BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N2 13 APREL (NİSAN) 20 I O

Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 167

AZaRBAYCAN va İNGİLİS DiLLaRİNDa İNKARLIQ va QADAGANLIQ KONSTRUKSİYALARI

Yegana QARAŞOVA

BDU İlahiyyat fakültasi

Dildg inkar ilk növbgdg mnmun vg formanın, daha dgqiq desgk, cfunlg

strukturunun vg onun ifadg etdiyi fikrin qarşılıqlı münasibgt}gri planında

ümümi dilçiliyin mühüm probleınlgrindgn biridir. Ümumiyygtlg, inkar hglg

qgdim dövrlgrdgn gvvglcg formal mgntiqin,sonra isg hgm dg dilçiliyin

tgdqiqat obyekti olmuş vg bir çox cghgtdgn kifaygt qgdgr öymnilmişdir.Buna

baxınayaraq,inkarın hglg hgm öyrgnilmgygn, hgm dg tam hgllini tapmayan

mgsglglgri qalmaqdadır. Mgsglgn, inkarın mgntiqi-qrammatik kateqoriya ki­

mi mahiyygti, inkar cümlglgrinin hansı meyarlara görg tgsdiq cümlglgrindgn

fgrqlgndirilmgsi, cümlgnin strukturtında vg onun ifadg etdiyi fikirdg inkarın

rol u, bgzi inkar vasitglgrinin leksik vg sintaktik tgrkibing görg eyni olan cüm­lgnin iki sgviyygdg üzvlgnmgsindg neçg fgaliyygt göstgrmgsi kimi mgsglglgr

bu sahgdg olan çoxsaylı tgdqiqatlara bmrrnayaraq, hglg dg qgti hgllini

tapmamışdır.

hıkar cümlgnin ifadg etdiyi fikrin strokturuna tgsir edgn vg cümlgnin

strukturunun qurulmasında iştirak edgn gsas vasitgbrdgn biridir. Buna görg dg cümlgnin vg mühakimgnin strokturunu mügyygnlgşdirmgk mgqsgdilg

inkarın mgntiqi-qrammatik kateqoriya kimi analizi çox vacibdir. Bu zaman inkarın cümlgnin üzvlgnmgsinin sintaktik vg mgntiqi-qrammatik sgviyyglg­

rindg fgaliyygti problemi xususi ghgmiyygt bs b edir.

Bununla yanaşı, gmr konstruksiyalarının inkarla ifadg edilgn xusüsi

forması kimi qadağan konsturksiyalarının da (onlar eyni zamanda inkar konsturksiyalarının :x.'Ususi formasıdır) göstgrilgn sgviyyglgrdg öyrgnilmgsi

inkarla bağlı mgsglglgrg xeyli aydınlıq ggtirg bilgr.

Azgrbaycan vg ingilis dillgrindg inkarlıq gsasgn qrammatik kateqoriya

sgviyygsindg öyrgnilmişdir.İnkar konstruksiyalan, xüsusilg dg qadağan

konstruksiyalan ng bu dillgrdg ayn-ayrılıqda, ng dg müqayisgli şgkildg

168 Yegana QARAŞOf!A

t.ıdqiq edilm.ımişdir. Halbuki ist.ır inkar v.ı qadağan konstruksiyalannda

inkar vasit.ıl.ırinin, onlann xarakterik xüsusiyy.ıtl.ırinin, ismrs.ı d.ı !eksik v.ı sintaktik t.ırkibin.ı gör.ı eyni olan cüml.ınin m.ıntiqi-qrammatik v.ı sintaktik

s.ıviyy.ıl.ırd.ı üzvl.ınm.ısinin qohum olmayan iki dilin materiallan .ısasında öyr.ınilm.ısi yalnız inkarla bağlı sadalanan m.ıs.ıl.ıl.ır.ı aydınlıq g.ıtirmir,

h.ımçinin tipoloji baxımdan .ıh.ımiyy.ıtli faktlar .ıld.ı etm.ıy.ı imkan verir. Bu baxımdan Az.ırbaycan v.ı ingilis dill.ırind.ı inkar v.ı qadağan konstruksiyala­

rının öyr.ınilm.ısi çox aktualdır. M.ılumdur ki, müxt.ılif strukturlara malik v.ı müxt.ılif dil ail.ıl.ırin.ı

m.ınsub olan iki dilin qarşılaşdınlması dill.ırin deyil, sistem v.ı yarımsistem­l.ırin müqayis.ısind.ın sonra mümkün olmuşdur. Müqayis.ıli tipologiya

genealoji baxımdan müxt.ılif qruplara daxil olan dill.ırin tipoloji oxşarlıq v.ı f.ırqlilikl.ırini mü.ıyy.ınl.ışdirir. O yalnız m.ıhdud sayda dill.ırin sistemind.ı

b.ızi ümürniliyi izomorfluğu üz.ı çıxara bilir. Lakin qarşılaşdınlan dill.ırin sayının m.ıhdudluğu müqayis.ıli tipologiyaya dil universalil.ırini mü.ıyy.ın­

l.ışdirm.ıy.ı imkan verm.ıs.ı d.ı, m.ıhdud sayda dillarin sisteml.ırinin öyr.ı­nilm.ısi .ısasında .ıld.ı olunmuş n.ıtic.ıl.ır dil universalil.ırinin sonrakı m.ırh.ı­

l.ıd.ı üz.ı çıxanlması üçün struktur tipologiyaya imkan yaratmış olur. Bu maqsadla da biz Az.ırbaycan va ingilis diliarinda inkar va qadağan konstruk­

siyalannı m.ıntiqi-qrammatik va sintaktik saviyyglarda analiz edarak onlann semantika v.ı strukturunda tipoloji baxımdan oxşar va f.ırqli c.ıhatl.ıri

müayyanlaşdiririk.

Bu maqs.ıda nail olmaq üçün maqalad.ı inkar v.ı qadağan konstruksi­yalannda inkar v.ı qadağanın eksplisit va implisit ifada vasital.ıri,söylamin maqsadina göra cüml.ı tiplarinin-naqli, amr va sual cüml.ıl.ırinin struktu­runun qurulmasında bu vasitalarin rolu,inkann köçürülm.ısi,inkari inkar

konstruksiyalan, inkar v.ı qadağanı intensivlaşdir.ın vasit.ıl.ır,inkar v.ı qada­ğan konstruksiyalannda cümlanin konstruktiv .ısası olan fell.ırin işianmasina

qoyulan m.ıhdudiyyatlar va s. masalalar öyranilir. Azarbaycan va ingilis dill.ırinda inkar va qadağan konstruksiyalan

müqayis.ıli şakilda t.ıdqiq edilir. Bu iki dilin materiallan asasında inkar v.ı qadağanın ifada vasitalari sistemlaşdirilir, onlann cüml.ınin strukturunun

qurulmasına tasir göstarmasi va inkişa:findakı ümümi meyll.ır, inkann köçürülma imkanlan hartarafli araşdınlır, inkar konstruksiyalan ç.ırçivasinda

harnin dillarin tipoloji xüsusiyy.ıtlari müayyanlaşdiril.ır.ık msnif edilir.

Azorbaycan Vo ingilis dillorindo inkarlzq vo qadağanlzq konstruksiyaları 169

Dilçil~ri inkar ilk növb~d~ fonna v~ m~zmunun,y~ni inkann daxil olduğu cüml~ strokturunun v~ bu cüml~nin ifad~ etdiyi fikrin qarşılıqlı

münasib~tl~ri planında maraqlandınr. Lakin inkar t~kc~ dilçiliyin t~dqiqat obyekti deyildir, o daha ~vv~ll~r fonnal m~ntiqd~ öyr~nilirdi. Odur ki, mövcud elmi ~d~biyyatda bu sah~y~ d~ diqq~t yetirilir.

Dilçil~rin böyük bir hiss~si bel~ hesab edir ki, qrammatik kateqoriya kimi inkarlıq kateqoriyasının ~sas m~zmunu m~ntiqi inkardır. Bu fikir ist~r­ist~m~z m~ntiqi v~ dil inkarının bir-birin~ hansı münasib~td~ olmaları,

onların bir-biri il~ hansı oxşar v~ bir-birind~n hansı f~rqli c~h~tl~rinin olması suallarını ortaya çıxarır.

M~ntiqi inkarlıq kateqoriyası dil inkarlığı kateqoriyasının ~sas m~zmu­nunu t~şkil ets~ d~, onu tam ~hat~ etmir. Çünki m~ntiqi inkarlıq kateqori­yasından f~rqli olaraq, dil inkarlığı kateqoriyası bir çox başqa funksiyalar da yerin~ yetirir, nisbi müst~qilliy~ v~ özün~ xas olan m~na tutumuna malikdir. M~s~l~n, inkar göst~ricisin~ malik olan cüml~l~rin heç d~ hamısı inkar mühakim~sin~ müfaviq g~lınir, onlar t~sdiq mühakim~sin~ d~ uyğun g~l~ qadağan v~ sualın ifad~ vasit~si kimi d~f~ çıxış ed~ bil~rl~r.

M~ntiqi inkarlıq bütün dill~rd~ öz ~ksini tapdığından, dil universalisi hesab edilir. Dil inkarlığı kateqoriyasının m~ntiqi m~zmununu mövcud olmamaq, m~nfilik, m~hrumluq, f~rqlilik v~ s. t~şkil edir. Lakin dil inkarlı­ğının m~zmununa etiraz, imtina, qadağan v~ s. m~nalar da daxil ola bil~r. İnkar forması müsb~t semantikaya da malik olur. Bu, ist~r ayn-ayn leksik vahidl~ri, ist~rs~ d~ bütöv sintaktik konstruksiyaları ~hat~ ed~ bil~r.

Dil forması kimi q~bul etdiyimiz inkar t~sdiq il~ birlikd~ fikrin iki formasının-anlayış v~ muhakim~nin t~zahürüdür. Müqayis~ et: An quş

deyildir. Görüş baş tutdu-Görüş baş tutmadı. Bu baxımdan inkarı bütün dill~r üçün ümümi olan fonnal universali kimi q~bul etm~k olar. O, fikrin v~ onu ifad~ ed~n cüml~nin komponentidir. Odur ki, inkarı leksik m~nanın v~ cüml~ strokturunun (fonnasının) onun sintaktik s~viyy~sind~ struktur­semantik modifikatoru hesab etm~k olar.

T~sdiq v~ inkarın semantikası cüm1~-mühakim~nin m~ntiqi xass~sidir.

Lakin o eyni zamanda cüml~nin d~ qrammatik xass~sidir, çünki t~sdiq v~ inkarı bildinn~k üçün cüml~l~rin xüsusi fonnaları mövcuddur. Cüml~

strokturunun qurulmasında inkann xüsusi rolu vardır. İnkar v~ t~sdiq

cüml~l~rinin bir-birin~ qarşı qoyulması bütün dill~rd~ mövcuddur,lakin

170 Yegan<J QARAŞOVA

inkann ifada yollan mü."\.ialif dillarda mü:x.ialifdir. İnkann hamçinin cümla

strokturunun onun mantiqi-qrammatik v<ı sintaktik üzvl<ınma saviyyalarinda

qurulmasında da rolu mühümdür. Cümlada inkann olub-olmaması cümlanin

ifada etdiyi mühakirnanin keyfiyyatini mü<ıyyanlaşdirir. Mantiqd<ı isa t<ısdiq

v<ı inkar mulıakirnalarinin farqi onlann keyfiyyatca formal farqi kimi

mü<ıyyanlaşdirilir. Bununla b<ırab<ır, inkar onun işiandiyi cümlada ifada

edilan fikrin strokturuna da tasir göstarir. Bela ki, inkardan mantiqi

predikatın fikrin subyekt-predikat strokturunun komponenti kimi dil

elementiari ila nişaıılanması vasitasi olaraq istifada edilir. 1

Bazi dilçilar inkan onun ifadasi baxımından sintaktik kateqoriya hesab

edirlar. Lakin inkann ifad<ı vasitalarini sintaktik sinif kimi, elementlarİn

qapalı toplusu kimi tasavvür etmak mümkün deyildir. İnkar heç da harnişa

inkar vasitalari ila reallaşmır,o,implist şakilda va ya digar dil vasit<ılari ila da

ifada edila bilar. aslinda inkar dild<ı ham leksik, ham da qrammatik, o

cümladan sintaktik vasital<ırla ifada edilir.Odur ki, onu leksik-qrammatik

kateqoriya adlandırmaq daha doğru olardı.Sintaktik kateqoriya aynlıqda

götürülmüş bir sözü deyil, bütöv cümlani xarakteriza etdiyindan, ona tasdiq

v<ı inkar konstruksiyalannın oppozisiyası müvafiq galir. Mahz bu baxımdan

inkan sintaktik kateqoriya hesab etmak olar.

Belalikla, inkar dil universalisi kimi an müxtalif saviyy<ılarda mzahür

edir. İngilis va Azarbaycan diliari müxtalif tipli dillar olduğundan, onlarda

inkarlarm ifadasi da mü."\.ialif vasitalarla reallaşır.

Har bir inkar tasdiqdan irali galir.İnkar cümlasi eynila t<ısdiq cümlasi

kimi qurulur. Onlar arasındaki farq yalniz inkar cümlasinda inkar

göstaricisinin olmasındadır. Belalikla har bir dilda İstanilan naqli cümlanin

aks manalı korrelyatı vardır. O, inkar cümlasi adlanır.

İfada edilma baxımından inkar standart va qeyri-standart olur. Standart

inkar mafhumu altında biz eksplisit inkan, qeyri-standart inkar dedikd<ı isa

impilisit inkan naz<ırda tuturuq. O, birincida bilavasita inkar göstaricilari ila,

ikincida isa dolayıcı ila, semantikasında inkar manası, inkar çalan olan va

bazan da olmayan müxt<ılif leksik va sintaktik vasitalar ila reallaşır.

1 IIaıı:ıjıiDIOB B.3. fHoceonorn:qecKHe acrreKT.br ıjıiDiocoıjıcKHX rrpo6neM 5!3hiK03HaHIDI. M.,1982,c.180-181

Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlzq va qadağanlzq konstruksiyaları 171

İnkar göst:::ıricisi miL-xt:::ılif mövqel:::ırd:::ı-prepozisiyada v:::ı ya postpazisi­yada çıxış ed:::ı bil:::ır. Prepozitiv inkar göst:::ıricisi analitik dill:::ırd:::ı, postpozitiv inkar göst:::ıricisi is:::ı daha çox sintetİk moıfoloji baxımdan iltisaqi quruluşlu dill:::ırd:::ı işl:::ınir.

Az:::ırbaycan dili sintektik quruluşa malik olduğu üçün eksplisit inkar daha çox sintetik yolla- fell:::ır;::ı qoşulan -ma affiksi v:::ı onun allomorfları vasit:::ısi il:::ı

ifad:::ı edilir. Bundan başqa,inkar vasimsi kinıi -sız affiksind:::ın d;::ı istifad:::ı

olunur. Bu affiks yalnız adiara v:::ı z:::ırfl:::ırin bir qismin:::ı qoşula bilir v:::ı

konstruksiyaya m:::ınfilik m:::ınası verir. 8mb v:::ı fars dilind:::ın alınmış sözl:::ırd:::ı

bu fuııksiyanı fars m:::ınş:::ıli na-, bi- v:::ı :::ır:::ıb m:::ınş:::ıli la- pre:fiksl:::ıri yerin:::ı yetirir. M:::ınfilik m:::ınası yaratmaq üçün :::ır:::ıb m:::ınş:::ıli qeyri t:::ırkibli konstruksiyalardan da istifad;::ı olunur. Lakin bu sözün birl:::ışm:::ı imkanları çox m:::ıhduddur.

İngilis dilind:::ı inkar m:::ınası analitik yolla düz:::ılir v:::ı bu m:::ıqs:::ıdl:::ı :::ısas:m not inkarı v:::ı onun do not (don't), does not (doesn't), did not (didn't) birl:::ışm:::ıl:::ırind:::ın v:::ı no inkar :::ıv:::ızliyind:::ın istifad:::ı olunur: It was not possible to change her room ... (J.B.Priestley) "Onun otağını d:::ıyişm:::ık mümkün deyildi."

Not inkarı bütün operatarlar il:::ı - köm:::ıkçi fel kimi çıxış ed:::ın do v:::ı have, el:::ıc:::ı d:::ı am, is, are, was, were, shall, should, will, would, can, could, may, rnight, must v:::ı ought sözl:::ıri il:::ı d:::ı birl:::ış:::ı bilir v:::ı konstruksiyada onlardan soma işl:::ınir. Bu sözl:::ır :::ısas fel il:::ı birl:::ışdikd:::ı, not inkarı modal v:::ı ya köm:::ıkçi feld:::ın soma işl:::ınir. Ümuıniyy:::ıtl:::ı, not inkarı qoşulduğu köm:::ıkçi sözl:::ı birlikd:::ı cüml:::ıd:::ı mübt:::ıdadan soma g:::ılir.

Not inkarı"can+infinitiv" birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı, konstruksiya h:::ır:::ıbt:::ı dair t:::ı:::ıccüb, şübh:::ı bildirir: He can not finish his work tomorrow. "Ola bilm:::ız ki, o, işini sabah qurtarsın".

Bu inkar "may+infinitiv"birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı, konstruksiya h:::ır:::ıbt haqqında f:::ırziyy:::ı, gürnan bildirir: He may not have been come to Moscow yesterday "0, ola bil:::ır ki, dün:::ın Moskvaya g:::ılm:::ıyib."

Mü:::ıyy:::ın bir h:::ır:::ıbtin İcrasına z:::ırur:::ıt olmaması not inkarının need modal feli il;::ı birl:::ışdiyi konstruksiyalara ifad:::ı edil:::ı bil:::ır: You needn 't have sent the telegram yesterday "Dün:::ın siz:::ı teleqram gönd:::ırm:::ık lazım deyildi".

Not inkarı "ought+Peıfect İnfinitive" birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı,

konstruksiya keçmişd:::ı icra edilmiş h:::ımbtin qınandığını bildirir: This question ought not to have been discussed witlıout me "Bu m:::ıs:::ıl:::ı m:::ınsiz

müzakir:::ı edilm:::ım:::ıli idi".

172 Yegana QARAŞOVA

Lakin need v~ ought modal fell~ri vasit~sil~ ~m~l~ g~l~n bel~

konstruksiyalarda h~r hansı ş~kild~ (ist~r qrammatik, ist~rs:::ı d~ leksik yolla)

g:::ıl~c~k zaman ifad~ edil~rs:::ı, o zaman konstruksiya qadağan bildirir.

Xususi sual :::ıv~zliyi olmayan inkarlı sual cüınl~l~rind:::ı inkar göst~ricisi

qoşulduğu köm:::ıkçi v:::ı ya modal söz il:::ı birlikd~ cüınl~nin :::ıvv~lin:::ı

keçirilir,:x.'Üsusi sual :::ıv~zliyi olan inkarlı sual cüınl~l~rind:::ı is~ inkar

birl~şm~si bu ~v:::ızlikd:::ın sonra g:::ıl~ bil:::ır: Didn't you meet him while you

were in London? (C.Dickens) "Siz onunla Londonda olduğunuz müdd~td~

görüşm~dinizmi? "Haven't you seen him? "M~g~r siz onu görm:::ımisiniz?"

Not inkan only "yalnız, t~kc~"bağlayıcısı il:::ı birl~ş~r~k not only ... but

[als o]... konstruksiyasını yaradır. Bel~ t~rkibli inversiv cüınl~l~rd~

keyfiyy~tin, iştirakçının v~ ya h:::ımbtin sayca bir olması inkar edilir: Not

only her face, but her whole body, gave a sense of alacrity

(S.Maugham) "Onun yalnız sif~ti deyil, sanki bütün b:::ıd~ni buna c~hd

göst~rirdi". Az~rbaycan dilind~ bu konstruksiyanın eyni m:::ınalı d~qiq

qarşılığı vardır.

Az~rbaycan dilind:::ı cüml~d:::ı inkar m:::ınası yaratmaq üçün ona bir inkarın

daxil edilm~si kifay~tdir. Eyni bir üzv~ aid olan iki inkar göst:::ıricisi cüml~y:::ı

t~sdiq m:::ınası verir. Lakin müşahid~l~r göst:::ırir ki, Az~rbaycan danışıq

dilind:::ı bu normaya heç d:::ı h:::ııniş~ riay:::ıt edilmir v:::ı bir çox hallarda ikiqat

inkar cüml~d~ t~sdiq deyil, inkar bildirm~k üçün işl~dilir: N:::ı dinınir, n:::ı

danışmır.

İngilis dilind:::ı konstruksiyada inkar m:::ınası h:::ımçinin inkar ~v~zlikl~ri,

z~rfl~ri v~ bağlayıcılan vasit~si il:::ı d~ ifad:::ı edilir. H~min vasit~l~r~ nobody,

nothing, never, nowhere, no one, none, neither, neither .... nor.. .. v~ s. aiddir.

Bu sözl~r vasit:::ısi il:::ı reallaşan inkar cüml:::ıl~rind:::ı fel yalnız t~sdiq

formasında işl~nir,çünki ingilis dilind~ cüml~d~ yalnız bir inkar göst:::ıricisi

ola bil:::ır: Oh, nobody reads him now ... (E.Hemingway) "Eh, indi onu heç

kim oxumur ... "; But you've never been to South Aınerica

(E.Hemingway) "Axı siz heç vaxt C~nubi Amerikada olmamısıniz".

No inkarının köm:::ıyi il~ h:::ımçinin no sooner ... than ... konstruksiyası ~m~l~

g:::ılmişdir. Bu konstruksiyanın işl~ndiyi cüınl~l:::ırd~ inversiya t~tbiq edilir:

No sooner had we reached the town than we learned the news "Ş~h~r~ çatar­

çatmaz bu x~b:::ıri eşitdik". Az:::ırbaycan dilind:::ı bel:::ı cüınl:::ıl:::ır daha çox t~sdiq

formasında verilir: Ş:::ıh:::ır:::ı yenic~ çatmışdıq ki, bu x~b~ri eşitdik.

Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 173

Azgrbaycan dilind;;ı inkar konstruksiyalan deyil inkar m;;ınalı sözünün kö­m;;ıyi il ;;ı d;;ı ;;ım;;ıl;;ı g;;ılir. Bu söz isim va dig;;ır nitq biss;;ıl;;ıri il;;ı birl;;ışarnk işlanir,

y;;ıni -ma affiksinin işl;;ın;;ı bilmailiyi bütün hallarda bu sözd;;ın istifad;;ı olunur: O, s;;ın;;ıdl;;ıri sabah deyil, bu gün tGhvil verm;;ıli idi. M;;ıni deyil, s;;ıni axtanrlar.

Deyil inkannı konstruksiyada yox inkan da ;;ıv;;ız ed;;ı bil;;ır (onun cüml;;ınin x;;ıb;;ıri kimi çıxış etm;;ısi halı istisna olmaqla). H;;ır iki inkar onların cüml;;ıd;;ı x;;ıb;;ır rolunda çıxış etm;;ısi halı istisna olmaqla, bütün dig;;ır hallarda mür;;ıkk;;ıb konstruksiya t;;ışkil edir va iki obyekt, ;;ılam;;ıt. Kamiyyat v;;ı s. -d;;ın birinin inkar, dig;;ırinin is;;ı t;;ısdiq edildiyini bildirir.

Y ox sözü semantik baxımdan çox mür;;ıkkabdir. M;;ıs;;ıl;;ın, t;;ıkrar

formasında işl;;ın;;ırbn onun semantikası daha d;;ıriııl;;ırd;;ı olur, ön plana is;;ı

tGxmiıılik bildir;;ın bmiyy;;ıt m;;ınası keçir: Onun yox-yox yetmiş yaşı vardır (Onun ;;ın azı yetmiş yaşı vardır// Onun yaşı yetmişd;;ın az deyildir).

Dialoji nitqd;;ı bu söz ham inkar, h;;ım d;;ı t;;ısdiq (aid olduğu söz inkar formasında olduqda) m;;ınasında işl;;ın;;ı bilir. Müqayis;;ı et: -S;;ın ged;;ıc;;ıks;;ın?

Y ox! - H;;ıs;;ın d;;ı getm;;ıyac;;ık? - Y ox! İkinci halda cüml;;ı, z;;ınnimizc;;ı, iki cür başa düşül;;ı bil;;ır: a)Y ox, ged;;ıcak; b )Y ox, getm;;ıy;;ıc;;ık.

Yuxanda göst;;ıril;;ın bu bir neça xüsusiyy;;ıt Az;;ırbaycan dili üçün xarakterikdir v;;ı oıılan bu dilin tipoloji ;;ılam;;ıtl;;ıri sırasına daxil etm;;ık olar. H;;ımin xüsusiyy;;ıtl;;ır ingilis dilinda müşalıid;;ı edilmir.

Dild;;ı inkarlıq xüsusi inkar göst;;ıricisi olmadan tasdiq manalı söz forması v;;ı ya bütöv bir sintaktik konstruksiya ç;;ırçiv;;ısinda d;;ı ifad;;ı edil;;ı bil;;ır. Bu, inkarlığın implisit ifada yoludur. İnkarlığın implisit ifad;;ı vasit;;ısi kimi inkar semantikalı ayn-ayn leksik valıidl;;ır,söz birl;;ışm;;ıl;;ıri, intonasiya v;;ı bütöv cüml;;ı d;;ı çıxış ed;;ı bil;;ır. Az;;ırbaycan dilind;;ı konstruksiyada inkar m;;ınası yaradan bu sözl;;ır;;ı ;;ıc;;ıb, yaman, pis, ay, el;;ı va s. sözl;;ıri aid etm;;ık olar. M;;ıs;;ıl;;ın: Bc;;ıb g;;ıldi! (= G;;ılm;;ıdi.) Yaman kitabdır! (Y axşı kitab deyildir.) İmplisit inkann ifad;;ısind;;ı h;;ımiş;;ı xiisüsi intonasiya iştirak edir: Ona yen;;ı borc vernc;;ıks;;ın?- Tez ver;;ır;;ım! (=Verm;;ıy;;ıc;;ım).

B;;ızi dilçil;;ırin :fikrinc;;ı, inkar bildirm;;ık üçün istifad;;ı edil;;ın inkar semantikalı leksik valıidl;;ır, söz birl;;ışm;;ıl;;ıri v;;ı frazeoloji birl;;ışm;;ıl;;ır

müvafiq t;;ısdiq formasma malik olmurlar. Z;;ınnimizc;;ı, mü;;ıyy;;ın istisnalar da mövcuddur. M;;ıs;;ıl;;ın, Azarbaycan dilind;;ı yaman v;;ı pis sözl;;ırinin yaxşı

t;;ısdiq manalı antonimi vardır. Digar t;;ır;;ıfdan, yaxşı sözü özü d;;ı ironik intonasiya il;;ı deyildikd;;ı,inkar bildirir: Y axşı düz;;ıltdin! (İşi dolaşdırdın).

174 Yegano QARAŞOVA

H;;ım yaman, h;;ım d;;ı ;;ıc;;ıb sözü intonasiyadan asılı olaraq t;;ısdiq v;;ı ya inkar bildir;;ı bil;;ır, y;;ıni potensial ş;;ıkild;;ı onlarda h;;ım t;;ısdiq, h;;ım d;;ı inkar m;;ınaları vardır. (enantiosemiya).

İnkar konstroksiyası sual intonasiyası v;;ı sual ;;ıdatından istifad;;ı

edilm;;ıkl;;ı formaca t;;ısdiq cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: -Bu gün bu ;;ışyaları yeni binaya daşımaq lazımdır.- Buna vaxt var? (= Yoxdur).

İngilis dilind;;ı inkarlığın imlisit ifad;;ısinin leksik vasit;;ıl;;ırin;;ı misal olaraq to fail "baş tutmamaq" felini göst;;ırm;;ık olar: He failed to appear "O göıünm;;ıdi". Bu fel inkarın qranımatik formasını da q;;ıbul ed;;ı bil;;ır: Don't fail to let me know "M;;ın;;ı x;;ıb;;ır verm;;ıyi unutma".

Hesab edirik ki, hardly "ç;;ıtin (ki),az qala, gücl;;ı"sözünün d;;ı

semantikasında inkar çaları var. Bu çalar özünü xüsüsil;;ı nisbi ;;ıv;;ızlikl;;ır il;;ı birl;;ışdikd;;ı büruz;;ı verir: They have hardly any money "Onların ç;;ıtin ki pulu olsun" (=Onların, çox gürnan ki, pulu yoxdur).

Guya ,sanki, el;;ı bil (ki) sözl;;ırind;;ı aynlıqda inkar m;;ınası o q;;ıd;;ır d;;ı hiss olunmur, lakin konstruksiya daxilind;;ı h;;ımin sözl;;ırd;;ı inkar m;;ınasl11lll, inkar çalarının olması şübh;;ı doğurmur: Guya bilir (=Bilmir). Bu fikir onunla da t;;ısdiql;;ınir ki, h;;ımin sözl;;ırin inkar m;;ınalı dig;;ır söz il;;ı birl;;ışm;;ısi t;;ısdiq

bildirir: Guya bilmir (=Bilir). H;;ım Az;;ırbaycan dilind;;ı, h;;ım d;;ı ingilis dilind;;ı inkar cüml;;ısi formaca

sual cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: Bütün bunlara göm biz özümüz m;;ısuliyy;;ıt daşımınqmı? Aren't we all human beeing? "Biz hamımız b;;ış;;ıri varlıq deyilikmi? Buradakı sual ;;ıslind;;ı ritorik sualdır v;;ı inkar cüml;;ısin;;ı ekspressivlik verm;;ıy;;ı xidm;;ıt edir. Lakin inkar cüml;;ısi ümürni v;;ı xüsüsi sual cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: Qonaqları h;;ıl;;ı yola salmamısınız? Don't you think I'm right, Jake? (E.Hemingway) "Ceyk, s;;ın hesab etmirs;;ınmi ki, m;;ın haqlıyam ?"

Sual v;;ı inkarın iştirakı il;;ı qurulmuş cüml;;ıl;;ırin bir tipi nida intonasiyası il;;ı deyildikd;;ı, ekspressiv s;;ıkild;;ı t;;ısdiq bildirir: Bu sözl;;ıri eşitdikd;;ı, qan onun beynin;;ı vurmadımı?! (= ... qan onun beynin;;ı vurdu).

Göründüyü kimi, ifad;;ı planı bir çox hallarda uyğun g;;ılınir, y;;ıni

funksional d;;ıyişiklik baş verir. Odur ki formaca inkar cüml;;ıl;;ıri t;;ısdiq

m;;ınasına v;;ı ;;ıksin;;ı, formaca t;;ısdiq cüml;;ıl;;ıri inkar vasit;;ıl;;ırind;;ın istifad;;ı

edilm;;ıd;;ın, inkar m;;ınasına malik olurlar.

Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyalarz 175

8D8BİYYAT

1. Müasir AzQrbaycan dilçiliyi VQ tipoloji tQdqiqatlar. - Dil VQ QdQbiyyat.

NQzQri, elmi, metodikjurnal, ı998, N 2 (20), c.ı73-ı74.

2. İngilis VQ AzQrbaycan dillQrİndQ inkar konstruksiyalan. - EA Dilçilik

İnstitunun dissertantlannın elmi konfransının tezislQri. 13-ı4 sentyabr ı999-

cu il, c.4-5.

3. AzQrbaycan VQ ingilis dillQrindQ qadağan konstruksiyalan. -

TQdqiqlQr. N 5, ı999, c.272-277.

4. İnkan inkarkonstruksiyalan.- TQdqiqlQr. 2000, N ı, c.3ı-39.

5. CümıQnin strukturunun qurulmasında inkann rol u. - TQdqiqiQr. 2000,

N ı, c.39-57.

176 Yegana QARAŞOT~

PE3IOME

OTP~ TEJibHbiE II 3AIIPETIITEJibHhiE KOHCTPYKIJ;IIII B A3EPiiA.fl.LOKAHCKOM M AliT' .JIJIİİCKOM .H3biKAX

B HaeTom:ı::ı;eH: eTaThe BrrepBnıe B il3:EıiK03Ha.:mrn B epaBHHTeJThHO­

eorroeTaBH.TeJThHOM mıaHe Heerre.ızyıoTeil OTPHIJ;aTeJThmıe H 3arrpeTHTeJThmıe

KOHeTP~ B a3ep6aii,ı:pKaHeKOM H aHrJIHİieKoM il3:EıiKax.

B eTaThe o6oeHOB:EıiBaiOTeil a.ıcryaJI:EıHOCTh H HayqHM HOBH3Ha TeM:Eır,

orrpe,ı:ı;eJiiliOTeil ı:ı;eJIH H 3a,D;a'!H, TeopeTWieeKM H rrpaKTWieeKM 3HaYIHMOeTh,

MeTO)J;bl H HeTO'IHHKH Heerre,ı:ı;OBaHHil. 3,ı:ı;ee:Eı TaiOKe ,ı:ı;aeTCil KpHTWieeKHİi

o63op HeiTOJTh30BaHHOH Hayqııoii: JIH.TepaTYP:Eıi.

B 3TOH eTaTne H3rraraeTeil OTPHIJ;aTeJThmre KOHeTPyKIJ;Hİi KaK o6oeKTa

epaBHHTeJThHO-eOITOeTaBHTeJThH:EıiX H THITOJIOrHtieeKHX Heerre,ı:ı;oBam:ı:ii,

B:EılilBJiiliOTeil epe,ı:ı;eTBa OTPHIJ;aHHil B OTPHIJ;aTeJThmrx KOHeTPYKı:ı;IDIX H HX

xapaKTepmıe oeo6eHHOCTH, aHaJIH3HpyiOTCil OTPHIJ;aTeJThHOeTh B THITax

rrpe,ı:ı;rro:ıKeHHii no ı:ı;eJiilM B:EıiCKa3:EıiBaHHil, HHTeHeHBHOeTh B OTPHIJ;aTeJThmrx

KOHeTPYKIJ;IDIX, KOHeTPYKı:ı;HH, eo,ı:ı;ep:ıKa.ı:QHe OTPHIJ;aHHe OTPHIJ;aHHil,

rrepeHoe OTPHIJ;aHHil H poJTh OTPHIJ;aHHil B KOHeTPYHpOBa.:mrn eTPYKTYP:Eıi

rrpe,ı:ı;rro:ıKeHHil, KOTopı,ıe rrpe,ı:ı;eTaBJiiliOT THITorrorHtieeKHii HHTepee. Ha

oeHOBaHHH rrorrycıeHHiırx pe3yJThTaTOB 3,ı:ı;eeı, B paMKax xapaKTepmıx ı:ı:epT

OTPHIJ;aTeJThmrx KOHeTPYKIJ;Hii eocTaBJieH HHBeHTapı, THITorrorHIIeeKHX

rrpH3HaKOB a3ep6aii,ı:pKaHeKoro H aHI'JIHİieKOrO il3biKOB.

Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 177

SUMMARY

NEGATIVE AND PROIDBITIVE CONSTRUCTIONS IN AZERBAIJANI AND ENGLISH

In the present thesis for the first time in linguistics in the comparative­contrastive aspect the negative and prohibitive constructions in Azerbaijani and English are investigated. The thesis consists of two chapters, ex:tensive introduction, conclusion and list of the used literature.

In the Introduction topicality and scientific novelty of the theme are proved, the purposes and tasks, theoretical and practical importance, meth­ods and sources of the research are defined. It includes also a critica! survey of the used scientific literature.

''Negative constructions in Azerbaijani and English". In this the thesis, which begins with the statement of the negative constructions as the object of comparative-contrastive and typological researches, the means of negation in negative constructions and their characteristic features are disclosed, ne­gation in the various types of the sentences, intensity in negative construc­tions, constructions containing double negation, transfer of the negation, role of the negation in constructing structure of the sentences and many other questions representing typological interest are analyzed. On the basis of re­ceived results within the framework of the characteristic features of the negative constructions typological features of Azerbaijani and English are classified.