Erich Fromm - İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri 1

7/30/2019 Erich Fromm - nsandaki Ykcln Kkenleri 1

1/179

ERICH FROMMNSANDAK YIKICILIIN

KKENLERcilt1

Bu e-kitap taslak halindedir. Okumay zorlatrc tarama hatalar ierebilir. Bu taslak srmokurken dzeltir ve dzeltilmi srm bizimle paylamak isterseniz memnun oluruz.

NSANDAK YIKICILIIN KKENLERERCH FROMMBirinci Kitap2. basm

eviren: ukru AlpagutERICH FROMMNSANDAK YIKICILIIN KKENLER IEVREN: KR ALPAGUT2. BASIMPAYEL YAYINLARI : 69 Bilim Kitaplar : 22ISBN (Cilt I): 975-388-050-2 ISBN (Takm): 975-388-049-9DizgiBaskKapak filmleriKapak basksCilt

Payel Yaynevi Teknografik Matbaas Ebru Grafik etin Ofset Esra McellithanesiRuhbilimci, dnr ve yazar Dr. Erich Fromm, 1900 ylnda Frankfurt-am-Main'da dodu.Heidelberg, Frankfurt ve Mnih ni-versiteleri'nde toplumbilim ve ruhbilim renimi grd.1922'de Heidelberg niversitesi'nde doktora renimini bitirdi. Mnih'te ruh hekimlii veruhbilim zerine ek incelemeler yaptktan sonra, Berlin Ruhzmleme Enstits'nde eitimgrd ve 1931'de mezun oldu.Dr. Fromm, Chicago Ruhzmleme Enstits'nn ars zerine 1933'te Birleik Devletler'egitti. 1934'te, 1938'e kadar kadrosunda bir uzman olarak grev ald Frankfurt ToplumsalAratrma Ens-tits'yle birlikte New York'a tand. zel almalann srdrd ve Columbianiversitesi'nde retim grevlisi olarak alt. 1946'da, William Alonson Wliite RuhHekimlii, Ruhzmleme ve Ruhbilim Enstits'nn kurucular arasnda yer ald. Yale'de,

New York Oniversitesi'nde Bennington Koleji'nde ve Michigan Eyalet niversitesi'nde deretim grevlisi olarak alt. 1949'da, Meksika Ulusal zerk ni-versitesi'nden gelen birprofesrlk nerisini kabul etti ve niversite Tp Fakltesi Lisansst Blm'ndeRuhzmleme ubesi'ni kurdu; buradan 1965'te emekli olduktan sonra kendisine OnursalProfesr payesi verildi. Sonra svire'de yaamaya balad. 1980'de orada ld.Dr. Fromm'un kitaplar, Trke de dahil birok dile evrilmitir. Bunlar arasnda entannmlar, zgrlkten Ka, Kendini Savunan nsan, Unutulmu Dil, Salkl Toplum,Sevme Sanat, Umut Devrimi, Sevginin ve iddetin Kayna, Tanrlar Gibi Olacaksnz,Ruhzmle-meciliin Bunalm, Olmak ya da Sahip Olmak ve Psikanaliz ve Din'dir.Yaptn zgn ad : The Anatomy of Human Destructivenessngilizce ilk basm : Austos 1973 (A.B.D.)Trke ilk basm : Aralk 1984tkinci basm : Kasm 1993 .Kapak resmi: Jose Clemente Orozco


2/179

"Trilogia"NSANDAK YIKICILIIN KKENLERKR ALPAGUTpayelPAYEL YAYINEV

stanbulERICH FROMM'unYaynlarmz arasnda kan teki kitaplar:SEVME SANATI (9. basm) SEVGNN VE DDETN KAYNAI (5. basm) SALIKLITOPLUM (2. basm) ZGRLKTEN KAI (2. basm)UMUT DEVRMNDEKLER

nsz....................................................................................... 11Terimler.................................................................................. 15Giri: gdler ve nsan Tutkular............................... 19BRNC BLM

GDLK, DAVRANIILIK RUHZMLEME1 IGDCLER....................................................................... 33ESK IGDCLER..................................,.......................... 33YEN-IGDCLER: SGMUND FREUD VEKONRAD LORENZ................................................................... 34Freud'un Saldrganlk Anlay......................................... 34Lorenz'in Saldrganlk Kuram......................................... 37Freud ve Lorenz: Benzerlikleri ve Ayrlklar................... 412 EVRECLER VE DAVRANIILAR................................... 57AYDINLANMA AI EVRECL................................... 57DAVRANIILIK.................................................................... 57

B.F. SKlNNER'IN YENl-DAVRANIILII......................... 58Erekler ve Deerler........................................................... 60Skinner'cln ok Tutulmasnn Nedenleri..................... 66DAVRANIILIK VE SALDIRGANLIK............................... 68RUHBILIMSEL DENEYLER ZERNE................................. 72ENGELLEME-SALDIRGANLIK KURAMI............................ 988 NDEKLER3 GDCLK VE DAVRANIILIK:AYRILIKLARI VE BENZERLKLER................................... 102ORTAK BR TEMEL................................................................102DAHA YAKIN ZAMANDA ORTAYA ATILANGRLER.............................................................................. 104HER K KURAMIN SYASAL VETOPLUMSAL GEM.......................................................... 1074 SALDIRGANLIK ANLAYIINARUHZMSEL YAKLAIM ......................................'........ 111KNC BLMGDC TEZE RARKANITLAR5 NROFZYOLOJ....................................................................123RUHBILMINNROFZYOLOJYLE LKS.................. 123SALDIRGAN DAVRANIIN BR TEMELOLARAK BEYN.................................................................... 128 SALDIRGANLIIN SAVUNUCU LEV ........................... 130

Ka gds ............................................................ 131YAMACILIK VE SALDIRGANLIK.................................... 133


3/179

6 HAYVAN DAVRANII.......................................................... 137TUTSAKLIK KOULLARI ALTINDA SALDIRGANLIK ... 138insan Saldrganl ve Kalabalklama........................... 143.YABAN ORTAMINDA SALDIRGANLIK............................. 146BLGECLK VE EGEMENLK.............................................. 152

TEK MEMELLER ARASINDA SALDIRGANLIK........... 157nsanda ldrmeye Kar Bir Kelleme Var mdr?.......... 1597 FOSILBILIM............................................................................. 163NSAN BlR TR MDR?......................'.............................. 163NSAN YIRTICI BR HAYVAN MIDIR?............................... 1648 INSANBILM.......................................................................... 168AVCI NSAN" INSANBLMSEL ADEM Mi?.............. 168Saldrganlk ve lkel Avclar........................................... 176NDEKLER 9LKEL AVCILAR BOLLUK TOPLU MU?............................ 186LKEL SAVA......................................................................... 189CLALI TA DEVR DEVRM............................................. 195

TARHNCES TOPLUMLAR VE "NSAN DOASI"....... 205KENTSEL DEVRM................................................................ 207LKEL KLTRDE SALDIRGANLIK.................................. 213OTUZ LKEL BOYLA iLGLl ZMLEME...................... 214Sistem. A: Yaam Olumlayc Toplumlar......................... 215Sistem B: Ykc Olmayan-Saldrgan Toplumlar-.............. 216Sistem C: Ykc Toplumlar.............................................. 216 Sistemle lgili rnekler........................:..................... 217YIKICILIK VE ZALMLKLE iLGlLl KANITLAR............. 226NC BLMSALDIRGANLIK LE YIKICILIIN ETLER VE KENDLERNE AT KOULLARI

9 YUMUAK SALDIRGANLIK.............................................. 235GR NTELNDE BlRKA SZ.................................... 235YALANDAN-SALDIRGANLIK............................................ 238Kaza Niteliindeki Saldrganlk..................................... 238Oyunsal Saldrganlk...................................................... 239Kendini Kabul Ettirmeye Ynelik Saldrganlk............... 240SAVUNUCU SALDIRGANLIK............................................. 247Hayvanlarla nsan Arasndaki Fark............................... 247Saldrganlk ve zgrlk................................................ 251Saldrganlk ve zseverlik.............................................. 253Saldrganlk ve Diren.................................................... 259Uyumcu Saldrganlk...................................................... 261Arasal Saldrganlk....................................................... 262Savan Nedenleri zerine...............................................265Savunucu Saldrganl Azaltmann Koullan................ 27210 KIYICI (ZALMCE) SALDIRGANLIK:TEMEL NERMELER........................................................... 275GR NTELNDE BRKA SZ.................................... 27510NDEKLERNSANIN DOASI-.........................'.............................. 276NSANIN VAROLUSAL GEREKSNMELER VEETL KARAKTER-KKENL TUTKULAR........ 289

Bir Ynelim ve Adanmtk erevesi............................. 289Kkllk.......................................................................... 292


4/179

Birlik..............................................................:................. 293Etkililik........................................................................... 295Heyecanlanma ve Uyarlma........................................... 298Can Sknts-Sreen knt...................................... 304Karakter Yaps............................................................... 316

KARAKTERDEN KAYNAKLANAN TUTKULARINGELMES N GEREKL KOULLAR........................... 319Nrofizyolojik Koullar................................................... 319Toplumsal Koullar......................................................... 324igdlerin ve Tutkularn Ussall zerine................... 330Tutkularn Ruhsal levleri.............................................. 333NSZBU NCELEME ruhzmsel kurama ilikin kapsaml bir almann birinci cildidir. esaldrganlk ve ykcln incelenmesiyle baladm, nk dnyay kaplayan ykclk dalgasnedeniyle bu konu, ruhzmlemenin temel kuramsal sorunlanndan birisi olmasnn yan sra,pratikte bizi en yakndan ilgilendiren konulardan da birisi olmaktadr.Alt yl akn bir sre nce bu kitaba baladmda, karlaacam glkleri ok hafife

almtm. Ksa srede ortaya kt ki, eer kendi uzmanlk alanmn, yani ruhzmlemeninsnrlan iinde kalrsam insann ykcl hakknda yeterli bir eyler yazmama olanak yoktu.Bu aratrma, bir yandan ncelikle ruhzmsel bir aratrma nitelii'tarken ok dar vebundan dolay da arptc bir bilgilenme erevesinde almaktan kanmak iin tekialanlarda, zellikle sinir fizyolojisi, hayvan ruhbilimi, fosilbilim ve insanbilim alanlarnda birlde bilgi sahibi olmay da gerektiriyordu. En azndan, vardm sonular, teki alanlardaelde edilen ana verilerle karlatrarak gzden geirebilmeliydim. Ancak bylelikle,varsaymlarmn o verilerle elimedii konusunda emin olabilir; sz konusu verilerin benimvarsaymlarm dorulayp dorulamad ki ben dorulad umudundaym konusundabir karara ancak bylelikle varabilirdim.Btn bu alanlarda saldrganlk konusunda elde edilen bulgulan aktaran ve btnletiren,

hatta bu bulgulan herhangi bir zgl alanda zetleyen hibir yapt bulunmad iin bylesi birgiriimde benim bulunmam gerekiyordu. Dnceme gre, bu giriim, bir tek retinin bakasndan elde edilen bir gr deil, ykclk sorununa ilikin12 NSZevrensel gr benimle paylama olanan salayarak okurlarma da hizmet edecekti. Aktrki, bylesi bir giriimin birok beklenmedik tehlikesi vardr. Akas, btn bu alanlarda zellikle de pek az bilgi ile yola ktm bir alanda: sinir bilimleri alannda uzmanlkkazanmama olanak yoktu. Bu alanda bir para bilgi kazanabildim; o da yalnzca kendiminceleme yaparak deil, sinirbilimcilerin incelii sayesinde. Bu bilim adamlarnn birou banaklavuzluk ettiler, birok sorumu yantladlar, bazlar elyazmasnn ilgili blmlerini gzdengeirdiler. Her ne kadar uzmanlar, kendi zel alanlarnda onlara yeni eyler neremeyeceimiok iyi bilseler de, bylesine temel nem tayan bir konuda teki alanlardan elde edilenverilerle daha yakndan karlama olanan da honutlukla karlayacaklardrKanlmaz bir sorun da yinelemeler ve nceki almalarmla baz akmalarn olmasdr.Otuz yl akn bir sreden bu yana insanla ilikin sorunlar zerinde almaktaym ve sreiersinde, bir yandan eski alanlara ilikin anlaylarm derinletirir ve geniletirken teyandan da yeni alanlar zerinde dikkatimi younlatrmaktaym. Bu kitabn ele ald yenikavramlar konusundaki dncelerimi sunmak-szn insann ykcl hakknda yazmamaolanak yoktur. Bundan nceki yaynlarda yer alaa daha geni kapsaml tartmalaradeinmekle yetinerek, yineleme yapmaktan elden geldiince kanmaya altm; ama yine deyinelemeler kanlmazd. Bu bakmdan zel bir sorun, lseverlik-canlseverlik (necrophilia-biophilia) konusunda daha ekirdek halinde bulunan yeni bulgularmdan bazlarn ierenSevginin ve iddetin Kayna'a. Bu kitapta, bu bulgularm hem kuramsal adan hem de

klinik aklama bakmndan byk lde genileterek sundum. Burada aklanan grlerlenceki yazlarda aklanan grler arasndaki belirli ayrlklar tartmadm; nk bylesi bir


5/179

tartma olduka geni yer tutard ve ou okurlarn dikkatini yeterince ekmezdi.Geriye yalnzca, bu kitabn yazlmasnda bana yardm edenlereteekkrlerimi sunma grevi, bu zevkli grev, kalyor.Davranla ilikin sorunlarn kuramsal adan aydnlatlmasnda gsterdiiyardmseverlie ve konuyla ilgili yaznn aratrlmas srasndaki yorulmak bilmez

yardmlarna ok ey borlu olduum Dr. Jerome Brams'a teekkr etmek istiyorum.NSZ13Sinir fizyolojisi konusundaki incelememi yardmlaryla kolaylatrd iin Dr. Juan de DiosHernndez'e minnet borcum var. Saatlerce sren tartmalarda birok sorunu o aklakavuturdu, geni kapsaml yazn konusunda beni aydnlatt ve elyazmasnn sinirfizyolojisine ilikin sorunlar ele alan ksmlar konusunda grlerini bildirdi.Bazen uzun boylu kiisel konumalarla, bazen de mektuplarla bana yardmc olan aadakiinirbilimcilere teekkr ederim: Merhum Dr. Raul Hernandez Peon'a, Dr. B. Livingston, Dr.Robert G. Health, Dr. Heinz von Foerster ve elyazmasnn sinir fizyolojisine ilikin blmlerinide okuyan Dr. Theodore Melnechuk'a, Massachusetts Teknoloji Kurumu SinirbilimleriAratrma Program yeleriyle benim iin bir toplant dzenlediinden dolay Dr. Francis O.

Schmitt'e de borcum var. Bu toplantda yeler benim kendilerine ynelttiim sorulartarttlar. Hitler konusundaki bilgilerimin zenginlemesine karlkl konumalarla veyazmalarla en ok yardm dokunan Albert Speer'e teekkr ederim. Nrnbergdurumalarna katlan Amerikal savclardan birisi olarak toplad bilgilerden dolay RobertM. W. Kempner'a da borluyum. Elyazmasn okuyarak ok deerli eletirel ve yapc nerilerde bulunduklar iin Dr. DavidSchecter'a, Dr. Michael Maccoby'ye ve Gertrud Hunziker-Fromm'a; felsefeye ilikin konulardabana yardm dokunan nerilerinden dolay Dr. Ivan Illich'e ve Dr. Ramon Xirau'ya; hayvanruhbilimi alanndaki yorumlarndan dolay Dr. W. A. Ma-son'a; fosilbilime ilikin sorunlarkonusundaki yararl yorumlarndan dolay Dr. Helmuth de Terra'ya; gerekstclkle ilgiliyararl nerilerinden dolay Max Hunziker'a ve Naziler'in terr uygulamalan konusundaki

aydnlatc bilgilendirmesinden ve nerilerinden dolay Heinz Brandt'a teekkr borluyum.Bu almaya kar gsterdii etkin ve yreklendirici ilgiden dolay Dr. Kalinkowitz'e teekkrederim. Meksika'nn Cuernavaca kentinde bulunan Kltrleraras Belgelendirme Merkezi'ninkaynaka kolaylklarndan yararlanmama yardmc olduklar iin Dr. Illich'e ve BayanValentina Boresman'a da teekkr ederim.Son yirmi yl iersinde, elinizdeki kitap da dahil yazdm her elyazmasnn birok kopyasndefalarca daktiloya ekmekle kalmayp, dil konusunda byk duyarlk, anlay ve titizlikgstererek ve birok14NSZdeerli nerilerde bulunarak ayn zamanda yazdklarm dzelten Bayan Beatrice H. Mayer'aderin minnetimi sunmak iin bu olanaktanyararlanmak istiyorum.lke dnda bulunduum aylarda, Bayan Joan Hughes elyaz-masyla ustaca ve yapc birbiimde ilgilendi; bu ilgisini teekkrleanyorum.ok ustaca ve titiz yayma hazrlama almasndan ve yapc nerilerinden dolay, Holt,Rinehart ve Winston'm ba yaymcs Joseph Cunneen'a da teekkrlerimi sunarm. Aynca,piyasaya karlmasnn eitli aamalarnda elyazmas zerinde abalarn birletirmektegsterdikleri beceri ve zenden dolay Holt, Rinehart ve Winston'm idar yaymcs BayanLorraine Hill'e ve yapm yaymclar Bay Wilson R. Gathings ile Bayan Cathie Fallin'e teekkretmek istiyorum. Son olarak, titiz ve bilgili yaym almasnn kusursuzluundan dolayMarion Odomirok'a teekkr ederim.

Bu aratrma, Ulusal Akl Sal Kurumu'na bal Kamu Sal Servisi'nin MH 13144-01, MH13144-02 No.lu izniyle ksmen desteklenmitir. Bir yardmcdan ek yardm grmemi salayan


6/179

Albert ve Mary Lasker Vakf'nn bu katksn da belirtirim.E.F.New York Mays 1973TERMLERSALDIRGANLIK szcnn belirsiz anlamlarda kullanlmas, bu konudaki zengin yaznda

byk karklklar yaratmtr. Saldrya kar kendini savunan insann davran iin, paraalmak amacyla kurbann ldren soyguncuyu anlatmak iin, bir hkmlye ikence eden birsadisti anlatmak iin bu terime bavurulmutur. Karklk daha da ileriye gitmektedir: erkeindiiye cinsel yaklam iin, bir dacy ya da satcy ileriye ynelten tepiler iin ve toprasren ifti iin bu terim kullanlmtr. Bu karklk belki de davran dnn ruhbilimve ruhhekimlii alanndaki etkisinden kaynaklanmaktadr. Btn zararl haraketlerebirbaka deyile, cansz bir eyi, bir bitkiyi, bir hayvan ya da bir insan zarara ya da ykmauratc etkiye sahip hareketlere saldrganlk denecek olursa, o zaman elbette bu zararlhareketlerin ardnda yatan tepinin nitelii btnyle ilgi d kalr. Ykma uratma amactayan hareketlerin, savunma amac tayan hareketlerin ve kurma amac tayan hareketlerinhepsi bir ve ayn szckle adlandnhrsa, o zaman gerekten bunlarn nedenini anlamaumudu ortadan kalkar; bunlarn hibir ortak nedeni yoktur, nk hepsi de btnyle ayr

olgulardr. Bu durumda birisi saldrganlkm nedenini bulmaya urarsa, kuramsal adanumutsuz bir konumda kalr.1rnek olarak Lorenz'i ele alalm. Ondaki saldrganlk kavram, zgn biimiyle, bireyin vetrn varln srdrmesine yarayan, biyolojik bakmdan uyum salayabilir nitelikte ve evrimsreci iindeBununla birlikte, Freud'un saldrganln farkllklar konusundan habersiz olmadnbelirtmek gerekir (bkz. Ek). Dahas, Freud rneinde, temelde yatan gd. davran birynelimde bulunamaz. O, kendisine ait lm igds gibi kapsaml kategorilere uygundsn diye, byk lde geleneksel kullanmdan ayrlmad ve aynca, en genel terimleriyeledi.TERMLER

16 TERMLERgelimi bir gdye ilikindir. Ama saldrganlk, ldrme arzusunu ve zalimlii anlatmakamacyla da kulland iin, vard sonu, bu akld tutkularn ayn zamanda doutanolduu yolundadr ve savalar, ldrmekten haz duymann yol at olgular olarak anlaldiin, bundan kan sonu da savalara insann doasnda doutan var olan ykc bir eiliminneden olduu yolundadr. Saldrganlk szc, (kt nitelik tamayan) biyolojikbakmdan uyarlanabilir saldrganlk ile gerekten kt olan insan saldrganl arasndabalant kurmak iin uygun bir kpr grevi yapmaktadr. Bu tr akl yrtmenin zudur:Biyolojik bakmdan uyarlanabilir saldrganlk = doutanYkclk ve zalimlik = saldrganlk Dolaysyla: Ykclk ve zalimlik = doutan. QED.*Bu kitapta, yumuak saldrganlk ad altnda topladm savunmaya dnk, tepkicisaldrganlk iin saldrganlk terimini kullandm; ama insanlara zg bir eilim olan ykmauratma ve mutlak denetime ulama eilimini (kyc saldrganlk) ykclk ve zalimlikolarak adlandryorum. Savunmaya dnk saldrganlk anlamndan daha baka bir anlamdasaldrganlk szcn kullanmak, belirli bir balamda daha yararl grnd iin her nezaman bu szc kullandysam, yanl anlamaya yol amamak iin szcnanlamn snrlandrdm.Anlama ilikin bir baka sorunu da insanl ya da insan soyunu anlatan bir szck olarakman** szcnn kullanlmas yaratyordu. Ataerkil toplumda gelimi bir dilde hemerkei hem de kadn anlatmak iin man szcnn kullanlmas artc deildir. Amainanyorum ki, yazarn bu szc ataerkil anlayla kullanmadn belirteceim diyeszckten kanmak biraz kuralclk olurdu. Gerekte, kitabn ierii, bu konuyu hibir

kukuya yer brakmayacak biimde akla kavuturacaktr.nsanlardan sz ederken genellikle he*** szcn kullandm,


7/179

*Q.E.D. (Latince: quod erat demonstrandum) : klit teoremlerinin sonuna eklenen buksaltma u anlama gelmektedir: Kantlanmas gereken de buydu. (ev.)**Ingilizce'de man szc, hem insan, insanlk anlamnda, hem de cinsiyet olarak erkekanlamnda kullanlabilir. (ev.)***tngilizce'de he ve she kii adllardr. He erkek yerine, she kadn yerine kullanlr.

(ev.)17nk her defasnda he ya da she demek samalk olurdu. Szcklerin ok nemliolduklarna inanyorum ama una da inanyorum ki, szckler putlarlmamal ve szcklere,akladklar dncelerden daha byk ilgi gsterilmemeli.Belgelendirmenin zenli olmas amacyla, bu kitaptaki alntlar, yazarn ad ve basm yl ilebirlikte verilmitir. Bu, okura, Kay-naka'da daha geni bilgi bulma olana verecektir. Bunedenle, tarihler, Spinoza (1927) alntsnda olduu gibi, her zaman yazl zama-nyla ilintilideildir.Kuaklar zaman getike ktye gidiyorlar. yle bir zaman gelecek ki, kuaklar iktidaratapacak kadar dknleecekler, kaba g onlara doru gelecek ve iyiye duyulan sayg ortadankalkacak. Sonunda, hibir kimse artk yanllklara kzmaz olunca ya da hi kimse ktlklerin

varlndan utan duymaz olunca Zeus onlar da yok edecek. Yine de, eer sradan halkkendisine bask yapan egemenlere kar ayaa kalkacak ve onlan alaa edecek olursa, ozaman bile bireyler yaplabilecektir.Demir a'na ait Yunan EfsanesiTarihe baktmda, ben ktmser bir kiiyim... ama tarihncesine baktmda iyimserbirisiyim.J. C. Smutshsan bir yandan kendi tryle kavga etmesi ynnden birok hayvan trnn akrabasdr.Ama te yandan da o, kavga eden binlerce tr arasnda, kavgasn ykcla ulatran tektrdr... tnsan, kitle katliamcs olan tek trdr, kendi toplumu iinde bir ban ba olan tek

varlktr.N. TinbergenGR:GDLER VE NSAN TUTKULARIULUS ve dnya leinde iddet ve jjkcln artmas, bu ile uraanlarn ve btnkamuoyunun dikkatini, saldrganln doasnn ve nedenlerinin kuramsal adanaratrlmasna yneltmitir. Bu ilgi artc deildir. artc olan, bu uran ok yeni olmasgereidir. zellikle Freud gibi dev bir aratrcnn cinsel drt evresinde younlaan eskikuramn gzden geirerek, daha 1920'lerde ykma uratma tutkusu (lm igds) ilesevgi tutkusunu (yaam igdsn, cinselliki) eit gte gsteren yeni bir kurambelirlemesinden beri b.u ura srmektedir. Bununla birlikte, kamuoyu, Fre-ud'uluu, bir tekkendini koruma igdsnce denetlenen cinsel arzuyu (libido) insann asl tutkusu olarakgren bir kuramm gibi dnmeye byk lde devam etmitir.Bu durum ancak altml yllarn ortalarna doru deimitir. Bu deiikliin akla gelebilecekbir nedeni, iddetin ulat dzeyin ve sava korkusunun dnya leinde belli bir snra gelipdayanm olduu gerekliidir. Ama bu deiiklie katkda bulunan bir baka etken de insannsaldrganl konusunu ele alan eitli kitaplarn, zellikle Korad Lorenz'in Saldrganlkzerine (1966) adl kitabnn yaymlanmasyd. Hayvan davran1 alannda, zelliklebalklanl veLorenz, hayvan davranlarnn incelenmesine etoloji adn verdi; bu garip bir terimdir,nk etoloji szlk anlam bakmndan davran bilimi (Yunanca ethos davran,kalp szcnden alnma) demektir. Lorenz. hayvan davrannn incelenmesini anlatmakiin buna hayvan etolojisi demeliydi. Onun etolojisinin anlamn belirlemeye sememesi,

elbette, insan davrannn hayvan davran snfna sokulmas gerektii yolundakidncesini ortaya koymaktadr. John Stuart Mill'in Lorenz'den ok nce, kiilik bihmini


8/179

adlandrmak iin etoloji terimini tretmi olmas ilgin bir gerektir. Bu kitabn anadncesini ok ksa olarak anlatmak isteseydim, kitabn, Lorenz'in deil de Mill'in anladanlamda etolojiyi ele aldn sylerdim.20GR

GDLER VE NSAN TUTKULARI21kularn davran alannda sekin bir bilgin olan Lorenz, ok az deneyimi ya da uzmanlbulunan bir alana, insan davran alanna el atma yrekliliini gsterdi. ou ruhbilimcilerinve sinir bilimcilerin bir kenara itmesine karn, Saldrganlk zerine bir best-seller (en oksatan kitap) oldu ve aydn topluluunun geni bir blmnn zihninde derin izler brakt.Bunlarn birou Lorenz'in grn sorunun kesin yant olarak kabul ettiler.ok ayr trde bir yazarn, Robert Ardrey'nin daha nce yaymlanan yaptlarnn (AfricanGenesis, 1961 ve The Territorial Imperative, 1967) Lorenz'in fikirlerinin halk arasndatutulmasna byk katks olmutur. Bir bilim adam deil de yetenekli bir oyun yazan olanArdrey, insanln balangcna ilikin birok veriyi, insann doutan saldrganln

kantlama amac gden ustaca ama yanszlktan da ok uzak bir zet halinde dokumutur. Bukitaplar, hayvan davranlarn inceleyen bakalannnkiler izledi; rnein Desmond Mor-ris'iplak Maymun'u (1967) ve Lorenz'in retilisi I. Eibl-Eibes-feldt'in Sevgi ve Nefret zerine'si(1972) bu kitaplardandr.Btn bu yaptlar temelde ayn sav iermektedir: savata, suta, kiisel tartmalarda ve hertrden ykc ve sadiste harekette aa kan insann saldrgan davran, boalma yollanarayan ve kendini aa vurmak iin uygun bir durumun domasn bekleyen, kaltmsal olarakprogramlanm doutan bir igdden kaynaklanr.Belki de Lorenz'in yeni-igdcl, ne srd savlar ok salam olduu iin deil, halkbunlardan etkilenmeye ok ak olduu iin bu denli baarl olmutur. Korku iinde olan veykma doru ilerleyen gidii deitirme gcn kendinde bulamayan insanlar iin, iddetin

hayvans doamzdan, denetlenemez bir saldrganlk drtsnden kaynakland konusundabize gvence veren ve yapabileceimiz en iyi eyin, Lorenz'in ne srd gibi, bu drtnngcn aklayan evrim yasasn anlamak olduunu syleyen bir kuramdan daha ekici neolabilirdi? Doutan saldrganla ilikin bu kuram, kolayca, olacaklardan duyulan korkuyuyattrmaya ve gszlk duygusunu aklclatrmaya yarayan bir ideoloji haline gelir.Igdc bir kuramn bu basite kaan yantnn, ykcln nedenlerine ilikin ciddiincelemelere ye tutulmasnn baka gerekeleri de vardr, ikinci seenek, yrrlktekiideolojinin temel nermelerinin aratnlmasn gerektirir; bizi, toplumsal dizgemizinakldln irde-

lemeye ve savunma, onur, yurtseverlik gibi sayg uyandnc szcklerin ardnasaklanan tabular inemeye gtrr. Toplumsal dizgemize ilikin derinlemesine birzmlemeden baka hibir ey ykcln artmasnn nedenlerini aa karamaz ya daykcl azaltmann yollarn ve aralann gsteremez. Igdc kuram, zor bir grev olan buzmlemeyi yapma grevine srt evirmemizi neriyor. Hep birlikte kendimizi paralasak biledoa mzn bu yazgy bize ykledii inancyla hi deilse byle davranabileceimizi ve niinher eyin kendi bildiince meydana gelmi olduunu anlayacamz belirtmek istiyor. v.Ruhbilimsel dncede gzlenen bugnk saflamaya baklrsa, Lorenz'in insansaldrganlna ilikin kuramn eletirme grevini, ruhbilim alanndaki br ar basankuramn, yani davranln yklenmesi beklenir. Davran kuram, igdcln tersine,insan belli bir biimde davranmaya ynelten znel glerle uramaz; insann ne hissettiiyledeil, yalnzca onun davran biimiyle ve onun davrann biimlendiren toplumsalkoullanmayla ilgilenir.

Ruhbilimin odann kkl bir biimde duygudan davrana kaymas; ardndan da heyecan vetutkularn, hi deilse bilimsel bir ba- k asndan, ilikisiz veriler gibi grlerek birok


9/179

ruhbilimcinin gr alan dna karlmas ancak yirmili yllarda gerekleti. Ruhbilimalannda egemen olan okulun ana konusu, davranta bulunan insan deil, davran oldu:ruhu inceleyen bilim, hayvan ve insan davran mhendislii bilimine dnt. Bu gelime,bugn Birleik Devletler niversitelerinde en geni kabul gren ruhbilim kuram ' olanSkinner'n yeni-davranlnda doruuna ulat.

Ruhbilimde meydana gelen bu dnmn nedenini bulmak kolaydr, insan inceleyen kii,kendi toplumunun iinde bulunduu ortamdan, baka herhangi bir bilim adamna oranla dahaok etkilenir. Bu byledir, nk onun dn biimleri, ilgileri, ortaya att sorunlar, tm,doa bilimlerinde olduu gibi ksmen toplumsal olarak belirlenmekle kalmaz; onundurumunda ana konunun kendisi, yani insan da bu yolla belirlenir. Bir ruhbilimci her nezaman insandan sz ederse, onun modeli, evresindeki kiilerin en ok da kendisininmodelidir. ada sanayi toplumunda insanlar, zihinsel bakmdan ynlendirilirler, azhissederler ve cokulan ruhbilimcilerin konu ald kiilerin cokular kadar ruhbilimcilerinkendi cokulann da ya-GDLER VE NSAN TUTKULARI23GtR

erer ^ ya da davranekten, ya ? Lorenz de SUrarl bir gken birok etkenden dolay ykc bir gce dnen saldrganln bir sonucuymugibi grmektedir. Ne var ki, pek ok gzle grnr veri bu varsaymn tersini sylemekte ve buvarsaym gerekten savunulamaz hale getirmektedir. Hayvanlarn incelenmesi, memelilerin-zellikle de primatlarn, her ne kadar olduka byk oranda savunucu saldrganlasahipseler de, katil ve ikenceci olmadklarn gstermektedir. Fosilbilim, insanbilim ve tarihigdc sava kar ok sayda kant sunmaktadr: (1) insan kmeleri, saldrganlk dzeyleribakmndan o kadar kkl farkllklar gstermektedir ki, ykcln ve zalimliin doutanolduu varsaym bu gerekleri aklayamaz; (2) deiik saldrganlk dereceleri, baka ruhsaletkenlere ve toplumsal yaplarn farkllklarna balanabilir; (3) ykcln derecesi, uygarln

gitgide gelimesiyle birlikte azalacak yerde artmaktadr. Gerekte, doutan ykclk tanm,tarihe ta-rihncesinden daha iyi uymaktadr. Eer insan, hayvan atalaryla paylat biyolojikolarak uyarlanabilir saldrganla doutan sahip olmakla kalsayd, nispeten barl bir varlkolurdu. Eer empanzelerin ruh doktorlar olsayd, bu doktorlar, saldrganl, hakknda kitapyazmalarn gerektirecek rahatsz edici bir sorun olarak grmezlerdi herhalde.Ne var ki, insan, bir katil olduu gereiyle hayvanlardan ayrlr. Biyolojik olsun, ekonomikolsun hibir nedene dayanmakszn kendi trnn yelerini ldren, onlara ikence eden vebunu yapmaktan haz duyan tek primat insandr. Bir tr olarak insann var oluu asndangerek bir sorun ve tehlike oluturan ey, ite bu biyolojik olarak uyarlanamayan ve kaltmsalolarak programlanmam kyc saldrganlktr. Bu ykc saldrganln maliyetini vekoullarn irdelemek de bu kitabn asl amacdr.Yumuak-savunucu saldrganlk ile kyc-ykc saldrganlk arasndaki ayrlk, daha ileri vedaha temelli bir ayrm yaplmasn, yani igd3 ile kiilik, ya da daha kesin deyimiyle,insann fizyolojik gereksinmelerinden (organik drtlerden) kaynaklanan drtlerle insannkiiliinden kaynaklanan ve yalnz ona zg olan insan tutkulan (kiilik-kkenli ya da insanstutkular) arasnda ayrm yaplmasnBurada igd terimi, biraz eski olmasna karn, geici olarak kullanlmtr. 'Bundan byleorganik itkilen> terimini kullanacam.GDLER VE NSAN TUTKULARIGR2524 ___,gerekli klar. gd ile kiilik arasndaki aymm konu ierisinde yine enine boyuna

tartlacaktr. Kiiliin insann ikinci doas olduunu ve onun yeterince gelimemiigdlerinin yerini tuttuunu; bundan baka, sevgi, efkat, zgrlk araynn yan sra


10/179

ykm, sa-dizm, mazoizm arzusu, iktidar ve mlk al gibi insan tutkularnn srasgeldiinde bizzat insan varoluunun koullarndan kaynaklanan varolusal gereksinmelereyant oluturduklarn gstermeye alacam. Ksaca zetlersek, igdler, insanlarnfizyolojik gereksinmelerine yant oluturur; insann kiiliiyle koullanm tutkular, onunvarolusal gereksinmelerinin yantdr ve insanlara zgdr. Bu varolusal gereksinmeler

btn insanlarda ortak olduu halde, insanlar ar basan tutkular bakmndan kendiaralarnda farkllk gsterirler. Bir rnek verirsek: insan sevgi ya da yok etme tutkularncaynlendirilebilir; her bir durumda insan varolusal gereksinmelerinden birini, etkileme yada bir eyi harekete geirme, oyuk ama gereksinimini doyurur, insann baat tutkusununsevgi ya da ykclk olup olmamas, byk lde toplumsal koullara baldr. Bununlabirlikte, bu koullar, evreci kuramn varsayd gibi, snrsz lde uysal, farkllamam birruha bal olarak deil, insann biyolojik olarak sahip olduu varolusal durumuna ve ondandoan gereksinmelere balolarak ilev grr.Ne var ki, insan varoluunun koullarnn neler olduunu renmek istediimizde, daha bakasorularla karlayoruz: nsann doas nedir? nsan insan yapan nedir? Sylemeye gerekyok, toplum bilimlerinin bugn iinde bulunduu ortam, bylesi sorunlarn tartlmasna pek

ak deildir. Bu sorunlar genellikle felsefe ye dinin ana konulan olarak grlr. Olgucudn, bu sorunlar, nesnel geerlilik gibi bir iddias olmayan katksz znel speklasyonlarolarak ele , alr. Sonradan ortaya konan verilere ilikin karmak savdan bu aamada sz etmekzamansz olaca iin, imdilik yalnzca birka noktay belirtmekle yetineceim. nsann znbelirlemeye abalarken, Heidegger ve Sartre'in ortaya koyduklar speklasyonlara benzermetafizik speklasyonlar yoluyla ulalan bir soyutlamaya bavurmuyoruz. Her bir bireyin z,trn varoluuyla zde olduu iin, insan olarak insanda genelgeer olan gerek varolukoullarna bavuruyoruz. Anatomik ve nrofizyolojik yapnn ve bu yapnn homo (insan)trn karakterize eden ruhsal bantlarnn gzleme dayal olarrak irdelenmesi yoluyla bu kavrama ulayoruz. Bylece, insan tutkularn aklama ilkesini,Freud'un fizyolojik ilkesinden sosyobiyolojik ve tarihsel bir ilkeye kaydryoruz. Homo sapiens

tr, anatomi, sinir fizyolojisi ve fizyoloji terimleriyle belirlenebilecei iin, bir tr olarak onuruhbilim terimleriyle de belirleyebilmeliyiz. Burada bu sorunlarn ele alnaca bak asvaroluuluk olarak adlandrlabilir, ama varoluu felsefe anlamnda deil.Bu kuramsal temel, kiilik-kkenli kyc saldrganln, zellikle de adizmin bir bakaduygulu varlk zerinde snrsz iktidar sahibi olma tutkusunun ve lseverliin yaamyok etme tutkusunun, l olan, ryen ve tam anlamyla mekanik olan her eye hayranlneitli biimlerini daha ayrntl olarak tartma olana yaratmaktadr. yle sanyorum ki,yakn gemite yaam birok tannm sadistin ve ykcnn, Stalin'in, Himmler'in, Hitler'inkiiliklerinin zmlenmesi, bu kiilik yaplarnn anlalmasn kolaylatracaktr.Bu incelemenin ataca admlan belirledikten sonra, okurun ileriki blmlerde karlaacatemel nermelerin ve varglarn bazlann ksaca belirtmekte yarar vardr: (1) Davran,davranta bulunan insandan ayn olarak dnmeyeceiz; dorudan doruya gzlenebilirdavranlar olarak aa vurulup vurulmadklanna bakmakszn, insan drtlerini ele alacaz.Saldrganlk olgusuyla ilgisi bakmndan bunun anlam, kendisini ortaya karan gddenbamsz saldrgan davran deil, saldrganlk tepilerinin kkenini ve younluunuinceleyecek olmamzdr. (2) Bu tepiler bilinli olabilir, ama daha ok bilinsizdirler. (3)Bunlar, ounlukla, nispeten oturmu bir kiilik yaps iinde btnlemilerdir. (4) Dahagenel bir belirlemeyle, bu inceleme, rulzmleme kuramn temel almaktadr. Bundan kansonu udur: kullanacamz yntem gzlemlenebilir ve sk sk da nemsiz grnen verilerinaklanmas yoluyla, bilincine varlamayan i gerekliin kefedilmesi demek olanrulzmleme yntemidir. Bununla birlikte ruhzmleme terimi, klasik kuramla ilikiliolarak deil, bu kuramn belli lde gzden geirilmi biimiyle ilikili olarakkullanlmaktadr. Bu gzden geirmenin belirleyici ynleri daha sonra tartlacaktr. Bu

noktada, yalnzca, bunun libido'(cinsel gd) kuramna dayanmayan ve bu nedenle de, ouzaman Freud'un kuramnn asl z olarak grlen igdc kavramlardan kanan bir


11/179


12/179

btn organizmarin yaam srecinde yklendikleri ilev asndan deerlendirilmelerigerektii anlalmaya balanacaktr. Bunlarn younluu, zgl ruhsal gereksiri-Bfcz. bunlardan bazlarnn beynin yapsnda ne lde yer aldklar sorunu, Livingston (1967):Ksm 10'da tartlmtr.* Holizm, bir varln, kendisini oluturan paralarn toplamndan daha baka ve bu toplam

aan bir kimlie sahip olduunu savunan bir felsefe kuramdr. (ev.)28GRmelere deil, btn organizmann yaamn srdrme hem bedensel olarak, hem de zihinselolarak gelime gereksinmesine baldr.Bu tutkular, ancak fizyolojik gereksinmeler doyurulduktan sonra gl olmazlar. Bunlar, insanvaroluunun ta kknde bulunurlar; normal, daha alt dzeyde gereksinmelerdoyurulduktan sonra karlayabileceimiz bir tr lks deildirler, insanlar, sevgi, g, n, tutkularn gerekletiremedikleri iin kendi canlarna kymlardr. Cinsel doyumdanyoksunluun yol at intihar olaylarna gerekten hi rastlanmamaktadr. Bu igdsel-olmayan tutkular insan coturur, yakp tututurur, yaam yaanmaya deer klar. FranszAydmlan-mas'nn filozofu von Holbach'm bir zamanlar syledii gibi: Un homme sans

passions et desires cesserait d'etre un homme (Tutkulardan ve arzulardan yoksun bir insaninsan olmaktan kar, P.H.D. d'Holbach, 1822). Bu tutkular ve arzular, ite insan onlarszinsan olmayaca iin, bu denli youndur.6nsan tutkular, insan yalnzca bir nesne olmaktan kararak bir kahramana, almas gengellere karn yaamna anlam kazandrmaya alan bir varla dntrr. nsan kendikendisinin yaratcs olmak ister; tamamlanmam varln, belli bir btnlk dzeyineulamasn salayacak birtakm ereklere ve amalara sahip olan bir varla dntrmek ister.nsann tutkular, ocukluktan kalma yaralarn yol at eyler olduklar sylenerek yeterli biraklamaya kavuturulabilecek trden baya ruhsal karmaalar deildir. Bu tutkular ancakindirgemeci ruhbilimin alan dna klrsa ve bu tutkularn amacnn ne olduu insann,yaamna anlam kazandrma ve verili koullar altnda ulaabilecei (ya da ulaabileceini

sand) en uygun younluu ve gc tatma giriimi olduklar iyice bilinirse, anlalabilir. Bututkular, insann, iinde yaad topluluka onaylanmad srece herkesten (hattakendisinden bile) gizlemek zorundaHolbach'm bu deyii, elbette, ann felsef dn balamnda anlalmaldr. Budist ya daSpinoza'c felsefelerin btnyle farkl bir tutku anlay vardr. Bu felsefelerin bakasndan, Holbach'n tanm, insanlarn ounluu iin deneysel olarak doru olacaktr, amaHolbach'm tutumu, bu felsefelerin insan gelimesinin amac olarak grdkleri eyin tamkartdr. Bu farkll deerlendirebilmek iin, hrs ve agzllk gibi usd tutkular iletm duygulu varlklara kar sevgi ve zen'gibi ussal tutkulara arasndaki ayrmadeineceim (bu konu daha sonra tartlacaktr). Bununla birlikte, konuyla ilgisi olan ey, bufarkllk deil, esas olarak salt kendi varlm srdrmekle ilgilenen yaamn insanca olmaddncesidir.GDLER VE NSAN TUTKULARI29kald dinsel, mezhepsel tapnlardr. Kukusuz, insan, rvet ve antajla, yani ustacakoullandrmayla, dininden ayrlmaya ve ben-liksizlerin, robotlarn genel mezhebinednmeye ikna edilebilir. Ama bu ruhsal tedavi, onu sahip olduu en iyi eylerden, bir nesnedeil bir . insan olmaktan yoksun klar.Gerek odur ki, iyi olsun, kt olsun tm insan tutkular, bir kiinin yaamna anlamkazandrma ve baya, salt yaam srdrme amac tayan varoluu ama abas olarakanlalabilir ancak. Kiilik deiimi olanakldr; ancak bunun gereklemesi iin kii, yaamngelitiren tutkular harekete geirerek, bylece de ncekinden daha stn bir canllk vebtnlk duygusu tadarak, yeni bir anlaml yaay yoluna kendi kendine dnecek durumda

olmaldr. Bu koul salanmadka insan evcilletirilebilir ama tedavi edilemez. Ama yaamgelitiren tutkular, daha yksek bir g, nee, btnlk ve canllk duygusu kazanlmasna,


13/179

ykclk ve zalimlikten daha fazla katkda bulunsalar bile, bu sonrakiler insann varoluusorununa ncekiler lsnde bir yant olutururlar. En sadist ve en ykc insan bile birinsandr; azizler ne kadar insansa, o da o kadar insandr. O; insan olarak domu olmannyaratt g sorunlara daha iyi bir yant bulmay baaramam sapk ve hasta bir kii olarakadlandrlabilir ve bu dorudur da. O, kurtulu (salvation) araynda yanl yolu tutmu bir

insan olarak da adlandrlabilir.7Ne var ki, bu yorumlardan, hibir biimde, ykclk ve zalimliin kt olmadklar anlamkarlmamaldr; bunlardan karlabilecek anlam, ancak ktln insanlara zgolduudur. Bu tutkular yaam, bedeni ve ruhu ykma uratrlar; yalnzca kurban deil,ykcnn kendisini de ykma uratrlar. Bu tutkular bir eliki olutururlar: kendine anlamkazandrma uranda yaamn kendisine kar ynelmesini ifade ederler. Bunlar tek gereksapmadr. Onlar anlamak, onlara kar hogrl davranmak demek deildir. Ama onlaranlamadmz srece, nasl azaltlabileceklerini ve hangi etkenlerin onlar glendirme eilimigsterdiklerini bilmemize olanak yoktur.-Ykclk-zalimlik karsndaki duyarln hzla ortadan kalkt ve lseverliin, yani l,ryen, yaamsz, btnyle mekanik eylereSalvus (salus ile ilikili) = salkl, gven iinde, incinmemi, iyi durumda, salam. Bu

anlamda, her insan kurtulua (ama tannbilimsel anlamda deil), bir baka deyile, iyi vegvenli bir duruma getirilmeye gereksinme duyar.30GRhayranln, sibernetie dayal toplumumuz apnda artt gnmzde bylesi bir anlay zelbir nem tamaktadr. lseverliin z, yaznsal biimde ilk kez F.T. Marinetti'nin 1909'dayaymlanan Gelecelci Manifesto'sunda akland. rm, cansz, ykc ve mekanik olan hereye kar zel bir hayranlk sergileyen son onyillann^ ou sanat ve edebiyat yaptnda ayneilim grlebilir. Doann makinelerle fethinin gerek ilerleme anlam tad ve yaayaninsann makinenin bir eki haline geldii bir toplumda, Falanjistlerin Yaasn lm slogan,toplumun gizli ilkesi olma tehdidini savurmaktadr.

Bu inceleme, bu lsever tutkunun mahiyetini ve bu tutkuyu glendirme eilimi gsterentoplumsal koullan akla kavuturmaya almaktadr. Ancak toplumsal ve siyasalyapmzda gerekletirilecek ve insan toplumdaki stn yerine yeniden oturtacak olan kkldeiiklikler araclyla geni anlamda bir yardm salanabilecei sonucuna ulalacaktr. Bazdevrimciler arasnda yaygn olan iddet ve ykm saplants kadar, (yaam ve yapdanziyade) yasa-dzen iin ve sulularn daha iddetle cezalandnlmas iin yaplan arlar dayalnzca ada dnyadaki gl lseverlik hayranlnn baka rnekleridir. nsann, doada bir ei daha olmayan bu bitmemi ve tamamlanmam varln gelimesini btntoplumsal dzenlemelerin en yksek amac haline getirecek koullan yaratmayagereksinmemiz vardr. Gerek zgrlk ile gerek bamszln salanmas ve btnsmrc denetim biimlerine son verilmesi, lm sevgisini yenebilecek tek g olan yaamsevgisini harekete geirmenin koullandr.IBRNC BLMGDCLK, DAVRANIILIK RUHZMLEME1 GDCLERESK GDCLERBURADA igd kuramnn tarihini anlatmaya girimeyeceim, nk okur bu tarihi birokders kitabnda bulabilir.1 Bu tarih ta felsef dnceyle birlikte balad. Ama ada dncesz konusu edildiinde, bu tarih Charles Danvin'in almalaryla balad. Darwin'den sonraigdler zerine yaplm btn aratmalai" onun evrim kuramn temel almtr.William James (1890), William McDougall (1913. 1932) ve tekiler, tek tek her bir igdnnynlendirdii varsaylan davran trlerini ieren uzun listeler oluturmulardr. rnein,

James'in yknme, rekabet, kavgaclk, duygudalk, avclk, korku, elde etme, hrszlk,yapclk, oyun, merak, toplumculuk, gizlemecilik. temizlik, alakgnlllk, sevgi ve


14/179

kskanlk igdleri. evrensel insan nitelikleri ile toplumsal olaak koullandrlm zglkiilik eilimlerinin garip bi- karm bu davran trlerindendir (J. J. McDermott, yaymc,1967). Her ne kadar bugn bu igd listeleri biraz safa gibi grnyorsa da bu igdclerinyaptlar olduka gelikindir; kuramsal yaplar ynnden zengindir ve kuramsal dncedzeyleri bakmndan hl etkileyicidir; bu yaptlar, hibir biimde eskimi deildir. Nitekim,

rnein James, bir igdnn ilk ortaya knda bile bir renme esi olabileceinin peklMlicindeydi ve McDougall, deiik deneyimlerin ve kltrel kazanmlann biimlendiririetkisinden habersiz deildi. Bu ikincinin igdcl Freud'un kuramna geite bir kproluturur. Fletcher'in vurgulad gibi, McDougall, igdy bir motor mekanizmayla vedeimez biimdegd kuramna ilikin derinlemesine tarihinden dolay R. Fletche' (1968) zellikle salkveririm.34GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEsabitlemi bir motor karlkla zdeletirmemitir. Ona gre, bir igdnn z bir doaleilim, bir arzudur ve her bir igdnn bu duygusal-doutan z, toplam igddzeninin hem renmeyle ilgili, hem de motor ksmlarndan greceli olarak bamsz

hareket edebilme yeteneinde grnmektedir (W. McDougall, 1932).igd kuramnn en ok tannan iki ada temsilcisini, yeni-igdeler Sigmund Freudve Konrad Lorenz'i tartmaya gemeden nce, onlarda ve eski igdclerde ortak olan birzellie igdsel modelin mekanik-hidrolik terimlerle kavranmas zelliine bir gzatalm. McDougall enerjiyi, savak kapaklannca engellenen ve belli koullar altnda kabarptaan bir ey olarak gryordu (W. McDougall, 1913). Daha sonra, her bir igdy iindekigazn srekli olarak serbest brakld bir oda olarak gren bir benzetme kulland (W.McDougall, 1923). Libido kuramna ilikin anlaynda Freud da hidrolik bir tasarm kulland.Cinsel arzu artar -> gerilim ykselir -* honutsuzluk artar: cinsel hareket, gerilimi vehonutsuzluu, gerilim yeniden ykselmeye balayncaya kadar azaltr. Buna benzer biimde,Lorenz, tepkiye zg enerjiyi, "bir kaba durmakszn pompalanan bir gaz"ya da bir depoda

duran ve dipteki yayl bir supap araclyla boatabilecek bir sv olarak dnmtr (K.Lorenz, 1950). R.A. Hinde, aralarnda eitli ayrlklar olmasna karn, bunlarn ve bakaigd modellerinin bir kapta tutularak daha sonra hareketi serbest baklan davranlaraenerji verebilen bir maddenin bulunduu fikrinde birletiklerini belirtmitir (R. A. Hinde,1960).YEN-GDCLER:SGMUND FREUD VE KONRAD LORENZFreud'un Saldrganlk Anlay2Freud'un eski igdcleri, zellikle de McDougall' aan byk ileri adm, btnigdleri cinsel igdler ve kendini-korumaI.GDCLER35Freud'un saldrganlk anlaynn ayrntl bir tarihi ve zmlemesi 2. cildin sonundaki Ek'tebulunabilir.igds olmak zere iki snfta birletirmi olmasdr. Bylece Freud'un kuram, igdkuramnn tarihsel geliimi iinde son adm olarak grlebilir. Daha sonra gstereceim gibi,igdlerin (benlik igds dta kalmak zere) bir snfta birletirilmesi, Freud bununbilincinde olmasa bile, btn igd kuramnn yenilmesi ynnde de ilk admd. Freud'uncinsel arzu kuram birok okur tarafndan ok iyi bilindii iin ve baka yaptlarda, ej iyisi deFreud'un Ruhzmh-mesine Giri Konferanslan'nia (1915-16, 1916-17 ve 1933) okunabileceiiin burada bei\ yalnzca Freud'un saldrganlk anlayn ele alacam.Freud, cinsellii (libido) ve kendini-korumay insana egemen olan iki g olarak grd

srece, saldrganlk olgusuna nispeten daha az nem vermitir. 1920'lerden sonra bu grntbatan aa deiti. Benlik ve lkel Benlik'te. (1923) ve daha sonraki yazlarnda, yeni bir


15/179

ikilem, yaamla ilgili igd(ler) (eros) ve lmle ilgili igd(ler) ikilemini nerdi. Freud,yeni kuramsal evreyi u szlerle tanmlyordu: Yaamn balangcna ilikin yorumlardan vebiyolojik koutluklardan yola karak, yaayan maddeyi korumaya ynelik igdnn yan srabu bilimleri paralamaya ve onlar yeniden ilkel, inorganik durumlarna dndrmeyeabalayan, ncekine kart bir baka igdnn olmas gerektii sonucunu kardm. Bir baka

deyile, bir Eros olduu kadar bir de lm igds vard (S. Freud, 1930).lm igds organizmann kendisine ynelmi ise kendini-ykc bir drtdr; ama daynelmise, bu durumda kendinden ok bakalarn ykma uratma eilimindedir. lmigds, cinsellikle birletiinde, sadizmde, mazoizmde anlatmn bulan daha az zararldrtlere dnr. Her ne kadar Freud birok kez lm igdsnn gcnnazaltlabileceini ileri srmse de (S. Freud, 1927) temel varsaym deimeden kalmtr:nsan kendini ya da bakalarn ykma uratmaya ynelik bir drtnn hkm altndadr vebu trajik seenekten kurtulmak iin pek az ey yaplabilir. Buradan kan sonu, lmigdsnn konumu asndan, saldrganln esas olarak drtlere gsterilen bir tepki deil,insan organizmasnn yapsndan kaynaklanan kesintisiz bir uyarm olduu yolundadr.Ruhzmlemecilerin ounluu, baka bakmlardan Freud'u izledikleri halde, lm igdskuramn benimsemeyi reddetmilerdir. Bunun nedeni, belki de, bu kuramn eski mekanist

bilgilenme erce-36GDCLK, DAVRANIILIK. RUHZMLEMEvesini amas ve biyolojik olann igdlerin fizyolojisiyle zde olduunu dnen oukimse asndan kabul edilmez nitelikteki biyolojik dn gerekli kumayd. Ne var ki yinede yeni tutumuna btnyle kar kmadlar. Cinsel igdnn teki kutbu olarak bir ykcigdnn varlm kabul ederek bir uzlamaya vardlar. Bylece de btnyle yeni birdn biimine tab olmakszn, Fre-ud'un saldrganlk konusuna verdii nemi kabulettiler.Freud, katksz bir fizyolojik-mekanik yaklamdan, organizmay bir btn olarak ele alan vesevgiyle nefretin biyolojik kaynaklarn zmleyen biyolojik bir yaklama geerek ileriye

doru nemli bir adm almtr. Bununla birlikte, kuramnn nemli eksiklikleribulunmaktadr. Bu kuram, olduka soyut yorumlara dayanmakta ve yeter derecede inandrcgr gl kant ortaya koyamamaktadr. Dahas Freud, insan uyarmlarn, yeni kuramn bakasyla aklamak iin baarl bir aba gsterdii halde, varsaym hayvan davranlarylauyumamaktadr. Ona gre, lm igds btn canl organizmalarda var olan biyolojik birgtr: bunun anlam, hayvanlar da gerek kendilerine, gerekse bakalarna kar lmigdlerini aa vururlar, olmaldr. Bu adan bakldnda, da dnk saldrganl az olanhayvanlarda daha ok hastala ya da erken lme ve bunun tersi hayvanlarda da kart birduruma rastlanmas gerekirdi: oysa bu gr destekleyen hibir veri yoktur.Saldrganlk ve ykcln biyolojik olarak kazanlmad ve kendiliinden gelien uyarmlarolmad bundan sonraki blmlerde gsterilecektir. Bu noktada yalnzca, Freud'unsaldrganlk terimini btnyle farkl saldrganlk trleri iin kullanma geleneini srdrerek,bylelikle de btn saldrganlk trlerini bir tek igdyle aklama giriimine desteksalayarak, saldrganlk olgusuna ilikin zmlemeyi byk lde bulandrdn eklemekistiyorum. Freud'un davran eilimde olmadn kesinlikle bildiimiz iin, iki temel gcnbirbiriyle att ikinci bir anlaya ulama ynndeki genel eiliminin buna neden olduunuvarsayabiliriz. Bu ikilem balangta kendini koruma ile cinsel arzu arasnda, daha sonra dayaam ve lm igdleri arasndayd. Freud, bu kavramlarn hatr iin her tutkuyu bu ikikutuptan birisine dahil etmenin, dolaysyla da gerekte birbirleriyle ilikili olmayan eilimleribir araya getirmenin faturasn demek zorundayd.1. GDCLERLorenz'in Saldrganlk Kuram37

Freud'un saldrganlk kuram gemite ve hl ok etkili olmasna karn karmakt, zordu vegeni bir okur kitlesince okunup onlar zerinde etki brakma anlamnda hibir zaman


16/179


17/179

iersinde, ldrc saldrganlk, ayn ilevi tre zarar vermeksizin yerine getiren simgesel vetrensi tehditlerden olumu bir davrana dntrlmtr.T)aha sonra, birok Amerikal ruhbilimcinin ve N. Tinbergen'in eletirilerinin etkisiyle Lorenz,bu tmceyi, renmenin etkisine de yer verecek biimde deitirdi (K. Lorenz, 1965).1. GDCLER

39Ama, diye srdryor tartmay Lorenz, hayvann varln srdrmesine hizmet eden igd,insanda "garip bir biimde abartlm" hale gelmi ve "yabanllam"r. Saldrganlk, yaamnsrdrlmesine hizmet eden bir ey olmaktan ok, onu tehdit eden bir eye dnmtr.yle grnyor ki, insan saldrganlna ilikin bu aklamalar Lorenz'in kendisini de tatminetmemi ve Lorenz, bir baka aklama daha ekleme gereini duymutur: ne var ki, bu ekaklama, etolojinin alan dna kmaktadr. yle yazyor Lorenz:Her eyden nce, insan soyunun kaltmsal bir ktl olma zelliini srdren saldrganlkdrtsnn ykc younluu, ok byk bir olaslkla, kabaca krk bin yl sresince, yani ilkTa Devri (Lorenz, Son Ta Devri demek istiyor herhalde) boyunca ilk atalarmz etkileyentr-ii bir ayklanma srecinin sonucudur, insan silaha, giyecee ve toplumsal rgtlenmeyesahip olma, bylece de alk, donma ve yaban hayvanlarna yem olma tehlikelerini yenebilme

aamasna ulatnda ve bu tehlikeler, ayklanmay etkileyen temel etkenler olmaktanktnda, kt bir tr-ii ayklanma srecinin balam olmas gerektir. Ayklanmayetkileyen etken artk birbirine dman komu kabileler arasnda srdrlen savalard. Busavalar, ne yazk ki birok insann hl arzu edilir lkler olarak grd btn busavalk erdemleri denen an bir biime doru evrim-lemi olmal (K. Lorenz, 1966).Aa yukar .. 40.000 ya da 50.000 yllarnda Homo sapiens'in tam olarak ortayakmasndan beri, vahi avc-yiyecek toplayclar arasnda srekli savalarn olduu gr,bunu dorulayacak hibir kantn bulunmadn gsterme eilimi tayan aratrmalar gznne almakszn Lorenz'in de benimsedii ok tutulan bir kliedir.5 Lorenz'in krk bin ylboyunca rgtl bir savan srdrld yolundaki varsaym, insan, saldrganlnndoutan olduunu kantlayacak ( bir sav olarak sunulan ve savan insann doal durumu

olduunu savunan eski Hobbes'u klieden baka bir ey deildir. Lorenz'in varsaymnnmant yledir: insan saldrgan'fjr, nk nceden de saldrgan 'di ve insan saldrgan' di,nk bugn de saldrgan' dr.Yiyecek toplayclar ve avclar arasndaki saldrganlk sorunu 8. Ksm'da enine boyunatartlmaktadr.40GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMELorenz'in Son Yontma Ta a'nda srekli savalarn olduuna ilikin tezi doru olsa bile,kaltmla ilgili akl yrtmesi tartmaya aktr. Belirli bir zellik ayklanma asndan birstnle sahipse, bu szkonusu zellii tayanlarn retken dllerinin ok sayda remesitemeline dayandrlmaldr. Ama savalarda daha ok saldrgan bireyin yitirilmesi olasl gznne alndnda, ayklanmann, bu zelliin etkisini byk apta srdrmesi olgusunuaklayp aklayamayaca kuku gtrr. Gerekte, eer bylesi bir kayp olumsuz ayklanmaolarak grlrse, gen sklnn azalmas gerekir.6 Aslna baklrsa, o ada nfus younluuson derecede azd ve Homo sapi-ens'in tam olarak ortaya kmasndan sonra oluan insanboylarnn birou asndan, yiyecek ve yer iin birbirleriyle yarmaya ve savamaya pekgerek yoktu.Lorenz. kuramnda iki eyi birletirmitir. Birincisi, insanlar kadar hayvanlarn da bireyin vetrn varln srdrmesine yarayan doutan bir saldrganlk zelliine sahip olduklaryolundadr. Daha sonra da ortaya koyacam gibi, nrofizyolojik bulgular, savunucusaldrganln, hayvann yaamsal karlarna ynelik tehditlere bir tepki olduunu,kendiliinden ortaya kmadn ve srekli olmadn gstermektedir. teki e, yanidepolanm saldrganln hidrolik nitelii ise, insann katillik ve zalimlik drtlerini

aklamakta kullanlmaktadr, ama bunu destekleyecek pek az kant sunulmaktadr. Hemyaama hizmet eden saldrganlk hem de ykc saldrganlk bir tek snfta toplanmtr; bunlar


18/179

birbirine balayan ey de esas olarak bir szcktr: saldrganlk. Tinbergen, Lorenz'intersine, sorunu tam bir aklkla ortaya koymutur:nsan, bir yandan, kendi tryle kavga etmesi ynnden birok hayvan trnn akrabasdr.Ama te yandan da o, kavga eden binlerce tr arasnda, kavgay ykcla ulatran tektrdr... nsan, kitle katliamcs olan tek trdr, kendi toplumu iinde bir ban ba olan tek

varlktr. Bu niye byle olmal ki? (N. Tinbergen, 1968).kaptmz kiisel bir grmede, yukarda sz konusu edilen grn ierdii kaltmla ilgilisorunun anahatlann izen Profesr Kurt Hirschhom'a teekkr ederim.1. GDCLERFreud ve Lorenz: Benzerlikleri ve Ayrlklar41Lorenz'in ve Freud'un kuramlar arasndaki iliki karmak bir ilikidir. Her ne kadardrtnn kkenini farkl biimde aklasalar da, hidrolik saldrganlk anlay ikisinde deortaktr. Ne var ki, bir baka , bakmdan, birbirlerinin tam karsnda yer almgrnmektedirler. Freud. ykc bir igdnn varln savunuyordu; Lorenz'e gre buvarsaym, biyoloji bilimi asndan savunulamaz nitelikteydi. Onun savunduu saldrganlkdrts, yaama hizmet eder; Freud'un lm igds ise lmn hizmetisidir.

Bununla birlikte, aslnda savunucu ve yaama hizmet edici nitelikte olan saldrganlngsterdii deiikliklere ilikin olarak Lorenz'in yapt aklamann altnda, bu ayrlknemini byk lde yitirmektedir. Karmak ve ou zaman da tartma gtrr birokyorum yaplarak, savunucu saldrganln insanda kendiliinden ortaya kp kendi kendiniglendiren bir drtye dnt varsaylmtr. Bu kanya gre, sz konusu drt,saldrganln davurumunu kolaylatracak koullar yaratmaya abalamaktadr ya da hibiruyaran bulunamazsa ve yaratlamazsa patlamaktadr bile. Buna gre, sosyoekonomik adan,byk apl saldrganln hibir uygun uyaran bulamayaca biimde rgtlenmi birtoplumda bile, ite bu saldrganlk igdsnn ars, toplumun yelerini toplumudeitirmeye zorlayacak ya da byle olmasa bile, saldrganlk herhangi bir uyaran olmadan dapatlayacakt. Bylece, Lorenz'in ulat ve insan doutan gelen bir ykma gcnn

ynlendirdiini savunan sonu, pratik amalar ynnden, Freud'un ulat sonucunaynsdr. Bununla birlikte, Freud, ykc drtnn karsnda ona eit Eros (yaam, cinsiyet)gcnn bulunduunu savunur; oysa Lorenz'e gre, sevgi de saldrganlk igdsnn birrndr.Hem Freud, hem Lorenz, saldrganln eylem olarak davurula-mamasmn salkszolduunu kabul etmektedirler. Freud, almalarnn ilk dneminde, cinselliin bastrlmasnnakl hastalna yol aabileceini ileri srmtr. Daha sonra, ayn ilkeyi lm igdsneuygulam ve da dnk saldrganln bastrlmasnn salksz olduunu retmitir. Lorenz,bugnk uygar insann saldrganlk drtsn yeterince boaltamamann sancsnektiini belirtmektedir. Her ikisi de farkl yollardan giderek, uzun erimde denetlenmesi *olanaksz deilse bile ok zor olan saldrganlk-ykclk enerjisini kesintisiz biimde reten birinsan grne ulamaktadrlar. Hayvanlar-42GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEdaki szde ktlk, her ne kadar, Lorenz'e gre, kkeni kt deilse bile, insanda gerek birktlk durumuna gelmektedir.rnekseme yoluyla Kantlama. Ne var ki, Freud'un ve Lorenz'in saldrganla ilikinkuramlar arasndaki benzerlikler, bunlarn temel farklln gzlerden gizlememelidir. Freudbir insan aratrmacsyd, insanlarn grnr davranlar ve bilinaltlannn eitlidavurumlar konusunda yetenekli bir gzlemciydi. Onun lm igds kuram yanl ya daeksik olabilir veya yetersiz kantlar zerine kurulmu olabilir. Ama yine de bu kuram, insannsrekli olarak gzlenmesi srecinde oluturulmutur. Oysa ki Lorenz, hayvanlar, zellikle dealt gelime basamandaki hayvanlar ile ilgilenen bir gzlemcidir ve kukusuz, ok usta

birisidir. Ama onun insan hakkndaki bilgisi, ortalama insan hakkndaki bilgiden teyegidemez. O, sistemli gzlemler yaparak ya da konuya ilikin yazn yeterince tanyarak bu


19/179

bilgiyi ilememitir.7 O, kendisi ve tandklar hakkndaki gzlemlerin btn insanlarauygulanabilecei gibi bnce bir inan iindedir. Bununla birlikte, onun ana yntemi, z-gzlem bile deil; belli hayvanlarn davranlar ile insan davranlar arasnda yaplanrnekse-melerdir. Bilimsel olarak konuursak, bylesi rneksemeler hibir eyi kantlamaz;yalnzca hayvanseverleri esinlendirip honut eder. Bu rneksemelere, Lorenz'in ok dkn

olduu ar bir insanlatrma tutumu elik eder. ite bir kiinin, hayvann ne hissettiinianlad gibi ho bir yanlgya kaplmasn saladklar iindir ki bu rneksemeler oktutulur. Sultan Sleyman'n yzne sahip olmay kim istemez ki? Lorenz, saldrganlnhidrolik mahiyetine ilikin kuramn, hayvanlarla balca da zgrlklerinden yoksunbraklm balklar ve kularla yapt deneylere dayandryor. Tartt sorun udur;Yeniden ynlendirilmemesi durumunda ldrmeye gtren Lorenz'in belli balklarda vekularda gzlemledii ayn saldrganlk drts insanda da ilerlikte midir?insana ve insan olmayan pirimatlara ilikin bu varsaym destekleyecek hibir dolaysz kantbulunmadndan, Lorenz, grn kantlamak iin birok sav ne srmektedir. Onun aslyaklam rnekse-7Lorenz, en azndan Saldrganlk zerine'yi yazarken, Freud'un almalar konusunda hibir

dorudan bilgiye sahip deilmi gibi grnmektedir. Freud'un yazlarna bir tek dorudangnderme yaplmamtr. Yaplan gndermeler de rahzmc arkadalarnn ona Freud'untutumu hakknda sylediklerinden ibarettir. Ne yazk ki, bunlar da her zaman doru deildirya da tam olarak anlalmamtr..GDCLER43me yoluyladr; insan davran ile inceledii hayvanlarn davran arasnda benzerliklerkefeder ve her iki davran trnn ayn nedenden kaynakland sonucunu karr. Buyntemi birok ruhbilimci eletirmitir. Daha 1948'de, Lorenz'in sekin meslekda N. Tnber-gen, daha aa evrim dzeylerinden, daim aa sinirsel oluum dzeylerinden ve daha basitdavran biimlerinden salanan ruhbi-limsel kantlan, daha yksek ve daha karmak

dzeylerdeki davran mekanizmalarna ilikin ruhbilim kuramlarn destekleyecekrneksemeler olarak kullanma ynteminin tad tehlikelerin bilincindeydi. (N. Tinbergen,1948; italikler bana ait.)Birka rnek, Lorenz'in rnekseme yoluyla kantlama anlayn gzler nne serecektir.8Lorenz, sihlid balklar ve Brezilya sedef balklar .hakknda konuurken, u gzlemi aktaryor:eer her bir balk salkl kzgnln ayn cinsiyetten bir komusuyla giderebilirse, kendiarkadana saldrmaz (yeniden-ynlendirilmi saldrganlk).9 Daha sonra u yorumuyapyor;Benzer davranlar insanlarda da gzlenebilir. Hl bir Habsburg monarisinin srd vehl uaklarn olduu eski gzel gnlerde, dul halamn dzenli olarak yineledii aadakidavrann gzlerdim. Hibir hizmetiyi sekiz-on aydan daha fazla tutmazd. Her zaman yenibir hizmetiden holanr, onu ve ve gklere karr ve sonunda tam aradn bulduunayemin ederdi. Ondan sonra geen birka ay iinde yargs deimeye balar, nce kkhalalar, ondan sonra da byk hatalar bulur ve belirtilen dnemin sonuna doru da, sonutaiddetli bir tartmann ardndan referans bile verilmeden kovulacak olan zavall kzda nefretuyandrc nitelikler kefederdi. Bu patlamadan sonra, yal hanmefendi, altracakusursuz bir melek bulmaya bir kez daha hazrlanrd.oktan lm olan sadk halamla alay etmek deil niyetim. Bir zamanlar sava tutuklusuyken,kendim dahil cidd, kendine hakim insanlarda da tpatp ayn olguyu gzlemleme olanabulmu, ya da dahaBiyolojik olgularla toplumsal olgular arasnda olduka sama benzetmeler yapma eiliminiLorenz daha 1940'ta yazd talihsiz bir makalede gstermitir (K. Lorenz, 1940). Bu makaledeLorenz, doal ayklanma ilkelerinin rkn gereksinmelerini dzenli bir biimde karlayamad

durumlarda bu ilkelerin yerine devlet yasalarnn konmas gerektiini savunuyordu.N. Tinbergen'in terimi.


20/179

44GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEok buna zorunlu kalmtm. Yolculuk fkesi olarak da bilinen, kutup hastal denilenhastalk, birbirlerine btnyle baml olan ve bu yzden yabanclarla ya da kendi arkadaevrelen dndaki insanlarla tartma olanandan yoksun bulunan kk insan kmelerine

musallat olur. Bundan da aka anlalaca gibi, kme yeleri birbirlerini daha iyi tanypanladka ve daha ok sevdike, saldrganln depolanmas da o lde daha tehlikeliolacaktr. Kendi kiisel deneyimlerime dayanarak syleyebilirim ki, bylesi bir durumda,btn saldrganln ve tr-ii kavga davrannn snr deerleri an lde azalr. Bu durum,znel olarak, insann en iyi arkadalarnn ufak tefek alkanlklarna rnein, boazlarntemizleyi ya da hapr biimlerine, ancak bir sarhotan tokat yemesi durumunda normalkarlanabilecek bir tarzda tepki gstermesi gereiyle anlatmn bulmaktadr (K. Lorenz,1966).Lorenz, halasyla, sava tutuklusu arkadalaryla ve kendisiyle ilgili kiisel deneyimlerin,bylesi tepkilerin evrensellii konusunda ille de birey kantlamas gerekmediini anlamamgrnmektedir. Ayrca, halasnn davran konusunda, onun saldrganlk gizilgcnn, hersekiz ya da on ayda bir patlamasn gerektirecek bir dzeye ulatn ne sren hidrolik

aklama yerine konabilecek daha karmak bir ruhbilim-sel aklama getirilebileceinden dehabersiz grnmektedir.Ruhzmsel bir bak asndan, halasnn zsever ve ok smrc bir kadn olduuvarsaylabilir. Halas, hizmetinin kendine btnyle bal olmasn kendine ait hibir kargzetmemesini ve ona hizmet etmekten mutlu olan bir yaratk roln honutluklabenimsemesini istiyordu. Her yeni hizmetiye, bu yeni hizmeti bayann kendi beklentilerinigerekletirecek kii olduu kuruntusuyla yaklayordu. Halann kuruntusunun henzhizmetinin "arad" hizmeti olmad gereini grmesini nleyecek kadar etkili olduu belki hizmetinin balangta yeni iverenini honut etmek iin her abay gstermesi gereide bu kuruntunun srmesine yardmc olabilir ksa bir balayndan sonra hala, hizmetininkendine verilen rol yerine getirmeye pek istekli olmadn kavramaya balyordu. Bylesi bir

uyan sreci, sonuca ulancaya dek belli bir sre devam eder elbette. Bu noktada hala,herhangi bir zsever-smrc kiinin dleri boa ktnda duyaca youn bir d krklve fke hali yaamaktadr. Bu fkeye, yerine getirilmesine olanak bulunmayan.GDCLER45kendi isteklerinin neden olduundan habersiz bulunan hala, hizmetiyi sulayarak kendi dkrklna kendince hakl bir gereke bulmaktadr. Kendi arzularndan vazgeemedii iin,hizmetiyi kovmakta ve yeni bir hizmetinin arad kii olacan ummaktadr. Aynmekanizma, o lnceye ya da artk hizmeti altramayacak duruma gelinceye dek kendiniyineler. Bylesi bir gelime, yalnzca iverenlerle uaklar arasndaki ilikilerde ortaya kardiye bir kural yoktur. Evlilik atmalarnn tarihi de ou zaman buna zdetir. Bununlabirlikte, boanmak hizmetiyi kovmaktan daha zor olduu iin, burada ortaya kan sonu,ou zaman, her bir ein giderek biriken yanllardan dolay dierini cezalandrmaya alt,yaam boyu sren bir savatr. Burada karmza kan sorun, biriktirilmi bir igdsel enerjideil, zgl bir insan karakteridir; adn koyarsak, zsever^smrc karakterdir.Lorenz, Ahlka ilikin Davransal rneksemeler hakkndaki bir blmde, unlarbelirtmektedir:Bununla birlikte, tartlmakta olan olgular hakkyla deerlendiren hibir kimse hayvanlardatopluluun iyiliine ynelik kar gzetmeyen davran glendiren, insanlarda da ahlkyasas olarak ayn biimde ilerliini srdren fizyolojik mekanizmalar karsnda, kendinidurmakszn yenileyen bir hayranlk duygusuna kaplmaktan kendini alkoyamaz (K. Lorenz,1966.)Hayvanlardaki kar gzetmeyen davran nasl anlalr? Lo-renz'in tanmlad ey.

igdsel olarak belirlenmi bir eylem kalbdr. kar gzetmeyen terimi insanruhbiliminden alnmtr ve bir insann tekilere yardm etmek arzusuyla kendi nefsini (daha


21/179

dorusunu sylemek gerekirse, benliini) unutabilecei gereiyle ilikilidir. Ama bir kazn yada bir baln ya da bir kpein unutabilecei bir nefsi (ya da bir benlii) var mdr? kargzetmezlik, insann kendi varlnn bilincinde olmas gereine ve bu bilincin dayandnrofizyolojik yapya baml deil midir? Lorenz'in hayvan davrann tanmlamaktakulland zalimlik, zgnlk, sknt, gibi baka birok szce bal olarak da hep

ayn soru ortaya kmaktadr.Lorenz'in etolojik verilerinin en nemli ve ilgin blmlerinden birisi, hayvanlar arasnda(onun gsterdii balca rnek kazlardr,)fov GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEdardan gruba ynelmi tehditlere bir tepki olarak oluan badr. Ama Lorenz'in insandavrann aklamak iin yapt benzetmeler bazen artcdr:Yabanclara ynelik ayrm gzetici saldrganlk ve bir grubun yeleri arasndaki ba birbiriniglendirir. Biz ve onlar arasndaki kartlk, birbirlerinin iddetle karsnda yer alanbaz birimleri birletirebilir. Bugnk in'le kar karya kalnca, Birleik Devletler veSovyetler Birlii zaman zaman biz gibi hissediyor grnyorlar. Rastlant sonucu baz savabelirtilerini tayan ayn olgu, yaban kazlarnn hep bir azdan yksek sesle barmatrenlerinde incelenebilir (K. Lorenz, 1966).

Amerikan-Sovyet tutumunu, yaban kazndan bize kaltmla geen igd kalplar mbelirlemektedir? Yazar bir para komik olmaya m alyor, yoksa gerekten kazlarlaAmerikan ve Sovyet siyasal nderleri arasndaki iliki konusunda bize bir eyler sylemeye miniyetleniyor?Lorenz, hayvan davran (ya da buna dayal aklamalar) ile insan davranna ilikin safainanlar arasnda benzetmeler yapmakta daha da ileri gidiyor; insan sevgisi ve nefretihakkndaki u tmcesi de bu inanlarndan birisidir: Kiisel ba, bireysel arkadalk,yalnzca ok gelimi bir tr-ii saldrganla- sahip hayvanlarda grlr; gerekte, belli birhayvan ya da tr ne denli saldrgansa, bu ba da o denli skdr (K. Lorenz, 1966). Burayakadar her ey yolunda; gelin Lorenz'in gzlemlerinin doru olduunu kabul edelim. Ama bunoktada o, insan ruhbilimi alanna atlamaktadr. Tr-ii saldrganln kiisel arkadalk ve

sevgiden milyonlarca yl daha eski olduunu belirttikten sonra, saldrganlk olmaksznsevginin de olmayaca sonucuna ulamaktadr (K. Lorenz, 1966; italikler bana ait).nsanlarn sevgisi sz konusu edildiinde hibir kanta dayanmayan, ama gzlemlenebilir pekok gerekle elien bu tmel aklamaya, tr-ii saldrganl deil de, sevginin irkin, kkkardeini, nefreti ele alan bir baka tmce eklenmektedir. Sradan saldrganln tersine, bu(nefret), tpk sevgi gibi, bir tek bireye ynelmitir ve belki de nefret sevginin varln ngrr:kii, ancak sevmesi durumunda gerekten nefret edebilir; kendisi yadssa bile, yine de byledavranr (K. Lorenz, 1966; italikler bana ait). Sevginin bazen nefrete dn-1. GDCLER47t sk sk sylenmitir; bu dnme urayann sevgi deil, seven kiinin yaralanmzseverlii olduunu sylemek bir baka deyile, nefrete yol aan eyin sevgisizlik olduunusylemek daha doru olacaktr. Ne var ki, kiinin ancak sevdii durumlarda nefret ettiini nesrmek, tmcenin ierdii doruluk esini dpedz samala dntrr. Baskya urayanbask yapandan, ocuun annesi ocuunu ldrenden, ikenceye urayan ikenceciden, onubir zamanlar sevdii ya da hl sevmekte olduu iin mi nefret eder?Bir baka rnekseme de militanca coku olgusuna baklarak yaplmaktadr. Bu, daha ilkelsradan bireysel saldrganlk biimlerinden kesinlikle farkl ama yine de ilev ynnden onlarlailikili olan zellemi bir topluluksal saldrganlk biimidir (K. Lorenz, 1966). Ynlendiricigcn kaltmsal olarak evrimlemi davran kalplarna borlu olan bir kutsal gelenektirbu. Lorenz, insana zg militanca cokunun, insan-ncesi alalarmzn savunmaya dnktopluluksal tepkisinden evrimleip gelitii konusunda en kk bir kukunun olama-yacan ileri srmektedir (K. Lorenz, 1966). Bu, grubun ortak bir dmana kar kendini

savulurken paylat cokudur.Normal gte heyecanlara sahip olan her insan, militanca coku tepkisiyle elele giden znel


22/179

olgular kendi deneyimlerinden bilir. Srttan aa doru, ve daha kesin gzlemlerin ortayakoyduu gibi, her iki kolun yanlarna doru bir rperti belirir. Kii sevinten uarak, gnlkyaamn btn balarnn zerine kar; bu zgl heyecan annda, kutsal bir grev gibigrnen eyin ars uruna her eyi terk etmeye hazrdr. Bu yoldaki btn engellernemsizdir; kiinin kendi hemcinslerini incitmesini ya da ldrmesini nlemeye ynelik

igdsel ketlemeler, ne yazk ki glerini byk lde yitirir. Btn deerler artcbiimde tersine dnerek militanca cokunun zorunlu kld davrana kar kan ussalyorumlar, eletirileri ve btn mantkl savlan susturur; bunlarn yalnzca savunulamaz deil,alaka ve onur krc gibi grnmelerine yol aar. nsanlar, mezalim yaparken bile mutlak birhakllk duygusuna kaplabilirler. Manta dayal dnce ve ahlk sorumluluk en altdzeyindedir. Bir Ukrayna atasznn dedii gibi: Sancak bir kez aldnda btn mantkborazandadr (K. Lorenz, 1966).48GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMELorenz,Ahlk sorumluluumuzun ilkel drty denetim altna alaca konusunda mantkl bir umutbesledii ni aklamaktadr. Ama bunun byle olaca yolundaki tek umudumuz u gerein

alakgnlllkle kabul edilmesine dayanmaktadr: militanca coku kaltmsal olarakbelirlenmi-bir salverme mekanizmasna sahip igdsel bir tepkidir ve akllca, sorumlucabir denetimi gerekletirmenin tek yolu da bu tepkiyi, kavramsal sorunun enine boyunairdelenmesi sonucunda gerek bir "deer olduu kantlanan bir hedefe koullandrmaktr (K.Lorenz, 1966).Lorenz'in normal insann davranna ilikin tanmlamas, olduka artcdr. Birok insann,mezalim yaparken bile mutlak bir hakllk duygusuna kapldklarna ya da daha uygunruhbilimsel terimlerle belirtirsek, biroklarnn herhangi bir ahlaksal ketlemeye aldrmaksznve sululuk duygusuna kaplmakszn mezalim yapmaktan haz duyduklarna kuku yoktur.Ne var ki, gerekli kantlar toplama zahmetine bile girmeksizin, bunun evrensel bir insantepkisi olduunu ya da sava srasnda mezalim yapmann insann doas olduunu ileri

srmek ve savn balklarla, kularla yaplan tartma gtrr rneksemeyi temel alan szdebir igdye dayandrmak savunulmas olanaksz bir bilimsel ilemdir.Gerek udur ki, bir baka gruba kar ilerinde nefret uyan-drldnda mezalim yapmaeilimi ynnden bireyler ve gruplar arasnda ok byk farkllklar vardr. Birinci DnyaSava'nda ingiliz propagandas, Alman askerlerinin Belika'da bebekleri sngle-diklerimasaln uydurmak zorunda kalmt; nk dmana kar nefreti artracak gerekcanavarlklar son derecede azd. Buna benzer biimde, Almanlar, dmanlarnca dzenlenenbirka mezalimden sz etmilerdi; bunun nedeni ok basittir, nk o denli az sayda mezalimvard ki. ikinci Dnya Sava'nda bile, insanln gittike acmasz-lamasna karn, canavarcauygulamalar genellikle Naziler'e zg zel biimlerle snrl kalmtr. Genelde, her iki yanndzenli birlikleri de, Lorenz'in tanm uyarnca olmas beklenen lekte sava suuilememilerdir. Mezalimler sz konusu edildiinde, Lorenz'in tanmlad ey, sadist ya dakana susam kiilik tipleridir; Lorenz'in mili-l.IGDCLER49tanca cokusu sadece ulusu ve duygu ynnden biraz ilkel bir tepkidir. Bayrak bir kezaldnda kyclk yapmaya hazr olmann, insan doasnn igdsel olarak kazanlm birparas olduunu ileri srmek, Cenevre Uzlamas'nn ilkelerinin inendiine ilikinsulamalara kar klasik bir savunma olacaktr. Lorenz'in kycl savunmak niyetindeolmadndan emin bulunmama karn, ileri srd sav, gerekte bu kapya kmaktadr.Lorenz'in yaklam, bu kyclk eiliminin kaynakland kiilik dizgelerinin ve bu eilimingelimesine neden olan bireysel ve toplumsal koullarn anlalmasna engel olmaktadr.Lorenz, askeri coku (bu gerek anlamda zerk igd) olmasayd, ne sanat, ne bilim, ne

de insanln byk uralarndan herhangi birisi ortaya kmazd diyerek, daha da ilerigitmektedir (K. Lorenz, 1966). Bu igdnn aa kmasnn ilk koulu, znenin kendisini


23/179

zdeletirdii toplumsal bir birimin dtan gelen bir tehlikenin tehdidiyle kar karyakalmas olduuna gre, bu nasl olur? (K. Lorenz, 1966.) Sanat ve bilimin ancak bir dtehlikenin var olmas durumunda alp gelitiini gsteren herhangi bir kant yar mdr?Lorenz, kiinin, kendi yaamn komusu uruna tehlikeye atma isteinde anlatmn bulankomu sevgisinin, eer o sizin en iyi arka-danzsa ve birka kez yaamnz kurtarmsa

bunu hi* dnmeden yapmanzn doal bir ey olduunu belirtmektedir (K. Lorenz, 1966).ok g durumlarda gsterilen bylesi drste davran rnekleri kolaylkla ortaya kar,yalnz bu davranlarn, (sz konusu) durumla karlaldnda uygulanacak, kaltmsalolarak uyarlanm toplumsal kalplar retmek zere Yontma Ta dneminde yeterince skolarak ortaya km olan trden davranlar olmas gerekir (K. Lorenz, 1966).Komu sevgisine ilikin bylesi bir gr, igdclkle yararcln karmndan ibarettir.Arkadanz kurtarrsnz, nk o da sizin yaamnz birka kez kurtarmtr. Ya yaamnzbir kez kurtarmsa ya da hi kurtarmamsa durum ne olacaktr? O zaman da sadece YontmaTa dneminde yeterince sk olarak meydana geldii iin bylesi bir davranta bulunursunuz!Savaa likin Varglar. Lorenz, insandaki igdsel saldrganlkla ilgili zmlemesinin sonublmnde, Freud'un Einstein'a yazd50

fGDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMENeden Sava? (1933) konulu mektubunda benimsedii tutuma benzer bir tutum iersindebulur kendini. Her ikisi de, bir igdnn sonucu olmas dolaysyla savan yokedilemeyeceini ortaya koyar grnen sonulara ulam olmaktan mutlulukduymamaktadrlar. Ne var ki, Freud kendisini, ok geni anlamda, bir pasifist olarakadlandrrken, Lorenz, her ne kadar nkleer savan grlmemi bir ykm olacan ok iyibiliyorsa da, bu snflandrmaya pek uymaz. Lorenz, ykc igdnn korkun etkilerindentoplumun kanabilmesine yardmc olacak yollar bulmaya almaktadr. Aslna baklrsa o,nkleer ada, insann doutan gelen saldrganlna ilikin kuramn kabul ettirebilmek iinbar olanaklar aramak-zorunda kalmtr bir bakma. nerilerinden bazlar Freud'unklerebenzemektedir, ama aralarnda nemli bir fark vardr. Freud'un nerileri kukucu bir tutumla

ve alakgnlllkle yaplm nerilerdir; oysa Lorenz, unu kabul etmekte sakncagrmyorum ki... sanrm, insanla, daha iyi hale gelmelerine yardm edecek bir eylerretebilirim. Bu inan, grnd kadar kendini beenmilik deildir... diye aklamaktadrgrn (K. Lorenz, 1966).Gerekten, Lorenz'in retecek nemli bir eyleri varsa bu kendini beenmilik olmayacaktr.Ne yazk ki, nerileri, toplumsal davran kalplarnn yanl ileyii yznden toplumunbtnyle dalm hale gelmesi tehlikesine kar ne srlm bayat klielerden, basitvarglardan teye gitmemektedir pek:1. En nemli varg 'kendini tan'...dr. Lorenz'in bununla demek istedii, kendidavranmz yneten nedensel zincirlemeler yani, evrim yasalar hakkndaki bilgimiziderinletirmemiz gerektiidir (K. Lorenz, 1966). Lorenz, bu bilgiyi oluturan ve kendisininzel nem verdii bir e olarak, saldrganln asl biimiyle asl hedefin yerini alacaknesneler zerinde boaltlmasn salayacak btn olanaklarn nesnel, etolojik olarakaratrlmasndan sz etmektedir (K. Lorenz, 1966).2. Yceltme denen olgunun ruhzmsel ynden incelenmesi.3. Deiik retilere ya da uluslara bal bireyler arasnda kiisel tankln ve olanak varsa,arkadaln ilerletilmesi.4. Hemen alnmas gereken drdnc ve belki de en nemli nlem de militanca cokununakllca ve sorumluca ynlendirilmesidir,.GDCLER51yani. ada dnyada uruna aba gstermeye deecek gerek davalar bulmalarnda genkuaa..: yardmc olunmasdr.

Gelin bu program madde madde ele alalm.Lorenz, klasik "kendini tan" kavramn yalnzca Yunanllar'a ait olan kavram deil: btn


24/179

bilimi ve ruhzmleme tedavisi kendi-ni-bilme zerine kurulu olan Freud'unkini dearptarak kullanmaktadr. Freud'a gre kendini-blme, insann, bilindndaki eylerdenhaberdar hale gelmesi demektir. Bu son derecede zor bir sretir, nk bilindn bilin'hale getirme giriimine kar bilindn savunan dieni enerjisiyle kar karya gelinir.Freud'un anlad anlamda kendini-bilme, tek bana bir zihinsel sre deil, Spinoza'da da

olduu gibi, ayn zamanda duygusal bir sretir de. Yalnz beyinle bilmek deil, ayn zamandada yrekle bilmektir. Kendini-bilmek, kiinin, ruhunun o ana dek gizli kalmi ksmlarkonusunda zihinsel ve duygusal olarak gitgide bilgisini artrmas demektir. Bu, gsterdiibelirtilerden ledaviyle kurtulmak isteyen bir hastann yllarn, cidd biimde kendini bulmakisteyen bir kiinin de btn yaamn alabilecek bi- sretir. Bu sre, younlatrlmenerjinin etkisi gibi bir etki yapar; nk bilindndaki bastrlm an ve istekleri oradatutma grevi sona eren enerji serbest kalr.. Bylece kii, kendi i gerek-liiyle ne kadarilikide olursa o kadar da bilinli ve zgr hale gelir. Oysa Lorenz'in kendini tan kavramylaanlatmak istedii bambaka bir eydir. Onun anlatmak istedii, evrim gereklerinin ve zglolarak da saldrganln igdsel niteliinin kuramsal olarak bilinmesidir. Lorenz'in kendini-tanma anlay. Freud'un lm igds kuramnn kuramsal olarak bilinmesinebenzemektedir. Gerekte, Lorenz'in akl yrtme yntemi izlenirse, bir tedavi biimi olarak

ruhzmleme, Freud'un toplu yaptlarnn okunmasndan baka bir eyi iermezdi. Marx'inbir sz geliyor insann aklna: Yerekimi yasalarn bilen birisi kendini derin bir suda bulur veyzmeyi de bilmezse, bilgisi onu boulmaktan kurtarmayacaktr. Bir inli bilgenin dedii gibi,Reeteleri okumak insan sala kavuturmaz.Lorenz, varglarndan ikincisini, yceltmeyi enine boyuna ilememektedir. ncsn,deiik retilere ve uluslara bal bireyler arasndaki kiisel tankln ve olanak varsa,arkadaln ilerletilme-52GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEsini ise kendisi ak-seik bir plan olarak kabul etmektedir, havayolu irketleri bileuluslararas yolculuun bar davasna hizmet ettii yolunda reklm yapyorlar; ama ne yazk

ki, kiisel tankln saldrganl azaltc ilevine ilikin bu anlay gereklik kazanmyor. Bukonuda bol bol kant vardr, ingilizler ve Almanlar 1914'ten nce birbirlerini ok yakndantanyorlard; ama yine de sava patladnda, karlkl nefretleri kudurmuluk lsndeydi.Daha ak kantlar da vardr. Savaan iki taraf arasnda tanklktan yoksunluk diye birsorunun olmad i savata sergilenen nefret ve zalimliin, hibir lkeleraras savatasergilenmedii ok iyi bilinir.Birbirlerini karlkl olarak yakndan biliyor olmalar gerei, bir ailenin yeleri arasndakinefretin younluunu ortadan kaldrr m?Tanklk ve arkadalkn saldrganl azaltmalar beklenemez: nk bunlar, bir bakakii hakknda edinilen yarm yamalak bir bilgiden, dtan baktm bir nesneye ilikin birbilgiden baka bir ey deildir. teki kiinin deneyimlerini, onunkilerin ayns olmasa bilebenzeri olan kendi iimdeki deneyimleri harekete geirerek anlamam salayan derinlemesine,dikkatli bilgiden olduka farkl bir eydir bu. Bu tr bilgi, kiinin iindeki bastrlm an veisteklerden ounun, younluk bakmndan, o kiinin bilinaltnn yeni ynlerini tanmasnaaz diren gsterecek bir noktaya kadar azaltlm olmasn gerektirir. Yarglayc olmayan biranlayn kazanlmas, saldrganl azaltabilir ya da tmyle ortadan kaldrabilir. Bu, kiinintekiler hakknda sahip olduu bilgi dzeyine deil, kendi gvensizliini, agzlln vezseverliini yenme derecesine bamldr.10 savalarn niye gerekten daha iddetli olduu ve niye i savalarda uluslararassavalardakinden daha fazla ykc drtnn ortaya kt sorusu ilgin bir sorudur. Bununnedenini, uluslararas savalarn ounlukla, en azndan ada uluslararas savalar szkonusu edildiinde, dmann mahvedilmesini ya da yok edilmesini amalamamalarndaaramak akla yatkn grnmektedir. Bu (uluslararas) savalarn amac snrldr: kar taraf,

zarar verici nitelikte olmasna karn hibir biimde yenilen lke nfusunun varln tehditedici nitelikte olmayan ban koullarm kabul etmeye zorlamak. (Bunu en iyi aklayabilecek


25/179

rnek, iki dnya savanda da yenilen lke durumunda bulunan Almanya'nn her yenilgidensonra ncekine oranla daha zengin hale gelmesidir.) Romallarn yrttkleri baz savalardaama kesinlikle hepsinde deil olduu gibi, toplam dman nfusunu fizik olarak ortadankaldrmay ya da kleletirmeyi amalayan savalar bu kuraln dnda kalan savalardr, isavata, iki tarafn da amac, birbirlerini fiziksel olarak yok etmek olmasa bile, ekonomik,

toplumsal ve siyasal bakmlardan yok etmektir. Eer bu varsaym doruysa, ykclnderecesi, byk lde, tehdidin iddetine baml demektir..GDCLER53Lorenz'in drt vargsndan sonuncusu, militanca cokunun yn-lendirilmesidir. Salkverdii zel yollardan birisi de atletizmdir. Ama gerek udur ki, ekimeli sporlar byklde saldrganla yol aarlar. Yakn zamanlarda, uluslararas bir futbol mann uyandrdderin duygulanmann Latin Amerika'da kk bir savaa yol am olmas, bu uyarmn nedenli youn olduunu gzler nne sermitir.Nasl sporun saldrganl azalttn belgeleyen hibir kant yoksa, sporu saldrganlngdlediini belgeleyen hibir kantn bulunmadn da ayn zamanda belirtmek gerekir.Sporda sk sk saldrganla yol aan ey, baarnn verdii gururun deil de parann ve

tannmhn en ekici amalar haline geldii spor olaynn yarmaya , dayal niteliidir; bunitelii, toplumsal bir yarma ortam beslemekte ve genel bir ticarlerr.e glendirmektedir.Talihsiz 1972 Mnih Olimpiyat oyunlarn izleyen dnce sahibi birok gzlemci, buoyunlarn iyiniyet ve bar ilerletmek yerine, yarmaya dayal saldrganl ve ulusu gururuartrdklarn kabul etmitir.11Lorenz'in sava ve bar zerine birka baka szn de aktarmaya deer; nk bu szler,onun bu alanda sergiledii anlam belirsizliine iyi birer rnektir.Anayurdunu ok seven bir kii olarak (ki yleyim), bir baka lkeye kar mutlak birdmanlk beslediimi (ki, byle bir ey olmadn nemle belirtirim) varsaysak bile, eer olkede de, benim gibi, tmevarml doa bilimi konusunda cokuyla alan ya da CharlesDarwin e sayg duyup onun bulularnn ortaya kard hakikati cokuyla yayan insanlarn

veya Michelangelo nun sanatna ilikin deerlendirmemi ya da Goethe'nin Faust'w, bir mercankayalnn gzellii ya da yaban yaamnn korunmas konusunda duyduum cokuyu veyasayabileceim daha birok sradan cokuyu benimle paylaan daha baka insanlarn yaadnkavradysam, bu lkenin ykmn tm kalbimle istemezdim. Eer benimsediim kltrel veahlaksal deerlerden birisini olsun paylayorsa, herhangi bir dmandan ayrm gzetmeksizinnefret etmeyi olanaksz bulurdum (K. Lorenz, 1966; vurgular bana ait).11 insan, William James'in klasik makalesi Savan Ahlk Karlklar m (1911) okuyunca,militanca cokunun ynlendirilmesi konusunda Lorenz'in syleyecei eylerin yetersizliizellikle ak seik hale geliyor.54IGDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMELorenz, bir lkeyi ykma uratma arzusunun yadsnmasn tm kalbimle szcnkullanarak ve nefreti aynn gzetmeksizin szcyle nitelendirerek snrlandryor. Amayarm gnll bir ykm arzusu ya da ayrm gzeten bir nefret ne demektir? Daha danemlisi, bir baka lkenin ykma uratlmasn istememek iin Lorenz'in ileri srd koul,o lkede kendi zel beenilerini ve cokularn paylaan insanlarn bulunmasdr (Darwin'esayg duyanlarn, ancak onun bulularn da cokuyla yayarlarsa bu koulu yerine getireceklerianlalyor): onlarn insan olmalar yeterli deildir. Bir baka deyile, bir dmann toptan yokedilmesi, ancak o dman Lorenz'in kltrne, hatta daha da zele inerek, ilgilerine vedeerlerine yaknsa ve ancak bu yzden arzu edilmez bir eydir.Lorenz'in insanc eitim, yani bireyin zdeleebilecei ortak lklerin en gzelini veren bireitim iin yapt ar bu szerin niteliini deitirmez. Birinci Dnya Sava'ndan nceAlman liselerinde yrrlkte olan eitim tr buydu; ama bu insancln retmenlerinin

ounluu, belki de ortalama bir Alman'dan daha fazla sava yanlsyd. Yalnzca ok deiik vekktenci bir insanclk, birincil zdelemenin yaamla ve insanlkla olduu bir insanclk,


26/179

savaa kar bir etkiye sahip olabilir.Evrim Putperestlii. Darwin'cilik karsndaki yan-dinsel tutumu gz nne alnmadkaLorenz'in konumunu tam olarak anlamaya olanak yoktur. Onun bu konudaki tutumu ayrks(istisnai) bir ey deildir ve ada kltre zg nemli bir toplumsal-ruhbilimsel olgu olarakdaha yakndan incelenmeye deer. nsann dnyada yitmilik ve yalnzlk duygusuna

kaplmamak iin duyduu derin gereksinmeyi, nceleri, bu dnyay yaratm olan ve heryaratkla ayr ayr ilgilenen bir Tanr kavram gideriyordu elbette. Evrim kuram, en bykYaratc olarak Tanr'nn grntsn ykt zaman, her ne kadar biroklan, Tanr inancylaDarwin'ci kuram birletirmeyi baarabildilerse de, insann her eye gc yeten Babas olarakTanr'ya duyulan gven de onunla birlikte ykld. Ama Tanr'nn tahtndan indirildiineinananlardan birou iin, Tanr benzeri bir imgeye duyulan gereksinme ortadan kalkmad.Bazlan yeni bir Tanr ilan ettiler: Evrim. Darwin'e de bu Tannnm peygamberi olarak taptlar.Lorenz ve baka biroklan iin evrim dncesi, btnsel bir ynelim ve ballk sistemininekirdei haline geldi. Darwin, insann kkenine ilikin temel hakikati ortaya.GDCLER55karmt; ekonomik, dinsel, aktresel ya da siyasal yorumlarla ele alnp aklanabilecek

btn insan olgular evrim asndan anlalacakt. Darwin'cilik konusundaki bu yan-dinseltutum, Lorenz'in ayklanma ve bakalama ilikin olarak byk kurucular teriminikullanmasnda ak seik ortaya kmaktadr. Lorenz, byk kurucularn yntem veamalarndan sz ederken, bir Hristiyan'n Tanr'nn eylemlerinden sz ederkenkullanabilecei dile ok yakn bir dil kullanmaktadr. Hatta tekil byk kurucu teriminikullanmakta ve bylelikle Tann benzetmesine daha da yaknlamaktadr. Lorenz'indnnn puta tapc niteliini, belki de hibir ey. Saldrganlk zerine'ninsonu,paragraf kadar aklkla ortaya koyamaz:Biliyoruz ki, omurgallarn evriminde, kiisel sevgi ve arkadalk ba, saldrgan bir tre baliki ya da daha ok bireyin bir arada bar iinde yaamas ve ortak bir ama uruna almaszorunlu olduu zaman, byk kurucularn yaratt a ac yenilikti. Biliyoruz ki, insan

toplumu, bu ban temeli zerine kuruludur. Ama bu ban snrlarnn, kapsamas gerekenher eyi kapsayamayacak lde darald gereini kabul etmemiz gerek: bu ba ancakbirbirini tanyan ve arkada olan kiiler arasnda saldrganl nler; oysa engellenmesigereken eyin, btn uluslardan ya da ideolojilerden btn insanlar arasnda geerliliinisrdren dmanlk olduu apaktr. Ortaya kan ak seik sonu, sevgi ve arkadaln tminsanl kucaklamas, btn insan kardelerimizi ayrm gzetmeksizin sevmemiz gerektiidir.Bu buyruk yeni deildir. Duygumuz butum gzelliini deerlendirebilecek gte olduu gibi,mantmz da bunun gerektiini anlayabilecek gtedir pekl. Ama yine de yapmz gereibuna uyamyoruz. Eksiksiz, scak sevgi ve arkadalk duygusunu yalnzca bireyleregsterebiliyoruz; irade gcnn sonuna dek ortaya konmas bile bu gerei deitiremez. Amabyk kurucular deitirebilir ve inanyorum, deitireceklerdir. Nasl doal ayklanmanngcne inanyorsam, insann mantnn gcne de inanyorum, inanyorum ki mantk,ayklanma zerinde doru ynde bir etkide bulunabilir ve bulunacaktr da. nanyorum ki, pekuzak olmayan bir gelecekte, bu etki, btn buyruklarn en byn ve en gzelini yerinegetirme yeteneini torunlarmza kazandracaktr (K. Lorenz, 1966; vurgular bana ait).56GDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMETann'nn ve insann baarszla urad yerde byk kurucular utkuya ulaacaktr. Kardeesevgi buyruu etkisiz kalacaktr, ama byk kurucular bu buyrua hayat vereceklerdir. Yaznnson blm gerek bir iman itirafyla son bulmaktadr: inanyorum, inanyorum, inanyorum...Lorenz'in salk verdii toplumsal ve ahlaksal Danvin'cilik, insan saldrganlnn sorumlusuolan biyolojik, ruhsal ve toplumsal etkenlerin doru olarak anlalmasn engelleme eilimigsteren romantik, ulusu bir dinsizliktir. Saldrganla ilikin grlerindeki benzerliklere

karn, Lorenz ile Freud arasndaki temel ayrlk burada yatar. Fre-ud. Aydnlanma felsefesininson temsilcilerinden biriydi. O, mantn insanda var olan ve onu karklktan, kten


27/179

kurtarabilecek tek g olduuna itenlikle inanyordu. nsann bilinsiz abalarn ortayakarma yoluyla z-bilgiye ulama gereini itenlikle ne srd. Manta ynelerek Tanr'yyitirmi olmann stesinden geldi, ve kendini son derecede zayf hissetti. Ama yeni putlaraynelmedi.2

EVRECLER VE DAVRANIILARAYDINLANMA AI EVRECLGDCLERlN tutumuna taban tabana zt tutumun evrecilerce savunulduu grlr.evrecilerin dnne gre. insann davrann yalnzca evrenin etkisi, yani doutanetkenlerin kart olan toplumsal ve kltrel etkenler biimlendiril-. Bu durum, insanlnilerlemesinin nndeki ana engellerden birisi olan saldrganlk sz konusu olduunda zellikledorudur.Bu gr en kktenci biimiyle Aydnlanma dnrleri ortaya koymulard, insanniyi ve ussal olarak doduu varsaylyordu; onun kt uralar gelitirmesi, ktkurumlardan, kt eitimden ve kt rneklerden dolayyd. Bu dnrlerden bazlar,cinsler arasnda fiziksel farkllklarn bulunduunu kabul etmiyorlard {l'me n'a pas de sexe)ve anatomik olanlar dnda herhangi bir farkllk varsa bunlarn yalnzca eitimden ve

toplumsal dzenlemelerden ileri geldiini varsayyorlard. Ne var ki, bu dnrler,davranln tersine, insan mhendislii ve ynetimi yntemleriyle deil, toplumsal vesiyasal deiiklikle ilgileniyorlard. Onlar, iyi toplumun iyi insan yaratacana ya da dahadoru bir deyimle, insann doal iyiliinin kendini aa vurmasna olanak salayacanainanyorlard.DAVRANIILIKDavranl, J.B. Watson kurdu (1914). Bu kuram, insan ruhbili-minin ana konusunuinsann davran ya da etkinlikleri'ma olutur-58tGDCLK, DAVRANIILIK, RUHZMLEMEduu temel nermesine dayanyordu. Tpk mantksal olguculuk gibi bu kuram da duygu,

alg, imge, arzu, hatta dnme ve heyecan gibi dolaysz olarak gzlenemeyer btn znelkavramlar znel olarak belirlendikleri iin (J. B. Watson, 1958) dta brakyordu.Davranlk, Watson'in yeterince gelikin olmayan belirlemelerinden Skinner'n parlak yeni-davranhma doru dikkate deer bir gelime gsterdi. Ne var ki, bu gelime, esas olarak,daha byk bir derinlik ya da zgnlkten ziyade, zgn tezin artlmasndan ibarettir.B.F. SKNNER'IN YEN-DAVRANIILIISkinner'c yeni-davranlk1 Watson'in kavramlaryla ayn ilkeye dayanr: Bir bilim olarakruhbilimin duygulara ya da uyarmlara ya da baka znel uyarmlara gereksinmesi yoktur vebunlarla uramamas gerekir;2 yeni-davranlk, insann doasndan sz etmeye ya da birinsan modeli oluturmaya veya insan davrann gdleyen eitli insan tutkularnzmlemeye ynelik herhangi bir giriimi hor grr. nsan davrann niyetlerin, amalarn,hedeflerin ya da ereklerin ynlendirdiini dnmek, bu davrana bilimsellikten uzak ve ya-Skinner'c kuramn zelliklerini enine boyuna ele almak bizi asl sorunumuzdan ok uzaklaragtrecei iin, burada kendimi yeni-davranln genel ilkelerini sunmakla vetartmamzla ilikili grnen baz noktalarn daha ayrntl olarak irdelenme-siylesnrlandracam. Skinner'n sisteminin incelenmesi iin B. F. Skinner'n okunmas gerekir(1958). Ksa bir zet iin bkz. B. F Skinner (1963). Skinner, en sn kitabnda (1971), sisteminingenel ilkelerini zellikle de bu ilkelerin kltrle olan ilikisini tartyor. Aynca Carl R. Rogersve B. F. Skinner (1956, 1961) arasndaki ksa grmeye de baknz. Skinner'n tutumunailikin bir eletiri iin bkz. Noam Chomsky (1959). Ayrca K. MacCorquodale'in (1970) ve N.Chomsky'nin (1971) kars-savna baknz. Chomsky'nin deerlendirmeleri kusursuz ve uzunerimlidir, bu yorumlarda grler ylesine aklkla ortaya konmutur ki bunlar yinelemeyehi gerek yoktur. Bununla birlikte, Chomsky'nin ve benim ruhbilimsel tutumlarmz

birbirinden ylesine uzaktr ki, eletirilerimin bir ksmn bu blmde sunmam gerekiyor.Birok davrannn tersine Skinner, zel olaylarn btnyle

Erich Fromm - İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri 1

Documents

Transcript of Erich Fromm - İnsandaki Yıkıcılığın Kökenleri 1