- -------·-- ---- -------------·--·····--·-·------- ---------------·-·

j

Feyzullah Efendi'nin Kitabü'l-Ezkar bi'!-Aşiyyi ve'!-İbkar'ı 1:.

Yrd.Doç.Dr. Muammer CENGiZ

;------------ ----------------------------~~~~~~~--?.~~-~-~~~~~~-~~-~~~~~~~-~~~~~~~~---------------------·----------------- _] Ummasın levh-i idibette makam-ı rağbe.t

Etmiyen namını dibace-i zikr u evrad

N ahi

I. Dua ve Bir Kitap Tıirü Olarak Amelü'l-Yevm ve'l-Leyle

a. Dua

Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin (v.llS/1703) bu çalışmada tanıtmaya çalışa­cağımız eseri, muhtevası itibariyle bir dua/zikir/vird mecmuası olduğu için, öncelikle bu kavramları kısaca tarif etmeliyiz.

Dua ( ~l.c..ı.ll) kulun bütün benliğiyle Hakk'a yönelerek halini arzetmesi ve ona niyazda bulunmasıdır. 1 Bursev:i'nin tanımıyla; "dua bir talebdir ki, matlubun-minh olan Hakk'a tezellül ve iltica ve izhar-ı ubı1diyetten ibarettir~'2

Allah'a yaklaşmak için belirli zamanlarda belli miktarda yapılan ibadet, dua ve zikri ifade eden bir tasavvuf terimi olan vird ( ç . .ıl_;_,i ) sUfilerce tasavvufı hayatın vazgeçilmez esaslarından biri sayılagelmiştir.3 Zira sılfiler feyzin gelmesini belli dualara bağlamışlar ve "virdi olmayanın xaridi olmaz"4 sözüyle de bu düşüncelerini zihinlere perçirılemişlerdir. 5

Osman Cilao, "Dua: DİA, IX, 529-530.

2 Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Isıılahat-ı İnsan-ı Kamil, (haı. İhsan Kara), İnsan Yay., İstanbul 2008, s. 506.

3 "Vird" salikin duatardan, nafile namazlardan ve Kur'an-ı Kerim tilavetinden her gün kendisine verilmiş olan vazifesinden ibarettir. Ahmed Avni Konuk, Mesnevf-i Şerif Şerhi [-)(]Il, (haz. Mustafa Tahralı vd.), Kitabevi Yay., istanbul2008, V.l06.; "Maddi ve manevi birtakım maksatların gerçekl~mesi için tertiplenmiş, sufiler ve tarikat ehli, bazan da tarikat mensubu olmayan dindar kişiler tarafından okunan duaların genel adı olan hizbe yakın bir anlam taşıyan vird/evrad hizbe göre daha genel bir terimdir:' Süleyman Uludağ, "Hizb'; DİA, xvrrı, 182; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MilllEğitim Basıınevi, İstanbul 1983, I. 573-574.

4 Abdilibaki Gölpınarlı, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılap Yay., İstanbul 2004, s. 326.; "Varid kelimesi gelmek, ulaşmak, görünmek, ortaya çıkmak ve belirmek çağrışımlarıru taşıyan vürCıd

kökünden gelir. Arapça'da su kaynağına vird, şah damarına verfd, varılacak yere ve su kaynağına mevrid, bir şeyin peş peşe gelişine ve düşüncelerin benzer şekilde akışına tevarüd, gelen, ulaşan, görünen şeye de varid denir. Varid, maddi anlamda kullanıldığı zaman bir kimseye gelen kazancı manevi anlamda kullanıldığı zaman ise kal be doğan fikirleri ve hisleri ifade edd' M. Nedim Tan, "Giriş~ Giridi Aziz Efendi, Varidat, (haz. M. Nedim Tan), Pan Yay., istanbul20ll, s. 42.

s Mustafa Kara, "Evrad'; DİA, XI, 533-534.

300 • Feyzullah Efendi'nin Kitabii' l·Ezkar bi'l·Aşiyyi ve'l·ibkar'ı f Yrd. Doç. Dr. Muammer CENGiZ

Tasavvufi tecrübenin belkemiğini oluşturan zil<ir kavramı da İnütemadiyen Allah' ı anınayı, lisanın yarusıra kalben de Hakk'ı tekrar etmeyi arnellerde de bu tekran bariıleştirmeyi, ibret alabilmeyi, böylelikle kalbi canlı tutabilmeyi ifade eder.6

Feyzullah Efendi'nin incelemiş olduğumuz eserinde de vurgulandığı gibi gerçek kulluk sabahından akşamına, birlayetinden nihayetine bir günün Hakk'a yakınlaşma gayesiyle dua ile değerlendirilmesi ile tahakkuk eder.

Mazlye kılma teessüf yeme müstakbel gamın Halini hoş gör kim örnrün hasılı imrU.zdur7

"Ömür dediğin bir gündür o da bu gündür" şeklinde sadeleştirebileceğinıiz Hüdayi'nin bu ifadelerinde de işaret edildiği gibi dua, günün değerlenınesi dolayısıyla örnrün bereketlenmesine sebeptir. Tasavvuf erbabının "sUfı ibnü'l-vakttir" şekUndeki sözleri de vaktin değerini bilenlerin ömrü değerli kılabilecekleri anlamını taşımaktadır.

b. Dua Literatürün T~ekkülü

İslam kültüründe duaya verilen ehemmiyet en başta Kur'an ve hadisiere dayanır. Bu minval üzere dua ile münasebetli ayetleringeniş bir yer tuttuğu Kur'an-ı Ker"ım'in bazı sure ve ayetleri örnek dua metinleri niteliği taşır. Dua ayetleri olarak tavsif edilen pek çok ayet, dua mecmualarının temel dayanaklarını teşkil eder.

Hadislerde de üzerinde önemle durulan dua, ilk dönemlerden itibaren hadis mecmualannın temel bölümlerinden biri olarak değerlendirilmiş bazı h adis alimleri eserlerinde dua için müstakil bölümler oluşturmuşlardır. Mesela; Buharfnin (v.256/870) el-Cami'u's-Sahth'inde "Kitabüü-Da'avat': Müslim'in (v.261/875) el-Cami'u's-Sahih'inde "Kitabü'z-Zikrve'd-Du'a: Tirmizinin (v.279/892) es-Sünen'inde "Kitabüü-Da'avat': İbn Mace'nin (v.273/887) es-Sünen'inde "Kitabü'd-Du'a" başlıklı bölümlerde dua ile ilgili hadisler toplanmış, bu hadisler konuları ve muhtevaları itibariyle bazı lasımlara ayrılmıştır. 8

İslam kültüründe, Kur'an'daki dua ayetleri yanında hadis kaynaklarında nakledilen Hz. Peygambere ait dualar ile geçmiş peygamberlere ve selef-i salihine isnat edilen dua metinlerine "me'sur dualar" denilegelmiştir. Dua sahasında telif edilen eserlerin en önemli ve en geniş bölümünü bu "me'sür dualar'' teşkil etmiştir. Dua ayetleriyle Hz. Peygamber'in aynı mahiyetieki hadisleri Allah veya Peygamber sözü olmaları, lafızlarındaki güzellik, manalarındaki zenginlik, kabul edilmeleri ümidinin yüksek olması gibi sebeplerle asr-ı saadet'ten itibaren müslüman hafızada büyük ilgi görmüş

6 M. Nedim Tan, Abdullah Ensilrf Herevi'nin TasawufTarihindeki Yeri ve Sad Meydiinı, (BasıJmamış Doktora Tezi), M. Ü. SBE., İstanbul 2013, s. 282.

7 Aziz Mahmud Hüday!, Divan-ı llahiyilt, (haz. Mustafa Tatcı-Musa Yıldız), üsküdar Araştımıalan Merkezi Yay., İstanbul2005, s. 51 O.

8 Mustafa Çağrıcı, "Dua-Literatür'; DiA, iX, 536.

ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 301

ve bu ilgi dua etrafındaki meselderin işlendiği, me'sfu duaların derlendiği birçok kitabın telifıne yol açmıştır. 9

Umumi hadis mecmualarında duaya hasredilen bölürnlerin yanında özel olarak dua konularını ve me'sfu duaları ihtiva eden müstakil eserler erken bir dönemde kaleme alınmaya başlanmıştır. Kaynaklarda adı geçen bu .mahiyetteki kitapların en eskisi, Muhammed b. Fudayl b. Gazvan ed-Dabbl'nin (ö. 195/811) Kitabü'd-Dua isimli eseridir. 10

Günlük hayatta Hz. Peygamber'in ibadet ve dualarını aynen uygulama arzu ve ihtiyacı, ulemayı onun dualarını müstakil kitaplarda toplamaya sevketmiştir. Bu tür eserler, önceleri "Kitabü'd-Dua" ve "Kitabü'z-Zikr" gibi isimler alırken sonraları "amelü'l-yevm ve'l-leyle'' [~1_, r~l J= j diye adlandırılmış ve klasik hadis kitabı tekniği içinde telif ve tasnif edilmiştir. 11

'Mııelü'l-yevm ve'l-leyle" adına ilk defa III. (IX.) asrın sonlarında rastlanmaktadır. · Hasan b. Ali b. Şebib el-Ma'merl'nin (ö. 295/908) lımelü'l-yevm ve'l-leyle adlı eserinin

bu konuda ilk yazılanlardan biri olduğu anlaşılmakta, ancak günümüze kadar gelip gelmediği bilinmemektedir. Daha sonra Nesa! (ö. 303/915)12 ve talebesi İbn Sünni'nin [EbU Bekir Ahmed b. Muhammed ] (ö. 364/974) kaleme aldıkları iımelü'l-yevm ve'l­leyle adlı eserler günümüze ulaşmıştır. 13 EbU Ömer Ahmed b. Muhammed et-Talemenkl (ö. 429/1037), Ebu Nuaym el-İsfahani (ö. 430/1038), Münziri (ö. 656/1258), Cemaleddin Ahmed b. Musa h. Ca'fer (ö. 673/1274) ve Süyf:tti de (ö. 911/1505) Amelü'l­yevm ve'l-leyle adıyla eserler telif etmişlerdir.l4 Nevevi'nin (v.676/1277) el-Ezkar (Hilyetü'l-ebrar ve şiarü'l-ahyar fi telhfsi'd-de'avat ve'l-ezkari'l-müstehabbe fi'l-leyl ve'n­nehar) isimli eseri de bu türün önemli bir örneği olarak hatırlanmalıdır. 15

Dua edebiyatında husılsen duaya tahsis edilmiş eserler yanında kelam, fıkıh, tasavvuf, ilimler tarihi, edep, mev'iza, hikem ve emsal türündeki kitaplarda da dua konusuna yer verilmiştir. Mesel~ Gazzali'nin (v.505/1111) İhytı'ü 'Ulumi'd-Din'inde

9 Mustafa Çağrıcı, "Dua-Literatür'; DiA, IX, 536.

10 Bu literatüre dair bkı. Mustafa Çağrıcı, "Dua-Literatür'; DlA, IX, 537 vd.; Veli Atmaca, "Hadiste Dua Edebiyatı'nın Oluşumu ve Kaynakçası'; Dini Araştırmalar, (2007), cilt: IX, sayı: 27, s. 57-78

ll "Hayatın her safhası ile ilgili olarak Hz. Peygamber'den nakledilen duaları; ravtlerin durumları, özellikleri, kaçar defa okunacaklan, okunma yerleri, şartlan ve si\ir yönlerden de konu edinen hadis bilgi koluna 'dufılar ve virdler ilmi' [ .ı!.J_,':i!_, ~.ı ':il ~ J de denir:' Bkı. Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, İFAV, İstanbul2011, s. 54-55.

12 Bkz. Ebu Abdurrahman Ahmed b. Ali b. Şuayb Nesai, Anıelü'l-yevm ve'l-leyle, (thk. Farılk Hamade), Müessesetü'r-Risfıle, Beyrut 1987.

13 Bkz. EbU Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshak İbnü's-Sünni, Amelü'l-yevm ve'l-leyle, (thk. Abdülkadir Ahmed Ata), Mektebetü'l-Külliyati'l-Ezheriyye, Kahice 1969.

14 Bkz. Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr Suyuti, Amelü'l-yevm ve'l-leyle, (thk. Mustafa Aşur), Mektebetü'l-Kur'm, Kahice ty.

ıs İ.Lütfü Çakan, '1\rnelül-yevm ve'l- leyle': D lA, III, 27-28.

302 • Feyzullah Efendi'nin Kitabü'l-Ezkar bi'l-Aşiyyi ve'l-ibkar'ı 1 Yrd Doç. Dr. Muammer CENGiz

"Kitabü'l-Ezkar ve'd-Da'avat" başlığını taşıyan bölümü16 ve Ebu Talib el-Mekki'nin (v.386/996) Kütu'l-Kulub isimli eserindeki "evradü'l-leyl ve'n-nehar" kısmı buna örnek verilebilir.

Dua konusunda eser telifi bütün İslam dünyasında günümüze kadar sürdürülmüş, me'sılr dualarla ilgili eserler yanında her dönemin şartlarına, ihtiyaçlarına ve zihniyetine göre yeni duaları ihtiva eden, çoğunlukla "dua mecmuası" adını taşıyan irili ufaklı pek çok eser kaleme alınıştır. 17 Gelenek içinde bir dua mecmuası tertip etmek, adeta bir "sadaka-i cariye'' gibi telakki edilmiştir. Kütüphane kayıtlarında derieyenin adı, basıldığı yer ve tarih kayıtlı olmayan pek çok dua mecmuasının bulunması biraz da bu telakki ile alakalıdır. 18

V. (XI) asırdan itibaren teşekkül etmeye başlayan tarikatlar evrad geleneğine farklı bir boyut kazandırmış; ayet, hadis, salavat, tesbih ve zikirlere bizzat tarikat kurucuları tarafından tertip edilen dua ve tesbihlerin ilavesiyle tarikatiara mahsus evrad ve ahzah kitapları etrafında önemli bir kitabiyat ortaya çıkmıştır. 19

Evrad ve dua kitaplarının yaygırılığı zamanla bu konunun bir ilim dalı sayılmasına yol açmıştır. Taşköprizade Kemaleddin Efendi (ö. 1030/1621) Mevzuatü'l-ulum'da hadis ilminin alt dallarına "ilmü'l-ed'iye ve'l-evrad"ı [ :.I.JJ"JI J ~:."il~] da ilave etmiş­tir. Dua ve evrad metirılerinin tesbit, tashih ve zaphyla ilgili rivayetleri, burıların tesirlerini, sayılarını, okuma zamanlarını ve adabını konu edinen bu ilmin gayesi, söz konusu metirılerin şartlarına uygun olarak okunmasıyla dini ve dünyevi faydalar temin etmektir. 20

Feyzullah Efendi (v.l115/1703)'nin mecmuası da sözünü ettiğimiz amelü'l-yevm ve'l-leyle adlı türün bir örneği olarak gösterilebilir. Feyzullah Efendi kendi hal tercemesinde aileden gelen bir kanalla Halvetiliğe mensup olduğunu kaydeder.21

Halvetiyye tarikatında müridin her gün tek başına okuduğu zikirler, dualar ve virdler vardır. Bunlar haftanın günlerine göre değişir. Tarikat içinde Yahya-yı Şirvani''nin Virdüs-Settar'ının okunmasına ise ayrı bir önem verilir.22 Feyzullah Efendi'nin dua

16 Mustafa Çağncı, ''Dua-Literatür': DlA, IX, 538.

17 Mustafa Çağncı, · oua-Literatüt': DlA, IX, 538.

ı 8 Meliha Yıldıran Sarıkaya, "Halk Dilinde Bir Dua MecmCiası: B ila\ NCiri Münacatı': Istanbul Oniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, (2012), sayı: 27, s. 116 (15. dipnot)

19 Mustafa Kara, "Evrad': DlA, XI, 533-534.

20 Taşköpnzade, lsameddin Ahmed Efendi, Mevzudtü'l-ulum l -ll, (tre. Kema\eddinMehroed Efendi), İstanbul l3l3,II, 247; K!tib Çelebi de (v. 1067/1657} Keşfü'z-zünun'da "ilmü'l-evradi'l-meşhıireve'l-ed'iyeti'l-me'sCire"

[ôJ_,i.ıt ~}ji, ô.J_,.J..JI 'Jı.J.J"Jı rk) başlığıyla aynı bilgileri tekrar etmiştir. Katib Çelebi, Keşfü'z-zunan an estimi'l-kütüb ve'l-Jünan I-Il, (nşr. Kilisli Mualliın Rifat-Şerafeddin Yaltkaya), İstanbull360-62, I, 200.

21 Bkz. Mehmet Serhan Tayşi, "Seyyid Feyzullah Efendi': DlA, XII, 527-528; Ahmet 1\irek, "Feyzullah Efendi'nin Kaleminden Hal Tercümesi': Tarih Dergisi, sayı: 23 (1969), s. 207,210, 211-212; Fahri Ç. Derin, "Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin Nesebi Hakkında Bir Risale': Tarih Dergisi, sayı: 14 (1959), s. 99-100 vd.

22 Süleyman Uludağ, "Halvetiyye'; D lA, XV, 394.

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZVUMU • 303

mecmuasında Vird-i Settaröa bulunan el-Esmaü'l-Hüsna, Yasin, İhlas ve Fatiha'ya yer vermesi onunla benzeşir gibi görünen yönlerinden olsa da bunun dışında Vird-i Settar'la benzeşen bir yönü yoktur. Zaten gerek esrna-i ilahi gerekse söz konusu sureler pek çok dua metninde yer alabilecek metinlerdir. Bu yönüyle aile olarak benimsediideri bir tarikat olan Halvetiliğin dua mecmuasında tezahürlerini görmek pek mümkün gözükmemektedir. Bu beklentimizin karşılanması ·da şaı:t değildir. Zira Feyzullah Efendi'ye kadar Halvetilik silsilesinin devarn ettiği bilinmekteyse de onun nazari ve teorik olarak tasavvufla olan alakasının düzeyi çok net değildir. Bu bakımdan kaleme aldığı mecmua sadece belli tarikat mensuplarına değil dileyen her mümine hitap edebilecek niteliktedir. Eserde yer alan sabah-akşam duaları ve uyumadan önce okunacak dualar da ona has bir derleme değildir. Nitekim Bahaeddin Nakşbende (v.791/l389) nispet edilen el-Evradü'l-Bahaiyye'de ya da Ahmed Ziyaeddin Gümüşhan evi'nin (v.1893) MecmCı'atü'l-Ahzab gibi duamecmuaları gibi pek çok eserde sabah akşam yapılacak dualara tahsis edilmiş bölümler bulunmaktadır.

II. Kitabu'l-Ezkar bi'l-Aşiyyi ve'l-İbkar

a. Adı ve Mahiyeti

Tefsir, Fıkıh, Hadis, Kelam ve Ahlak gibi alanlarda telifleri .bulunan Seyyid Feyzullah Efendi'nin (v. ı ı 15/1703) kaleme aldığı eserlerden biri de Kitabu'l-Ezkar bi'l­Aşiyyi ve'l-İbkar'dır [.J~ )'! _, ~~ 4 JS:ıyı yt:iS] . Akşam (aşiyy) ve sabah (ibldr) zikirlerine dair Arapça olarak yazılan bu eser bir "dua mecmuası''dır.23

Mecmuanın Atatürk IGtaphğı'nda bulunan nüshasının ferağ kaydındaki

"~_;JJI ~1 ~..ıl:.. 'il uc ~..ı .J.Jll :ut... )1..::.,...:; "24 [ sahih hadis-i şeriflerden oluşturulan

vird risalesi tamamlanmıştır J şeklindeki ifade eserin malıiyeti hakkında bilgi verir. Yine aynı nüshanın baş tarafında bulunan " ~~ ot.......JI ~wı_, c4--<J1 ~ ~ tS:ı.ıı .ı .J)1 1~ ~~~ )4 ~_;Jıll ~1 ~..ıl..:.. \ıl~ .:ı.J_, ı..,... •.J_,.,'Wı wl_,c-~1"25 [Sabah ve akşam okunan bu vird Hülasatü't-daavatü'l-me'sCıre rrıimma veredefi ehadlsi's-sahihati'ş-şerifeti bila-mirain şeklinde isimlendirilmiştir. ] şeklindeki ibare de eserin me'sur duaların bir hülasası mahiyetinde olduğunu belirtir.

23 '~ynı veya farklı türden seçilmiş çeşitli hacimlerdeki metinterin ve risalelerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan eserlerin ortak adı" olan mecmua Feyzullah Efendi'nin eseri söz konusu olduğunda sabah, akşam ve yatağa girildiğinde okunacak olan duaları ihtiva etmesi itibariyle bir dua!vird mecmuasıdrr. Literatürde "mecmua" isminin hangi eseriere verildiğine ilişkin bir döküm için bkz. Mustafa Uzun, "Mecmua'; D1A, XXVIII, 265-268.

24 İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Hültisatü't-Daavat, Osman Nmi Ergin Yaımalan, nr. 1285-2, vr. 104' .

25 İstanbul Biiyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Hültisatü't-Daavat, Osman Nuri Ergin Yazmaları, nr. 1285-2, vr. 88b.

304 • Feyzullah Efendi'nin Kitabü'l·Ezkar bi'l·Aşiyyi ve'l-ibkar'ı f Yrd Doç. Dr. Muammer CENGiZ

Arapça~~~~~ kelimesi "günün sonu, ahir-inehar ve akşam"26; "J~'il" ise "güneş doğana kadarki günün ilk kısmı, sabah" gibi anlamlara gelınektedir.27 Mü' min Sılresi 55. ayette geçen ",J~'jı:., ~~ ~.) ~ ~j" ifadesi de akşam ve sabah Hakk'ı hamdile tesb1hi emreder. Dolayısıyla risalenin ismi ilgili ayetten mülhem olmalıdır. Eserin adında geçen ')s~\11" zikirler, '~ı.J_,\Iı "virdler, "~JYI" dualar gibi İsimlendirmeleri de dikkate aldığımızda, günün başında ve sonunda okunan zikir, dua ve virdlere dair kaleme alınmış bir mecmua olduğu görülür. .

b. Telif Sebebi

Feyzullah Fendi Kitabu'l-Ezkar'ın telif sebebiyle ilgili olarak şunları yaznuştır:

"-9.];,_,..!1 }S~YI ()C l...<.y.o IY'Ull 0.o ~ ~~ 1 W~ eY. ..!ıl~ ~l..lıl ~J ~1 ~1 J.#] l.ı ,. ~ı ·i..::.~ ı *3\...:iı:,tı. ·1- 'J ~ 'J ~~ı .ıl .~u ı:u..:u.. · lt....;.,._, A.! -'·'1 w\ı> -· · ı.:IL.c.ı·

-JV ~.;"-:> (.) J ~ -' ~ ($" J.J • . Y' . J ~ ~ (.)" ~ J • 't t.;u;.,,Jı :U.I !:ıl 1 ·•• ~ • ' <lhl1 * -, )l., ~~ ı.:.u..h'JI • ol \.... * ı.w...ll Lı.aJI • ~ ~Y-"' -'ı::-- .. ~ u--+~ • J ~ . • • ~ J-' .JC. ~ . ~~ eY> ~ı_,.:...ı _,.ı..; ~ 01 ~w ..ııı J:ı..l ~ u..ı yı, eY> J..c ~ )1...\ı> * h:l J>JI ~ ~ 1_, ~ ~~ J.-.~1 ~--·'1'1 ..ııı .ı--~ · '1 · .~ıı •t ·ıwıı.H · ı ,,,, wı · · ~ wı 1\~Jı...ı ~ * .Y'""'ı.s'J J~fY>Y'"'ı.s- Y" 'T.!" ~L>"'-"J ., Y"t.>" ·-'.(.S' .J ··-'

[ 28 *.ı _,.:;.w ı ı:!l y ulı-

Samedolan Allah'a iltica eden Feyzullah b. Muhammed kulu şöyle diyor: Bir kısım kimselerin yapılınası gerekli olan (muzavvaf) zikirleri mutasavvıfların icatlarından olduğunu düşünerek ihmal ettiklerini, diğer bir kısım insanların da sened ve dayanağı olmayan virdleri ısrarla sürdürdüklerini gördüğümde sahih hadis kaynaklarında yer alan sabah ve akşam okunan virdleri bir araya toplamaya karar verdim. Uyumadan önce okunınası gereken bir kısım evrad u ezkarı da kitaba ekledim. Hamişte de ilgili evrad u ezkarın her birine ait kaynağa işaret ettim. Sevdiği şeyin hakkını veren bir kimsenin hassasiyeti ile bu işe mübaşeret eyledim. Allah'tan isteğim şudur ki, beni ve Müslüman kardeşlerimi bu virdlerden faydalandırsın; cennete girmek için vesile eyleyip, bütün insan ve cinlerin şerrinden korunmak için bir kalkan kılsın. İşte ben bu hedeflenen amaçlarla kalemi elirne alıyorum. Allah hedefe ulaşmak isteyenlerin yardımcısıdır.

c.Nüshalan

Tespit edebildiğimiz kadarıyla eserin Türkiye kütüphanelerinde beş yazma nüshası bulunmaktadır:

Topkapı Sarayı Müzesi Emanet Hazinesi Kitaplığı, Kitabu'l-e4kar bi'l-aşiyyi ve'l­ibkar, nr. 981, 36 vr.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Hülasatü't-daaviıtü'l-me'siıre

26 Muallim Naci, Lügat-i Nacl, (haz. Ahmet Kartal), TDK Yay., Ankara 2009, s. 39.

27 Mütercim Asım Efendi, el-Okyanusu'l-baslt ft tercemeti'l-kiimtlsi'l-muhft I-VI, (haz. Muı;tafa Koç-Eyyüp Tannverdi), T.Y.E.K.B. Yay., istanbul2013, 11, 1771.

28 Ezkarü'l-İbkar, Topkapı Sarayı Müzesi Emanet Hazinesi Kitaplığı, nr. 981, vr. 2b-Jb.

ERZU RUMLU ŞEYHULISLAM s·EYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 305

mimma verede ft ehtldisi's-sahihatiŞ-şerifeti bila-minlin, Osman Nuri Ergin Yazmalan, nr. 1285-2, vr. 88b-104•.

Beyazıt Devlet Ktp., Risale-i J3d'iye, Beyazıd, nr. 1352, 24 vr.

İstanbul Üniversitesi Ktp., Nadir Eserler Koleksiyonu, Kitabü'l-Ezkar (Mecmuatü'l­Ezkar), AY, nr. 5744, vr. 1b-37•.

N uruosmaniye Kütüphanesi, Risaletü fi ma yukrau fi's-sabtihi ve'l-mesa, Arşiv nr: 34 Nk 2847/1, vr. ]b-18b.

d. Muhtevası

Kitabu'l-Ezkar bi'l-Aşiyyi ve'l-İbkar) "mukaddime" (besmele-hamdele-salvele/ duanın önemil sebeb-i telif) dışında üç fasıldan oluşur. ı. faslında sabah duaları; 2. faslında akşam duaları, 3. faslında uykudan önce okunınası gereken dualar [ l_>i:ı L.. J-5 ~ :ı.:..lı~ı ] yer almaktadır.

"Besmele", "hamdele" ve "salvele" ile başladığı eserin mukaddime kısmında Feyzullah Efendi Allah'ın insanları " fSp~l ı.i:.J~IJ." [Beni zikredin, ben de sizleri zikredeyimj29 ayetiyle müjdelediğine, "~ ~~ ı;.;.~ı " [Bana dua edin, size cevap vereyim] 30 ayetiyle de duayı emrederek onların duaya rağbetlerini (terğ!b) artırdığını ifade eder. Mutr de olsa asi de olsa tüm insanların" 9\i.~ ıj) t,ljjl ;_;~ ~~~..))..S" [Ben çok yakınım. Bana dua ettiğinde dua edenin duasına cevap veririm.P1 beyanı gereği dua etmesirlin gerekliliğine değinir. Feyzullah Efendi "wiJ .... ..ıı J.i' .J ~ı Jl..ı:. .J ı>-y.ll c,..... ~ldl

~ }ii.J " [Dua mü'minin silahı, dini n direği, semavat ve arzın nurudur]32 hadisi ve r .( \~ı-ı ·ı·.(~ q ~ı · i : ... 1 ~ T.~ıı· c]lıı ~.dı -.~- [O Allah ki, gece ilegündüzü birbirini J.>- J .J ./'. (.) J ~ • )"!-"' .J • . .... . ..r.J takip eder konumda kıldı; bu, düşünüp ders almak veya şükretmek isteyen için hem bir düşünüp ders alma, hem bir şükür sebebidir. ]33 ayetine atıfta bulunarak duanın önemine değinir.34

e. Yöntemi

Eserin sebeb-i telifinde yer alan" ~~~ )4 ~~~~ı ~"ıl" ifadesinden de anlaşıldığı üzere Feyzullah Efendi sahih.liği konusunda tartışma bulunmayan hadislerden hareketle bu mecmuayı kaleme alır. Çoğunluğunu Kütüb-i Tisa olarak bilinen Buhar! (v. 256/870) ve Müslim'in (v. 261/875) el-Camiu's-Sahih, Ebu Davt1d (v.

29 Bakara, 2/152.

30 Mü' min, 40/60.

31 Bakara, 2/186.

32 Ahmed b. Ali b. el-Müsenna Ebu Ya'la ei-Mevsıli (307/919), Müsnedu Ebi Ya'/a el-Mevsı/i, (thk. Hüseyin Selim Esed), Dirü'l-Me'mun li't-Ttiras, Dıın04k 1971, I, 344.

33 Furkan, 25/62.

34 FeyzuUah Efendi, Ezkarü'I-İbkar, Topkapı Sarayı Müzesi Emanet Hazinesi Kitap lı ğı, nr. 98 ı, vr. 2"-"

306 • Feyzullah Efendi'nin Kitabü'I·Ezkar bi'I·Aşiyyi ve'l-ibkar'ı 1 YrdDoç.Dr. MuammerCENGiZ

275/889), Nesai (v. 303/915), Tirmizi (v. 279/892), İbn Mace (v. 273/887) ve Darimi'nin (v. 255/869) es-Sünen, İmam Malik'in el-Muvatta, İmam Ahmed'in el-Müsned isimli kitapları ile Beyhaki'nin (v.458/1066), Şuabü'l-lman, Taberanl'nin (v.360/971) el­Mu'cemu'l-Kebirve el-Mu'cemu'l-Evsafı gibi muteber hadis kitaplarının oluşturduğu eserlerden raYilerini ve kaynaklarını belirterek hadis metinleri nakleder. Naklettiği bu hadisler dua mecmuası boyunca ilgili dua metinlerinin zeyli olarak kaydeder. Bu bakımdan eser dua metinleri ve ilgili metinlerin dayanağı olan hadislerden oluşturulan zeyllerden meydana gelmektedir.

Zeyllerdeki hadisleri bazen rivayet bi'l-lafz kimi yerlerde de rivayet bi'l-ma'na nakleden Feyzullah Efendi eser boyunca hangi duanın kaçar defa okunınası gerektiğine dair üst başlıklar dercetmiştir.

Sonuç

Bir Osmanlı Şeyhülislamı olarak Feyzulah Efendi'nin dua mecmuası kaleme almış olması dikkate değer bir husustur. Eserin telif sebebinde yer alan ifadelerine bakıldığında Feyzullah Efendi'nin maksadının hadislerdeki dayanaklarını da dikkate alarak nebevi kaynaktan gelen bir dua mecmuası meydana getirmek olduğu görülür. Bu Dua MecmCta'sı İbn Sünni, Nevevi, Aliyyü'l-Kari gibi isirnlerin tertib ettikleri ve mü'minleri doğrudan Kur'an ve hadislerden tevarüs edilmiş dua örneklerine yönlendiren bir tarzı yansıtmaktadır. Mecmuada herhangi bir tasavvufbüyüğüne atıfta bulunulmarnıştır. Dolayısıyla metin doğrudan erbab-ı tarikata değil daha çok günlük dualada meşguliyeti önemseyen umumi dindarlık tiplerine hitap etmektedir. Bu haliyle mecmua, müretteb bir evrad tertibinden ziyade "arnelü'l-yevrn ve'l-leyl" tarzı bir te'lif intibasını uyandırmaktadır. Yontemi bakımından da içinden akıp geldiği literatüre en önemli katkısı ilgili duaları zeyllerdeki hadislerle gerekçelendirmesidir.

Atmaca, Veli, "Hadiste Dua Edebiyatı'nın Oluşumu ve Kaynakçası': Dini Araştırmalar, (2007), cilt: IX, sayı: 27, s. 57-78.

Aydınlı, Abdullah, Hadis 1stılahları Sözlüğü, İFA V, İstanbul20l 1.

Aziz Mahmud Hüdayi, Divan-ı İlahiyat, (haz. Mustafa Tatcı-Musa Yıldız), Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yay., İstanbul 2005.

Cilacı, Osman, "Dua: DİA, IX, 529-530.

Çağncı, Mustafa, "Dua-Literatür': DİA, IX, 536-539.

Çakan, İ. Lütfu, ·~elül-yevm ve'l-leyle': DİA, III, 27-28.

Çelebi, Katib, Keşfü'z-zunun an esami'l-kütüb ve'l-fünun 1-11, (nşr. Kilisli Muallim

ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU • 307

Rifat-Şerafeddin Yaltkaya), İstanbul1360-62.

Derin, Fahri Ç., "Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin Nesebi Hakkında Bir Risale': Tarih Dergisi, cilt: X, sayı:14 (1959), s. 97-104.

Gölpınar lı, Abdülbaki, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılap Yay., İstanbul2004.

Kara, Mustafa, "Evrad': DİA, Xl, 533-534.

Konuk, Ahmed Avni, Mesnevi-i Şerif Şerhi I-XIII, (haz. Mustafa Tahralı vd.), Kitabevi Yay., İstanbul 2008.

Muallim Naci, Lügat-i Nad, (haz. Ahmet Kartal), TDK Yay., Ankara 2009.

Mütercim Asım Efendi, el-OkyanCtsu'l-basit fi tercemeti'l-kiimCtsi'l-muhft I-VI, haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi, TYEKB Yay., İstanbul2013.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983, I-III.

Sarıkaya, Meliha Yıldıran, "Halk Dilinde Bir Dua Mecmuası: Bilal Nfıri Münacatı': İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2012), sayı: 27, s. 113-146.

Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Istılahat-ı İnsan-ı Kamil, (haz. İhsan Kara), İnsan Yay., İstanbul 2008.

Tan, M. Nedim, "Giriş': Giiritli Aziz Efendi, Varidat, (haz. M. Nedim Tan), Pan Yay., İstanbul20 1 1,

___ , Abdullah Ensari Herevi'nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sad Meydan'ı, (Basılmamış Doktora Tezi), M. Ü. SBE., İstanbul2013.

Taşköprizade, İsameddin Ahmed Efendi, MevzCtatü'l-ulCtm I-II, (tre. Kemaleddin Mehmed Efendi), İstanbul1313.

Tayşi, Mehmet Serhan, "Seyyid Feyzullah Efendi': DİA, XII, 527-528.

Türek, Ahmet, "Feyzullah Efendi'nin Kaleminden Hal Tercümesi': Tarih Dergisi, sayı: 23 (1969), s. 205-218.

Uzun, Mustafa, "Mecmua': DİA, XXVIII, 265-268.

Uludağ, Süleyman, "Halvetiyye': DİA, XV, 393-395.

_ _ _, "Hizb': DİA, XVIII, 182-183.