Engİn-Berber-Kurtuluş-Savaşında-Mustafa-Kemal-Ve-Vahdettin

7/29/2019 Engn-Berber-Kurtulu-Savanda-Mustafa-Kemal-Ve-Vahdettin

1/61

KURTULU SAVAINDA MUSTAFA KEMAL VEVAHDETTN

ENGN BERBER

BRNC BASKI 1997

NDEKLER

nszKsaltmalarGiriI. Gerei YakalamakII. Mondros'tan Samsun'aIII. Samsun'dan Zafer'eIV. Zafer'den Sonra

V. Vahdettin'in Kiilii zerineSonuBibliyografyaSzlk

NSZ

Elinizdeki kitapk gerekte, 1989 yl banda birmakale olarak kaleme alnmt. Mustafa Kemal aleyhindekibaz iddialar yantlayan ieriinden tr almann,

Atatrk Dil, Tarih ve Kltr Yksek Kurumu'na bal,Atatrk Aratrma Merkezi Bakanlnn, ayda birdzenli olarak karmakta olduu dergisinde (Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi) yaymlanabileceini dnenyazar, yanldn anlamakta gecikmedi. Ad geen merkeze,birka kez iadeli taahhtl olarak postalam olmamzaramen, telefonla aradmzda srarla, makalenin ellerine

gememi olduunu sylyordu. Bunun zerine, Hocam Prof.Dr. Ergn Aybars tarafndan elden gtrldnden olsagerek, teslim alnmak zorunda kalnan makalenin, dergideneden yer bulamadn, bir yl sonra tesadfen karlatmmerkezin gerekte tarihi olmayan sayn mdr, "Biz

bunlar

her gn sylyoruz" diyerek a

klay

vermiti. Buyaklam, Atatrk'n adn tayanlarda dahil olmak zeretm kurumlarn, politik tercihleriyle insanlar tarafndan

ynetildii gereini bize bir kez daha hatrlatmt.Yakn gemite yaptmz bir sohbet esnasnda sz

ettiim almayla, Ayra Yaynevi'nin ilgilenmesi, yllardrdosyasnda tozlanan metni yeniden elime almama vesileoldu. Baz dzeltmeler ve eklemelerle makaleyi kitabadntrdm.

Ayra Yaynevi'ne, bilgisayar yazmna yardmc olanarkadam Mehmet Ali Demirba'a ve baslmasnda emei

geenlere teekkr bor bilirim.

Engin BERBER

zmir, 7.Temmuz. 1996


2/61

Ksaltmalar

ATASE Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi.bkz. Baknz.B.y.y. Basld yer yok.ev. eviren. .Ds. Dosya.Fhr. Fihrist.H.T.V.D. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi.K. Klasr.Y.t.y. Yayn tarihi yok.Yay .haz. Yayna hazrlayan.

GR

Trk Ulusal Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda asker,aa, eraf, din adam, aydn, kyl ve memurlarnkatklarnn olduu bilinmektedir. Ancak, birey olarakdnldnde, bu insanlar iinde onur paynn, savanlideri Mustafa Kemal'e ait olduu phe gtrmez birgerektir. Ne var ki, saltanat ve hilafete yaknlk duyan bazkalemlerin ileri srdkleri; ulusal kurtulu sava balatmakiin Mustafa Kemal Paa'y, Vahdettin'in Anadolu'yagnderdii, bu amala kendisine ok geni yetkileri ieren

bir hatt- hmayun verdii ve savan kazanlmas iin O'nabyk miktarda para salad vb. iddialarla bu gerekgrmezlikten gelinmekte, "Sultan Vahdettin olmasayd,ulusal kurtulu savann da olamayaca" havas yaratlmakistenmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk kez, KadirMsrolu tarafndan inceleme eser dzeyinde ortaya atlan

bu iddialar 1, bir sre sonra Necip Fazl Ksakrek tarafndanda desteklenmitir 2. Amacmz; bu iddialar kronoloji iindeyantlarken, Vahdettin'in Anadolu'da yeermeye balayanulusal hareketi Mustafa Kemal Paa'dan yoksun brakarak,kertmeyi planlayan bir giriimini de aklamaktr.

l. GERE YAKALAMAK

Yerli ve yabanc birok sosyalbilimci ve tarihi, tarihinne olduu konusundaki dncelerini aklamakta vetanmlar yapmaktadr. Bu tanmlarn, tanmlayclarn dnyagr, yaadklar tarihi dnem vb. etkenlere bal olarakdeiiklikler gstermesi doaldr. Amacmz, ne bu deiiktanmlar ne de bizce tarihin ne olduunu aklamaktr. Bizi

bu aamada ilgilendiren, "tarih nasl yazlmal" sorusuna

verilecek yanttr.zbaran'n "gerek kaynak (ana kaynak/ilk elden kaynak)ilenmemi materyaldir... ve tarih aratrcs gznde okdaha fazla deeri olandr. kinci elden kaynak ise, bir veyabirka arac ile ulatndan haliyle ikinci sradadr-" 3


3/61

cmlesinden anlalaca zere, tarih yazmnda belgekullanm, gemii daha doru kurgulamamza yardm ettiiiin son derece nemlidir. Mustafa Kemal 1931 ylnda, TrkTarih Kurumu Bakan Tevfik Byklolu'na yazd birmektupta, "Tarih yazmak iin tutulan yolun mantki vebilhassa ilmi olmas arttr. Bu mnasebetle yksekheyetinizin reisi bulunan zat- alinize hatrlatrm ki yenidnya ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatliolunuz. Summe-i-tedarik bir eser vcuda getirerek

ferdasnda nadim olmaktansa hibir eser vcudagetirmemek, aczini itiraf etmek evladr. lim sahasndavesveseli olmak, miskin messeselerin mezunlarnainanmaktan evladr. " 4 derken, tarih yazclnda bilimselyntemlerin kullanlmasna verdii nemi dile getirmekteydi.

Vahdettin'in "vatan haini" olmadn vurgulayanMsrolu ve Ksakrek'in almalarnda 5bilimsel kriterlereuymadklar, bazlarn ele alp yantlayacamz

iddialar

n

n, onlar'

ulamak istedikleri sonulara gtreceksalam kantlara dayanmad grlmektedir.Belgeleyebildikleri tek iddia, Mustafa Kemal'e

Anadolu'ya gelii srasnda verilen 25.000 liraya ait birmakbuzdur. Bu belgeyi suyunu", karrcasna kullananKsakrek'in, tarih yazclnda belgelerin tad nemi enaz bizim kadar iyi bildii dncesindeyiz. Kitabnda szkonusu parann 1967 ylndaki karln bulmak iin uzunuzadya hesaplamalara girimekten kendini alkoyamamasve iddiasn belgeye dayandrmann verdii doyumdan olsagerek, bu paraya sanki grmcesine Vahdettin'in zelkasasndan kard"en az 30 bin liray"da ekleyivermesi,

dncemizin haklln kantlarken, bu belgesiz atlganlkKsakrek'i Uzunarl'nn "...tek ve zayf vesikalar veihtimaller zerinde kat' hkmler vermek sureti ile vakaytespit etmee almak da ok zararldr bu son tarzda gyavesikalar gstererek yrtlen bir sr mtalaalarn ve butarzda yazlan eserlerin ne kadar rk olduu grlmtr.

Bu tek ve zayf vesika ve ihtimalli mtalaalarla tarih yazmakeski tarihlerde yazlm olan tarihlerden daha ziyade vakayiinden klmaz bir hale getiren sakim bir usldr...6eklinde ifade ettii hataya dmektedir.

ddialarn belgelerle destekleyemediklerinin farkndaolan Msrolu-Ksakrek ikilisinin an kullanmna

yneldikleri grlmektedir. Bir kimsenin kendi bandangeen ya da kendi dneminde ortaya kan olay ve olgulargzlemlerine, bilgilerine dayanarak anlatt bir yaz trolan an, tarih yazclnda sk sk bavurulan bir kaynaktr.Ancak, anlarn yazan kiilerin grdklerini ve bildiklerinitm akl ile yazmas gerekirken, genellikle bu kuralauymadklar, sadece kendi holarna gidenleri anlattklar da

bir gerektir. stelik bu; gnle, belgelere dayanmayan veyaamlar olayn zerinden uzun bir zaman dilimi getiktensonra kaleme alnm anlarn kaynak olarak deerleri deazalmaktadr.7 Bu nedenle adalar ile karlatrmadananlar kullanmak veya belgelerle desteklemeksizin sadeceonlara dayanarak tarih yazmann son derece sakncalolduu ortada iken, Msrolu ve Ksakrek'in yalnziddialarn destekler nitelikteki anlar kullandklar,karlatrma yapma gerei duymadklar grlmektedir.8


4/61

Kitabna, iindekiler, dipnot, bibliyografya ve dizin gibibilimsel yazcln gerektirdiklerini koyma gereiduymayan Ksakrek, Mustafa Kemal ile anlamazlklarolduu iindir ki, sadece Kazm Karabekir'in anlarnkullanm, stelik sonraki blmlerde rnekleyeceimizzere, arptmaktan da geri kalmamtr. Msrolu'nun ise,Akin'in "...gazetecilerin yal bal kimseleri konuturarakortaya kardklar anlarn kaynak deeri nispeten zayftr"dedikten sonra zellikle belirttii, Hsamettin Ertrk'n, kiDevrin Perde Arkas kitabn9 sk sk kullanrken, Ali FuatCebesoy ve Rauf Orbay'n anlarn, vd. adalarngrmezlikten gelii aklanr gibi deildir.

Ayn yazar"Kurtulu Savann gerek yzn rten al,aradan elli yla yakn bir zaman gemi olmasna ramenhl bir trl kaldrlamamtr"10 demektedir ama,Vahdettin'e vatan haini damgasnn vurulmasna neden olanve bazlarnn zerinde imzasnn da bulunduu szn

edeceimiz belgeleri reddetmekte, K

sakrek'in yapaca

gibi "ngilizler yznden", "Damat Ferit'in oyunu","Anadolu hareketine zaman kazandrmak iin" vb.gerekeler arkasna snmaktadr. Tarihsel gerei ancak

bilimsel yntem ve yaklamlar kullanarak yakalamanngereine yrekten inanarak, Mustafa Kemal'in tarih yazmkonusundaki szlerini anmsatmak istiyoruz "Tarih yazmaktarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadkkalmazsa deimeyen hakikat insan artacak bir halalr."11

II. MONDROS'TAN SAMSUN'A

Birinci Dnya Sava'na Almanya, Avusturya-Macaristanve Bulgaristan'n oluturduu ttifak Bloku yannda katlanOsmanl Devleti'nin durumu, 1918 ylna gelindiinde pek iac deildi. 1911 ylndan beri srekli savamakta .olanOsmanl Devleti son byk savata insan ve malzemekaynaklarnn ounu tketmek zorunda kalm, devletintemel dayana olan Anadolu, sosyal ve ekonomik adankmt. Aktif igcnn askerlik hizmetine koulmasnedeniyle retim dm, fiyatlar alabildiine ykselmi,yoksulluk artmt. Ekonomik knt, sosyal knty de

beraberinde getirmi, ordudan kaan askerlerin gruplarhalinde soygun, talan vb. sular ilemesi nedeniyle devletotoritesi kalmamt.

Bu ksa deerlendirmeyi yaptktan sonra, ncelikleMustafa Kemal Paa'nn stanbul'a geliinden Anadolu'yageiine kadar yapt almalar, iddialar yantlarkenaacaz.

ddia l."zzet Paa tarafndan... Harbiye Nazrl'ndan uzak

tutulan Mustafa Kemal Paa, o tarihten ve sultanla ksa veneticesiz bir konumadan sonra, evvela annesinin

Beikta'ta ve Akaretler'deki evinde, sonra da ili'dekikknde tam alt ay vazife sahibi olmayarak kalm, btnk felaketlerini merkezden takip etmi, Anadolu'da milli


5/61

bir ayaklandrmay tekilatlandrmaya dair hibir alametgstermemi, bir aralk Padiah'n ve Saray'n en gzel kzSabiha Sultan'a talip olmusa da, bu sultann ehzademer Faruk Efendi'yi sevmesi yznden O'nu alamam vetad Fahr-i Yaver-i Hazret-iehriyari unvan altnda vek devresinin sonunda hadiseleri kollamaktan baka birey dnmemi ve yapmamtr." 12

Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'nda mtefikleriolan devletlerin, 1918 Ekimi'nden balayarak atekesyapmak iin eitli kanallardan tilaf Devletlerine

bavurmalar zerine, Talat Paa Hkmeti, 8 Ekim 1918'deistifa etmiti. 4 Temmuz 1918'de Osmanl tahtna oturmuolan Sultan Vahdettin, yeni hkmeti kurma grevini TevfikPaa'ya vermiti. Paa'nn hkmeti kurmakta zorlukektiini renen Suriye'deki 7. Ordu Komutan Mustafa

Kemal Paa, Saray Bayaveri Naci Bey'e ektii birtelgrafta; Osmanl ordularnn savaacak durumdaolmadn, zaman geirilmeden bara gidilmesini, Ahmetzzet Paa bakanlnda kurulmasnn uygun olacandnd hkmette Fethi, Tahsin, Rauf, Azmi, Canbolat,Hayri Efendi ve kendisinin de bulunmasnn gerekliolduunu bildirmiti.13 Tevfik Paa hkmeti kurmay

baaramaynca, Padiah ayn grevi bu kez Ayan yesiAhmet zzet Paa'ya verdi. 14 Ekim'de kurulan ve MondrosAtekesini de imzalayacak olan zzet Paa Hkmeti'ndeMustafa Kemal Paa bulunmamakla birlikte, O'nun nerdiiRauf, Fethi ve Hayri Beyler bulunmaktayd. Ahmet zzet

Paa'nn, Sadrazamlk yannda Harbiye Nazrl grevini deyrtecei yeni hkmet iin en nemli konu, atekesin biran nce yaplmasyd.14

Birinci Dnya Sava iinde, Osmanl Devleti'ne tutsakdm bulunan ngiliz Generali Townshend'in aracl ile,ngiltere'nin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpe ileiliki kurulmu, 27 Ekim sabah balayan grmeler,Osmanl delegelerinin 30 Ekim 1918'de atekesi imzalamasile sona ermiti. Ayn gn Mustafa Kemal Paa, YldrmOrdu Grubu Komutanl'na tayin edildi.

Mustafa Kemal Paa'nn Bayaver Naci Bey'e gnderdiitelgrafta; zzet Paa bakanlnda kurulmasn gerekli

grd hkmette grev almay istediinin Padiah'abildirilmesini rica ettii15 ve Ahmet zzet Paa'ya akaO'nun hkmetinde Harbiye Nazr olmak istediini

bildirdii halde16, kendisine grev verilmeyiini, Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile aklamak mmkndr. "Talat- Enver-Cemal ls iktidardan uzaklamak zorunda kalnca ulusal

siyaset izlenecekse Kemal-Fethi-Rauf lsnn yerinegelmesi gerekiyordu. nk ttihat ve Terakki'nin o gnekadar egemen olan takmna almak olanlar bu hizipti.Vahdettin ve zzet, Fethi ve Rauf'u hkmete almakla gya

Kemalcileri avutmu oluyorlar, fakat Mustafa Kemal'ialmayp snrda tutarak ve Harbiye ve Bakumandanlk

Kurmay Bakanlnzzet'e vermekle, bir bakma O'na kardarbe yapm oluyorlard.'17

zzet Paa'nn kurduu hkmette Harbiye Nezareti'nivekleten zerine alp bo tutmas, Mustafa Kemal Paa ile


6/61

birlikte almak dncesinde olduu eklindeyorumlanabilirse de18, bizce bu zayf bir ihtimaldir. Gerizzet Paa O'na gnderdii bir telgrafta, yaknda yaplmasmit edilen ibirliinden sz eder ama, ayn gnlerdeMersinli Cemal Paa'ya yazd bir telgrafta; Mustafa KemalPaa'nn sonu gelmez isteklerinden, ihtiraslarndan ve dierdurumlarndan yaknarak sz etmesi pek samimi olmadngstermektedir.19 Mustafa Kemal Paa'nn, Harbiye

Nazrl'na getirilirse. Padiah ve .hkmeti alp Anadolu'yagtrmee niyetlendii anlalmaktadr.2015 Zrcher, s. 193'te, bu telgraf kastederek "Bu nerinin

padiaha iletilip iletilmedii, iletildiyse tepkisinin ne olduubilinmemektedir" denilmektedir. Salahattin Tansel,Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. Cilt l, Ankara (1973), s. 22-23'te, Mustafa Kemal Paa'nn bu ricas yerine getirilmi,hatta Padiah bu telgraf zzet Paa'ya da gstermiti. Buniyetin, tilaf Devletlerine dmanlk ve stanbul'un

kaybedilecei anlamna gelecei dnleceindenreddedilecei ortadadr. Bu durumda Mustafa Kemal Paa"Mebusan ve ordudan alaca gle zzet Paa veVahdettin'i avucunun iine alr, brakmadan sonrangilizlerin igal etmeye kalktklarskenderun ve Musuliin direnirdi."21Oysa Vahdettin-zzet Paa ikilisi, atekesinimzalanmak zere olduu bu gnlerde ulusu bir politikannizlenmesi sonucu, ngilizlerle kar karya gelmekistemiyorlard. Bu yzden bir taraftan Mustafa Kemal Paa'yatekesin imzaland gn Suriye'deki Yldrm Ordu GrubuKomutanl'na tayin ederek22 O'nu politika dnda tutarken,br taraftan Mustafa Kemal Paa'nn yakn alma

arkadalarndan smet Bey'i Harbiye Nezareti Mstearlnagetirerek, Kemalcilere tamamen cephe almaktanekinmilerdi.

Mustafa Kemal Paa, ngilizlerin Kasm ay bandanitibaren skenderun ve civarn atekes hkmlerine aykrolarak igal etmek istemeleri zerine zzet Paa'ya ektiitelgraflarda, gerekirse ngilizlere silahla karlk verileceini

bildirerek, O'nu durumdan haberdar etmi ve kayglarn dilegetirmiti.24 Ancak zzet Paa'nn, ngilizleri gcendir-memeye ynelik tavizkr bir tutum taknmas karsnda,25

Mustafa Kemal Paa, yerine baka bir komutann tayinedilmesini istemiti.26 Mustafa Kemal Paa'nn Suriye'deizledii ulusu politikann Osmanl-ngiliz anlamazlnaneden olaca kaygsna den zzet Paa, 7 Kasm 1918'deYldrm Ordu Grup Komutanl ve 7. Ordu Karargah'nlavederek Mustafa Kemal Paa'y Harbiye Nezareti emrinealmak zorunda kald. Bylece, Vahdettin'le birlikte

planladklar, 30 Ekim'de yaptklar tayinle Mustafa KemalPaa'y Suriye'de brakarak, stanbul ve politika dndatutma komplosu, bir hafta sonra iflas etmi oluyordu.

Ayn gnlerde Vahdettin-zzet Paa ortakl dabozulmak zereydi. Bnyesinde bulundurduu baz ttihatnazrlardan tr, ttihat ve Terakki Partisi'nin ardl sayd

zzet Paa hkmeti, Vahdettin'i rahatsz ediyordu. 1/2Kasm gecesi Enver, Talat, Cemal lsnn lkedenkayla birlikte liderlerini yitiren partiden eskisi gibiekinmeye gerek grmeyen Vahdettin, ayn gnlerdestanbul'a gelen tilaf subaylarn ttihat ve Terakki'den


7/61

arnm birekilde karlamann zlemi iinde harekete geti.6 Kasm'da Evkaf Nazr Abdurrahman eref Bey'i zzetPaa'nn konana gnderen Vahdettin, hkmetteki baznazrlarnn kamuoyunu tatmin etmediini ve hkmetin birttihat Hkmeti olarak grldn belirterek, Adliye

Nazr Hayri, Maliye Nazr Cavit ile Dahiliye Nazr FethiBeylerin deitirilmesini istedi. Buna karlk zzet Paa,Hayri Efendi ve Cavit Bey'in zaten istifa etmekte olduklarn,ancak mecliste bir partinin bakanln yapan -Hrriyetperver Avam Partisi- Fethi Bey'in deitirilmesininuygun olmayaca yantn verdi. Vahdettin bu kez AyanMeclisi Bakan Ahmet Rza Bey'i gndererek, Fethi Bey'in

bir dakika bile hkmette kalmasnn mmkn olmadnbildirince, zzet Paa iki gn sonra saraya gelip kendisiylegreceini sylemise de, 7 Kasm'da stanbul'a gelen vedrt ngiliz subayndan oluan komisyona yaranmaksabrszlndan olsa gerek,27 Vahdettin, gece ge saatlerde

Ahmet R

za Bey'i bir kez daha zzet Paa'ya gndererek,Fethi Bey konusunda srar edince, hkmet, 8 Kasm'da istifaetmiti.28 zzet Paa ne ulusu ne de ittihatyd. AncakVahdettin, kendisine sadk olduu halde, iradesi zayf olan bumektepli paann her an ulusulardan veya ittihatlardanetkilenebilecei tehlikesini gz nnde bulundurarak,ibirliini sona erdirmeyi uygun bulmutu. Vahdettin yenihkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti.

Mustafa Kemal Paa tilaf Donanmasnn stanbul'ademirledii 13 Kasm 1918 gn ehre geldiinde, TevfikPaa Hkmeti kurulmu, ancak meclisten henz gvenoyualmamt. Ahmet zzet Paa'nn kuraca yeni bir hkmetle

ok iler yaplabileceini dnen Mustafa Kemal Paa,hemen Sadaret Kona'na giderek, zzet Paa ilegrmt.29 Bu grmede; yeni Sadrazam Tevfik Paa'nnmeclisten gvenoyu almamas iin allmas ve Ahmetzzet Paa'nn yeniden sadarete getirilmesi kararlatrlmt.Bu kararn alnd gnlerde, 15 Kasm'da Mustafa KemalPaa, Vahdettin ile ilk grmesini yapmt.30 Selek bugrmenin sadece ballk ifade eden bir ziyaret olduunudnyorsa da31, zzet Paa'nn yeni hkmeti kurmaya razedilmesinden sonra ve gazetelerin meclisin kapatlacanailikin pepee makaleler yaymlad bir srada yaplangrmenin, sadece bir ballk ziyareti olduunu dnmek

ok zordur. Atekes hkmlerinin tilaf Devletleri'nce akainendii o gnlerde, zzet Paa Hkmeti'nin yenidenibana gelmesinin gerekli olduunu dnen MustafaKemal Paa, bu dncesini Vahdettin'e am olmaldr.33

Nitekim, henz meclisten gvenoyu almam olan TevfikPaa Hkmeti'nden bir nazrn, Fethi Bey'igvenoylamasndan nce evine davet ederek34, baz kiilerinTevfik Paa Hkmeti'ne mecliste gvenoyu verdirmemekiin altklarnn bilindiini belirttikten sonra, "hatta sizin

gibi sabk Dahiliye Nazr olan smail Canbolat Bey'inevinde, ekseriyeti asker ahsiyetlerin toplanarak hkmetaleyhinde kararlar aldnz da ihbar ediliyor. Aranzdaki

Mustafa Kemal Paa'nn byle bir teebbsn iindeolmasna ihtimal vermediini zat- ahane Tevfik Paa'ya

sylemi' 35 demesi, Mustafa Kemal Paa'nn konuyuVahdettin'le konutuunu gstermektedir.

Mustafa Kemal Paa, Vahdettin'i, zzet Paa


8/61

bakanlnda ulusu siyaset izleyecek bir hkmetinibana getirilmesi iin ikna etmeye alrken, hkmetinmeclisten gvenoyu almamas iin de youn abasarfediyordu. Hatta bu amala, sivil olarak, Fndkl'da

bulunan meclise giden Mustafa Kemal Paa, bazmilletvekillerini ikna ettiyse de, yaplan oylamada TevfikPaa Hkmeti meclisten gvenoyu almt. Bunun zerinesaraya telefon eden Mustafa Kemal Paa, Bayaver NaciBey'den, Padiah'n o gn veya ertesi gn kendisini huzurakabul etmesini istemiti. Ancak Vahdettin, Mustafa KemalPaa'y nmzdeki Cuma Selamlnda kabul edeceini

bildirerek grme gnn geciktirmitir. Mustafa Kemalanlarnda "Naci Bey'in, bu mlakatn o gn veya ertesi gnolmas iin ok altna eminim. Fakat kafasnda gizli birkarar eytani bir surette saklayan Vahdettin, saffet vesamimiyet gsteren aldatc tavryla nmzdeki Cuma gnselamlkta hazr bulunmakln ve orada benimle

greceini bildirdi. Cuma'ya ok gn vard

" demektedir.36

Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki ikincigrme, 29 Kasm'da yaplmt.37 stanbul'a dnndensonra, Tevfik Paa Hkmeti'ni drerek zzet Paa'yyeniden iktidara getirmee almak eklindezetleyebileceimiz ilk politik almas baarszlklasonulanan Mustafa Kemal Paa'nn, bu grmedeVahdettin'i Tevfik Paa'y iktidardan ekilmeye ve zzetPaa'y Sadrazam olarak atamaya zorlad dnlebilir.38Vahdettin'in ise Mustafa Kemal Paa'nn mecliste uradhayal krklndan yararlanarak, meclisin feshedile-

bileceini ima etmi olmas39 ve o dnemin stanbul'unda

ulusu hareketin lideri grnen Mustafa Kemal Paa'nntepkisini kontrol etmi olmas mmkndr. Vahdettin'inMustafa Kemal Paa'nn nerisi ile hi ilgilenmediidncesindeyiz. nk bu durumda, Mustafa KemalPaa'nn da iinde olaca hkmet ulusu bir programizleyeceinden, Vahdettin, meclisi feshetmek iin ibirliiyapaca bir hkmetten yoksun kalaca gibi, izlemekteolduu; neye mal olursa olsun ngilizlerle ibirlii politikassona erecekti.

Bu gnlerde meclisin Tevfik Paa hkmetine karsertletii anlalmaktadr. Hkmetin programnda szverdiklerini yapmad dncesinde olan meclis, hkmeti

hrpalarken, etrafta hkmet iin yeni bir gvenoylamasyaplaca sylentileri dolayordu, ngilizlerle dostluk

politikasn eksiksiz olarak yrten hkmete kar40, zatenittihat bir topluluk olduunu dnd meclisin takndtavr, Vahdettin'i huzursuz etmekteydi. Meclis-hkmetilikilerinin son derece gergin olduu bir srada, 20 Aralk1918'de Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki ncgrme gereklemiti.41 Mustafa Kemal Paa Vahdettin'iaydnlatmak ve uyarmak dncesindeydi, ama VahdettinO'nun szlerini ustalkla kesmi ve O'ndan ordununkomutanlar ye subaylarndan kendisine bir ktlkgelmeyecei konusunda srarla gvence istemiti. Bununnedenini anlayamayan Mustafa Kemal Paa, stanbul'a yenigeldiini, durumu iyi bilmediini, ordu komutan vesubaylarnn zat- ahane ile kar karya olmas iin birsebep bulunmadn, bir ktlk beklememesini sylemise


9/61

de, Vahdettin "Yalnz bugnden bahsetmiyorum, bugndenve yarndan" demi ve eklemiti "siz akll birkumandansnz, arkadalarnz tenvir ve teskinedeceinizden eminim."42 Meclisi datmak niyetinde olanVahdettin'e Mustafa Kemal "...ordunun byle bir adma karkacan hatta bunu desteklemeyeceini syleyecekdurumda deildi. Ordu zlm ve dalm, komutanlarrgtsz ve fikir birliine varmam durumdaydlar. Orada

Mustafa Kemal'e ordunun sadk olduunu sylemekten bakabirey kalmyordu. Tersini sylemek birdonkiotluk olacakve kendisini bir anda siyaset d (belki Malta'da)bulacakt"43. Vahdettin bir yandan Mustafa Kemal Paaaracl ile ordunun nabzn yoklarken, te yandan meclisidattktan sonra ngiliz Hkmeti'nin desteine gvenipgvenemeyeceini stanbul'daki ngiliz YkseleKomiserlii'nden soruturmutu.44 Meclisin datlmas,dizginleri tamamen Vahdettin'in elinde olan ibirliki

hkmetlerinin meclis denetiminden kurtulmas

demekolacakt ki, ngilizlerin teden beri istedii de buydu.ttihat baz milletvekillerinin hkmet hakknda verdikleri

bu gensoru, 21 Aralk gn meclis oturumunda hkmet-tarafndan yantlandktan sonra, Vahdettin'in Tevfik Paa ileibirlii. yaparak hazrlatt "Baz zorunlu siyasi

sebeplerden dolay Meclis-i Mebusan'n feshigerekmektedir..." cmlesi ile balayan ksa iradesi okunarakmeclis kapatlmt.45

stanbul'a gelmesinden, meclisin kapatlmasna kadargeen srede Mustafa Kemal Paa'nn Vahdettin'le yapmolduu grmeler, Vahdettin'in izledii; ngilizlere

yaranmak ve dn vermek yoluyla onlarn dostluunukazanmak eklinde zetleyebileceimiz teslimiyeti politikayznden sonusuz kalmt.

Meclisin kapatlmasndan sonra Tevfik PaaHkmeti'nin yapt ilk i, 23 Aralk tarihli bir kararnameile siyasal af ilan etmesiydi. Kararname gereince;Vahdettin'in tahta geiine dein, Ermeni tehcirindensorumlu olmak, gayri mslimlere kar siyasal amala eylemyapmak, dman ordusuna katlmak ya da yardm etmek46dndaki siyasal sular affediliyordu. Hkmetin attikinci adm, tilaf Devletleri'ne yaranmak iin sava iindekiyolsuzluklar ve hakszlklar ortaya kararak sulular

cezalandrmak ve hakszla uram aznlk temsilcilerinearpalk olarak nazrlk ve ayanlk gibi devlet memuriyetlerivermekti. Gemi dnemi soruturmak iin oluturulankomisyonlar ve sulular cezalandracak harp divannda yeralan kiiler arasnda Ermeni ve Rum yelerin bulunmassiyasal bir tercihin sonucuydu. Hkmetin buuygulamalarna paralel olarak, Vahdettin de ngilizlerledostluu gelitirme abas iindeydi. Adamlar aracl ilence yksek komiserlie, ardndan 16 Aralk'ta ngilizGenel Karargah'na bavurarak, ngiltere'nin Trkiye'deynetime el koymas iin yalvarm, son olarak da bizzatkendisi uzun yllar Trkiye'de oturmu bir ngilizcentilmene, "...her zaman ngilizci olmu olduunu, bunu

zor koullarn basks altnda sylemediini, bunun gerekolduunu, bu yzden 1908'den bu yana ttihat ve Terakkicasuslar ile evrildiini ve bu yzden ok ektiini

sylemiti. imdi btn umudunun ngilizlerde olduunu,


10/61

Cumartesi'den (11 Ocak) nce hkmetini deitirmekistediini, hkmette sivri bir kii olarak dnme olan vettihat ve Terakki'ye eilimli olan Dahiliye Nazr M. Ariftenszettiini, Trkiye'nin o sradaki aclarndan sorumlubildii ttihat ve Terakki'ye kar elinden gelen abayesirgemeyeceini ve ngilizlerin krmlar yapanlar dahil,ngiliz tutsaklanna kt muamele edenlerin decezalandrlmalarn istediini bildiini ve ngilizlerinistedii her bir kiinin tutuklanp cezalandrlmasn

salamaya hazr olduunu bildirmi...", harekete getiindetepki grecek olursa mttefiklerin desteine gvenipgvenemeyeceini sormutu.47 Yukarda sz edilen ngilizcentilmenle konutuktan bir gn sonra, yani 12 Ocak'taTevfik Paa Hkmeti'nin istifa edii ve yeni hkmetikurma grevinin yine Tevfik Paa'ya verilii, bu istifannnazrlar deitirmeye ynelik Vahdettin-Tevfik Paaibirliinden baka birey olmadn gstermektedir.

13 Ocak'ta kurulan ikinci Tevfik Paa Hkmeti, ttihat veTerakki'nin kart Hrriyet ve tilaf Partisi ile Vahdettin'eyakn isimlerden oluuyordu. zellikle bir nceki hkmetteEvkaf Nazr ve saraya son derece bal olan zzet Bey'in 48

vekaleten Dahiliye Nazrl'na getirilii, Vahdettin'le sk biribirliine gidileceinin ve dolaysyla ttihat ve TerakkiPartisi'nin ileri gelenlerinin tutuklanacann iaretiydi.Calthorpe 18 Ocak'ta, Sadrazam ve Hariciye Nazr'na, ngiliztutsaklara kt muamele edenlerle Ermeni krmndansorumlu olanlarn cezalandrlmasn sylediinde nazrlarharekete hazr olduklar yantn vermilerdi. gn sonraVahdettin adna ngiliz Yksek Komiserlii'nden Hohler ile

gren Damat Ferit Paa, Padiah'n "...cezalandrma iineniyetli olduunu ve o sradaki nazrlardan daha

gayretlilerinden bir kabine dndn yalnz sz konususulularn lkenin en byk ve en gl rgtne mensupolduklarn, bunlara kar iddetle harekete geildiitakdirde kendisine ve kendisi gibi yani ngiltere'yle dostluuve ona bamll dnenler aleyhine bir tepkidenekindiini, bu bakmdan, byle bir durumda ngilizlerintutumunu renmek istediini bildirmiti. "49

Hrriyet ve tilaf Partisi'ni destekleyen gazetelerde kanmakalelerde tutuklanmas gereken ittihatlarn isimlerininyazld bir srada, tehcir olayndan dolay tutuklanm olan

eski Diyarbakr Valisi Dr. Reit'in 25 Ocak'ta hapistenkamas zerine, Vahdettin, ngilizlerden beklediigvenceyi almadan harekete geti. 30 Ocak 1919'da yaklakotuz kii tutuklanarak Bekiraa Bl'ne gnderildi. Bunuttihat ve Terakki'nin mallarna el koymak, MdafaayMilliye ve Donanma Cemiyetlerini Harbiye ve Bahriye

Nezaretlerine balamak, aznlklarn devlet memuriyetlerinetayin edilmesini hzlandrmak ve sansrn daha dasklatrlmas uygulamalar izlemiti.

ttihat ve Terakki'nin etkisiz hale geldii bu gnlerde,Vahdettin'in kendilerini oyalamaktan baka bir eyyapmadn iyice anlayan Mustafa Kemal Paa vearkadalar, ulusu program izleyecek bir hkmetinibana gelmesi iin, zorla iktidara gelmenin yollarnaramaya balamlard. Mustafa Kemal anlarnda vardklarkarar yle aklyor; "Bir gn Fethi bey ve drt mterekarkadala 51 birlikte bir hayli mnakaadan sonra, ihtilalci


11/61

bir komite kurmaa karar verdik ve ihtilalci tedbirlerdnmee baladk, Padiah deitirmek, kabineyidrmek, yeni bir hkmet tekil ederek daha azimlihareketlerde bulunmak gibi"52. Mevlanzade Rfat'a gre budnemde, akta kalm baz ttihat ve Terakki'ye balsubaylar Ay-Yldz 53 isminde bir cemiyet kurmular,

bakanlna da Mustafa Kemal Paa'y getirmilerdi.Osmanl Devleti'nin paralanmasn nlemek ve igallerekar koymak iin kurulan bu cemiyeti ve Mustafa Kemal'incemiyetin bakan olduunu bilmekte olan Vahdettin,

bundan memnun olmakta ve Cemiyet'in Vilayet-i arkiyyeMdafaa-y Hukuk Cemiyeti ile ibirlii yapmasnistemekteydi.54 Vahdettin'in ubat ay banda bu treylemler iin ngilizlerden gizlice gvence al, bazhazrlklar yapldndan haberdar olduunugstermektedir.55 Geri Mustafa Kemal ve arkadalartarafndan bilinmiyordu ama, tilaf Devletleri askerlerinin

cirit att

stanbul'da byle ihtilalci bir giriim baar

s

zolduu takdirde, tilaf Devletleri'nin hkmete tamamen elkoymas olasl yksekti. Nitekim Cavit Bey'iniittiklerinden, tutuklamalarn yaplmasndan bir gn evvelHarbiye Nazr mer Yaver Paa'nn ngiliz AlbayMurphy'yi ararak ihtilal hazrl olduunu ve O'naihtiyac olacandan stanbul'dan ayrlmamasn istediini

biliyoruz.56 Bu grmeden ksa bir sre sonra, 7 ubat1919'da stanbul'a gelen General Allenby'nin 6. OrduKomutanlna Ali hsan Paa'nn yerine Mustafa Kemal'inatanmasn isteyii ok anlamldr. Ayn gnlerde baztakiplere urad hissi iinde olan Mustafa Kemal'in,

merkezi Nusaybin'de olan bu ordunun bana gemesinin safd ve srgn edilmekten baka bir ey olmadnkavrayarak grevi reddetmesi zerine, araba ve yaverialnm, denei de kesilmiti.57

Komiteyi kuranlarn ortak bir tavr belirlememesiyznden ihtilal yapma dncesi geree dnememi , birmddet sonra yeni hkmet de tilaf Devletleri'ne boyunemek zorunda kalacandan lkenin durumunda olumlugelimeler olmayaca sonucuna varmlard .

Ulusu kadronun ihtilal hazrlklar iinde olduu bugnlerde, kinci Tevfik Paa Hkmeti zor gnleryaamaktayd. Vahdettin'in ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin

kuruluundan bir hafta sonra, Damat Ferit Paa'y ngilizYksek Komiserlii'ne gndererek O'nun azndan, Ermenikrmndan sorumlu olanlarn -ttihat ve Terakkikastedilmektedir-cezaland rlmas iin "daha gayretli"nazrlardan oluan bir hkmet kurulmas dncesindeolduunu belirtmesi, ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin O'nutatmin etmediini ve deitirmek dncesinde olduunugstermektedir.60 Ermeni krm sulamalar ve konuyla ilgiligelimelerin muhatab doal olarak Dahiliye ve Adliye

Nezaretleriydi. Vahdettin yukarda szn ettiimiz ngilizcentilmeni ile yapt grmede, birinci Tevfik PaaHkmeti'nin Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey'i, ttihat veTerakki'ye eilimli, sivri ve dnme olarak tanmlayarakmemnuniyetsizliini dile getirmiti. Tevfik Paa'nn kurduuikinci hkmette, Dahiliye Nazrl'na vekaleten Evkaf

Nazr zzet Bey gibi saraya sadk birinin getiriliiVahdettin'i memnun etmi ise de, Adliye Nazr Arif Hikmet


12/61

Paa - Tevfik Paa'nn izledii aznlklara arpalk vermesiyasetini desteklemeyerek istifa edecektir-dan holanmamolmaldr. te yandan hkmet olmak amacnda olan veyeniden almalarna balayan Hrriyet ve tilaf Partisiiinde btnleen muhalefet, bir yandan Tevfik PaaHkmeti'ni ttihat ve Terakki'ye kar yeterince iddetlidavranmad iin eletirirken, dier yandan Vahdettin'eyanamay da ihmal etmiyordu . 10 ubat'ta MihranEfendi'nin mstearla atanmas konusunda Meclis-iVkela'da kan bir tartma sonucunda, ura-y Devlet ReisiDamat erif, Adliye Nazr Damat Arif Hikmet ve Harbiye

Nazr mer Yaver Paa'lar istifa etmilerdi. Bunun zerineTevfik Paa, bo nazrlklara atama yapmak yerine kendisinimuaf tutarak btn nazrlar istifa ettirmi ve 24 ubat1919'da Hrriyet ve tilaf Partisi'ni de okayan,62 yeni birhkmet kurmutu. Bir oldu bitti halinde sunulan yenihkmet 63 Padiah memnun etmekten uzakt.64 25 ubat'ta,

yeni hkmetin kurulmas

ndan bir gn sonra itilafDevletleri'nin, tutuklanmasn istedikleri kimselerden oluanbir listeyi hkmete vermeleri zerine Tevfik Paa, 28 Ocak1919'da Vahdettin'e sunulan bir mazbata ve kararname ile,tilaf Devletleri'yle savaa neden olan ve sava srasndagelen bar nerilerini geriye evirerek sava uzatan ozamanki hkmet yelerinin, tehcir nedeniyle cinayetileyenlerin, yolsuzluk yapanlarn ve memuriyetlerini ktyekullananlarn, statleri ne olursa olsun harp divanlarncakovuturulmasn istemiti. Vahdettin bu mazbata vekararnameyi "Kanun-i Esasi ile bu derece oynamak caizdeildir"diyerek imzalamad,65 l Mart 1919 tarihli sadaretten

saraya gelen ikinci bir mazbatada da, yukarda belirtilengrlerde srar ediliyordu. Vahdettin bu mazbataya yantolarak sadarete gnderdii 3 Mart tarihli bir tezkereyle,ilerin uzun zamandr srncemede brakldn, sulularncezalandrlamadm, bu nedenle yabanclarn,mdahalelerde bulunduklarn, adaleti salamak iin zelkanunlar gerekmediini belirterek, kendisinin hkmetin asligrevlerine katlmasnn Kanun-i Esasi'ye aykr olduunu

bildirmiti.66 Gerekte bu tezkere, hkmetin istifasnistemekten baka birey deildi.67 ttihat ve Terakki'ye karyeterince sert ve kararl olmadn dnd TevfikPaa'nn yeni kurduu hkmette Fransa'ya eilimli baz

nazrlarn bulunuu,68 Hrriyet ve tilaf yelerinin iktidaragelme konusunda Vahdettin katnda yaptklar telkin ve

bask, yeni hkmetin sonunu hazrlamtr.Vahdettin ile ibirlii yapan Damat Ferit Paa'nn 4

Mart'ta kurduu yeni hkmetin 69 tilaf Devletleri'neyaranmak iin yapt ilk i, 10 Mart'ta gerekletirdii genitutuklamalard. Tutuklananlar arasnda eski nazrlar,milletvekilleri, subaylar, ttihat ve Terakki Partisi yeleriolduu gibi, ulusu kadronun nemli kiilerinden Fethi Beyde bulunmaktayd.

te bu srada ilgin bir gelime oldu. Bayar'n MustafaKemal'den dinlediine gre,70 Fethi Bey'in tutuklanmasndan

bir ka gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn Beyolu'ndamisafir olarak kalm olduu evin hanm Selma Fansa'yVahdettin'in yeenlerinden Munibe Sultan ziyaret etmi,Padiahn kz Sabiha Sultan' Mustafa Kemal Paa ileevlendirmek istediini sylemiti. Olay renen Mustafa


13/61

Kemal Paa, Sabiha Sultan'n kald eve gelmesini istemive bu isteini Munibe Sultan'n yannda da tekrar etmiti.Ancak bu davete icabet etmeyen Sabiha Sultan bir sre sonrasevdii Abdlmecit Efendi'nin olu ehzade mer FarukEfendi'yle evlenmiti.

evket Sreyya Aydemir'in, Mustafa Kemal Paa'nngerek kendi evindeki konukluu srasnda, gerekse ili'dekalm olduu evdeki hayat hakknda Selma Fansa ileyapt konumalarda, bayan Fansa, bu evlenmeyi isteyeninPadiah olduunu syleyerek 71 Mustafa Kemal'in Bayar'averdii bilgiyi dorulamaktadr.72

Tanklarn ifadesiyle de sabit olduu zere bu evliliiisteyen Mustafa Kemal Paa deil, Vahdettin'in kendisiydi.73

Bizce Mustafa Kemal Paa'nn kendisini devirmeyiamalayan almalarndan haberdar olduunu sandmzVahdettin'in bu giriimi, Paa'nn yakn arkada olan FethiBey'in tutuklanmasnn O'nda dourduu tepkiyi hafifletmek

ve O'nu hkmet iinde tedenberi istedii mevkiyegetirecei imajn yaratarak, oyalamay amalamasndanbaka birey deildi.

ktidara gelme konusundaki tm giriimleri Vahdettin veibirliki hkmetlerince boa karlan Mustafa Kemal Paave arkadalar iin Anadolu'ya geerek saray, hkmet vetilaf Devletleri'nin ulaamayaca bir yerde ulusu programuygulamaya koymaktan baka bir yol kalmamt. GerekteAnadolu'da yaplacak ulusal direnmenin temelleri, 20 Aralk1918'de yaplan Mustafa Kemal Paa-Ali Fuat Paagrmesinde atlm, direnmeye zemin hazrlayacak olanalt maddelik bir program kabul olunmutu.74 Bu program

uygulayabilmek iin hkmeti devirmek veya ulusal direnietaraftar bir Harbiye ve Dahiliye Nazrn ibana getirmekgibi iki nemli sorunun halledilmesi gerektii dncesindeolan iki paa,75 ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin "enerjik bir

siyaset" izlemeyeceini tahmin ettiklerinden memnunkalmamlar ve ulusularn katld bir toplantda, lkeniniinde bulunduu kt durumu Padiaha anlatacak ve tilafDevletleri'nin atekesi bozan isteklerine gs gerebilecekkimselerin hkmete girmesini rica edecek bir kiiyi,Padiahla yz yze grtrme karar almlard. MustafaKemal Paa bu greve Ali Fuat Paa'y uygun bulmu vehemen harekete gemilerdi. Bayaver Naci Bey'in aracl

ile bir Cuma Selamlndan sonra huzura kabul olunan AliFuat Paa, baka paalarn da huzurda bulunmas nedeniyledndklerini sylemekten kanmt. Ulusular,istedikleri gibi bir hkmetin kurulamayacan grmlerdi.Ali Fuat Paa bu gerei yle ifade etmektedir: "... Harbiyeve Dahiliye Nezaretlerine Sadrazam ve Padiah'n mutlakitimadna mazhar olan ahsiyetler tayin ediliyordu veedilecekti. Bunlar ekseriyetle yal bal paalardan

seiliyorlard. Bu vaziyet karsnda stanbul'da mhim ilerbaarmaa imkan yoktu. Hadiseler bunu aka

gsteriyordu, tilaf Devletleri'nin stanbul'daki mmessilleriile Hrriyet ve tilaf Frkas Erkan her gn biraz dahaduruma hakim oluyorlard. Yeni yeni kararlar almaa vebunu sratle tatbik sahasna koymaa mecburduk. Milli

Mukavemeti stanbul'dan deil Anadolu'dan idare etmeninzarureti aikard. Faaliyetlerimizi bunun etrafnda toplamalidik."76.


14/61

Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn ili'deki evinde yaplantoplantlarda sivil ve asker birok kiiyle grlerek,Anadolu'ya geecek kadronun belirlenmeye alldgrlmektedir. Mustafa Kemal anlarnda bu grmelerhakknda u bilgiyi vermektedir: "...ilerinden(grlenlerin) bir ksmnda saf bir vatanseverlik hissinincokunluundan baka ne fikir ne de tedbir kabiliyeti vard.

Bir ksmnn hala hasis politikaclk menfaatlerinden bakadndkleri yoktu..." 77 te ayn gnlerde, "iimde okdikkatle gizlediim bu srr vakti gelmedike kimseye

sylemedim 78 dedii "mnasip bir zaman ve frsattastanbul'dan kaybolmak, basit bir tertiple Anadolu iinegirmek, bir mddet isimsiz altktan sonra btn TrkMilletine felaketi Thaber vermek" kararna varmt.

78ktidara gelmek iin son are olarak bavurduklar ihtilaldncesinin gereklememesinin alnmasnda hzlandrc

bir rol oynad n sandmz bu karardan, Mustafa Kemal'in

resmi bir grevi olmasa bile Anadolu'ya gemeyi dndsonucu kmaktadr. Nitekim, Albay smet Bey'le ili'dekievinde yapm olduu bir grmede "...hibir sfat ve

salahiyet sahibi olmakszn Anadolu'ya gemek ve oradamilleti uyandrarak kurtulma areleri aramak iin en msaitmntka ve beni o mntkaya gtrecek en kolay yolhangisidir?"79demesi bu sonucu dorular niteliktedir.

ubat aynn ikinci yarsnda ulusularn Anadolu'yagemek zere hazrlklarna hz verdikleri grlmektedir.Mustafa Kemal Paa Anadolu'ya geecek ulusukomutanlarla grerek izlemeleri gereken yolugsteriyordu. Yakaland stma hastaln tedavi ettirmek

amacyla izinli olarakstanbul'da bulunan ve merkezi KonyaErelisi'nde olan 20. Kolordu Komutanl grevine gitmekzere hazrlanan Ali Fuat Paa ile yapm olduu birgrmede, O'na kolordusunun banda bulunmasn,etrafna emniyet vermesini ve halk ile yakndan temasetmesini tlerken,80 Rauf Bey'in de bulunduu songrmelerinde kendisini bir grev ile tayin ettiremezse,81Anadolu'da en gvendii bir komutana katlacan ve ieoradan balayacan sylyordu.82 Ayn toplantda, OsmanlDonanmasnn tutsak olmasndan tr resmi bir grevleAnadolu'ya gemesi mmkn olmayan Bahriye Albay RaufBey, emekli olmaya karar vermi ve 27 ubat'ta istifa

etmiti. Mustafa Kemal 11 Nisan'da, merkezi Erzurum'dabulunan 15. Kolordu Komutanlna atanan KazmKarabekir Paa'y da kabul etmi, O'nun lkenin iinde

bulunduu kt durum hakknda anlattklarn "vaziyet sizehak verdiriyor"diyerek onaylam, yapmay dndklerinindoruluunu kabul etmiti ama "iyi olaym gelmeyealrm"eklinde yuvarlak bir ifade kullanmt.83

Mondros Atekesi'nin imzalanndan sonra geldiistanbul'da, yaklak alt ay kalan Mustafa Kemal Paa'nn,Ksakrek'in "k devresinin sonunda hadiselerikollamaktan baka birey dnmemi ve yapmamtr"iddiasnn tersine, yukarda da anlatld zere ulusudnceyi iktidara getirmek iin yapt almalaryadsmak, gerekleri grmezlikten gelmektir. Ksakrek'indaha da ileri giderek "...gen kumandanlar stanbul'da,vatann halinden zgn ehrelerle de olsa, keyiflerine


15/61

baktklar srada o [padiah] yemek yerken boulmakta vesouk suyla ykanrken halanmaktadr" 84 eklinde topikbir deerlendirme yapmas, sonralar ulusal savankahramanlar olacak Ali Fuat, Kazm Karabekir Paalar veAlbay smet Bey'i vatanlarnn kurtuluuna ilgisiz veduyarsz kalm olmak thmeti altnda brakan, son derecehatal bir deerlendirmedir. Ad geen kiilerin anlar, buinsanlarn atekes dneminde vatanlarnn kurtuluunu,salamak iin stanbul'da nasl rpndklarn gsterenrneklerle doludur.

ddia 2. Mustafa Kemal Paa'y Kurtulu Sava'nbalatmak amacyla Vahdettin'in Anadolu'ya

gnderdii85

Eer bu iddia doru ise. Vahdettin Anadolu'da ulusal bir

hareketi rgtlemeyi en azndan tilaf Devletleri'nin MondrosAtekesi'nin hkmlerini inemesi ile birlikte dnmeye

balam olmaldr. Nitekim byle olmas gerektiininfarknda olan Ksakrek, Kazm Karabekir Paa'nnanlarndan "6 Kanunuevvel 334'de (6 Aralk 1918) selamlkmerasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah dahi

sulhun temini grlmeden evvel ordusununzayflatlmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i bandanayrlmamas, aksi halde bir Endls vaziyetinin pek uzakolmadn anlatarak benim ark'a ve stanbul'da toplanan

gen kumandanlarn da Anadolu'ya ordular bana iadelerihalinde Trkln ldrlemeyeceini syledi. Bu mlakatbenim ve dier gen kumandanlarn i bana gememizitemin eden amillerden birisi olmutur" 86 eklindekianlatmn aktarmaktadr. Sz konusu alnt dikkatleincelendiinde Vahdettin'in ulusal hareketi daha 1918Kasm'nda dnd akla gelmekle beraber, KarabekirPaa'nn anlarnda bu satrlarn "6 Kanunuevvel 334'de

selamlk merasiminde usulen huzura kabul olundum.Padiah'a dahi (sulhun tamami-i temini grlmeden evvelordusunu zayflatmamas ve bilhassa gen kumandanlarn ibandan ayrmamas, aksi halde ikinci Endls vaziyetinin

pek uzak olmadn) anlatarak (benim ark'a ve stanbul'da

bulunan gen kumandanlarn da Anadolu'ya, ordular banaiadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini) syledim.Cevaben: (Sizin gibi gen, mert ve ayan-itimat kumandanamalik olmakla ben ve milletim iftihar eder) dedi. te bumlakattr ki benim ve dier gen kumandanlarn i bana

gemesini temin eden amillerden birisi oldu" eklinde veyukardaki aktarmadan tamamen farkl olduu gzearpmaktadr.87 Dikkatle incelendiinde Ksakrek'in yaptaktarmada Vahdettin'e sylettii szlerin, gerekte, KazmKarabekir Paa tarafndan sylendii ortaya kmaktadr.Dizgi, bask hatas vb. gerekelerle aklanmas glneklinde hatann, gerein saptrlmasndan baka bir amac

olmad dncesindeyiz.88Burada Mustafa Kemal Paa'nn ulusu kadroyu iktidara

getirmek iin yapt almalar, ald tepki ile birliktekronolojik olarak sralamak yararl olacaktr.


16/61

1- Atekesin imzalanmasndan yaklak on be gn nceSuriye'den ektii bir telgrafla, zzet Paa

bakanlnda ulusulardan oluan bir hkmetinkurulmas nerisi.

Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile Mustafa Kemal'in,Suriye'deki Yldrm Ordular Grup Komutanl'natayin edilerek, ulusu dncelerinin devleti tilafDevletleri ile yeni atmalara srkleyebileceikaygsyla stanbul'dan uzak tutuluu.

2- stanbul'a geldiinde istifa etmi durumda olan zzetPaa'y yeniden sadarete getirmek amacyla, kurulmu

bulunan Tevfik Paa Hkmeti'nin meclistengvenoyu almamas iin almak.

Meclisteki milletvekillerinin Mustafa Kemal Paa'yaverdikleri sz tutmayarak Tevfik Paa Hkmeti'ne

gvenoyu vermeleri.

3- 15, 29 Kasm ve 20 Aralk 1918'de Vahdettin'iaydnlatmak ve uyarmak iin O'nunla kez grmesi

Ulusularla ibirlii yapmasnn ngilizlere karyrtt teslimiyeti politikas ile elieceinidnen Vahdettin'in, Mustafa Kemal'in siyasalnerilerini dikkate almay.

4- kinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kurulduu gnlerdeAli Fuat Paa aracl ile Vahdettin'i bir kez dahauyarma istemi.

Vahdettin'le gren Ali Fuat Paa'nn huzurda bakapaalarn da bulunmas nedeniyle kararlatrdklarkonular sakncal olur kaygsyla amay.

5- Kurduklar bir ihtilalci komite ile "Padiahdeitirmek, hkmeti drmek, yeni bir hkmettekil etmek" giriimi.

Vahdettin-Damat Ferit ibirlii sonucunda ulusu

kadro yelerinden Fethi Bey'in tutuklanmas

Anadolu'ya geme karar

Atatrk anlarnda da belirttii zere, Anadolu'ya gemekararn ancak vakti geldiinde aka ifade etmitir. GeriAli Fuat Paa ile. yapt grmelerde, Anadolu'da ulusal birdirenmenin, rgtlenebilmesi iin program belirlenmi,Anadolu'ya geecek kadroyu oluturmak amacyla birokkiiyle grm olmasna ramen, 1919 yl balarndaO'nun henz Anadolu'ya geme kararna vardnsanmyoruz. Ancak 1919 ubat' sonlarnda Anadolu'ya

gemek zere olan Ali Fuat Paa'ya "...kolorduna hakim ol.Etrafna emniyet ver. Hele halk ile yakndan temas et" deyiive 26 ubat'ta Rauf Orbay'n da katld bir yemekte, AliFuat Paa'nn kendisinin ve kolordusunun daima emrindeolduunu sylemesi zerine, Mustafa Kemal'in beraber


17/61

alacaklarn belirtmesi, karar aamasnda bulunduunugstermektedir. Her ne kadar Ali Fuat Paa anlarnda"...Mustafa Kemal Paa eer bir vazifeye kendini tayinettiremezse, Anadolu'da en itimat ettii bir kumandann

yanna gideceini ve ilk defa ie oradan balayacansylyordu. "90 diyorsa da, Rauf Orbay'n anlarnda szkonusu yemee deindikten sonra "Fakat o srada Mustafa

Kemal Paa'nn Anadolu'ya geme karar henz kafi ekildeverilmi deildi"91 demesi dncemizi desteklemektedir.

Anladmz kadaryla planladklar ihtilal giriiminingereklememesi, Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ibanagelmesi ve Fethi Bey'in tutuklanmasndan sonra MustafaKemal Paa artk stanbul'da hibir eyin yaplamayacangrm ve 1919 Mart'nn ortalarnda, teden beri dndAnadolu'ya geme kararn kesin olarak vermitir.92 MerkeziErzurum'da bulunan 15. Kolordu Komutanl'na tayin edilenKazm Karabekir Paa, 11 Nisan'da hasta olan Mustafa

Kemal Paa'y ziyaret ettiinde O'na, Dou'da bir Trkdevleti kurulabileceini syleyerek blgeye davet etmise deMustafa Kemal "iyi olaym gelmee alrm" eklindeyuvarlak bir yant vermi, vard karar ona amamt.93Bunda Kazm Karabekir'in tersine, yurdun btnnde ulusal

bir sava vermeyi dnyor olmas yannda, O'ndanholanmamasnn da pay olmaldr. Nitekim smet nnanlarnda "...Atatrk'n iktidarn syleyenler kadar,aleyhinde bulunanlar da var. Dman da ok. Mesela o

gnlerde [1919 Nisan' sonlarnda] Kazm KarabekirPaa'ya sormu olsalard, bu vazifeyi ona vermeyin derdi.Karabekir Paa teden beri Atatrk'ten korkard ve O'nu

sevmezdi. Ama bu his,tek tarafl deildi. Karlkl ikisi debirbirlerini sevmezlerdi. Kazm Karabekir Paa stanbul'daiken Atatrk ile birlikte olacam diye endie ederdi.

Erzurum'a giderken bana, korkuyorum sen de onunlaberaber olacaksn demitir. Korktuu da bana geldi"demektedir.94

Tespit edebildiimiz kadaryla, stanbul'da bulunulduusrece Mustafa Kemal Paa verdii bu karar ilk kez Albaysmet Bey'e aka sylemitir.95 Ayn gnlerde tilafDevletleri sadarete bavurarak, Samsun ve civarnda bulunanRum kylerine Trk etelerince saldrldn, hkmetingvenlii salamamas halinde, sz konusu blgeyi igal

edeceklerini bildirince,96 kayglanan Sadrazam Damat FeritPaa, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'e dnd areyisormu ve O'ndan "bu i burada Bab- ali'de yolunakonamaz, asayiin bozulduu blgeye, bu davann hakkndan

gelebilecek, dirayetli, tecrbeli bir ahsiyeti genisalahiyetlerle gndermek lazmdr. Mevcut kumandanlararasnda bu vasflara haiz olarak hatrma gelen de Mustafa

Kemal Paa'dr" yantn almt.97 Damat Ferit PaaHkmeti'nde nce Posta, Telgraf ve Telefon Nazr iken, 7

Nisan'da Dahiliye Nazrl'na atanan Mehmet Ali Bey,Hrriyet ve tilaf Partisi'nin tannm kiilerinden birisiydi.ttihat dman olan Mehmet Ali Bey, Ali Fuat Paa'nnaabeyi ile kzn evlendirdii srada, Ali Fuat Paa'nnaracl ile Mustafa Kemal Paa'y tanma olana bulmutu.Ali Fuat Paa ve babas -smail Fazl Paa- Mehmet AliBey'in gyaben "gen, zeki ve enerjik bir kumandan" olarak


18/61

tand Mustafa Kemal'in ittihat olmadna ilikin garantivermiler, Ali Fuat Paa Mustafa Kemal'i ilk frsattakendisiyle tantrmaya sz vermiti. Sz konusu evliliingereklemesinden birka gn sonra, smail Fazl Paa'nnverdii yemekte Mustafa Kemal ile tanan Mehmet Ali Bey,O'ndan etkilenmi ve "elinden gelen yardm yapacan"sylemiti'". Mehmet Ali Bey bu grmeden sonrakignlerde de bir iki defa Mustafa Kemal'in ili'deki evinegiderek kendisiyle konumu, ziyaretlerinden memnunkaldn sylemi olduu iindir ki, hkmetin Bahriye

Nazr ve Harbiye Nazr akir Paa'nn damad olan AvniPaa da O'nun evine gelerek, eitli konular kendisiylekonumutu."99 Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal Paa'y bugreve nerirken, O'nun ikayet konusu olan sorunlarnstesinden gelebilecek yetenekte ve ittihat hastalnayakalanmam biri olduuna inanm olmaldr.

Orbay anlarnda, Damat Ferit Paa'nn bir mddet

tereddt ettikten sonra Mustafa Kemal Paa'ySerkldoryan'da bir yemee davet ettiini, Mustafa Kemal'inilk defa o yemekte Damat Ferit Paa ile tantnsylemektedir.100 Cebesoy'un da anlarnda yapldnsyleyerek Orbay' dorulad bu yemee Cevat Paa dakatlmt. Yemekte lkenin gvenlii ve ngilizlerinikayetleri stnkr konuulmu, ama Samsun vecivarndaki olaylara deinilmemiti. Konumada "Mustafa

Kemal Paa vaziyeti ok gzel idare etmi, Sadrazamnsuallerini O'nu phelendirmeyecek ve bilakis itimat telkinedecekekilde cevaplandrmt. Mehmet Ali Bey ile Cevat

Paa da kendisini desteklemilerdi. Yemekten sonra Damat

Ferit Paa... sizin gibi mtemayiz, gen ve kymetlikumandanlara ok ihtiyacmz olacak" diyerekmemnuniyetini ifade etmiti.101 Hrriyet ve tilaf yelerininve hkmette bulunan baz nazrlarn, ttihat ve Terakkiliderleri ile teden beri aras iyi olmayan Mustafa KemalPaa hakknda olumlu referanslar vermi olmalarna ramen,Damat Ferit Paa'nn, sadakatinden emin olmakla beraber,O'na kar eksiksiz bir gven duyduunu sanmyoruz.

Nitekim bu gnlerde, Harbiye Nazr'nn Erkan- Harbiye-yiUmumiye Reisi Fevzi Paa'ya, Mustafa Kemal ile AhmetRza Bey'in hkmeti ele geirerek kendisini sadarettenuzaklatrmaya altklarn haber alan Damat Ferit

Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmakistediini sylemesi dncemizi desteklemektedir.102 DamatFerit Paa O'nu Anadolu'ya gndermekle bir yandan ngilizdostlarnn ikayet buyurduklar sorunlar zerek kendisi vehkmeti iin onur pay karmay, br yandan kalmasndasaknca grd Mustafa Kemal'i, stanbul'danuzaklatrmay dnm olmaldr. Mustafa Kemal'inanlarnda bu varsaym dorulayan satrlar vardr. MustafaKemal Vahdettin Hkmetlerinde kendisi iin iki zt fikirolduunu syledikten sonra "...biri beni lehlerinekazanmaa alanlar dieri hibir surette itimat edilmemeklazm olduunu iddia edenler! Aylarca mnakaalardan

sonra hangi fikir hak kazanm bilir misiniz! MustafaKemal'e emniyet edilmez! Mustafa Kemal stanbul'dabirtakm menfi telkinler, belki hazrlklar yapyor, bu adamstanbul'dan uzaklatrmak lazmdr. Mustafa Kemal'i


19/61

Anadolu dalarna atmal ve orada rtmeli! Nihayet bukarar zerine mutabk kalmlar. Bunu iiten arkadalarmbeni tebrik ettiler"demektedir.

Damat Ferit Paa ittihat olmayndan tr MustafaKemal Paa'nn ngilizlerin gvenini sarsmayacak bir kiiolduunun farknda olmaldr. Ancak yine de 28 Nisan'dastanbul'daki ngiliz Elilii Baevirmeni Ryan ile grenSadrazam, O'na Mustafa Kemal ile yemek yediini, sadakatikonusunda kendisinden tatminkar teminat aldn, O'nu birsubay ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, Ryan'aemniyet vermekten geri kalmamt. Nitekim Ryananlarnda, Damat Ferit'in syledikleri konusunda samimiolduuna inandn yazmaktadr.104 Damat Ferit Paangilizlerin onayn aldktan sonradr ki, Harbiye Nazrakir Paa, Mustafa Kemal'i nezarete davet ederek, Samsunve civarnda Trklerin Rum kylerine saldrdn anlatan

bir dosyay eline tututurmu "...Ben Sadrazam ile (Damat

Ferit Paa) grtm. Sizi mnasip grdk. Oraya gidesinizve meselenin mahiyetini anlayasnz" deyince MustafaKemal "Paa "Memnuniyetle giderim... yalnz msaadebuyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm! Sizizmeyeyim, arzu ederseniz Erkan- Harbiye Reisinizle"

grerek bunu tespit edelim"105demiti.Bu grmeden sonra Harbiye Nezareti Mustafa Kemal

Paa'y Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayin etmi vePadiahtan irade alnmasn sadaret makamna yazmt.Harbiye Nezareti, Sadrazam ve ngilizlerden Samsun'a gidivizesi alan Mustafa Kemal'in nnde artk sadece Vahdettinengeli kalmt.

Burada ncelikle belirtilmesi gereken konu; bu grevinMustafa Kemal'i Anadolu'ya geirmek zere planlanm birgrev olmaddr. Nitekim, Mustafa Kemal grevi kabuletmemi olsayd bile mutlaka o blgeye bir subaygnderilecekti. te yandan, O'nun Anadolu'ya gemek iinhkmete hibir bavuruda bulunmad da tartlmaz birgerektir. nerinin, Harbiye Nazr akir Paa kanalyladorudan doruya hkmetten geldii bilinmektedir.Grdmz kadaryla, hkmete tayin edilmi olarakAnadolu'ya gemenin lkenin eitli blgelerinden dank

bir biimde seslerini duyurmaya balayan ulusal hareketibtnletirmek asndan neminin bilincinde olan Mustafa

Kemal Paa, neriyi siyasal almalar iin iyi bir frsatolarak deerlendirerek hemen kabul etmitir .

Vahdettin'in bu tayini onaylamas iin birok neden vard.Samsun blgesindeki asayisizlii gidererek, Paris'tealmalarn srdren Bar Konferansnn olumsuzizlenimler edinmesini nlemek iin blgeye etkin birkomutann tayin edilmesi zorunluluktu. Vahdettin, askerlikgemii son derece baarl olan Mustafa Kemal'in bugrevin stesinden geleceini phesiz iyi biliyordu. teyandan ttihat ve Terakki Partisi ile bilinen anlamazlklar,Damat Ferit'in ve ngilizlerin onayndan gemi olmas daVahdettin'i rahatlatm olmaldr. Bu mantksal nedenleryannda, Vahdettin'in baz psikolojik yaklamlar da olabilir.Mustafa Kemal'in Enver Paa ile olan anlamazl, Almanyagezisinde O'nu yakndan tanmas Vahdettin'i Mustafa KemalPaa'ya yaklatryor hissi veriyorsa da, Vahdettin'in O'nakar besledii sarslmaz bir gven sonucu bu tayini


20/61

onaylad dncesine katlmyoruz.108 Nitekim MustafaKemal'in atekesten nce Suriye'de sonra ise stanbul'dayapt almalar iyi bilen Vahdettin'in, O'nun bugiriimlerini boa kartmak iin baml hkmetleriyleibirlii yapmas ve nerileriyle hi ilgilenmemesi de bugerei ortaya koymaktadr.

Burada "sadakat" ve "gven" szckleri arasndaki farkadikkat ekmek yararl olacaktr. Trke szlk, sadakati"(birine) iten ballk", gveni ise "bir eyden beklenennitelie inanp ona gre davranma" eklindetanmlamaktadr 109 . lk bakta i ie gemi ve anlamolarak birbirlerini btnler gibi grnen bu szcklerin basit

bir beyin cimnastii yapldnda gerekte byle olmadgrlecektir. nk sadk grnen her zaman gvenilirolmayaca gibi, bunun tam tersi de dorudur. BizceVahdettin gvenmese de, kendisine sadk olduunudnd Mustafa Kemal'in bu niteliinin grev iin yeterli

olduu yan

lg

s

na dmtr. Damat Ferit'ten sonraVahdettin'in de O'nun sadakatine inanmasnda MustafaKemal Paa'nn stanbul'da bulunduu son aylarda "...fikirhazrlklarnda tevazuyla almak, kendini silmek,karsndakine samimi bir kanaat ilham etmek lazmdr"110

eklinde aklad aklc bir politika uygulamasnn dabyk etkisi olmutur.

30 Nisan'da Vahdettin'in bu tayini onaylayan iradesiyaymlandnda, Harbiye Nezareti, Muamelat- ZatiyyeRiyaseti tayin edildiini Mustafa Kemal Paa'ya

bildirmiti.111 radenin Takvim-i Vakayi'de yaymlad 5Mays gn Mustafa Kemal Paa tarafndan alnd

Harbiye Nezaretinin bir yazsndan anlalmaktadr.112Bundan sonra Mustafa Kemal'in stanbul'da yapt,

mfettilik yetkilerine son ekli vermek iin resmimakamlarla grmeler yapmak ve veda ziyaretlerinde

bulunmaktan ibarettir. Burada konumuzla ilgili olmasasndan zellikle zerinde duracamz olay, 15 Mays1919'da yaplan stanbul'daki son Vahdettin-Mustafa KemalPaa grmesidir.113 Mustafa Kemal'in anlarndaayrntlaryla anlatlan bu grmenin en dikkat ekici yn,Vahdettin'in "Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmetettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir, (elini deminbahsettiim kitabn zerine bast ve ilave etti) tarihe

gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm.Dikkatle ve skunla dinliyordum. Bunlar unutun dedi, aslimdi yapacanz hizmet hepsinden mhim olabilir. Paadevleti kurtarabilirsin"114 demesidir. Mustafa KemalVahdettin'in bu szlerini "...hibir kuvvetimiz yoktur. Tekmesnedimiz stanbul'a hakim olanlarn siyasetine uymaktr.

Benim memuriyetim onlarn ikayet ettikleri meselelerihalletmektir. Eer onlar memnun edersem, memleketi vehalk bu siyasetin doruluuna inandrabilirsem ve bu

siyasete kar gelen Trkleri tedib edersem Vahdettin'inarzularn yerine getirmi olacaktm"115 diye

yorumlamaktad

r. K

sakrek'e gre ise, Vahdettin'in buszleri sylemesi, ulusal hareketi O'nun rgtlediinigstermektedir, ngiliz yanls ve Anadolu hareketine kargrnts tilaf Devletleri'ni yanltmay amalayan siyasi birtaktiin gereidir.116 Ksakrek bu yorumu hibir kaynak ve


21/61

belgede yer almayan, tamamen kendi hayalinin rn olan,son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesi iin yazd,

bir senaryo ile salamlatrmak istemektedir''117Bu senaryo, Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'ya eliyle

kahve ve sigara ikram etme bykln! gstermesi ilebaladktan sonra yle devam etmektedir:

"- Byle yakn oturuumuz ve fsldarcasna konumamzen mnasip eklidir. u sarayn duvar tulalar arasndabizi kimbilir ka kulak dinlemektedir?

Bu sluptan fevkalade hislenen ve tesir altna girenMustafa Kemal Paa nihayet Milli ahlan Hareketinindm noktas olan ve tarihe intikal edecei gn vatanapnda bir hadise tekil edecei muhakkak bulunan uhitap karsnda kalyor:

- Paa! Trkiye'yi kurtarmak iin stanbul'dan herhangibir hareket beklemee imkan yoktur. stanbul vatan n kalbiolarak dmann penesi iindedir. Onu ve onunla beraber

topyekn vatan vcuddan, vcudun kalbi evreleyici temelazasndan baka hibir ey kurtaramaz! O da,imparatorluun elde kalan mazlum ve ileke ana vatandr!

yani Anadolu!.. Anadolu'ya gemek ve orada milli birkyama zemin amak lazmdr!'

- Sizi Anadolu'ya ite bu milli kyam zeminini amanziin gnderiyorum! Dman kuvvetlerine, hususiylengilizlere ve hkmete kar gidi sebebiniz ayrdr. galkuvvetleri sizin Samsun'da asayii iade edeceiniz veark'taki ordu mukavemetini kaldracanz kanaatini

besleyeceklerdir. Gerek sebebi ise yalnz siz ve benbileceiz. Milli mukavemet ruhu Anadolu'nun her yerindehissedilir ekilde para para kendisini gstermeebalamtr..."118.

Bu cmlelerin Vahdettin'e deil de Ksakrek'e aitolduu, ama bunlar Vahdettin'in sylemi olmasn okarzu ettii anlalmaktadr.

Bizce Mustafa Kemal'in yorumu salkldr. Zrcher'in debelirttii zere''119 Vahdettin bu szlerle Mustafa Kemal'inresmi grevi olan asayiin salanmas ve orduyu terhisetmenin nemini vurgulamaktan te birey dememitir.

ddia 3. Vahdettin'in ulusal hareketi kolaycargtleyebilmesi iin Mustafa Kemal Paa'yaok geni yetkiler ieren bir hatt- hmayunve byk paralar verdii 120

Harbiye Nazr akir Paa'nn, Mustafa Kemal Paa'ynezarete arp Samsun'daki olaylarla ilgili dosyay elinetututurmas zerine Mustafa Kemal Paa'nn "Memnuniyetle

giderim., yalnz msaade buyurursanz, memuriyetime bir

ekil vermek lazm. Sizi zmeyeyim, arzu edersiniz Erkan-Harbiye Reisinizle grerek bunu tespit edelim" dediiniyazmtk. Gerekte Mustafa Kemal Paa bu memuriyetinunvannn ne olaca ile ilgilenmiyordu.121 Ancak akirPaa'nn O'nun bu nerisini kabul etmesi, memuriyetinin


22/61

yetkilerini belirlemede kendisine serbeste hareket olanantanmas asndan ok nemliydi.

O'nun nc Ordu Mfettilii unvan altnda,kullanaca yetkileri ieren talimatnameyi, Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci Bakan Diyarbakrl Kazm Paa ile

birlikte hazrlad bilinmektedir.122 6 Mays tarihindeHarbiye Nezaretince kendisine verilen bu talimatnameninmetnini aynen veriyoruz:

"Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine ait vezaif (Zatalinizin Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine tayinihususunda rade-yi Seniyye-yi Cenab- Padiahi erefsudur

buyrulmutur. Ancak ibu mfettilikteki vezaif'i alileri)yalnz askeri olmayp, mfettiliin ihtiva ettii mntkadahilinde ayn zamanda da mlkidir.

1 - bu mterek vezaifunlardr:a)Mntkada asayi-i dahilinin iade ve istikrar ve bu

asayisizliin esbab- hudusunun tespiti

b)Mntkada tede beride mteferrik bir haldemevcudiyetinden bahsedilen esliha ve cephanenin biran evveltoplattrlarak mnasip depolara iddihar ve muhafaza altnaalnmas.

c)Muhtelif mahallerde birtakm uralar mevcut olduuve bunlarn asker toplamakta bulunduu ve gayr-i resmi birsurette ordunun bunlar himaye eyledii iddia olunuyor.Byle uralar mevcut olupta asker topluyor, silah tevzi ediyorve ordu ile de mnasebette bulunuyorlarsa Kat'iyyen men'i ile

bu kabil mteekkil uralarn da lav.2, Bunun iin:

a) ki frkal olan nc ve drt frkal olan On beinci

Kolordular mfettilik emrine verilmitir. bu Kolordularharekat ve asayi hususatnda dorudan doruya mfettilikleve muamelat- cariyye yani muamelat- zatiyye kuvve-yiumumiye ve saire gibi hususatta kema-fis-sabk Harbiye

Nezaretiyle muhabere edeceklerdir. Frka ve yahut mntkakumandanl veya bir vazife-yi hususiyeye tayin edilecekzabtann tayin ve tebdilleri mfettiliin muvafakati vetalebiyle olacaktr. Maa-haza sair hususata lzum vemenfaat grerek mfettiliin verdii talimat kolordukumandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahval-ishhiyye pek mhimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatnahaliye de temili lazmdr.

b) Mfettilik mntkas Trabzon, Erzurum, Sivas, Vanvilayetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtivaeylediinden mfettiliin yukarda tadad edilen vezaifitedvir iin verecei bil-cmle talimat ibu vilayetlerlemutasarrflar dorudan doruya ifa edeceklerdir.

3. Mfettilik hududuna mcavir vilayat ve elviye-yimstakille (Diyarbekir, Bitlis, Mamuret-l-aziz, Ankara,Kastamoni vilayetleri) ile kolordu kumandanlklar damfettiliin ifa-y vazife srasnda re'senvaki olacakmracaatlarn nazar- dikkate alacaklardr.

4. Mfettiliin hususat- askeriyyeye ait mercii HarbiyeNezareti olmakla beraber hususat- saire iin makamat-aliyye-yi aidesiyle muhabere edecek ve ibu muhaberedenHarbiye Nezaretine de haber verecektir"123.

Harbiye Nazr


23/61

Mehmed akir bin Numan Tahir(Mhr)

Talimatnamenin geni yetkileri ierdii bir gerektir.Ancak talimatnamenin birinci maddesinde ngrlen asayiinsalanmas ve asayisizliin nedenlerinin belirlenmesi;

blgede dank olarak bulunan silah ve cephanenin depolaratoplattrlmas; asker toplad ve orduca desteklendii nesrlen uralar varsa almalarnn yasaklanmas vevarlklarna son verilmesi grevlerinin, yetkilerisnrlandrlm bir memuriyetle yaplamayaca ortadadr.

Nitekim hkmetin, ikayet konusu olan rahatszlklarblgedeki idari mekanizmas yerine, geni yetkilere sahip birmfettilik marifetiyle zmek isteyii dncemizinhaklln gstermektedir. Bizce talimatnamede yaplmasngrlen grevler ile verilen yetkiler arasnda dengeli birorant olmakla birlikte, mfettilik alannn Anadolu'nun

byk bir k

sm

n

iine al

n

n, baz

hkmet yelerinikukuya sevk ettii anlalmaktadr. Harbiye Nazr akirPaa, Meclis-i Vukela'da grld anlalan 124

talimatnameyi imza edemeyeceini syleyerek sadecemhrn basmakla yetinirken,125Sadrazam Damat Ferit Paa,Mustafa Kemal'i evine yemee arp126 konuyu demegereini duymutu. Cebesoy'un anlarnda "Serkldoryan'da

yemek yemei ve oyun oynama zevk edinmi olan DamatFerit Paa'y en az vehimli bir annda yakalayan Mehmet AliBey, kararnameyi imzalatm, Sadrazam'n imzasn grendier nazrlar itiraz etmemiler veyahut bu cesareti

gsterememilerdi" demektedir.127 Gerekten Damat Ferit'in

ikinci hkmetini kurmak iin aba sarfettii gnlerde, 18Mays'ta Harbiye Nezareti'ne Sadrazam Vekili namnamstear Rfat imzasyla gnderilen bir yazda, Meclis-iVkela'nn Mustafa Kemal'in grev ve yetkilerine ilikintalimatnameyi uygun bulduu bildiriliyordu.128

Mustafa Kemal'in 6 Mays akam, ili'deki evinde RaufBey'e "Bab ali ve Saray benim niyetlerim hakknda derin bir

gaflet iinde bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseledenhaberleri yoktur" dediini biliyoruz.129 Sylevinde de "Bu

geni yetkiyi, beni stanbul'dan srmek ve uzaklatrmakamacyla Anadolu'ya gnderenlerin bana nasl verdiklerineaabilirsiniz. Hemen syleyeyim ki bana bu yetkiyi onlarbilerek ve anlayarak vermediler" diyerek Rauf Bey'inaktard konumay salamlatrmaktadr.130 GerekVahdettin'in, gerekse Damat Ferit Paa'nn, Mustafa Kemal'ihangi gelimeler yznden ve ne tr kayglar sonucuAnadolu'ya gnderdiklerini nceki blmde yantladmziin ayn bilgileri vermeyeceiz. Ancak burada nemli olan,talimatname karsnda tilaf Devletleri'nin tavrnn neolduudur. almalarmz srasnda, Anadolu'ya varncayakadar tilaf Devletleri temsilcilerinin Mustafa Kemal'inelindeki talimattan haberli olduunu gsteren bir bilgiyerastlamadk. Mustafa Kemal'in koltuunda gz olduu ve

stanbul'dan mutlaka uzaklat

r

lmas

gerektii dncesindeolan Damat Ferit'in, bu talimatnameden sz ettii takdirdetilaf Devletleri temsilcilerinin, Mustafa Kemal'in gidiinierteleyebilecei dncesinden hareketle susmay tercihetmi olabilecei ya da Byklolu'nun ne srd gibi;


24/61

Damat Ferit'in bu talimatn nemini kavrayacak yetenekteolmad gr mantkldr.131

Mustafa Kemal'i, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdiinisavunanlarn temel dayanaklarndan biri, Padiaha MustafaKemal'e verildii iddia edilen 14 Mays 1919 tarihli hatt-hmayundur. lk kez Mevlanzade Rfat tarafndanyaymlandn sandmz bu hatt- hmayun132 sonrakiyllarda Vahdettin'in yeenlerinden ehzade Mahmut Efenditarafndan, kendisiyle gren gazeteci Murat Sertolu'na dagsterilmi ve bu gazeteci tarafndan yaymlanmtr.133Vahdettin'in "Yaveran- ehriyaranemden Erkan- Harbiyye

Mirlivas Mustafa Kemal Paa'ya" hitabyla balayan hatt-hmayun "Harb-i Umuminin mttefikin hesabna ziya zerinetahassul eden vaziyet-i siyasiye, ecdad- izamm mlkn vemakam- hilafet ve saltanatm mkl vs tehlikeli bir sahaya

srklediinden, Hkmet-i Seniyemin karar vehile tayinolunduunuz mntkada asayii temin ve merzi-yi ahaneme

mugayir ahvalin hudusunu men ile cmleten def'i saile bezl-icehde gayret ederek milletimin masuniyetini teyid ve eyadi-yimutearrzndan tahsili iin yek vcud olarak hareketedilmesini selam-ahanemle asker ve memurine ve ahaliyetebliini irade ettim"134 diyerek sona ermektedir. Bu hatt-hmayunun varln kabul etmekle birlikte, O'nun MustafaKemal'e 6 Mays'ta verilen talimatnamede belirtilengrevlerinin tesinde bir sorumluluk yklemediidncesindeyiz. Metindeki yuvarlak cmlelerin, MustafaKemal'in Anadolu'da kongre almalar yapmasn, meclistoplamasn, ordu kurmas vd. anlattn dnmek mmkndeildir. Ksakrek'in "gerekten bu ferman, imdiye kadar

mehul kalm bir vesika olmad halde, hakiki manas veak delaletiyle kimsenin tam dikkatini ekememi, yanimalum iinde mehul kalmtr. Bu da fermann belki aavurulur da padiah'n gayreti dman devletlerin gznebatar kaygsyla biraz mphem ve karanlk

yazlmasndan..domaktadr"135 deyii, dncemizinhaklln kabul ettiini ve hatt- hmayunu olduundan okfarkl anlamlandrmaya altn gstermektedir.

Burada, Mustafa Kemal'in elinde byle nemli bir hatt-hmayun varken, ulusal sava boyunca neden hikullanmad sorusu akla gelmektedir. Bizce Selek'in"Mustafa Kemal Paann bunu ie yarar bir belge saymad

ve hibir yerde kullanmad da muhakkaktr" eklinde,Akin tarafndan da desteklenen yant mantkldr . Budurumun, iddiasn zayflatmaktan ok kuvvetlendirdiidncesinde olan Ksakrek, Mustafa Kemal'in "...iradenin

Padiah'tan geldiini gstermek yerine gstermemeyi tercihettiini"belirttikten sonra "Adet ve usul d olarak Mustafa

Kemal Paa'nn eline verilen ferman onun milli ahlanmahareketini uyandrmak, gelitirmek ve gayesine erdirmek

yolunda Vahdettin tarafndan Anadolu'ya gnderildiineamaz hccettir: ve ondan sonra kendisine smarlanan buazametli ii yerine getirebilmenin erefi bir insana yeter"138diyerek, Mustafa Kemal'in doyumsuz hrslara sahipolduunu ima etmektedir.

Mustafa Kemal'e verildii ne srlen byk miktardakiparaya gelince; Selek, daha sonra 150'likler listesine dahilolan Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'in Paris'te kard"La Republique Euchene" adl gazetede yaymlad,


25/61

Mustafa Kemal'e verilen 25.000 liralk bir makbuzadayanarak, O'nun Anadolu'ya giderken ald tm parann buolduunu yazmaktadr. "Dahiliye Nezareti rtldeneinden alnan bu paray Mehmet Ali Bey, yanndaemniyetube mdrlerinden Radi Bey olduu halde, Mustafa

Kemal Paa'y Samsun'a gtrecek vapura hareketindenbiraz nce gelerek bizzat vermi"ti.139 Ksakrek bu miktara,Vahdettin'in zel kasasndan kan "en az 30.000 liray"dailave ederken,140ehzade Mahmut Efendi daha ileri giderek"bildiime gre Mustafa Kemal Paa'ya, gerek bizzat kendisi[Vahdettin], gerekse eitli hkmetler vastasyla -kibilhassa Ali Rza Paa Hkmeti zamannda- devaml surette

para gndermitir" dedikten sonra, bu yardmn 400 altnaulatn iddia etmekledir.141

Burada ncelikle vurgulanmas gereken, sz edilenbyk para yardmnn hibir belgeye dayandrlmadgereidir. Mustafa Kemal'e stanbul'dan ayrlrken verildii

anla

lan 25.000 lira Albay, bir Yarbay, Binba

, beYzba, stemen, bir Temen ve iki memur olmakzere 18 kiiden oluan mfettilik karargahnn142

aylklarnn denmesi, beslenme, ulam vb. giderleri iinkullanlm olmaldr.143.Amasya'dan Erzurum'a, MustafaKemal Paa'nn askerlik hayat boyunca biriktirdii 800lirann harcanmas ile gidildii144 dnldnde, bu

parann ksa srede tkendii anlalmaktadr. Erzurum'ageliten Byk Millet Meclisi'nin alna dein geensrede, gerek kongreler, gerekse Temsilciler Kurulunungereksinimlerinin sadece ve sadece mfettilik karargahnda

bulunanlarn kendi birikimleri, Mdafaa-y Hukuk

Cemiyetlerinin katklar ve vatansever soydalarn ayni venakdi yardmlar ile karland bilinmekte iken,Ksakrek'in varl inkar edilemeyecek bu finanskaynaklarn grmezlikten gelii dndrcdr. Ksakrek

bu bykparalarn! nerede ve nasl kullanldn normalolarak aklayamazken, paralarn "Mustafa Kemal Paatarafndan ahsi tasarrufuna geirildii" iddiasndaolmad inceliini gstermektedir.146

Sonu olarak: Kurtulu savann banda ve dahasonralar yapld ne srlen byk para yardmlar ileAnadolu hareketinin parasal skntlarn badatrma olanayoktur. Bu iddilarla ilgili olarak Akin'in ulusal hareketin

balangc iin yapt aklc bir yorumu aktarmadangeemeyeceiz: "...Bu paralar Mustafa Kemal'e gerektenverilmi olduu kantlansa da, bunun naslanlamlandrlaca, nasl yorumlanaca sorusu ortayakmaktadr... btn bu iddialar doru da olsa, bunlar ancakVahdettin'in o sradaki niyetlerinin, fakat ondan sonrakidavranlaryla dorulanmayan, eylem alanna dklemeyenniyetlerinin bir ifadesi olmaktan tede bir deertayamaz"147

III. SAMSUN'DAN ZAFER'E 148

Mustafa Kemal Sylev'inde, Osmanl Devleti'ni iinde


26/61

bulunduu durumdan kurtarmak iin ngiltere'ninkoruyuculuu, Amerikan gdm, blgesel kurtulu gibiarelerin dnldn belirttikten sonra, nce "...gerekteiinde bulunduumuz o gnlerde Osmanl Devleti'nintemelleri km, mr tkenmiti. Osmanl lkesi btnbtne paralanmt. Ortada bir avu Trk'n barnd birata yurdu kalmt" diyerek, Osmanl Devleti'ni naslgrdn anlatmakta, ardndan stanbul'dan ayrlmadannce dnd ve Anadolu'ya kar kmaz uygulamaya

balad karar aklamaktadr: "...ulus egemenliinedayanan, tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak"149

Mustafa Kemal Samsun'a kar kmaz, bir yandanehirde gvenliin salanmas yolunda gerekli nlemlerialrken, te yandan Anadolu'daki komutanlar ve sivilyneticilerle yazmalara balamt. Btn yurtta ulusalrgtler kurulmasnn gerekliliine iaret eden, halk

komutanlar ve sivil yneticilerin nclnde zmir'inYunan Ordusu'nca igal ediliini mitingler yaparak protestoetmeye ve tilaf Devletleri temsilcileriyle hkmete telgrafekmeye davet eden bu yazmalarn olumlu etkileri ksasrede grlmeye balanmt.

Anadolu'daki bu gelimeler karsnda kayglanan tilafDevletleri hkmete bavurarak, Mustafa Kemal Paa'nnstanbul'a arlmasn istediler. Harbiye Nazr evketTurgut Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'a davet eden 8Haziran tarihli yazs, tilaf Devletleri'nin isteklerinin yerinegetirildiini gsteriyordu.150 Erkan- Harbiye-yi UmumiyeReisi Cevat Paa'dan, stanbul'a davet ediliinin gerek

nedenini renen151

Mustafa Kemal Paa'nn bu aryaverdii yant, 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesiolmutur. Trk ulusunu bamszln ve yurdunun

btnln koruma savana aran bu genelge Padiah veHalife'ye aka cephe almamakla birlikte, gerekte birihtilal bildirisiydi ve Mustafa Kemal'ce alnan "ulusegemenliine dayanan tam bamsz yeni bir Trk Devletikurmak" kararn gerekletirme yolunda atlan ilk somutadmd, kinci Damat Ferit Paa Hkmeti'nin, 23 Hazirantarihli, stanbul'a arld halde gelmedii ve halkhkmete kar kkrtt iin Mustafa Kemal'in grevindenazledildii, hibir resmi sfat kalmad ve yazlarnn resmi

niteliinin olmadnn vilayetlere duyurulmas yolundakikarar, Amasya Genelgesi'ne duyulan tepkiyi ifadeetmektedir. Ayn gn, Dahiliye Nazr Ali Kemal tarafndan

bir genelge ile vilayetlere duyurulan bu karar153, etkisinigstermekte gecikmedi. Mustafa Kemal'in zel bir greviolduu iin Sivas'ta bulunduunu dnd, hkmeteElaz Valiliine atanm bulunan Ali Galip Sivas'a gelerekVali Reit Paa'ya Mustafa Kemal'i tutuklatmas iin baskyapm, ancak Mustafa Kemal'ce uygulanan aklc bir plankartnda baarl olamamt154 . Sivas'ta ulusal rgtler veilgili kiilerce yaplacak iler konusundaki talimat verenMustafa Kemal Paa, 28 Haziran'da ehirden ayrlm ve 3Temmuz gn Erzurum'a varmt. Erzurum'da cereyan edenen nemli olaylardan biri phesiz 8/9 Temmuz gecesistanbul'un Mustafa Kemal'in grevine son vermesi, O'nunda nce Harbiye Nezareti'ne ardndan Padiah'a ektiitelgraflarla askerlik mesleinden ekildiini bildirmesiydi.


27/61

Bu gelimeden sonra Mustafa Kemal durumu yledeerlendirmektedir: "O gnden sonra resmi grev ve

yetkiden ayrlm olarak, yalnz ulusun sevgisine,cmertliine ve yiitliine gvenerek ve O'nun bitmezverimlilik ve yaratclk kaynandan esin ve g alarakvicdanmzn gsterdii yolda grevimizi srdrmeekoyulduk.155

Ayn gnlerde, Vilayat- arkiyye Mdafaa-y MilliyeCemiyeti Erzurum ubesi-Trabzon Muhafaza-y HukukCemiyeti ibirlii ile dzenlenecek olan ErzurumKongresi'nin hazrlklar tm hzyla devam ederken, DamatFerit Hkmeti'nin kongrenin almasn engelleyicikomplolar peinde olduu grlmektedir. Bunlardan ilki, 21Temmuz'da Kazm Karabekir Paa'nn nc OrduMfettilii'ne atandn bildiren yazdr.156 Hkmetin,Mustafa Kemal ile Karabekir Paa'nn arasn amakamacyla yapt anlalan bu atamann, 23 Temmuz 1919'da

al

malar

na balayan Kongre'de, Kaz

m Karabekir'in,Mustafa Kemal Paa'y desteklemesi sonucunda amacnaulaamad ortadadr. Daha lml ve Dou AnadoluBlgesi'nin en rtbeli komutan olan Kazm Karabekir Paaeliyle, ulusal hareketi bomay ve Mustafa Kemal Paa'y safd etmeyi baaramayan hkmetin, kongrenin devam ettiignlerde, 28 Temmuz'da, Erzurum Valiliine Ahmet ReitPaa'y atamas157, ayn ii bu kez mlki ynetimin ba eliyleyapmay planladn gstermektedir. Nitekim hkmetin 30Temmuz'da "Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey'in hkmetkararlarna muhalif ef'al ve hareketlerinden dolay hemen

yakalanarak stanbul'a gnderilmeleri iin" mahalli

memurlara emir verildiini duyurmas ve 15. Kolordununciddi yardmda bulunmasn rica etmesi158 dncemizidesteklemektedir. 31 Temmuz'da Erzurum'a ulaan bu yaz,Vali Vekili Mrit Bey tarafndan ilgili makamlara yazlarakhemen red edilirken159, Erzurum Kongresi'nin bitimindensonra ehre geldii anlalan yeni vali, yapt ferman okumatreninde Mustafa Kemal Paa'y, "celali ekyas" ve ulusalhareketi, isyan ve ihtilal olarak tanmlamsa da, nce Raufardndan Mazhar Mfit Bey160 in kendisini ziyaret ederekuyarmas zerine tavrn deitirmiti .

Bu arada gerekte sadece Dou Anadolu Blgesi'ninsorunlarna are olmak iin toplanan kongre, Mustafa Kemal

Paa'nn katksyla ulusal bir nitelie brnm, bu durum17 Austos gn almalarn tamamlayan kongreninkararlarna da yansmt. Yurdu ve ulusu paralanmaz bir

btn olarak deerlendiren bu kararlar gerei oluturulanTemsilciler Kurulu, kongre kararlarn uygulayacak biryrtme organ olmas yannda, Osmanl Devleti'nin tmyetkilerini geri ald Mustafa Kemal Paa'y bakanlnagetirerek ulusal hareketin nderi yapmas asndan da okanlamlyd.

stanbul'un ulusal hareketi bomak iin bavurduuyntemlerden biri de, Anadolu'daki ulusu komutanlarnyerine kendisi iin uygun atamalar yapmakt. Bu yolda ilkgiriim, Kazm Karabekir Paa tarafndan vekalet edilennc Ordu Mfettilii'ne Birinci Tevfik PaaHkmeti'nin Harbiye Nazr Abdullah Paa'nn atanmasyd.Kazm Karabekir'in 11 Austos'ta Harbiye Nezareti'ne


28/61

yazd bir yazda bu atamaya iddetle kar kmasndansonra Abdullah Paa'nn istifa ettii grlmektedir.161Hkmet buna 16 Austos'ta ordu mfettiliklerininkaldrlmas ile yant verdi ki bu, Kazm Karabekir'invekaleten de olsa kullanmakta olduu yetkilerin elindenalnmas anlamna geliyordu.162 28 Austos'ta hkmet bukez, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'y grevindenazlederek yerine Mirliva Ahmet Hulusi Paa'y vekaletenatamt. Ali Fuat Paa'nn taknd tavr yznden grevistlenemedii anlalan Ahmet Hulusi Paa'nn yerineMirliva Ahmet Hamdi Paa atand ise de, hkmet bugiriiminden de sonu alamayacaktr.163

Amasya Genelgesi'nin beinci maddesi uyarnca Sivas'tatoplanmas ngrlen ulusal kongreye katlmak zere,delegelerin Sivas'a gelmeye baladn haber alan MustafaKemal Paa ve Temsilciler Kurulu, 29 Austos 1919'daSivas'a gitmek zere Erzurum'dan ayrlmt. Erzincan

Boaz

giriine gelindiinde jandarmalar

n, DersimKrtlerinin boaz tuttuu ve gemelerinin mmknolmadn sylemelerini "...stanbul Hkmeti'nin

yardaks olabileceini sandm birtakm kimselerinzellikle beni durdurmaa zorlamak iin uydurduklar birdzen" eklinde deerlendiren Mustafa Kemal, vakitkaybetmeksizin boaz gemi ve 2 Eyll 1919 gn Sivas'avarmt.164 lk toplantsn 4 Eyll gn yapan SivasKongresi, Mustafa Kemal'in bakanlnda almalarnsrdrrken, stanbul da bo durmuyordu. Dahiliye NazrAdil Bey ile Bahriye Nazr Sleyman efik, Elaz ValisiAli Galip ile temasa geerek O'ndan, Krtlerden de yardm

alarak kongrenin toplanmasn engellemesini istemi ve buamala kendisini Sivas Valiliine atamak suretiyle,Kemalistleri tutuklama yetkisiyle donatmlard.165ngilizlerce de desteklenen bu komplodan daha Erzurum'da

bulunduu dnemde phelenen Mustafa Kemal, askerimakamlar katnda nlemler almakta gecikmemiti. 11Eyll'de almalarn tamamlayan kongre sonucunda,Erzurum Kongresi'nde alnan kararlar onaylanmt. Trkyurdunun kurtuluu ve Trk ulusunun bamszlnkazanma savamnda ok nemli bir aama olan SivasKongresi, Mslman-Trk ounluunun yaad blgelerdekurulacak Trk Devleti'nin snrlarn izerek, sonralar

Misak- Milli (Ulusal And) diye bilinecek olan ilkelerintemelini oluturmas asndan ok nemliydi. Alnannlemler sonucu baarya ulaamayan Ali Galip komplosuna,Temsilciler Kurulu, 12 Eyll'de Anadolu'nun hkmet ileolan tm iliki ve yazmalarn kestirerek yant vermiti.166

Anadolu ile balants kopan Ferit Paa, 13 Eyll'destanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck'ten,tilaf Devletleri'nin, ulusal hareketi ezmek iin bir OsmanlOrdusu'nun gnderilmesine izin vermelerini veya dorudandoruya asker gndererek nemli noktalar igal etmeleriniistemise de Amiral Robeck, ilk nerilerinin i savaanlamna geleceini; ikinci nerinin ise, ok kandklmesine neden olacan ileri srerek reddetmiti. 167Hkmetin Anadolu zerindeki etki ve kontrolnn iyiceazald ve byle bir ynetimce imzalanacak bir barantlamasnn ulusal harekete kabul olunamayacankavrayan tilaf Devletleri'nin nerilerini reddetmesinden


29/61

sonra Damat Ferit, iktidarda kalabilmek iin ibirlii iindeolduu Vahdettin'in desteini arad. Vahdettin'in 20 Eyll'deyaymlad ve Damat Ferit'e tm il ve ileleregnderilmeye yeltenilen bildirisinde zetle: zmir olaylarnnAvrupa'nn uygar devletlerinin ilgisini ektii, zel birkurulun yan tutmadan soruturmalar yapt, ulusal birlii

bozacak hibir karar ve nerinin olmad, baz kimselercesylendii zere halk ile hkmet arasnda kartlk

bulunmad, barn yaklat, btn ulustan hkmetinbuyruklarna kesinlikle uyulmasnn beklendii bildiriliyorduki , bu durum, Damat Ferit'in arad destei bulduunugstermekteydi. Bu gelimeler zerine Temsilciler Kurulu,

bir yandan bu bildirinin Anadolu'da yaylmasn engellemekiin sk nlemler alrken, br yandan ulusun gveniniyitirdii tilaf Devletleri'nce de iyi bilinen Ferit PaaHkmeti iktidarda kalrsa, Trk delegelerinin barkonferansna davet ve kabul edilmeyecei, kabul edilse bile

onlara sadece Trkiye hakk

nda verilmi olumsuz karar

nbildirilmesiyle yetinilecei, bu felaketin ulusu zecei, buyzden Damat Ferit Hkmeti yerine, halkn gveninikazanm yelerden oluacak yeni bir hkmetin kurulmasndileyerek,169 Vahdettin'in bildirisini etkisiz klan bir yantveriyor ve bunu tm Anadolu'ya duyuruyordu.

Damat Ferit'in, Mustafa Kemal'in "ok namuslu, yksekdeerli ve temiz yrekli bir yurtsever" 170 olarak tanmladAbdlkerim Paa aracl ile grmeye kalkmas, O'nuniktidarda kalmak iin ulusal hareketle uzlamak dnda birzmn mmkn olmad gereini anladngstermektedir. Mustafa Kemal Paa ile Abdlkerim Paa

arasnda 27/28 Eyll 1919 gecesi saat 23.00'te balayan veyaklak sekiz saat sren telgraf grmesinden, ulusalhareketin Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ekilmesikonusundaki kararl tutumundan tr, uzlama salamayolunda somut bir sonu alnamamt. Abdlkerim Paa'nnyukardaki grmeye ilikin telgraf yazmalarnnmetinlerini Vahdettin'e gstermesi zerine Padiah'n,sadrazam iktidardan drme abalarna kar koymaktanvazgemesinin hemen ardndan hkmet dmt.171

Yeni hkmet, 2 Ekim 1919'da, doru ve drst birasker olarak bilinmekle beraber, siyasi adan yeterlideneyimi olmayan Ali Rza Paa tarafndan kuruldu.172

Mersinli Cemal, Salih, Hadi ve Cevat Paa'lar gibi ulusalharekete sempati ile bakan ve Anadolu ile uzlama yanlsolan kiilerin yeni hkmette yer almas, ulusal hareketiibirlii konusunda umutlandrmt. Nitekim MustafaKemal, Ali Rza Paa'ya gnderdii, 3 Ekim 1919 tarihli

bir telgrafta, hkmeti g durumda brakmakistemediklerini aka belirtmiti.173 Ali Rza Paa ayn gngnderdii cevabi telgrafnda, nce bilmezlikten gelerekulusal rgtleri ve amalarn soruyor, ardndan iindehibir adres ve isim bulunmayan "Bakanlm altndakurulan hkmet, ulusun isteklerine gre yurdun mutlulukve esenliini salamak iin kesin bir dayanla almakkonusunda gr birliine varmtr" cmlesiyle balayan

bir telgrafnda "Yurdumuzda merutiyet yntemi gereince,ulus egemenlii yrrlkte bulunduundan, grevini iyibilen imdiki hkmet, ulusun kararn almakszn yurdunkaderi zerine bir ilem yapmayaca iin seimlerin bir an


30/61

nce yaplmasn salayacak her trl davran vegiriimlerde bulunmakta ve millet meclisinin toplanmasnabuklatracak kolaylklar gstermee almaktadr.

Ancak hkmetin tutaca yol, yasalara eksiksiz uymak,aykr durumlar nleyip ortadan kaldrmak olduundan,olaand ve yasaya uymayan durumlarn srp gitmesiise, Osmanl Devlet merkezi ile Anadolu'yu birbirindenayrarak birok tehlikeli sonular dourmakta, Tanrkorusun, bakentin varln tehlikeye dreceinden vedmanlarn yer yer yurdumuza girmeleriyle sonulanplkenin btnln bozacandan, bugnk hkmet,

sizin el koyduunuz resmi dairelerin boaltlacana,hkmet ilerindeki kesikliin giderileceine ve en ufak birkarmadan bile saknlmas gereken hkmet erkine sayg

gsterileceine, yabanclarla siyasal ilikileregiriilmeyeceine, milletvekili seimlerinde halknzgrlne hi dokunulmayacana" ilikin Mustafa

Kemal'in sz vermesini istiyordu.174

Gerekte ulusal hareket, Vahdettin'in Ali Rza Paaeliyle yrtt yeni bir komplo ile kar karyayd.Padiah, stanbul'daki yurtsever grnml hkmetikullanarak, Anadolu'nun Sivas'ta bulunan TemsilcilerKurulu'yla olan yazmalarn ve ilikilerini tavsatmay,ulusal rgtleri stanbul'a baml klmay ve Sivas' gayr-imeru ve yetkisiz brakmay planlyordu. Ali Rza Paa'nnyukarda szn ettiimiz telgraf, bu plann uygulanmaya

balamasndan baka birey deildi.Mustafa Kemal Paa 5 Ekim'de ektii uzun bir

telgrafta "olaand ve yasaya aykr durumlarn etmeni ve

yaratcs Ferit Paa Hkmeti'dir. Ferit PaaHkmeti'nin yapt, treye uymaz i ve davranlarnnedenlerinin kaldrlmas iin sizler kesin nlem alrsanz,bu durum kendiliinden ortadan kalkar. Cemiyetimizinimdiki hkmete kar yklenmelerde bulunmas vekendilerine yardm edebilmesi iin nce, hkmetin ulusalrgtlerimizi iyi karladn ak ve kesin bir dille

sylemesi gereklidir. Yoksa karlkl gven ve yaknlndoduuna inanlamayacak ve kart davran ve

giriimlerin belirmesi beklenecektir" diyerek Ali RzaPaa'y yantlamt.175

Srp giden telyazmalar stanbul ile Sivas arasndaki

diyalogun kopmaya doru gittiini gsteriyordu. Ulusalhareket ile balarnn kopmasn istemeyen hkmet, nceYunus Nadi Bey'in aracl ile, ardndan Harbiye NazrCemal Paa kanalyla, dorudan doruya Anadolu ileuzlamaya alt. Mustafa Kemal'in 7 Ekim 1919'da tmillere gnderdii genelge, hkmet ile ulusal rgt arasndaanlamaya varldn bildiriyordu.176 Oysa ayn gnlerdeVahdettin, daha nce verdii/verdirttii emirlere askerimakamlarca uyulmad iin tutuklattramad MustafaKemal'i, bu kez ayn makamlara rtbe ve para nererektutuklattrmay amalayan bir plan uygulama hazrlklariindeydi.177

Bir Tanklk:Vahdettin'in Ulusal Sava lidersiz brakma giriimi.

"Evvela: Btn hayat boyunca hibir menfaat karsnda


31/61

eilmeyen, ok kymetli vatanpervere her bakmdan rnekkahraman bir varlk olarak yaam ve imdi de ok sevdii

yurdunun topraklarnda hakkn rahmetine kavumu bulunanYzbalktan madur olarak emekli, sevgili vefakararkadam, aabeyim Selahattin Yurdolu'nun ve birokcephelerde destan cesareti ile hret olan ve o srada

Bursa'da lojmandan olan kahraman Miralay Bekir SamiBey'in hatralarn hrmetle taziz ederim. Bu hatray btnsafahati ile ahs, tarih ve mekan zikrederek anlatan merhumSelahattin Yurdolu'dur.178 Vefatndan evvel anlatt buhatra kendi sesi ile mazbut ve bende mahfuzdur.

Sivas Kongresi bitmi, kongre mukarrerat tatbiksafhasndadr. Bursa'da 56. Frka Kumandan Bekir SamiBey merhum, bu tatbikatla meguldr. stanbul Hkmeti iletemaslar kesilmi ve bu srada Damat Ferit Kabinesi dmve yerine Ali Rza Paa Kabinesi gemitir. Bu hadiselerarasnda bir gn Miralay Bekir Sami Bey, yaveri Yzba

Selahattin'i ararak kendisine:- Selahattin! Tarihi anlar yayoruz, alacamz birkararla, ya vatana hizmet ederek vatanperver veya hyanetetmi birer hayin sfatn alacaz. Bugn operatr Emin

Bey (Esbakstanbul ehremini sayn operatr Emin Erkul)bana geldi. Sabk Dahiliye Vekili Reit Bey'in stanbul'dan

Padiah namna bir mesaj getirdiini ve bunun iin de buakam evine gelip grmemiz iin benden mlakatistediini bildirdi. Ben de kendisine bu aksam geleceimi

syledim. Selahattin bu toplantya yalnz deil, seninleberaber gideceiz. Sebebi de ben, Kafkasya'danimparatorlua hicret eden ve Manyas civarnda iskan edilen

bir aileden, Manyas'n Dnbe kynde domu bir ocuum,erkesim. Belki baz hislerim beni yanl bir karara

sevkedebilir, sen Trksn gidelim, vereceimiz kararmterek kararmz olsun dedi.

Akam olunca tayin olunan saatte Bekir Sami Bey,Selahattin ile birlikte operatr Emin Bey'in evine giderler.

Misafir odasnda: operatr Emin Bey, nazr Reit Bey, BekirSami ve Selahattin Bey'ler mutad nezaket grmelerinden

sonra Reit Bey maksada geerek Bekir Sami Bey'e hitaben:- Efendim, zat-ahaneden zat- alinize selam getirdim ve

zat- alinize tebli edilmek zere iradelerini arzediyorum.Padiahmz bugnk durumdan son derece mteessirdirler.

Herkes kendisini Kuva-y Milliye aleyhinde zannediyor.Halbuki ecdadnn kurduu bu saltanat muhafaza vememleketin istihlas iin hereyi ve hatta hayatn fedayahazrdr. Bugnk bu naho durumun hudusuna sebep

Mustafa Kemal'dir. O (yani Mustafa Kemal) stanbul'da ikenkendisiyle baka trl konumu, Anadolu'ya gidince bakatrl hareket etmitir. Padiahmz buyuruyorlar ki:.

Ben, Bekir Sami Bey'i derhal Mirliva ve bir mddet sonrada Ferik yapaym ve btn Anadolu Kuva-y Umumiye

Kumandan naspedeyim, maddi ve manevi btnimkanlarmla da kendisini takviye edeyim. Dman denizedkelim, btn bunlara karlk da bir talepleri vardr.

Mustafa Kemal Paa'y balarndan atsnlar ve teslimetsinler.

Yaplan bu teklifin karln bekleyen Reit Bey'eMiralay Bekir Sami Bey merhum u cevab vermitir.


32/61

- Hi phesiz zat- ahane ecdad- izamna layk buahane hareketi yapar ve yardm ederler ise elbette ki milletdaha az zdrap eker ve vatan da daha abuk kurtulur,istiklalimize de ksa bir zamanda kavuuruz, biz millete debu hareketi bekliyoruz. Bugnk ihtilaf ise Padiahla milletarasnda deil millet ile hkmet arasndadr. Evvela bununanlalmas lazmdr.

Mustafa Kemal Paa'nn batan atlmasna gelince:Mustafa Kemal Paa bu ie balarken hepimize sordu. Bizde kendisine ya lm veya zafere kadar itaat edeceimize

sz verdik. O da bu davann bana geti. Biz dahamrekkebi kurumayan bir taahhd bir tarafa brakr ve

Mustafa Kemal Paa'y atmaya kalkarsak bu vatannkurtulu davas deil, Anadolu'da kumandanlarnbirbirlerini boazlamas davas olur. Elbette ki Padiahnistei de bu deildir. imdi Padiah bize yardm etsin, hepberaber dman kovalm, vatan kurtulsun ve istiklalimize

kavualm. O zaman ben de sz veriyorum. Mustafa KemalPaa'y bizzat ben Padiaha teslim ederim.Reit Bey ald bu cevap zerine sylediklerinizi zat-

ahaneye arz edip cevabn en ksa bir zamanda bildiririmdemi ve bu suretle de bu mevzu zerindeki grme sonaermiti.179

Fakat verilecei bildirilen cevap hibir zamangelmemitir.

Bu vakay Selahattin Yurdolu'nun anlatmas onundoruluunun en emin bir kefaleti olmakla beraber ilerdeistiklal harbi ve Kuva-y Milliye hareketlerini tarih olaraktedkik edeceklere daha muhkem bir vesika seklinde intikal

etmi olmas iin, toplantnn Bursa'daki evinde yapldsylenen operatr Emin Erkul'u 29 Temmuz 1958 Sal gnstanbul'da Cihangir'deki apartmannda amcazadem BurakBey'le ziyaret ederek hikayeyi aynen kendilerine anlattm,teyid ve tashih etmeleri lazmsa ltfetmelerini rica ettim.

Emin Bey Efendi'nin verdikleri cevapu olmutur:-Hadise aynen anlattnz gibidir. Yalnz bir noksan

taraf vardr, o da Reit Bey Padiah namna Bekir SamiBey'e rtbeler ve kumandanlktan baka ayrca 15.000 altnve bir de cariye ihsan edeceini sylemiti. Kendilerine butarihiahadetlerinden dolay teekkrler ederim.

Trkiye Eski Muharipler Cemiyeti AzasndanEmekli TmgeneralHamdi skit

Bu arada, 20

Engİn-Berber-Kurtuluş-Savaşında-Mustafa-Kemal-Ve-Vahdettin

Documents

Transcript of Engİn-Berber-Kurtuluş-Savaşında-Mustafa-Kemal-Ve-Vahdettin