Erol ALTINSAPAN Mehmet Mahur TULUM -...
Transcript of Erol ALTINSAPAN Mehmet Mahur TULUM -...
-
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
Erol ALTINSAPAN1
Mehmet Mahur TULUM2
ESKİŞEHİR KURŞUNLU CAMİ KİTABESİNİN
TARİHLENDİRİLMESİ ÜZERİNE SON TESPİT
Özet
Eskişehir Odunpazarı İlçesinde bulunan, Osmanlı Padişahlarından hem Yavuz
Sultan Selimin hem de Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirliğini yapan Çoban
Mustafa Paşanın bir külliye olarak yaptırdığı Mevlevi Asitanesinde yer alan ve
külliyenin bugün mevcut tek inşa tarihini veren Kurşunlu camiinin kitabesi ve
vakfiyesi üzerine bugüne kadar birçok yorumlar yapılmıştır. Caminin kitabesinde
inşa tarihi olarak H. 921/M.1515 mi yoksa H. 931/M.1525 mi yazılı olduğu
tartışılmıştır. Bu makalede caminin ve içerisinde yer aldığı külliyenin genel bir
tanıtımı yapıldıktan sonra kitabenin en son ve tartışmalara son verecek
çözümlemesi yer almaktadır. Makalenin yazım amacı kitabenin farklı okumalarının
eleştirisini yapmak değil, doğrusunu ortaya koymaktır.
Anahtar Kelimeler: Eskişehir, Kurşunlu Cami, Kitabe
THE LATEST DETERMINATION ABOUT ESKİŞEHİR KURŞUNLU
MOSQUE INSCRIPTION
Abstract
Eskişehir Mevlevi complex is located in Odunpazarı district. There is an also
mosque in Asitane. Both during the periods of Sultan Selim as well as Sultan
Suleyman I, Mustafa Pasha the Shepherd was their vizier. The mosque up to day
according to its inscription had been read differently by the researchers. It was not
accurate the date of construction if H. 921 / 1515 A.C. or H. 931 / AC. 1525. In
this article, it is made a general presentation of the mosque which is located in the
complex and put forward an end. Thus, the latest analysis and discussion takes
place here. It is not aimed to write a critique against various works relevant to this
problem.
1 Prof. Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Türk İslam Sanatı ABD.,
[email protected] 2 Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili
ABD.,
-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
2
Erol Altınsapan - Mehmet Mahur Tulum
Keywords: Eskişehir,Kurşunlu Mosque,Inscription
Eskişehir Kurşunlu camiinin kitabesi ve vakfiyesi üzerine bugüne kadar birçok
yorumlar yapılmıştır. Ebced hesabıyla caminin inşa tarihinin yazıldığı kitabesinde H.
921/M.1515 tarihi mi yoksa H. 931/M.1525 tarihi mi yazılı olduğu tartışılmıştır.3 Bu makalede
caminin ve içerisinde yer aldığı külliyenin genel bir tanıtımı yapıldıktan sonra kitabenin en son
ve tartışmalara son verecek çözümlemesi yer almaktadır.4
Kurşunlu külliyesi Eskişehir’in Odunpazarı semtinde bulunmaktadır. Külliye, içerisinde
yer alan caminin kubbesinin kurşunla kaplı olmasından kaynaklı birçok şehirdeki benzer yapılar
gibi « Kurşunlu » ismiyle anılmaktadır.
Kitabesine göre, Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Çoban5 Mustafa Paşa (Melek
Mustafa Paşa) tarafından yaptırılan Kurşunlu Külliyesi, Gebze’deki külliyesi ile birlikte
yaptırılmıştır. Çoban Mustafa Paşanın Kurşunlu Külliyesi ile birlikte, diğer vakıf yapılarının
büyük çoğunluğu Gebze’de bulunmaktadır.
Külliyenin Banisi olan Çoban Mustafa Paşa bir Osmanlı veziridir. Sadrazam Piri
Mehmet Paşa tarafından yetiştirilmiştir. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman
zamanlarında ikinci vezirlik, kapıcılık yapmış ve Anadolu Beylerbeyi olmuştur. Yavuz Selim’in
1517’deki Mısır seferinde Anadolu Beylerbeyi olarak sağ kolda yer almıştır. Mustafa Paşa aynı
zamanda Yavuz Sultan Selim’in kızı Sultan Hanım Hatun’un eşidir. Kanuni’nin Rodos seferine
katıldıktan kısa bir süre sonra Mısır’a vali olarak gönderilmiştir. Mustafa Paşa Anadolu
Beylerbeyi olduğu zaman Eskişehir’deki Kurşunlu külliyesini yaptırmıştır. Çoban Mustafa Paşa
1529 yılında ölmüş ve Gebze’deki külliyesinin yanındaki türbeye gömülmüştür.6
Vakfiyesinde; külliyeye ait cami, medrese, imaret, sübyan mektebi (matbah) ve
düşkünler evi (beytü’z-zaif)nin adları geçmektedir. Bugün vakfiyeden farklı olarak; cami,
imaret, medrese, matbah ve düşkünler evinin yanısıra iki kervansaray, ve şadırvandan
oluşmaktadır.
Külliyenin merkezinde cami yer alır. Caminin doğusunda; matbah, batısında; imaret,
kuzeybatısında; büyük kervansaray, güneybatısında; küçük kervansaray ile düşkünler evi,
güneydoğusunda; zaviye, kuzeyinde; şadırvan, kuzeydoğusunda ise yeni yapılar olan; kalorifer
dairesi ve yer altında tuvaleti bulunmaktadır.
Külliyede; doğu, batı, kuzey, güney yönünde dört giriş bulunmaktadır. Ana giriş kapısı
eskiden kuzeyde, şadırvan’a açılan kapı iken, günümüzde ana giriş kapısını batıdaki küçük
kervansaray ile aşevi arasındaki kapı oluşturmaktadır. Kuzeybatı da yer alan büyük kervansaray,
3 Bu tartışmalar, en derli toplu halde, külliye üzerine bir kitap kaleme alan Kasım İnce’nin “Eskişehir Kurşunlu Külliyesi” adlı yayınında yer almaktadır. Bkz. Kasım İnce, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi,
Ankara, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım Yayın Basım Ltd. Şti, 2011.Yaptığımız tespite en yakın okumayı
Şinasi Acar ın yayınında görmekteyiz Bkz. Şinasi Acar, ”Yukarı Mahalle Odunpazarı” Eskişehir
Zaman, Mekan, İnsan, Eskişehir Ticaret Odası yayınları,2009 s.20 4 Bu makalede Kurşunlu Camiinin kitabesiyle ilgili farklı tarihler veren ve farklı yorumlarda bulunan
yayınlar ve yazarları bilinçli olarak eleştirilmemiş, bu nedenle de kaynakçada verilmemiştir. 5 Çoban lakabı Türklerde saraya damat olanlar için de kullanılmaktadır. Nitekim Moğol damadı Timur’un
lakabı olan “Küregen” kelimesi de “çoban” anlamına gelir. 6 Caminin tarihçesi, banisi ve mimari tanıtımı ile ilgili bilgiler için bkz. Erol Altınsapan ,"Eskişehir
Kurşunlu Külliyesi" ETO Eskişehir Ticaret Odası Dergisi, sayı 91, Mart 2004, s.37-42.
-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
3
Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit
diğer yapılardan daha farklı dönemde inşa edildiğinden külliye ve bahçe ile herhangi bir
bağlantısı yoktur ve kapısı kuzeye açılmaktadır.
Büyük kervansarayın Mimar Sinan tarafından yapıldığı genel anlamda kabul görmekle
birlikte diğer yapıların mimarı belli değildir. Onarımlar gördüğü halde, külliye mimari
orijinalliğini kaybetmemiştir.
Cumhuriyet dönemine kadar Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin kurmuş olduğu
Mevleviliğin hizmetinde kalan külliyede tekke ve zaviyelerin kapatılmasına kadar geleneksel
mevlevi ayinleri sürdürülmüştür. Medreseye ait semahanenin arkasında, Mevlevi Şeyhi Hacı
Hasan Dede ailesine ait yedi mezar bulunur.
Klasik Osmanlı Mimarisinin örneklerinden olan külliye 1955-84 yılları arasında
aralıklarla onarım görmüştür. Camideki kalem işi süslemeler bu onarımların sonucudur. Orijinal
kalem işlerinin nasıl olduğu bilinmemektedir. Camide esas büyük onarım 1955’de başlamış
1968’de tamamlanmıştır. Bu onarımda taşıyıcı, bağlayıcı ve örtü sistemi elden geçirilmiş ve
cephelerin taş kaplamaları yer yer yenilenmiştir7. Cami, 1974 yılına kadar Eskişehir Arkeoloji
ve Etnografya Müzesi olarak kullanılmıştır. 1974 yılında boşaltılmıştır.1976 yılında Vakıflar
Genel Müdürlüğü onarım programına alınarak 1982 yılında medrese, kütüphane, imaret ve
şadırvan Ali Saim Ülgen tarafından restore edilmiştir. Cami ve diğer yapılar en son 2005-2009
yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yeniden onarımlar görmüştür.
Günümüzde külliyede Vakıflar Genel Müdürlüğünce restore çalışmaları
sürdürülmektedir. Cami bugün sağlam ve ibadete açıktır. Cami; tek mekanlı, kare planlı,
kubbeyle örtülü, son cemaat yerlidir.
Üç basamaklı bir merdivenle son cemaat yerine çıkılmaktadır. Altı sütunun taşıdığı sivri
kemerli beş gözlü son cemaat yerinin yanları açıktır. Sütunlar düz olup silmeli kaideler üzerine
oturur. Sütun kaidesinin üst ve alt kısmında bilezik bulunur. Son cemaat yeri, pandantifler
üzerine oturan kasnaksız beş küçük kubbe ile örtülüdür. Cephenin tam ortasında ana giriş kapısı
yer almaktadır. Kapı basık kemerli olup hafif içe girinti yapmaktadır. Dikdörtgen çerçeve
içerisinde yer alan kapıyı üç bordür çevreler. Kapının üzerinde dikdörtgen alınlığın ortasında
kitabesi bulunmaktadır.
Kapının doğu ve batısında birer pencere yer alır. Pencerelerin yanlarında birer açıklık
bulunur. Pencereler dikdörtgen biçimli, söveli ve sivri kemerlidirler. Batı kenarındaki açıklık
minare kapısı olup sivri kemerlidir. Diğer açıklık ise depo kapısıdır. Depo kapısı da sivri
kemerlidir.
Caminin batı cephesinde, eksenin ortasında sonradan kapatılmış, dikdörtgen çerçeveli,
sivri kemerli bir pencere yer almaktadır. Bu pencerenin sağında ve solunda birer, dikdörtgen
çerçeveli, sivri kemerli pencere yer almaktadır. Bu pencerelerin üzerinde de küçük sivri kemerli
pencereler bulunmaktadır. Caminin doğu cephesi, batı cephesiyle aynı özellikleri gösterir.
Caminin güney cephesinde, eksenin sağında ve solunda birer dikdörtgen çerçeveli, sivri
kemerli pencereler yer almaktadır. Bu pencerelerin üzerinde de küçük sivri kemerli pencereler
7 Caminin orijinal şadırvanı Kanuni Sultan Süleyman ın Irak seferini anlatan 1534-36 tarihli Matrakçı
Nasuh’un Eskişehir minyatüründe gösterilmektedir.1955-1968 onarımlarını gösteren fotoğraflarda izleri
görülen şadırvan 1982 yılında yenilenmiştir.
-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
4
Erol Altınsapan - Mehmet Mahur Tulum
yer alır. Ayrıca kubbe kasnağının kuzey, doğu, güney ve batısında, eksenin ortasında, küçük
sivri kemerli pencereler yer almaktadır.
Son cemaat yeri ile batı cephesinin kesiştiği yerde minare yer alır. Kuzeybatı köşede yer
alan minarenin kaidesi çokgen prizma biçimlidir. Gövdeye pabuç kısmı ile geçilmektedir.
Silindirik gövdeli minarenin, pabuçtan sonra bir şerefe altında iki bileziği bulunmaktadır.
Minare tek şerefeli olup, şerefe altı beş sıra mukarnas şeritlidir. Minare külah ile
sonlanmaktadır.
Caminin kuzeyinde şadırvanı bulunmaktadır. Baklava başlıklı, yekpare sekiz sütunun
taşıdığı, geniş saçaklı bir kubbeyle örtülüdür.
Caminin ana mekanına , kuzeydeki kapıdan girilir. Harimin kuzeyinde kadınlar mahfili
bulunmaktadır.
Kadınlar mahfilini altı direk taşımaktadır. Direklerin üzerine doğu - batı ve kuzey -
güney yönünde silmeli kirişler atılmıştır. Giriş kapısının doğu ve batısında dikdörtgen çerçeveli
birer pencere yer almaktadır. Kuzey cephedeki bu pencerelerin üstünde, kadınlar mahfilinin
olduğu kısımda sonradan kapatılmış sivri kemerli pencereler bulunmaktadır. Harimin doğu
cephe, ekseninde dikdörtgen çerçeveli, sivri kemerli bir pencere yer almaktadır. Bu pencerenin
sağında ve solunda yine dikdörtgen çerçeveli, sivri kemerli birer pencere bulunmaktadır. Bu
pencerelerinin üzerinde de birer sivri kemerli pencere vardır. Harimin batı cephesi, doğu
cephesiyle aynı özellikleri yansıtır. Harimin güney cephe ekseninde mihrap yer almaktadır.
Mihrap dikdörtgen çerçeveli, yuvarlak kemerli ve mukarnas dolguludur. Mihrabın sağında ve
solunda altlı ve üstlü ikişer pencere bulunmaktadır. Pencerelerden alttakiler dikdörtgen
çerçeveli, üsttekiler sivri kemerlidirler.
Mihrabın batısında sekiz basamaklı minber yer almaktadır. Kubbeye geçiş tromplarla
sağlanmıştır. Kubbe kasnağının kuzey, güney, doğu ve batı kısımlarının ortalarında küçük sivri
kemerli pencereler bulunmaktadır.
Cami ve külliyenin eski fotoğrafları
-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
5
Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit
KİTABE
-
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6
6
Erol Altınsapan - Mehmet Mahur Tulum
Okunuşu:8
kümmilet hâzihi’l-imâretü’l-mübâreketü fî devleti meliki’l-‘asri ve’l-evâni Süleymâni’l-vakti
ve’z-zemâni
dâme mülkuhû muhalleden ve sa‘duhû müceddeden bi-tevfîki’llâhi li-vezîrihi ve müdebbiri
mülkihi ve nasîrihi ve Âsafi’d-dehri
ve ‘azîmi’l-‘asri Mevlânâ Mustafâ Paşa dâme sa‘duhû hasbeten li’llâhi’l-Hamîd ve câe târîhun
minnî hayrin cedîd.
Günümüz Türkçesine Aktarımı:
Bu kutlu yapı; yüce Tanrı’nın yolunda, asrın ve günün hakanı, anın ve zamanın Süleymanı -
Tanrı yardımlarıyla onun ilini sonsuza kadar ve kutunu da hiç kesilmeksizin sürekli eylesin-;
veziri, ilinin yöneticisi ve kendisinin destekçisi, zamanın Asaf’ı ve dönemin büyüğü Mevlânâ
Mustafâ Paşa- Tanrı, kıvancını süre götürsün- idaresi zamanında tamamlandı. Tarih geldi: minnî
hayrin cedîd (H.=931). Benden yeni bir hayrat (olsun). (M.=1525).
KAYNAKLAR
ACAR, Şinasi ,(2009) ”Yukarı Mahalle Odunpazarı” Eskişehir Zaman, Mekan, İnsan,
Eskişehir Ticaret Odası yayınları, s.20
ALTINSAPAN, Erol, (2004), "Eskişehir Kurşunlu Külliyesi" ETO Eskişehir Ticaret
Odası Dergisi, S. 91, s.37-42. .
İNCE, Kasım, (2011), Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Ankara, 2011, Bilgin Kültür Sanat
Dağıtım Yayın Basım Ltd. Şti.
8 Kitabenin tarihi, kitabenin sonunda” minnî hayrin cedîd” ifadesiyle ebced hesabı ile verilmiştir: minnî
hayrin cedîd<
mim=40+nun=50+ye=10+hı=600+ye=10+rı=200+cim=3+dal=4+ye=10+dal=4=H.931=M.1525