Eleştiri Tarihi

7/30/2019 Eletiri Tarihi

1/206

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2450

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1422

ELEfiTR TARH

Yazarlar

Prof.Dr. Rza FLZOK (nite 1)Prof.Dr. Muhsin MACT (nite 2)

Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 3, 4)

Do.Dr. Mustafa ZSARI (nite 5)

Prof.Dr. Yunus BALCI (nite 6-8)

Editrler

Prof.Dr. Rza FLZOK (nite 1-4)Do.Dr. Muharrem DAYAN (nite 5-8)

ANADOLU NVERSTES


2/206


3/206

indekiler

nsz ............................................................................................................ vi

Edeb Elefltirinin Tanm, Kapsam ve Trk EdebiyatndaElefltirinin Tarih Kaynaklar................................................... 2

ELEfiTRNN TANIMI, KAPSAMI, SINIFLANDIRILMASI, NTELKLER ..... 3Edebiyat Kuramlar, Edeb Elefltiri ve Edebiyat TarihiArasndaki Farklar ......................................................................................... 3Elefltiri Kuramlarnn Snflandrlmas .......................................................... 4Edeb Analiz Modelleri.................................................................................. 5Elefltirinin Nitelikleri...................................................................................... 5TRK-SLAM BELAGT GELENE VE ELEfiTR....................................... 7Bildiriflim Kuram ve Belgat .................................................................... 9

Edim Sz Kuram........................................................................................... 14En Kk Anlaml Birim Kuram.................................................................. 14BATI EDEBYATI ETKSNDE ADAfi TRK ELEfiTRS ....................... 15zet................................................................................................................ 18Kendimizi Snayalm...................................................................................... 19Okuma Paras .............................................................................................. 21Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 22Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 22Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 23nternet Kaynaklar........................................................................................ 23

Klasik Dnem Trk Edebiyatnda Elefltiri............................. 24KLASK DNEM TRK EDEBYATINDA ELEfiTR.................................... 25GRfi .............................................................................................................. 25BELAGAT KTAPLARINDA ELEfiTR........................................................... 25fiAR TEZKRELERNDE ELEfiTR................................................................ 27DBACE VE SEBEB- TELFLERDE ELEfiTR............................................... 31DVANLARDA ELEfiTR ERKL fiRLER ................................................. 34zet................................................................................................................ 38Kendimizi Snayalm...................................................................................... 40Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 41Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 41Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 42

Tanzimat Dneminde Elefltiri-I (I. Nesil) ............................. 44GRfi .............................................................................................................. 45fiNAS VE ELEfiTRLER .............................................................................. 45NAMIK KEMAL VE ELEfiTRLER ................................................................ 46ZYA PAfiA VE ELEfiTRLER....................................................................... 51zet................................................................................................................ 62Kendimizi Snayalm...................................................................................... 63Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 64

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 65

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/206

Tanzimat Dneminde Elefltiri II (II. Nesil) ........................... 66GRfi .............................................................................................................. 67

ABDLHAK HAMT TARHAN VE ELEfiTRLER ........................................ 67RECAZADE MAHMUT EKREM VE ELEfiTRLER ...................................... 70III. ZEMZEME MUKADDMES..................................................................... 71MUALLM NAC VE ELEfiTRLER ............................................................... 75BEfiR FUAD VE ELEfiTRLER .................................................................... 76MZANCI MURAT VE ELEfiTRLER ............................................................ 77zet................................................................................................................ 81Kendimizi Snayalm...................................................................................... 82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 83Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 83

Ara Nesilde ve Servet-i Fnnda Elefltiri............................. 86GRfi .............................................................................................................. 87ARA NESL VE ARA NESLDE ELEfiTR ...................................................... 87Edebiyatmzda Ara Nesil Kavram ve Ara Nesil Sanatlar ...................... 87Ara Nesil Topluluuna Gre Edebiyat ....................................................... 89Ara Nesil Topluluuna Gre Elefltiri ........................................................... 89Ara Nesil Topluluuna Gre fiiir ve fiair .................................................... 90Ara Nesil Topluluuna Gre Roman ve Hikye ........................................ 91Ara Nesil Topluluuna Gre Tiyatro ......................................................... 93SERVET- FNNDA ELEfiTR (1896-1901)............................................... 95

Estetik, Gzellik ve Edebiyat........................................................................ 95Servet-i Fnnda Elefltiri Anlayfl................................................................ 96Servet-i Fnnda Hikye ve Roman ........................................................... 99Servet-i Fnnda fiiir .................................................................................... 100zet................................................................................................................ 101Kendimizi Snayalm...................................................................................... 102Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 103Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 103Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 103

II.Meflrutiyet Dneminde Elefltiri........................................... 104GRfi: MEfiRUTYET DNEMNDE ELEfiTR............................................. 105II. MEfiRUTYET DNEMNN ELEfiTR ANLAYIfiI ................................... 106II. MEfiRUTYET DNEMNDE TEMEL ELEfiTR KONULARI ................... 109Yeni Lisan ve Mill Edebiyat Elefltirisi .......................................................... 109Tiyatro Elefltirisi ............................................................................................. 117Hikaye ve Roman Elefltirisi........................................................................... 121Hece-Aruz Tartflmalar.................................................................................. 121zet................................................................................................................ 123Kendimizi Snayalm...................................................................................... 124Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 125

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 125Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 125

indek i leriv

4. NTE

5. NTE

6. NTE


5/206

Cumhuriyet Dneminde Elefltiri(1923-1938, 1939-1960).................................... ....................... 126

1923-1938 ARASI TRK EDEBYATINDA ELEfiTR ................................... 127Elefltiri ve Elefltirmen Anlayfl ...................................................................... 127Edebi Dnemler zerine Yaplan Elefltiriler................................................ 134Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Elefltiriler ...................................... 136Yazar ve Eser zerine Yazlan Elefltirel Deerlendirmeler......................... 139Dil zerine Yaplan Elefltiriler...................................................................... 1421939-1960 ARASI TRK EDEBYATINDA ELEfiTR ................................... 143Elefltiri ve Elefltirmen Anlayfl ...................................................................... 143Edebi Dnemler zerine Yaplan Elefltiriler................................................ 147Edebi Trlerin Teorisi zerine Yaplan Elefltiriler ...................................... 150Yazar ve Eser zerine Yazlan Elefltirel Deerlendirmeler......................... 152Dil zerine Yaplan Elefltiriler...................................................................... 156zet ............................................................................................................... 157Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 160Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 161Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 162Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 162

1960 Sonrasnda Trk Edebiyatnda Elefltiri......................... 1641960 SONRASI TRK EDEBYATINDA ELEfiTR....................................... 165Elefltirmenler ve Elefltiri Anlayfllar .............................................................. 165

znel-zlenimci Elefltiriyi Devam Ettirenler................................................. 166Nesnel Elefltiriyi Uygulamaya alflanlar...................................................... 171Akademik Elefltiri Yazanlar ........................................................................... 173Toplumcu Gereki-Marksist Elefltirmenler ................................................. 178zet .............................................................................................................. 187Kendimizi Snayalm...................................................................................... 189Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 190Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 190Yaralanlan Kaynaklar ................................................................................... 191

Szlk ................................................................................... 193Dizin ......................................................................................199

indek i ler v

7. NTE

8. NTE


6/206

nszElefltirel dflnce ile bilimin ve sanatn geliflmesi arasnda sk bir iliflki vardr.

Bilim, felsefe ve mantn geliflmesiyle insanln doaya ve sanata bakfl tarz de-

iflmifl, onlar karflsnda elefltirel bir tutum domufltur. nsanlk, alar boyunca

doruyu, iyiyi, gzeli en stn deerler olarak grmfl, fakat dorunun iyinin, g-

zelin ne olduu sorusuna deiflmez ve yeterli bir cevap bulamamfltr. Bu sorula-

ra verilen cevaplarda daima benzer ynler ve farkl ynler olmufltur. Bilimde ve

sanatta, bu sorulara verilen her yeni cevap, aslnda daha nce verilen cevaplarn

bir elefltirisidir. Ayrca, her yeni edeb eser, aslnda kendisinden nce yaratlmfl

eserlere karfl bir cevap niteliindedir. Bilim ve sanat tarihinde her nesil, kendisin-

den nceki neslin fikirlerini beenmemifl, kendi zmlerini nermifltir. Yeni g-

rfller, kimi zaman dorudan yeni eserler yaratma yoluyla kimi zaman yaratlmfl

eserler zerine fikirler retme yoluyla ortaya konmufltur. Bu ikinci yaklaflm, asl

elefltiri alan olarak geliflmifltir.

Bundan dolay, elefltiri tarihleri sanatn, dorunun, iyinin, gzelin ne olduu-

sorusuna verilen cevaplarn ve bu cevaplar zerinde yaplan tartflmalarn tarihidir.

Elefltiri tarihini anlamak, bu yzden bu deiflimlerin mantn, temel nedenlerini

anlamaktr. Trk Elefltiri Tarihi kitab, bu dflnceden hareketle hazrlanmfltr.

Bu kitapta birinci nitede elefltirinin tanm, kapsam, snflandrlmas ve nite-

likleri zerinde durularak Trk Elefltiri Tarihinin anlafllmasn kolaylafltracak bil-

gilere yer verilmifltir. Trk Elefltiri Tarihi, temel olarak iki byk dneme ayrl-

mfltr: a) Klasik Dnem. b) Tanzimat sonras dnemi. Klsik dnem, Trk-slam

Medeniyeti erevesinde geliflen elefltiri geleneimizi iine almaktadr. Tanzimat

sonras dnemi, Bat Medeniyeti etkisinde geliflen ve gnmze kadar gelen elefl-

tiri geleneimizdir. Bu iki dnem arasndaki en belirgin fark, Trk-slam Medeni-

yeti erevesinde geliflen elefltirinin kuram ynnden kuvvetli, uygulama ynn-

den zayf; Bat Medeniyeti etkisinde geliflen elefltirinin ise kuram ynnden zayf,

uygulama ynnden geliflmifl olmasdr. Kitapta bu olgularn seilmifl rnek ku-

ramlar ve uygulamalar yoluyla aklanmasna zen gsterilmifltir.

Kitapta Tanzimat sonras dnem, kendi iinde Tanzimat Dnemi, Ara Nesil ve

Servet-i Fnn Dnemi, II. Meflrutiyet Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi olarak drt

ana blme ayrlmfltr. Tanzimat Dnemi ve Cumhuriyet dnemi ikifler nite ha-

linde ele alnmfltr. Tanzimattan gnmze kadar uzanan elefltiri dneminin en

belirgin nitelii, elefltiri alannn farkl etki altnda geliflmifl olmasdr. Bunlar,

Klasik edebiyat, Halk edebiyat ve Bat edebiyat alanlardr. Yeni Trk Edebiyat,

Tanzimattan gnmze kadar bu temel kaynaktan beslenmifl ve geliflmifltir.

Tanzimat sonras Trk elefltirisine ayrlan alt nitede bu kaynaklara bal etkile-rin geliflimi yine rnekler yardmla sergilenmeye alfllmfltr.

nszvi


7/206

Elefltiri tarihi ile ilgili verilen bilgiler, bir ama olarak dflnlmemifl, bu bilgi-

ler yardmyla elefltirinin genel geliflim sreci zerinde zmleyici bir dflncetarznn gelifltirilmesi amac birinci planda tutulmufltur.

Elefltiri Tarihi kitab hazrlanrken bilim ve eitim hayatmzda bu konuda olu-

flan genel eilimler esas alnmfl, onlar tamamen bir kyya braklmamfltr. Bunun

sebebi, eitim hayatmzdaki btnln salanmasnn gerekliliine olan inanc-

mzdr. Dier taraftan gnmzde Bat dnyasnda elefltiri kavramnn geniflledii-

ni ve elefltirel dflnce eitiminin yeni ynelimlerle zenginlefltirildiini grmekte-

yiz. Gnmzde elefltiri, gsterge bilimi, anlat bilimi, yapsal zmleme teknik-

leriyle ve yeni kuramlarla olduka deiflmifltir. Bu yeni yaklaflmlar, elefltiri tarihi-

mize yeni bir gzle bakmay da zorunlu klmaktadr. Bundan dolay kitab hazr-larlarken bir taraftan eitimin btnln salayacak klasik yaklaflm modeli ko-

runmufl, dier taraftan rencilerimizi yeni yaklaflmlara hazrlayacak baz adafl

grfllere yer verilmifl ve bir deiflimin kaps aralanmfltr. Bu kitaptan sonra ya-

ymlanacak Elefltiri Kuramlar kitabmz, rencilerimizin yeni elefltiri anlayfllar-

n daha iyi kavramalarn salayacaktr.

Asl dflncemiz, eitim iin hazrlanan elefltiri tarihi kitaplarnn temelini, ede-

biyat kitaplar gibi elefltiri metinlerinin oluflturmasdr. Aslnda her dneme ait

edeb metinlerin ve elefltiri metinlerinin analizinin bu eitimin zn oluflturmas

gerektiine inanyoruz. Ancak byle bir yaklaflmn gereklefltirilebilmesi, yenimetin analizi yntemlerinin kltr ve eitim hayatmzda kullanlabilir bir dzey-

de gelifltirilmifl olmasna, edebiyat eitimi anlayflnn deiflmesine ve nihayet yer-

leflmifl bir terim birliinin salanmfl olmasna baldr. mknlar el verdii lde

ilerideki basklarda byle bir anlayfl yanstmaya alflacamz da flimdiden be-

lirtmek isteriz.

Editrler

Prof.Dr. Rza FLZOKDo.Dr. Muharrem DAYAN

nsz vii


8/206

Bu niteyi tamamladktan sonra;Elefltirinin tanm, kapsam, nitelikleri, snflandrlmas konularn aklayabilecek,Belagat Bilimi ve Elefltiri konusunda aklama yapabilecek,Bat Edebiyat Etkisinde Trk Elefltirisi konusunda aklama yapabileceksiniz.

indekiler

Elefltiri, Edebiyat Tarihi, EdebiyatKuramlar

Elefltirinin snflandrlmas Belagat, retorik

Grecelik, karfltlk Bildiriflim Kuram, Szceleme

Kuram En kk anlaml birim

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Elefltiri Tarihi

ELEfiTRNN TANIMI, KAPSAMI,SINIFLANDIRILMASI, NTELKLER

TRK-SLAM BELGAT GELENEVE ELEfiTR

BATI EDEBYATI ETKSNDEADAfi TRK ELEfiTRS

1ELEfiTR TARH

Edeb ElefltirininTanm, Kapsam veTrk EdebiyatndaElefltirinin TarihKaynaklar


9/206

ELEfiTRNN TANIMI, KAPSAMI, SINIFLANDIRILMASI,NTELKLERTrkede kullanlan tenkidve onun efl anlamls olan elefltirikavramlar, Fran-szcadaki yarglamak anlamna gelen critique teriminin karflldr. Tanzimatdnemi aydnlar, Bat kltrnde bulunan bu terimi nceleri muaheze kelime-siyle, daha sonralar tenkid, intikad kelimeleriyle karfllamfllardr. TerimleriTrkelefltirme akm bafllaynca elefltiri terimi yaygnlaflmfltr.

Elefltirihem bir iflin ad, hem bu ifl sonunda orta kan rnn addr. Bundandolay bu teriminin genel kullanmda iki farkl anlam vardr:

1. En genifl anlamnda elefltiri, sanatn yahut edebiyatn incelenmesi,

tartfllmas, deerlendirilmesi, yarglanmas iflidir.2. Edeb bir eser yahut bir sanat eseri zerine verilen hkmdr.Elefltirmen,yaygn anlamna gre bilgisine, grgsne, zevkine gvenen ve

bu niteliklerine dayanarak dier sanatlarn eserlerini deerlendiren kiflidir.Elefltiri anlayfl, tarih boyunca alara ve kiflilere gre byk dflnce akmla-

rna bal olarak durmadan deiflmifl ve birbirinden ok farkl elefltiri tanmlar vetrleri domufltur. Bu farkllklar elefltiri alannn salam fikirler retemeyen birbilgi alan oluflunun kant olarak dflnmemek, tersine insan dflncesinin gelifli-minin ve ok ynllnn rnekleri olarak alglamak gerekir. Elefltiri tarihininasl kavranmas gereken ve kymetli olan yn, bize edebiyat tarihinin sergilediibu yaklaflm eflitliliini gstermesi ve bunlardan yola karak kendi elefltiri anlay-

flmz zgrce oluflturmak imkann kazandrmasdr. Bu deiflik grfllerden bir-ka rnek verelim:Scaliger, elefltiriyi zihinsel eserlerin stn ve zayf ynlerini ortaya koymak

olarak tanmlar. Jules Lematre ( 1853-1914 ), elefltiriyi Kitaplardan zevk almak,onlarla duygular inceltmek ve zenginlefltirmek sanat olarak tanmlar (Les Con-temporaine, I. Seri, s. 8). Sainte Beuve (1804-1869), elefltirmeni Elefltirmen, oku-may bilen ve baflkalarna reten adamdr. fleklinde tanmlar.

Edebiyat Kuramlar, Edeb Elefltiri ve Edebiyat TarihiArasndaki FarklarEdebiyat kuramlar, edeb elefltiri ve edebiyat tarihi bilimleri arasnda sk iliflkiler

vardr. Edebiyat tarihleri, kltrel geliflmeleri, yazarlar ve eserleri kronolojik birsrayla ele alr ve onlar deerlendirir. Edebiyat tarihi genel olarak gemiflte kalan

Edeb Elefltirinin Tanm,Kapsam ve Trk

Edebiyatnda ElefltirininTarih Kaynaklar


10/206

eserlerle ilgilenir. Onlar tarih olaylar olarak ele alr, gn flna karr ve snflan-drr. Edebiyat kuramlar, edebiyatn yntemlerini, ilkelerini, kategorilerini ve l-tlerini arafltrr. Edeb elefltiri, daha ok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat

tarihinden farkl olarak daha ok yeni eserlerle ilgilenir. Ancak bu alan ylesi-ne birbiriyle iliflkilidir ki onlarn birisi olmadan dierinden sz etmek hemen he-men imkanszdr.

Edebiyat tarihinin ve elefltirinin ortaya koyaca somut edeb olgular olmaks-zn bir edebiyat kuram kurmak mmkn deildir. Byle bir kuram, tarih ve ede-b gereklere dayanmayacak, bir takm hayl ltler, kategoriler ve bofl flemalarretecektir. Dier taraftan edebiyat kuramlar olmadan bir edebiyat tarihi yazmak

yahut edeb elefltiri yapmak da mmkn deildir. Edebiyat tarihi yazmak yahutedeb elefltiri yapmak iin de baz ltlere, seme ve deerlendirme ilkelerine ih-tiya vardr. Edebiyat tarihine hangi yazarlar alnacaktr? Bir eser, bir baflka eseregre niin daha deerlidir? Eserlerin deeri neyle llecektir? Btn bu sorulara

verilecek cevaplar, edeb kuramlara gre deiflebilmektedir.Bununla birlikte sorun, zmsz deildir. Bu ikilem (dilemma), tarih sreiinde birbirini tamamlayan olgular olarak ortaya kmaktadr: nce eser incele-melerinden baz sonulara, n yarglara varlmfl, sonra bu n yarglar, deifltiril-mifl, dzeltilmifl ve baz kuramlara ulafllmaya alfllmfltr. Bu, tarih boyunca diya-lektik bir sre oluflturmufl, elefltiriden kurama, kuramdan elefltiriye geilmifltir.

Yazlmfl btn edebiyat tarihleri, belirli kuramlara dayanmaktadr. Dier taraftanher trl elefltirinin kuramsal bir bakfl as vardr. Btn edebiyat kuramlar daedeb uygulamalardan, edebiyat tarihi ve elefltirilerden yola kar. Yani teori vepratik karfllkl olarak birbirini etkilemifltir.

Ksaca, edebiyat kuramlar, edeb elefltiri ve edebiyat tarihi bilim dallar, birbi-

riyle sk flekilde iliflkilidir, ayn konular ele alrlar ve karfllkl olarak birbirlerinietkilerler ve deifltirirler. Bununla birlikte konulara yaklaflm tarzlar amalar ve

yntemleri birbirinden farkl olduundan arafltrma sahalar olarak birbirinden ay-r bilim dal saylrlar.

Berna Moran, (1972), Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.

Elefltiri Kuramlarnn SnflandrlmasElefltirileri , F. Thumerele gre a) Hkm Elefltirileri, b) Aklayc elefltiriler diyeiki ana snf altnda toplamak mmkndr. Elefltirinin ilk grevi flphesiz eser hak-knda bilgi vermektir. Ancak elefltirmenler bir eser hakknda bilgi verirken bazen

onu yarglamak, bazen ise aklamak amacn gderler. Bunlar iki farkl yaklaflmbiimidir:

1. Hkm Elefltirisi: Eserin deeri problemiyle ilgilenir, onun hakknda iyi ya-hut kt, gzel yahut irkin, faydal yahut zararl tarznda bir hkm verir. Diereserlere gre deerli olup olmad konusunda bir yargya varr. Hkm elefltirileri-nin yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. XVII. yzylda klasisizm akmnabal elefltiriler, Boileaunun elefltiri anlayfl bir hkm elefltirisidir. XIX. yzyldaBrunetirein elefltirisi ilm bir nitelik taflmasna ramen siyas bir ahlka baldr vebir hkm elefltirisidir. znel elefltiriler, gazete elefltirileri, yazarlarn zevklerine y-nelen elefltiriler, genellikle birer hkm elefltirisidir (Hbert, Louis, 2011: s. 28).

2.Aklayc Elefltiri: Bu tarz elefltiri, eseri yarglamak amacn gtmez, onu

aklamak, anlamak, yorumlamak ister. Eseri aklayabilmek iin tarih ve psikolo-jik flartlar arafltrr, metin zerinde zmleme alflmalar yapar. Aklayc eleflti-

4 Elefltir i Tarihi

K T A P


11/206

rilerin de yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr. Aklayc elefltiri kendiiinde ayrca snfa ayrlabilir: a)Yorumlayc elefltiri(hermneutique): Bu tipelefltiri, yazarn niyetini dikkate almaz, eserin anlamn kavramaya ynelir. Fre-

udn kuramlar erevesinde geliflen Psikanalitik elefltiri, bir yorumlayc elefltiritrdr. b) Bilimsel elefltiri: Metni aklamak iin metnin dflndaki nesnel olgu-lar arafltrr, nesnellik kaygs byktr. Lansonun eserlerinde bu tip elefltiri nplana kar. niversite elefltirileride bu gruba girer. c) Biimsel elefltiri: Edebeserin yapsna, slbuna ve trne ynelmifl bir elefltiri anlayfldr. Yapsal eleflti-riyntemleri bu tip iinde yer alr (Hbert, Louis, 2011: s. 28).

Edebiyat kuramclar, Rne Wellek ve Austin Varren, birok dflnr tarafndankabul grmfl olan bir gelenee uyarak edebiyat inceleme tarzlarn iki bafllk al-tnda toplar: Bunlar, Dfl yaklaflm ve yaklaflm tarzlardr. Bu ayrm ayn zaman-da iki farkl elefltiri anlayfln gsterir:

a) Dfl yaklaflm: Edebiyat incelemelerinde dfl yaklaflm adn alan inceleme

tarzlar flunlardr: Dfl yaklaflm olarak kabul edilen arafltrmalar, edebiyat ve biyog-rafi arasnda, eser ve yazar arasnda, edebiyat ve psikoloji, toplum ve felsefe ara-snda, edebiyat ve dier sanatlar arasnda iliflki kuran ve bunlar sergileyen alfl-malardr. Bunlar genel olarak edeb eseri arafltrmann merkezi olarak almayan, dflflartlar zerinde younlaflan yaklaflmlardr.

b) yaklaflm: Edebiyat incelemelerinde i yaklaflm adn alan inceleme tarz-lar ise flunlardr: Edeb eserin slbu, ahengi, ritmi ve vezni zerine yaplan alfl-malar, mecaz, istiare gibi edeb sanatlar zerinde yaplan alflmalar, mit ve sem-boller zerindeki alflmalar, hikaye etme bilimi alflmalar, edeb trler zerinealflmalar i yaklaflm rnekleridir. Bunlar genel olarak edeb eseri arafltrmannmerkezine koyan, edebi eserden yola kan arafltrmalardr.

Edeb Analiz ModelleriJean Molino, edebiyat incelemelerinin, metin analizi trlerinin befl bafllk altndatoplanabilecei grflndedir. Bunlar, bafllca elefltiri eflitleri olarak dflnlebilir.Tarih boyunca ortaya kmfl bulunan btn elefltiri tiplerini bu bafllklar altnda elealmak mmkndr:

a) Kurallar modeli: Belgat, retorik ve poetik alandr. Takip edilecek yn-temlerin kuramsal ve pratik esaslarn belirler.

b)Tefsir yahut yorum modeli (Hermneutique model): Edeb ve din me-tinleri yorumlama geleneidir. Metnin derin ve mecaz anlamlarn, ikinci anlamla-rn arafltrma amac esastr.

c)Tarihsel Model: Edeb eserlerin, edeb trlerin kaynan ve etkilerini arafl-trr. Aklama amacn gder. Bu grfle gre, eser anlamn, tarih geliflim iinde-ki yerinden ve yaratt sonulardan alr.

d) Dilbilimsel ve Yapsal Model: Bu anlayfla gre efl zamanl analiz, art za-manl analizden bamsz bir flekilde yaplabilir yani edeb eser, tarih balamndanbamsz olarak incelenebilir.

e) Dfl yaklaflm Modeli: Eseri, eserin dflndaki toplumbilimsel ve psikolojikolgularla aklar (Elisabeth Ravoux Rallo, 2006: s. 15).

Elefltirinin NitelikleriBaz elefltirmenlere gre elefltirideneme, tarih, roman gibi yaratc bir sanattr. Ba-

z elefltirmenlere gre ise bir bilim daldr. Bundan dolay, sanata yaklaflan elefltiritipleri ve bilime yaklaflan elefltiri tipleri grlr. Genel kabule gre elefltiri edeb

51. nite - Edeb Elefltir in in Tanm, Kapsam ve Trk Edebiyatnda Elefltir in in Tarih Kaynaklar


12/206

eserleri aklar, onlarn deerini, gzelliini, doruluunu, yeniliklerini, slubunu,ahlak deerini, felsefesini ve dflnfl tarzn, kusurlarn ortaya koyar. Elefltiri, ya-zar ve eser arasnda bir kpr roln stlenir. Okuyucuya yeni eserleri duyurur,

eserin st kapal anlamlarna ve yazarn amalarna okuyucunun dikkatini eker.Eseri daha dikkatli okumasn, daha iyi anlamasn salar. Yazara yeni okuyucularkazandrr, ona hatalarn gsterir, eserin anlafllmayan, karanlk kalan ynleriniaa karr. Hatta eserin yazar tarafndan dahi fark edilmemifl niteliklerini gzlernne serer.

Elefltiri tarihine bakldnda ok deiflik elefltiri anlayfllar olduu grlr.Bundan dolay, elefltiri trlerini bilmek kadar onun genel niteliklerini kavramak danemlidir.

a) Elefltirinin yneldii nesnelerin ve bakfl alarnn okluu: Elefltiri t-rnn niteliklerinden birisi, yneldii nesnelerin okluudur. Elefltiri konular ol-duka eflitlidir: Elefltiri, yazarn kifliliine, fikirlerine, zevkine, birikimine, niyetine

vb. ynelik olabilir, yahut eserin, diline, yapsna, estetik deerine, fikirlerine, ko-nusuna, slubuna vb. ynelik olabilir. Elefltiri, eserin edeb trler iindeki yerine,toplumla iliflkisine, yararna, doruluuna, pedagojik deerine, ahlka uygunluu-na, etkilerinin geniflliine vb. ynelik de olabilir. Btn bu yaklaflmlar, Sanat ne-dir?, Sanatn amac nedir?, Gzel ve estetik olan nedir? gibi sorulara verilecekcevaplara gre deiflen yaklaflmlardr. Bu sorulara verilen cevaplar, tarih boyuncadeiflmifl, deifltike de elefltirinin yneldii nesneler farkl olmufltur. Elefltirininbafllca niteliklerinden birisi, bu deiflkenlik ve ok ynllktr. Ayn nesneyefarkl alardan da baklabilmekte, bu da farkl sonulara ulafllmas sonucunu do-urmaktadr.

b) Elefltirinin grecelii: Elefltirinin niteliklerinden bir dieri de deer yarg-

larnn greceliidir. Yazarlar ve eserler zerinde verilecek deer hkmleri de ya-placak tasvir aklamalar da ok zaman grecedir: Hibir eser gerekleri olduugibi yanstamaz. Ama edebiyat tarihinde Gerekilik Akm vardr. Realizm ak-mnn gerekilii, Romantizm akmna gre bir anlam kazanr. Ayn flekilde, kla-sisizm ile realizmin gerekilii ile natralizmin gerekilii arasnda da farklar

vardr. Ayrca Gerek nedir? sorusuna ok deiflik cevaplar verilebilecek, gerek-i edebiyatn tanm greli olarak durmadan deiflecektir. Elefltiri hkmleri, okzaman karfllafltrma fikrine dayandndan ve farkl konular ele aldndan grelibir nitelik gsterir.

A. Compagnona gre, edebiyat kuramlar, aslnda deiflik, oklu grflleri de-il, greli grflleri yanstr. Yani elefltiride deiflik bakfl alarndan ok greli ola-

rak seilmifl deiflik konulara ynelmeler grlr. Grfllerin farkll ayn konu-ya deiflik alardan bakmaktan ok, farkl arafltrma konularna ynelmeyi ifadeeder. (E. Rallo, 2006, s.12). Elefltiriler arasndaki farkl grflleri deerlendirirkenbu iki tarz grecelii gz nnde bulundurmak gerekir.

c) Elefltiri kavramlarnn karfltll: Elefltiride kavramlar, deer yarglar vebelirlemeler, ancak oluflturduklar karfltiftler iinde kavranabilir, belirgin bir an-lam kazanrlar. Kavramlar, ok zaman tek olarak deil, ift olarak, birbirlerine g-re tanmlandndan bu kavramlarn anlafllmas, ancak karflt kavram iftinin bir-likte kavranmasyla mmkndr. Karflt teriminin gnlk kullanmdaki anlamztdr. Dilbilim terimi olarak karflt, ok zaman mukabil anlamnda oppositionanlamnda kullanlr. Bu ikinci karfltln anlam, gnlk kullanmdaki anlamndan

farkldr. Bir kelimeyle birlikte hatrlanan baz kelimeler ilk kelime ile bir bakmaayn kavrama baldr, bir bakma da ondan ayrlr. Mesela, otobsten inilir ve oto-

6 Elefltir i Tarihi


13/206

bse binilir. Bu durumda inmek ve binmek kelimeleri birbirine karflttr (oppositi-on). Ayn flekilde merdivenden inilir ve klr. Bu durumda inmek ve kmak kar-flt terimlerdir. Uak ve kartal ise iner kalkar. Bilimsel terimler de ancak karfltlar

bilinirse doru olarak anlafllabilir. Elefltiri ok zaman ince farklar ele aldndankarflt iftlerin kavranmas, elefltirel dflncenin esaslarn kavramamza ve incefarkllklarn anlafllmasna yardmc olur. Gnlk dilden flu rnekler zerinde d-flnelim: Tay ve At kelime ifti, aslnda kkten bye doru bir derecelen-dirme dflncesini yanstr. At ve Beygir kelime ifti, greve gre yaplmfl birayrm yanstr. Beygirin attan fark, yk ekmekte kullanlmasdr. Ksrak ve ay-gr kelime ifti, bir cins ayrmn yanstr. ki kelime arasnda cins ayrm vardr.Elefltiri kavramlar da benzer karflt iftler halinde kavranabilir. Mesel metin ilifl-kileri (transtextualit) terimini ele alalm. Metinler arasnda befl tr iliflki vardr:1) metinlilik(intertextualit: ntertextualit teriminin, edebiyatmzda yaygnolarak metinler aras terimiyle karfllandn da unutmamak gerekir.) 2) Dfl me-

tinlilik (mtatextualit) 3) Ek metinlilik(paratextualit),4)Tip metinlilik(arc-hitextualit) 5)Art metinlilik(hypertextualit).fiimdi bunlar aklayalm:a) metinlilik* [intertextualit]: Bir metnin iinde baflka bir metnin bulun-

masdr. Bu ayrm, metin / i metin yarmn yanstmaktadr.b) Dfl metinlilik* [mtatextualit]: Bir metin hakknda yazlan tenkitler,

aklamalar, tahliller ve yorumlarn hepsi birer dfl metindir. Bu ayrm, metin / dflmetin ayrmn yanstmaktadr.

c) Ek metinlilik* [paratextualit]: Bir metnin nnde, sonunda yer alan bafl-lklar, alt bafllklar, nsz, sonszler, notlar, der-kenrlar, yaync aklamalar bi-rer ek metindir. Bu ayrm, metin ve ek metin ayrmn yanstmaktadr.

d) Tip metinlilik* [architextualit]: Belli bir edeb tre ait olan tematik ve bi-imsel zelliklerle bir metin arasndaki iliflkidir. Eser ile ait olduu tr, tip, szce-leme tipi arasnda bulunan benzerliklerdir. Metin tipi, szceleme tipive metnintr st metinlilik iliflkileri yaratr. Bu ayrm, metin / tr ayrmn yanstmaktadr.

e) Art metinlilik* [hypertextualit]:Yeni bir metni eski bir metne balayaniliflkiler toplamdr, baflka bir deyiflle bir B art-metnini* (hypertexte) bir A n-metnine* (hypotexte) balayan iliflkiler toplamdr. ki metin arasnda bir kay-naklk iliflkisi bulunur. Mesela: tercme eserler, parodiler, nazireler, taklit eserlerbirer alt metindir. Bu ayrm, n metin / art metin ayrmn yanstmaktadr.

Grld gibi elefltiri terimlerinin dayand ayrm ilkesi kavrannca i /dfl, art / n gibi karflt olgularn anlafllmalar daha kolay olmaktadr. Edebiyat

akmlar, elefltiri kuramlar da ok zaman bir karfltlk iliflkisi iindedir. Onlar kav-ramann yollarndan birisi, karflt kavram ve olgular birlikte anlamak, karflt nitelik-lerini belirlemektir. Mesela Klasisizm, Romantizme, Romantizm realizme baz nite-likleriyle karflttr.

Elefltirinin genel olarak sanat eserlerinin yarglanmas ve onlar hakknda bir hkm veril-

mesi olarak tanmlandn grdk. Elefltirinin doru hkm vermek olduunu kabul

edersek, doru hkm vermek iin ncelikle neleri bilmemiz gerektiini dflnnz .

TRK-SLAM BELAGT GELENE VE ELEfiTRElefltiri trnn ilk baflarl rnekleri Eski Yunanistanda grlr. Yunan filozoflar,

hayat, bilim, sanat ve din zerinde derin dflnceler gelifltirmifller, hayatn anlam,amac, Tanr, evren, dnya, toplum, sanat, gzellik, iyilik nedir sorularna cevaplar


SIRA SZDE

1


14/206

aramfllardr. nsan, doay, toplumu, sanat, akl, dili bir dflnce merkezi halinegetirmifller ve onlar bir btn halinde sistematik bir dflncenin konusu yapmfllar-dr. Eski Msr, Hint ve Anadolu medeniyetlerinin kltr mirasndan dilve mantk

bilimlerini gelifltirmifllerdir. Bylece doru dflnmenin mkemmel saylabilecekbir aracna sahip olmufllardr. Elefltiri, hangi biimiyle olursa olsun, dflnme olgu-suna dayanr. Bilim tarihi ve dflnce tarihi, daima elefltiri tarihinin temel belirleyi-cileri olmufltur. Felsefe, tarih, edebiyat, psikoloji ve mantk gibi konusu dflnce veinsan olan bilimlerin gelifltii lkelerde elefltirel dflnce de geliflmifltir.

Ortaada Avrupada dflnce hayat ve bilim gerileyince buna bal olarakelefltiri de gerilemifl, sadece basit biyografiler yazlmfl ve din metin yorumlamala-r yaplmfltr.

slmiyetin douflundan sonra Arap, Acem ve Trk bilginleri skenderiye kl-tr evresinin etkisiyle eski Yunan ve Roma medeniyetlerinin kaynaklarna ulaflt-lar, M.S. VII. yzyldan sonra bilimde, sanatta ve teknikte byk baflarlar elde et-

tiler. slam dnyasnda da elefltirel dflncenin geliflmesi bilimin geliflmesindensonra olmufltur. slm dnyasnda bilimin ok hzl ve yntemli bir flekilde gelifl-mesinin asl nedeni, Tanrnn buyruklarn bildiren Kurn- Kermi doru anla-ma ve doru anlatma arzusudur: Ancak ksa bir zamanda bu amaca ulaflmannnnde byk engeller bulunduunu anladlar. Arapann birok lehesinin bu-lunmas Kurnn yorumlanmasnda glkler karyordu. Yllar getike Arap di-linde ses ve anlam deifliklikleri bafllamflt. Ayrca Kurnda mecazl, istiareli ifa-deler, sanatl bir anlatm bulunuyordu. Peygamberin gerek hadislerinin tespitimeselesi bir tarih yntem bilimini ve mantk bilimini zorunlu klyordu. Btn buglklerin afllabilmesi iin slm bilginleri bilime byk bir nem verdi. Kurnndoru okunmas ve doru anlafllmas amacyla bilimsel filolojik alflmalar yapld.

Emeviler ve Abbasiler devrinde farkl ktr ve dillere sahip milletlerin Mslmanolmas bu alflmalar hzlandrd. Trkler, slmiyetin kabulnden sonra slm me-deniyeti dairesine girdiler, Arap yazs kullanmaa baflladlar. Orta-Asyann bykflehirlerinde Buharada, Semerkandda, Heratta, Kaflgarda medreseler ald. Bumerkezlerde Arapa ve slm ilimleri okutuldu. Btn slm lkeleri arasnda or-tak bir ktr hayat bafllad. Arap, Acem ve Trk bilginleri, Eski Yunan felsefecile-rinin eserlerini tercme ederek yksek bir bilim dzeyine ulafltlar. Dilbilgisi, sz-dizimi, mantk, matematik, geometri, astronomi, tabiat, ilhiyat, fkh ve kelam bi-limleri... geliflti. Eski Retorik biliminden yararlanarak bir edebiyat kuram veelefltiri kuram bilimi olan Belagat bilimini kurdular. Arap, Trk ve Acem bilgin-leri, deerli belagat kitaplar yazdlar.

Belgatve Retorik arasnda temel yaklaflm bakmndan byk benzerlik-ler bulunmasna ramen aralarnda nemli baz farklar da vardr. Aristo ve Platonetkileri, ikisinin de ortak ynlerini oluflturur. Ancak slm bilimleri, esas olarakTanrnn teklii fikrinden yola klarak yeniden sistemlefltirilmifl bilimlerdir. Dola-

ysyla her bilim, slm kavrayfl iinde tekrar dzenlenmifltir. Aynen tercme edil-mifl bilimler deildir. Bat retorii, Yunan felsefesi, mitolojisi, destanlar, trajedisi vefliirleri zerine kurulmufltu. Buna karfllk slam belgat, Kurnn, hadislerin ve

Arap edebiyatnn erevesinde, kurn merkez ve l olarak alnarak kuruldu.Bu fark, belgatn baz farkl ilkeler gelifltirmesi sonucunu dourdu. Yunan filozof-lar, mevcut sanatlardan yola karak sanatn ne olduunu aklamaya alflyorlar

ve sanatn nasl olmas gerektiini tartflyorlard. Amalar daha gzel ve yararl

eserler yaratmann yollarn bulmakt. slm belagatlar ise belgatn en mkem-mel rnei olarak Kurn gryorlard. Amalar flphesiz Kurnn eriflilemez be-

8 Elefltir i Tarihi

Retorik: Bat medeniyetindegzel konuflma ve gzelyazma bilimi.

Belagat:Trk-slammedeniyetinde gzel

konuflma ve yazma bilimi.


15/206

lgatna ulaflmak deildi. Ama metin inceleme tecrbelerini orada gelifltirdiler. An-lamann ve anlatmann btn problemlerini bu metin zerinde yafladlar ve sonrabu tecrbelerini edebiyata tafldlar. Kurnn hitb karakteri ve hadislerin szl

birer rn olmas, slm bilginlerini szl ifadeyi incelemeye yneltti. Bunun so-nucunda, o devirde ad konulmamfl da olsa edimbilimin pragmatik esaslarnkeflfettiler. Bylece slm belgat yeni kuramlar kazand.

Osmanllar devrinde Trkeye evrilmifl ve Trke olarak yazlmfl birok be-lagat kitab vardr. Bu kitaplar, Trk edebiyat kuramlarve elefltiri kuramlar-nn ilk ve temel kaynadr. Trk divan edebiyat estetiinin temelini, belagat ku-ramlar teflkil eder. Trkler bu estetik anlayfl iinde XIX. yy.a kadar yksek sanateserleri yaratmfllardr. nemli kuramlara dayanmasna ramen slm belagat ge-lenei, grnfle baklrsa, Rnesanstan sonra gelifltirilemedi. Hatta mevcut nem-li kuramlar ve kurallar gz ard edildi, ok ar ve ssl ifadeler kullanlmaya bafl-land, edebiyat hayattan olduka uzaklaflt. Buna karfllk Bat dnyas, slm bil-

ginlerinin eserleri yoluyla Eski Yunan kaynaklarn tekrar keflfettiler, onlar terc-me ederek ve basm tekniklerini gelifltirerek yaynladlar, eski Yunanca ve Latin-ce zgn eserlere ulafltlar. Mill dillerini ve edebiyatlarn bu kaynaklara dayana-rak gelifltirdiler. Bylece Bat dnyasnda canl bir dflnce, edebiyat ve elefltirihayat bafllad.

Rnesansta hmanizm hareketi dodu. Aydnlar byk bir coflku iinde bilgi-ye yneldi. Coraf keflifler ve seyahatler bilimlerin geliflmesini salad. Tp, fizikve astronomi bilimleri geliflti. Karanlk ortaa miras reddedildi. Bilimde zgr birtavr benimsendi. Barok, klasik, romantik ve realist dnemlerde elefltiri anlayfl ge-liflti ve XIX. yzylda elefltiri bilim halini ald, XX. yzylda ise temel edebiyat tr-lerinden birisi oldu.

Trk-slm bilim adamlar tarafndan kurulan Belgat bilimi, nemli elefltiri ku-ramlarna sahiptir. Konunun ilgi ekici olan yn ise bin yllk bir gelenei olufltu-ran bu kuramlarn birounun amzda Bat dnyasnda gelifltirilen dil ve edebi-

yat kuramlar ile benzerliidir. Bu olgu, edebiyat incelemelerimizde Bat kaynaklkuramlar kadar Dou kaynakl kuramlara da ilgi gsterilmesi gerekliliini ortayakarmaktadr.

Bu olguyu gsterebilmek iin aflada nce Bat dnyasnda son dnemde or-taya kan bildiriflim kuram ve szceleme kuram zerinde duracak ve sonrabu kuramlarn belgat geleneimizdeki karfllklarn gstereceiz:

Rza Filizok, Yzylmz Aydnlatan Bir Bilim Dalmz, http://www.ege-edebiyat.org/wp/?p=547

Bildiriflim Kuram ve BelgatDil araclyla yazl yahut szl bir bildiriflimin gerekleflebilmesinde R. Jakob-sona gre alt temel element rol alr. Bunlar, verici, alc, nesne, mesaj,kanalve koddur.

Verici, konuflan yahut yazan kiflidir, mesaj yani haberi veren kiflidir; alc, mesa-j alan, dinleyen yahut okuyandr. Verici, anlafllmfl olmak istiyorsa alcnn yaflna,bilgi dzeyine, dil dzeyine vb. uygun bir anlatm bulmak zorundadr. Bir gazete-ci, ilm bir eser yazar seslendii kitlenin zelliklerini gz nnde bulundurmak zo-rundadr. Buna karfllk ilm yahut edeb bir eseri anlayabilmek iin alcnn da ol-duka byk bir gayret gstermesi gerekmektedir. Nesne, sz edilen varlktr.

Mesaj, verici tarafndan ifade edilen nermedir, metindir. Vericinin alcya gn-derdii haberdir, bilgidir. Mesajda bir yahut birok kod kullanlabilir. Dilde norm,


Edimbilim (pragmatik): Dilile onu kullanan kifliler,zaman ve mekan arasndakiiliflkileri inceleyen bilim dal.

K T A P


16/206

mesajlarn teflkil ettii yndan doar; yani dil normlar mesajlardaki sk kullanm-larn eseridir. Mesaj, her fleyden nce trnn kurallarna uyar. Makale ise maka-lenin, romansa romann normlarn taflr. slbun aranaca yerlerden birisi mesa-

jn niteliidir. Her mesajn alc ve verici tarafndan bilinen bir balama -yani ken-disini evreleyen bir metne- ve ifade edildii flartlara bal olduu farz edilir. Me-sajn yazl yahut szl olufluna gre mesaj ile mesaj evreleyen hal ve flartlarniliflkisi deiflir.

Kanal, metni yahut mesaj taflyan madd aratr. Konuflmada ses, yazda katyaprak, Gktrk yaztlarnda tafllar, bilgisayarda ve televizyonda ekran bize mesa-j ileten madd, fiziksel kanallardr.

Kod, verici ile alcnn her ikisi tarafndan bilinen ortak dildir. Diller, birer kod-lama, flifreleme sistemidir. Bu flifreleri bilenler, aralarnda anlaflabilirler. Verici vealcnn bir dili bilme dzeyleri arasnda daima fark vardr. Bildiriflimi mmkn k-lan fley, her ikisinin dilsel birikimlerinin kesiflme alandr, bu alan ne kadar genifl

olursa bildiriflim o kadar baflarl olur. Dil bir koddur, ancak zamanla dil iinde altkodlar ortaya kar. Mesajlar, kltrel, estetik kodlar da taflyabilir. Klsik, roman-tik, natralist edebiyatlar, Divan Edebiyat, Halk Edebiyat, Servet-i Fnn edebi-

yat, dil iinde birer alt kodlama sistemi yaratr.Bildiriflimin bu temel alt elementi, alt grevi, fonksiyonu yerine getirir. Bun-

lar, haber fonksiyonu, ifade fonksiyonu, etkileme fonksiyonu, alglama fonksiyo-nu, st-dil fonksiyonu ve estetik fonksiyondur. Elementlerden her biri esas olarakbir fonksiyonu gereklefltirir. Ancak, fonksiyon dalm mutlak bir karakterde de-ildir, birbirlerinin grevlerini yklenebilirler.

Nesneyi gsterme fonksiyonu yahut haber fonksiyonu: Bu fonksiyonnesne zerinde younlaflr. Okuyucuya dfl dnya yahut bir kavramla ile ilgili bir

haber verilir. Nesnel bildiriflimi mmkn klan bu fonksiyondur. lm eserlerde bil-diriflimin bu fonksiyonundan yararlanlr. r.: Su, yz derecede kaynar. Nesneyiifade eden metinlerin belirgin baz slp zellikleri vardr: Yazda genellikle n-c flahs kullanlr; belirli iflaret sfatlarndan yararlanlr.

fade fonksiyonu: Vericimerkezlidir, yazar zerinde younlaflan bir fonksi-yondur; yazarn kendisine ait duygularn, heyecanlarn, hkmlerini ifade etme-sinden doar. fade fonksiyonuyla metin, znel bir karakter kazanr; bundan dola-

y znellik fonksiyonu olarak deerlendirilebilir. r.: Oh! Ne manzara! fadefonksiyonunun ar bast metinlerin belirleyici yn birinci flahs zamirlerininokluudur. Ayrca metin znel unsurlar taflr. Hemen hemen btn sfatlar, nite-lendirici zarf ve fiiller znellii ifade ederler.

Etkileme fonksiyonu, alcyahut okuyucu merkezli bir fonksiyondur. Verici,alcy ok zaman etkilemeye alflr; ifadesinde karfl taraf etkileyecek, ynlendi-recek unsurlar bulunur. Etkileme fonksiyonu, slpta kendisini, ikinci flahsa hitap,soru ve emir cmleleriyle gsterir.

Alglama fonksiyonu: Kanal merkezlibir fonksiyondur, mesajn alglanma-sn ve alc ile verici arasndaki temasn kurulmasn kolaylafltrmak iin kullanlanbtn unsurlar iine alr. Bir metinde sayfa dzeni, noktalama, yaz karakterleri-nin flekli ve rengi, dzenlenmesi; flemalar, snflandrma izelgeleri gibi anlamaykolaylafltran unsurlar bu grevi yerine getirirler.

st-dil fonksiyonu: Kod merkezlibir fonksiyondur. st-dil fonksiyonu, birdil iflaretinin yine o dil araclyla aklanmasdr. Bir dil, bir kelimenin baflka bir

kelimeyle aklanmasna imkn verir; Vericinin kulland bir kelime alc tarafn-dan anlafllamyorsa, bu flifrenin zlmesi iin verici, iki tarafn dil bilgisinin kesi-

10 Elefltir i Tarihi


17/206

flim kmesinde bulunan terimlerden yararlanr. Dilin bu flekilde yine dil vastasy-la aklanmas, dilin st-dil fonksiyonudur. Bu adan bakldnda szlklerdebulunan kelime karfllklarnn tamam st-dildir. Metinlerde yani tarznda baflla-

yan aklamalar bir st-dil yaratr. Eflanlaml kelimeler de ok zaman bu fonksiyo-nu yklenir.Estetik (bedi) fonksiyon: Bu fonksiyon, mesaj merkezlidir. Ayn mesaj, di-

lin eflitli imknlar kullanlarak verilebilir; bunlar arasndan birisi ok zaman este-tik amalarla seilir. Bylece hem mesaj verilmifl olur, hem de o mesaj verenin es-tetik tercihleri ifade edilmifl olur. Bu fonksiyona slp fonksiyonu ad da verilebi-lir. Bu fonksiyonla edeb eserlerde dil, nesneye geiflliliini kaybeder, dikkati ken-di zerine ekerek bizzat kendisi bir estetik nesne haline gelir, geiflsizleflir. fade-nin ok anlamll, ritmi, ahengi vb. dikkatimizi nesneden yani konudan uzaklafl-trarak bizzat ifadeye yani dile yneltir.

Bu fonksiyonlara bal olarak yeni bir metin tipolojisi ortaya kmfltr:

Yazarn nesnel gereklikleri ifade ettii metinler, haber fonksiyonlu metin-lerdir: lm yazlar, raporlar, objektif anlatmlar bu tiptendir. fade fonksiyonlumetinlerde yazar duygularn ve flahs fikirlerini ortaya koyma amacn taflr. Mek-tuplar, denemeler, lirik fliir bu gruba girer. Etkileme fonksiyonlu metinlerde ya-zar okuyucuyu etkilemek, meselenin iine sokmak, harekete getirmek amacn g-der. deolojik edebiyat, reklm metinleri bu gruptandr. Poetik metinler, ok an-lamllkla ykl olan metinlerdir. Her trl metin ok anlaml olabilir. Bu grubukodlanmfl edeb bir tr olan fliirle (posie) karfltrmamak gerekir.

amzn edebiyat kuramlarn etkileyen bildiriflim kuramnn esaslar bunlardr.R. Jakobsonun kuramnda mesaj, klasik dil biliminde olduu gibi, onu kulla-

nanlardan ayr olarak dflnlmemifl, aksine nesnesiyle, anlafllmasn salayan

flartlaryla birlikte ele alnmfltr. Alt temel elementin bafllca grevleri de tespitedilmifl yani fonksiyonlar da arafltrlmfltr. Bylece mesaj, doufl flartlar ve anla-fllma flartlar iine yerlefltirilerek kavranmfltr. Modelin orijinal olan yn budur.

Bildiriflim olgusunda mesajn verdii bilgiyi tamamlayan bir balam, bir kon-tekst vardr. Baz szler, daha nce ifade edilenler vastasyla anlafllabilir. Ayrcabildiriflim flartlar, mesajn anlamn tayin eder. Bildiriflim flartlar olarak flahslar,konu ve hl gz nnde bulundurulur. Kim sylyor; neyi sylyor; hangiflartlar altnda ve nerede sylyor sorularnn cevaplar, bildiriflimin flartlarn orta-

ya koyar. fiahslarn toplumsal-kltrel zellikleri, konuflma annda orada bulunupbulunmamalar, aralarndaki konuflmann emir, rica, flaka vb. oluflu mesajn anla-mn etkiler. Mesajn anlam konuya gre de deiflir. Ya ver sz yemek ha-

zrlarken baflka anlama gelir, araba tamir ederken baflka anlama gelir. Hl, iindebulunulan yer ve zaman gibi daha genel olan flartlar ifade eder.

Ayn flekilde szceleme (nonciation) kuram, bildiriflim kuram gibi szbalam iinde, doufl flartlar iinde ele alr. Szn sylenme srecine szcelemedenir ve bir srecin addr: Bu sre iinde, belli bir zne, belli bir anda, belli bir

yerde, belli bir dinleyici (alc) iin belli bir szce, bir cmle yahut metin retir. Bubefl unsur, szceleme kuramnn temel unsurlardr.Bu yaklaflm modelinin hemenbtn esaslarn, genel hatlaryla XIX. yzyla kadar uzanan belagat geleneimizdebulmak mmkndr.

Eski belgat ve fkh geleneimiz iinde de yz yllardan beri mesaj, Jakobsonunkuramnda ve szceleme kuramnda olduu gibi doufl flartlar iinde inceleniyordu:

Bildiriflim kuramnn temel kavramlar belgat biliminin de temel kavramlaryd: Be-lgatimizde verici (metteur) iin mtekellim alc rcepteur iin muhatab,


Mtekellim: Konuflan kifli.


18/206

nesne iin haber kavramlar kullanlmaktayd. Fkh ve belgat geleneinde sz-celeme annn yaratt problemler daima gz nnde bulundurulmufltur.

Bir sz syleme sanat olan belgat bilimi, iyi sz sylemenin kurallarn sade-

ce szn niteliklerinde aramyordu, gzel ve uygun sz syleme sanatnn esasla-rn mesajn doufl flartlar ve anlafllma flartlar iinde aryordu. Szn yani kel-mn belgat bir szn mevcut flartlara, bulunulan yere ve zamana uygun bir tarz-da sylenmesiydi. Buna m u k t e z - y h l e m u t a b a k a t adn veri-

yorlard. Belgat bilimini adafl birok bildiriflim ve dil kuramyla birlefltiren fley,iflte bu kuraldr.

adafl edebiyat kuramlaryla belgat gelenei arasndaki iliflkiyi gsterebilmekiin Jakobsonun bildiriflim kuramndaki sadece verici, ve alc kavramlarzerinde duracaz:

Vericiye belgat geleneimizde mtekellim ad verilir. Bu gelenekte szlifade esastr. Dilin ve ifade etmenin esas olarak sz alnmfl ve sz, bildiriflim ve

szceleme kuramlarnda olduu gibi doufl flartlar iinde, balam iinde kavran-mfl ve anlatlmfltr. Sadece bu olgu bile Belgat geleneinin bildiriflim ve szcele-me kuramlar ierdiini gstermeye yeter bir delildir.

Belgat geleneimizde szler (lafz), kullanm ynnden yanivericinin, konu-flann, yazann ona ykledii anlamlar ynnden befle ayrlarak inceliyordu.(Bunlar, hakik anlam, mecaz, kinye, galat ve mrteceldir.) Bu ayrm, verici-nin dili niyetine gre kullanma flekillerini gsterir. Gnmz elefltirisinin ve edim-bilimin temel konularndan birisi vericinin niyeti meselesidir.

Bilim hayatmzda yerleflmifl yanlfl bir inan vardr: Edeb sanatlarn sze balolduuna inanlr, onun esasnda ok zaman kullanm flartlarna bal olduu unu-tulur ve yanlfl deerlendirmelere varlr. Belgatiler ve fkhlar, edeb sanatlarn

balam ile iliflkisi yani edimbilimselyn zerinde durmufllardr: Mesel flunadikkat etmifllerdi: Bir szn mecaz yahut hakikat olmas, kullanlan sze de-il, kullancya baldr. Bu ok flaflrtc ama ayn zamanda ok doru bir ku-ramd: Yemek tarifi veren bir hanm Hafifateflte pifliriniz. dediinde atefl szhakik anlamldr, buna karfllk hastasna bakan bir doktor Hafif atefli var dedi-inde bu sz dinleyen iin atefl sz mecaz anlamdadr. Bu kelime, bir tp teri-mi olarak doktorlar arasnda kullanldnda ise hararet manasna gelir ve keli-me hakik manasnda kullanlmfl olur. Belgat bilimimizin bu kuram, gnmzdedahi zgnln korumaktadr.

Belgatte verici ile ilgili zgn birverici stratejisikuram gelifltirilmifltir: Bel-gatlarmza gre konuflann amalarndan birisi, dinleyene bir haberin ya

hkmn yahut lzmn ifade etmektir. Bu konuyu biraz aklayalm:Belgatgeleneimize gre, birisine bilmedii bir fleyi bildirmek amacyla sy-

lenen sze haber denir. Mehmet Bey, bakan olmufl. dediimizde amacmz, Meh-met Beyin bakan olduunu bunu bilmeyen karflmzdaki kifliye bildirmek, haber

vermektir. Bu temel amaca haberin amac (fide-i haber) ad verilirdi. Bazenise konuflmada, tuhaf grnse de, dinleyicinin (muhatab) bildii bir haberi bildiri-riz. Burada amacmz, ayn fleyi bizim de bildiimizi gstermektir. Bu durumda ni-

yetimiz farkldr: Bu, dilin yeni bir grevde kullanlmasdr. Bir haberi karflmzda-ki kifli bildii halde ona ayn fleyi syler ve Mehmet Bey, bakan olmufl. deriz.Bylece karflmzdakine bu haberi bildiimizi bildirmifl oluruz. Buna geiflsiz ha-ber amac (lzm- fide-i haber) denir. Muhatap, bir haberi bilmiyorsa haber

dorudan kuvvetlendirmeye baflvurmadan (tekidsiz) verilmelidir. Muhatabn ka-rarsz olduu dflnlyorsa haber biraz kuvvetlendirilerek, (tekitli / intensitif)


Muhatab: Dinleyen kifli,kendisine hitap edilen kifli.

Mrtecel: Hemen,dflnlmeden sylenmiflsz.

Galat: Yanlfl olduu haldeherkes tarafndan kullanlansz.


19/206

bildirilmelidir. Sahiden Mehmet Bey bakan olmufl denilmelidir. Eer muhatapsz konusu haberi biliyor ve bununla birlikte yine de onu inkr ediyorsa oldukakuvvetlendirerek sylemelidir: Vallahi, billahi Mehmet Bey bakan olmufl denil-

melidir. Bu dereceli anlatma sz iinde bulunulan flartlara gre sylemek de-mektir (ihrcl kelm al mukteziz zhir). Birinci hal basitibtid, ikincihal istektaleb, nc hal inkrinkr adn alrd. flte bu flekle gre sy-lenen sz, doru, uygun ve gzel szdr. Gzel, beli konuflmann asl, i ve dflbalama uygun olan konuflma tarzdr. Bir dinleyici muhatap bir fleyi bildiihalde onun gereini yapmyorsa o, bilmeyen bir kifliymifl gibi kabul edilir ve ha-ber ona tekrar verilir: nsanlar lmldr. Bu durumda ama, bilgi vermek deil,ikazdr. Dinleyici bir haberi bildii halde onu inkr ediyorsa haber ona bilmeyene

yahut flphe edene verildii gibi verilir. Hitap ettiimiz bir kifli, vereceimiz haberyahut bilgi karflsnda drt halden birinde bulunur: O, bu haberi ya bilir, ya bilmez,ya o haber karflsnda tereddtldr ya da o haberi inkr halindedir. Biz bazen ona

bir haberi verirken iinde olduu hale gre deil de -bir sebebe bal olarak- di-er halden birindeymifl gibi bir dil kullanarak veririz.

Ahmet Cevdet Pafla, Belgat-i Osmniye, Haz.: Turgut Karabey, Mehmet Atalay, Aka Ya-

ynlar, 2000, Ankara.

Verici, hal ve flartlarn gerei olarak temel dil bilimi flekillerini ve anlatm flekil-lerini farkl amalar iin kullanabilir ve bunlardan farkl anlatmlar doar. Mesel,bilen bir alc, bilmeyen birisiymifl gibi, bilmeyen bir alc, bilen birisiymifl gibi ka-bul edilir. Bunlardan da eflitli sz sanatlar ve slplar doar. Bunlar, bizi edebi-

yat ve elefltirinin en temel konularna gtren tespitlerdir.

Alc, verilen mesaj alandr, dinleyendir. Mesajn yneldii kiflidir. Verici, alc-ya ya bir haber verir ya da onu etkiler, ikna etmek ister. Vericinin temel grevle-rinden birisi, alcy ikna etmektir. Bundan dolay, gnmzde edimbilim ispatla-ma ve ikna zerinde genifl olarak durmaktadr. Belgat biliminde vericinin alcyikna etme yollarna Befl Sanatad verilir: Bunlar hatibin akl delillere dayanarakmuhatab ikna etmesi sanatlardr. Akl deliller farkl derecelerde gvenilirlie sa-hiptir. Bu belagat kuramna gre, bir hatip, beli olabilmek iin, belgata uygunkonuflabilmek iin amacna gre ve dinleyicilerin dzeyine gre farkl seviyelerdedelillere dayanan nermeler kullanmak zorundadr. Delil deerleri asndan ner-meler Befl sanatadyla befle ayrlrd: a) Burhan, b) Cedel, c) Hitbet ) fiiir, d)Vehmiyyat, Safsata ve Mugalata. Bu sralama, en kuvvetli delil nermesinden en

zayf delil nermesine doru bir snflandrmadr. Yani szlerin doruluk y-nnden snflandrlmasdr. Dier taraftan bu snflandrma, ayn zamanda me-tinlerin verici ve alcya gre bir deerlendirilmesidir. Bir deer kuramdr, yanibelgat doru sz en kymetli sz olarak grmektedir. Bu nermelerin kullanl-masndan befl sanat doar. Burhan, kesin bilgi veren nermelerdir. Cedel, doru-luk deeri ikinci snf olan nermelerdir. Cedelde ama, itiraz etmek yerine hasmsusturmak iddialar reddetmek iin karfl bir delil ileri srmektir. Hazret-i sannbabasz olamayacan iddia eden Yahudiyi Hazret-i Adem, hem babasz, hemanaszd. diyerek susturmak cedeldir. Konuflmacnn amac insanlara vaaz ver-mek, nasihat vermek ise bu amala yaplan konuflmalara hitbet denir. Hitbet,

vecize nermeleri ve zan nermelerinden oluflur. Vaiz ve hatipler bu yolu kullanr.

Hitbetin amac, insanlara yararl olmak, onlar ikna etmektir. Hitabetin insanlarzerinde iyi bir tesir brakabilmesi iin btn unsurlarnn hal ve flartlarauygun


K T A P


20/206

olmas gerekir. Doruluk derecesi, burhan ve cedelden sonradr. fiiirtarzn seenbir konuflmacnn amac, sz kuvvetiyle alcy isteklendirmek yahut nefret ettir-mektir. Bu amaca ulaflmak iin hatip hayl nermeler (muhayyelt) kullanr. fia-

rap, akc bir yakut, bal iren bir kusmuktur. sz gibi. Vehmiyyt, kuruntunermelerini delil olarak kullanmaktr. Konuflmac kuruntu nermelerini bunlarainand iin kullanyorsa bu tip delillere bofl sz safsata denir. Eer konuflmackuruntu nermelerini sadece muhatabn yanltmak iin kullanyorsa bu tip delille-re mugalta denir ve doruluk ynnden en zayf nermelerdir.

Bu snflandrma, ayn zamanda belgatlarmzn kulland temel metin ti-polojisidir ve gnmz iin de olduka orijinaldir. Bu kuramda her trl szl ya-hut yazl metnin doruluk derecesine gre snflandrld grlmektedir. Metin-lerin deeri doruluk ltne gre belirlenmektedir. Bu kuram, gerekliiesas aldndan dolay Platonun kuramna balanabilir.

Edim Sz KuramXIX. yzylda Amerikada doup II. Dnya savaflndan sonra Avrupada geliflenedimbilim, konuflan zne ile dil iflaretleri arasndaki iliflkileri inceleyen bir bilimdaldr. Edimbilim, bildiriflim kuram gibidir, dili hayattan koparlmfl bir para ola-rak deil, hayatla birlikte, doufl flartlar iinde inceler. Edimbilim, cmlenin vemetnin yorumuyla uraflr, ama bu ifli anlam bilimi ve sz dizimi ile uraflmadan

yapar; dilin balamyla ve bildiriflim haliyle meflgul olur. Dilin verdii bilginin ar-ka planyla ve dilbilim dfl cephesiyle (extra-linguistique) uraflr. Bu bilim dal-nn yeni olduu sylenmekte ise de aslnda yeni bir bilim dal deildir. Trk-slmbilim gelenei iindeki Belgat, zellikle ilm-i meni geliflmifl bir edimbilim ku-ramdr ve yzyllardan beri kullanlmfltr. Bunu, edimbilimin sz edimi kura-

myla belgat geleneimizde bulunan siga-y akd kuramn karfllafltrarak gs-termek istiyoruz:

John L. Austinin kurup rencisi John Searlen gelifltirdii sz akdlar kura-mnn esaslar fludur: Sz sylemek sadece ve her zaman bir sz syleme ifli deil-dir, sz ayn zamanda bir ifl grr, bir akdyapar, ayrca dinleyiciyi etkiler. Bu, s-zn ayr ifl yapmas demektir. J. Searle, sadece sylenmifl olan sze dz-sz (lo-cutionary acts), bir akd kuran sze edim-sz (illocutionary acts), dinleyeni et-kileyen sze etki-sz (perlocutionary acts) adn verir. Szn ettiimiz bu ku-ramn esaslar belgat bilimimizde bulunmaktadr. Bunu gstermek iin Cevdet Pa-flann Belgt- Osmaniyesinde bulunan bir rnek zerinde duralm:

Cevdet Paflaya gre haber kipleri bazen dilek kipi olarak kullanlr. Evini satan

bir adam sattktan sonra bu satfl hikye ederken Sattm dediinde fiil, haber ki-pinde kullanlmfltr. J. Searlen dz sz dedii budur. Fakat evi satma anndasatma isteini ortaya koyup Sattm! dedii anda ise bir akd, bir istek sz konu-sudur, dolaysyla bu kullanmda fiil, dilek kipindedir. Sattm! sznn dfl dn-

yada bir karfll vardr ancak bu karfllk, bu szden sonra ortaya kmfltr, ondannce yoktur. J. Searlen edim sz dedii de budur.

En Kk Anlaml Birim KuramSon yzylda Batda yaplan anlam bilimi alflmalar, en kk anlaml birimin ke-lime olmadn, kelimeden kk anlam birimleri bulunduunu gstermifltir. Buen kk anlaml birimlere anlambirimcikyahut sem ad verilmifltir. Kelime-

leri birbirinden ayran zel semlerve kelimeleri birbirine balayan genel semlervardr. kisine birer rnek verelim: Kulbe, ev, konak, saray kelimelerini birbirin-



21/206

den ayran onlarn byklk ve deerlilikleridir. Kulbeyi Konaktan ayran enkk anlaml birimcik yani sem byklk yahut deerlilik semidir. Araba

ve kamyon kelimelerini birbirine balayan ve bir st kavram olan taflt kelime-

si, bir genel sem, bir snf semidir. Eski belagatlarmz, kelimeleri birbirine bala-yan seme cihet-i camia diyorlard. Szlerin anlafllabilmesi iin birbiriyle ban-tl olmas gerekir diyorlard. Birbiriyle iliflkili kelimelerin ortak ynlerinin olufltur-duu kmeye ttisal kmesi diyorlard. Bu ortak yn bir anlam birimcii yani(sme) cihet-i cmia idi. Belgat geleneimizde cihet-i camia kuramksa-ca flyledir: ki kelime yahut iki cmlenin birbirine balanabilirliini ve anlafllabi-lirliini salayan ortak bir yn, anlamsal bir kesiflim kmesi vardr. Mesel vebalacyla yaplan balamalarn kabul edilebilir olmasnn baz flartlar vardr: Ken-disine balanan (matufun aleyh) ile balanan (matuf) arasnda ortak yn (cihet-i camia) bulunmaldr. Ortak yn, kendisine balanan ile balanan zihinde birlefl-tirecek bir alkave mnasebettir. Mesel iki kelimenin birbiriyle ve araclyla

balanabilmesi iin aralarnda bu befl ortak ynden birisinin bulunmas gereklidirdiyorlard. Mesel Gnefl ve Ay, Dnyay aydnlatr. diyebiliriz ama Deniz vebrek grdm. denilemez, byle bir anlatm, anlafllmay engeller. nk deniz

ve brek arasnda bir alka, bir mnasebet yoktur. Mehmet Bey bestekr ve flir-dir. denebilir, nk bu iki ifl arasnda bir iliflki vardr. Ahmet Bey, flairdir ve k-sa boyludur. demek uygun dflmez, zira flairlik ile ksa boyluluk kelimelerinin ya-ni anlambirimcik demetinin yahut sememlerinin kesiflim kmesini olufltura-cak ortak bir semleri yoktur, yani aralarnda sz dinleyen iin anlafllabilir vekabul edilebilir bir iliflki bulunmamaktadr. Kendisine balanan ile balananarasnda hem fark, hem benzerlik bulunur yani bu ikisi anlam ynnden bir kesi-flim kmesi kurarlar. Cmlelerin birbirine balanmasna vasl, balanmadan art

arda getirilmelerine fasl denirdi. Birbirine balanan cmleler arasnda da cihet-i camia bulunmas gerekir. Mesel Ahmet flairdir ve Mehmet katiptir. fleklindeiki cmleyi birbirine balayabilmek iin bu iki cmlenin zneleri arasnda arkadafl-lk, kardefllik, dflmanlk gibi belirli bir mnasebet ve alka bulunmas gerekir. Bukuram, ayn zamanda A. J. Greimasn meflhur zotopi kuramyla da rtflmekte-dir. Greimas, bu kuramyla metinde anlam btnln salayan fleyin ortaksemler olduunu ispatlamflt. Bu ise eski belagatlarmzn cihet-i camia ku-ramndan baflka bir fley deildir.

Grld gibi Belgat geleneimizde ilgin edebiyat kuramlar bulunmakta-dr. Ancak Belgat ve retorik alanlarnn mukayeseli ve ayrntl bir arafltrlmas he-nz yaplmfl deildir. Byle bir karfllafltrmal arafltrmann yaplmas, edebiyat

dnyamza yeni bilgiler kazandracaktr.

Bu blmde baz rnekler yoluyla eski belgat bilimimiz ile adafl bilimler arasndaki

iliflkiyi grdnz. Bunlardan en ilgin olan en kk anlaml birimler yani sem kura-

mdr. Bu kuramn edebiyat incelemelerine ve elefltiri anlayflna yeni ufuklar atn sy-

leyebilir miyiz?

BATI EDEBYATI ETKSNDE ADAfi TRKELEfiTRSProf. Dr. Mehmet Kaplan, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi adl kitabnn nszndeflu dikkate deer hkme yer verir:

Bu arada hemen syleyelim ki, yeni Trk edebiyatn sadece Bat edebiyat-nn tesiri altnda vcuda gelmifl gibi grmek yanlfltr. Bu edebiyat, klasik Trk


SIRA SZDE

2


22/206

edebiyat, Tanzimattan sonra deeri bilinmee bafllanan Halk edebiyat ve bel-

li bir adan okunan Bat edebiyatnn ortak tesirleri altnda teflekkl etmifl yeni

bir terkiptir.

Mehmet Kaplann bu tespiti, Tanzimattan bugne kadarki edebiyatmz iinyaplmfl en kapsaml, en doru tespitlerden birisidir. Bu paragraf, yeni Trk ede-biyatn besleyen temel kayna gstermektedir. Bunlar:

1. Klasik edebiyat2. Bat edebiyat3. Halk edebiyatdr.Edebiyatmz, Tanzimat dneminden gnmze kadar bu kaynan etkisin-

de varln srdrmektedir. Tanzimattan sonra yetiflen btn sanatlarmz iinsylenebilecek en kapsaml ifade fludur: Onlar, ya bu akmdan sadece birisininetkisi altnda ya da ikisinin yahut nn ortak etkisi altnda eserler vermifllerdir.

Bu eilim, srasyla, farkl kurama dayanyordu: a) Belagat, b) Retorik,

c) Halk edebiyat rnekleri. Tanzimattan sonra gnmze kadar savunulan veortaya kan bafllca kuramlar ve rnekler de bu kaynaa bal olmufltur. Tan-zimattan sonra yetiflen btn sanatlarmz gibi, btn elefltirmenlerimiz de yabu akmdan sadece birisinin etkisi altnda ya da ikisinin yahut nn ortaketkisi altnda fikirler ileriye srmfllerdir. Tanzimattan gnmze kadar ortayakan dil ve edebiyat tartflmalarnn byk bir ksm bu farkl yol ve kuramnetrafnda dnp dolaflmfltr. Edebiyatmz zaman iinde birleflen ve bibirine ka-tlan bu ana nehirle beslenmektedir.

Tanzimat Dnemi aydnlar, Avrupaya gittiklerinde orada ok geliflmifl bir kl-tr ve edebiyat hayat ile karfllafltlar. Sadece savafl meydanlarnda deil, bilim veteknik alanlarnda da gerilediimizi kavradlar. mparatorluun devamnn ancak bu

geliflime ayak uydurarak mmkn olacan sezdiler. fiinsi, Ziya Pafla ve NamkKemal gibi Osmanl aydnlar, Batda rneklerini grdkleri tiyatro, roman, makalegibi trlerin ilk rneklerini verdiler, nemli grdkleri eserleri tercme ettiler. fiin-si ve Namk Kemal, eski dil ve edebiyat anlayflna karfl kt. Bylece Batdaki r-neklerinden yola kan yeni bir belgat ve yeni bir elefltiri anlayfl dodu. Byleceedebiyatmz iki farkl kaynaktan beslenir oldu. Tanzimattan sonra yazlan baz be-lgat kitaplar, tamamen eski yolu takip ettiler, bazlar ise Bat retoriinden ve be-lgat geleneinden yararlanarak yeni bir terkip yaratmaya yneldiler. ki ayr kay-naktan beslenmek edebiyat ve elefltiri kuramlarnn zenginleflmesine yol at.

Bat dnyasnda iki bin yldan fazla bir zaman iinde geliflmifl olan elefltirel d-flnce geleneinin Tanzimat dneminde, yirmi-yirmi befl yl iinde kltr hayatm-

za bir btn halinde taflnmas tabii ki mmkn olmad. Ama bir defa yeni bir yolalmflt ve sistemli bir flekilde olmasa da Batl anlamda bir elefltiri bafllamfl oldu.Servet-i Fnn dnemi, Mill edebiyat ve Cumhuriyet dneminde elefltiri, daha okBaty rnek alarak geliflti ve byk bir eflitlilik gsteren adafl elefltiri kuramlarlkemizde genifl lde tannd.

Tanzimat aydnlar, Bat edebiyatlarn incelerken ikinci bir fleyin de farkna var-dlar: Batl lkelerin hepsi zgn bir dil ve edebiyat gelifltirirken Yunan ve Romarnekleriyle yetinmemifller, kuramda ve uygulamada halk edebiyat kaynaklarn-dan da yararlanmfllard. Baty rnek alan Tanzimat aydnlar ve onlar takip eden-ler, az yahut ok halk edebiyatmza, kltrmze, folklorumuza da ilgi gstermifl-ler ve bunlardan yararlanmfllardr. Bunun sonucunda yeni edebiyatmzn kaynak-

larndan birisi de halk edebiyatolmufltur. Halk edebiyatna ynelmenin kuram-lar bir btn halinde Milli Edebiyat dneminde ortaya konmufltur.



23/206

Bugnk edebiyat hayatmz, bu eilimin etkisi altnda varln srdrmektedir.Milletlerin edebiyat ve elefltiri tarihleri, daima karflt grfllerin birbiriyle mca-

delesinin tarihidir. Fransz edebiyatnda da Arap edebiyatnda da Trk edebiyatn-

da da bir eskiler- yeniler kavgas olduunu gryoruz. Tanzimattan sonrakiedebiyat ve elefltiri hayatmzn esasn da bu eskiler- yeniler kavgas teflkil eder.Bu kavgalarn ortak yn hepsinin red ve kabul kesin kutuplarna ekilmeyi be-raberinde getirmesidir. Dolaysyla red ve kabul cephelerinde daima bir katlkgzlenir, tarafszlk, nesnellik azalr. Tanzimat dneminden itibaren sanatlarmzklasik edebiyat, Bat edebiyat ve Halk edebiyatlarndan birisinin yahut ikisinin sa-

vunuculuunu ve dierinin yahut dierlerinin elefltirisini yapmfltr. Ancak kuramsalalanda kesin olan bu ayrm, uygulamada ok zaman, hi de kesin deildi. Tanzi-mattan sonra Bat edebiyatn savunanlar, smrge edebiyatlarnda olduu gibi buedebiyat olduu gibi taklit etmeyi asla dflnmyorlard. Yeni bir edebiyat, kentoplumu ykseltmek iin bir ara olarak gryorlard. Klasik edebiyatmz ile Bat

edebiyatlarndan yeni bir senteze, yeni bir terkibe ulaflmak istiyorlard. Klasik ede-biyat savunanlar da Batdan gelen yntemlere tamamen kapal deillerdi. Her ikiakmn mensuplar da eserlerinde eski ve yeni unsurlara ve halk edebiyat unsurla-rna belli oranlarda yer veriyorlard. Bundan dolay Tanzimattan sonraki Trk ede-biyat tarihi, bu akmn bir senteze ulaflma abasnn hikyesidir.

Eski belgat geleneimiz sistemli bir dflnceye dayanyordu, ancak bu sistem-li dflnce gnmzde yeterince zmlenmifl deildir. Batnn retorii de sistem-li bir dflncenin rndr. Ancak onu da sistemli olarak alamadmz iin gere-ince yararl olamamaktadr. Yaplmas gereken ifl ise bu iki sistemi doru ve tamolarak kavramak ve bunlardan yeni bir senteze ulaflmaktr.

Tanzimat dneminden sonra geliflen Trk edebiyatn ayr kuramsal temele dayandngrdk. Sizce bu durumun edebiyatmza ve elefltiri hayatna getirdii olumlu ve olumsuz

ynler nelerdir?


SIRA SZDE

3


24/206


Elefltirinin tanm, kapsam, nitelikleri, snflan-

drlmas konularn aklayabilmek.En genifl anlamnda elefltiri, sanatn yahut edebi-

yatn incelenmesi, tartfllmas, deerlendirilmesi,

yarglanmas iflidir. Edebiyat tarihigemiflte ka-

lan eserleri tarih olaylar olarak ele alr, gn fl-

na karr, inceler ve snflandrr. Edebiyat ku-

ramlar, edebiyatn yntemlerini, ilkelerini, ka-

tegorilerini ve ltlerini arafltrr. Edeb elefltiri,

daha ok somut sanat eserlerini inceler. Edebiyat

kuramlar, edeb elefltiri ve edebiyat tarihi bilim

dallar, birbiriyle sk flekilde iliflkilidir, ayn konu-

lar ele alrlar, karfllkl olarak birbirlerini etkiler-ler ve deifltirirler. Bununla birlikte arafltrma sa-

halar olarak birbirinden ayr bilim dal saylr-

lar, nk konulara yaklaflm tarzlar, amalar ve

yntemleri birbirinden farkldr.

Elefltirileri; a) Hkm Elefltirileri, b) Aklayc

Elefltiriler diye iki ana snf altnda toplamak

mmkndr. Elefltirmenler bir eser hakknda bil-

gi verirken bazen onu yarglamak, bazen ise

aklamakamacna ynelirler. Bunlar iki farkl

yaklaflm biimidir. Hkm Elefltirisi, eserin de-

eri problemiyle ilgilenir, onun hakknda iyi ya-hut kt, gzel yahut irkin, faydal yahut zarar-

l tarznda bir hkm verir. Hkm elefltirilerinin

yar nesnel, nesnel ve znel olan tipleri vardr.

Klasik elefltiri, XIX. yzyldaki bilimsel elefltiriler,

znel elefltiriler, gazete elefltirileri genellikle bi-

rer hkm elefltirisidir.Aklayc Elefltiri, eseri

yarglamak amacn gtmez, onu aklamak, an-

lamak, yorumlamak ister. Eseri aklayabilmek

iin tarih ve psikolojik flartlar arafltrr, metin

zerinde analitik alflmalar yapar. Aklayc elefl-

tiri kendi iinde ayrca snfa ayrlabilir: a) Yo-

rumlayc elefltiri b) lm elefltiri, c) Biimsel lm

elefltiri.

Elefltiri eserlerini okurken, bakfl alarnn oklu-

una, elefltirilerin greceliine ve elefltiri kav-

ramlarnn karfltlklarna dikkat etmek gerekir.

R. Jakobson, bildiriflimi konuflan, dinleyen, me-

saj, kanal, kod ve konu bafllklaryla alt temel

elemente ayrarak analiz etmifl ve bu yaklaflm,

dil ve edebiyat incelemeleri iin iyi bir model

oluflturmufltur. Mesaj, klasik dil biliminde olduu

gibi, onu kullananlardan ayr olarak dflnlme-

mifl, aksine nesnesiyle, anlafllmasn salayan

flartlaryla birlikte ele alnmfltr. Alt temel ele-mentin bafllca grevleri de tespit edilmifl yani

fonksiyonlar da arafltrlmfltr. Bylece mesaj,

doufl ve anlafllma flartlar iine yerlefltirilerek

kavranmfltr. Modelin orijinal olan yn budur.

Ayn flekilde szceleme (nonciation) kura-

m, bildiriflim kuram gibi sz balam iinde,

doufl flartlar iinde ele alr.

Belagat Bilimi ve Elefltiri konusunda aklama

yapabilmek.

Eski belgat ve fkh geleneimiz iinde de yzyl-lardan beri mesaj, Jakobsonun kuramnda ve

szceleme kuramnda olduu gibi doufl flartlar

iinde inceleniyordu. Belagat bilimi, Trk edebi-

yat kuramlarve elefltiri kuramlarnn ilk ve

temel kaynadr. Belgatlar bir szn doru

ve gzel olmas iin kullanld yere, ortama ve

zamana uygun olmas gerektiini sylyorlard.

Szn (kelmn) belgat bir szn mevcut flart-

lara, bulunulan yere ve zamana uygun bir tarzda

sylenmesiydi. Buna m u k t e z - y h l e

m u t a b a k a t adn veriyorlard. BelgatlarBir szn mecaz yahut hakikat olmas, kullan-

lan sze deil, kullancya baldr. gibi zgn

kuramlar da gelifltirmifllerdi.

Bat Edebiyat Etkisinde Trk Elefltirisi konusun-

da aklama yapabilmek.

Tanzimattan gnmze kadar geliflen yeni Trk

edebiyatn besleyen temel kaynak vardr.

Bunlar:

4. Klasik edebiyat

5. Bat edebiyat

6. Halk edebiyatdr.

Yeni Trk elefltirisi, bu kaynaktan beslenmifl

ve geliflmifltir. Ancak bu kaynan kuramsal

temelleri henz kurulufl aflamasndadr.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A


25/206


1. Afladaki hkmlerden hangisiyanlfltr?a. Edeb kuramlar yararldr.

b. Edebiyat tarihleri de kurama dayanr.

c. Edebiyat tarihlerinde sadece tarih olgular yer

alr.

d. Elefltiri eserlerinde hem kiflisel, hem elefltirel un-

surlar bulunabilir. .

e. Edeb kuramlar somut olgulara dayanr.

2. Afladakilerden hangisi edebiyat tarihlerinin niteliisaylamaz?

a. Yazarlar ve eserleri kronolojik olarak inceler.

b. Kltrel deiflimleri gsterir.

c. Edeb olgular tarih olaylar olarak deerlendirir.

d. Yazarlar, eserleri, olgular snflandrr.

e. Edebiyatn yntemlerini, kategorilerini arafltrr.

3. Bir elefltirmenin temelgrevi afladakilerden han-gisidir?

a. Edeb trn geliflimini ortaya koymaktr.

b. Soyut fikirler, sistemli bakfl alar gelifltirmektir.

c. Kurallar koymaktr.

d. Genel fikirler gelifltirmektir.

e. adafl somut sanat eserleriyle ilgilenmektir.

4. Bir eserin baflnda bulunan nsz nasl bir metindir?a. Bir i metindir.

b. Bir dfl metindir.

c. Bir ek metindir.

d. Bir tip metindir.

e. Bir art metindir.

5. Bildiriflim Kuramnda metni veya mesaj taflyan mad-d araca ne ad verilir?

a. Kanal

b. Kodc. Alc

d. Nesne

e. Verici

6. Kitab ver! gibi bir emir cmlesinde dil hangi fonk-siyonunda kullanlmfltr?

a. Haber fonksiyonunda

b. fade fonksiyonunda

c. Alglama fonksiyonunda

d. Etkileme fonksiyonunda

e. st-dil fonksiyonunda

7. Afladakilerden hangisi szceleme srecinin birparas deildir?

a. Belli bir flekilde sylenen sz

b. Belli bir zne tarafndan sylenen sz

c. Belli bir yerde sylenen sz

d. Belli bir alc iin sylenen sz

e. Belli bir anda sylenen sz

8. Belgat bilimine gre hitap edilen bir kifli, verilenhaber veya bilgi karflsnda drt halden birinde bulu-

nur. Afladakilerden hangisi bunlardan biri deildir?

a. O, bu haberi ya bilir,

b. O, bu haberi ya bilmez.

c. Ya o haber karflsnda tereddtldr.

d. Ya da o haberi inkr halindedir.

e. Ya da o haberle ilgilenmez.

9. Afladakilerden hangisi sralama belgat bilimininszleri doruluk derecesine gre sralayflna uygun

dfler?

a. Burhan, Cedel, Hitbet, fiiir, Vehmiyyat, Safsata

ve Mugalata

b. Cedel, Burhan, Hitbet, fiiir, Vehmiyyat, Safsata

ve Mugalata

c. Hitabet, Cedel, Hitbet, Vehmiyyat, Safsata veMugalata, fliir

d. Hitbet , fiiir, Burhan, Vehmiyyat, Safsata ve Mu-

galata, Cedel

e. fiiir, Burhan, Cedel, Hitbet, Vehmiyyat, Safsata

ve Mugalata

10. Tanzimat sonras Trk Edebiyat ile ilgili afladakiifadelerden hangisi dorudur?

a. Belgat biliminden tamamen uzaklafllmfltr.

b. Hem belgat, hem retorik biliminden yararlanl-

mfltr.c. Sadece retorik biliminden yararlanlmfltr.

d. Kuramlar terkedilmifl, sadece rneklerden yarar-

lanlmfltr.

e. Sadece roman ve tiyatro trleri gelifltirilmifltir.

Kendimizi Snayalm


26/206


ROMANCININ DNYASI

Suut Kemal Yetkin

Bir yerde okumufltum: Bir gn ocuk Stevenson anne-

sine Anne, bir insan resmi yaptm, flimdi onun ruhunu

yapaym m? demifl. ocuk Stevenson yapt resme

can verebildi mi bilmiyorum ama, romanc Stevenson

korsanlarna ve serserilerine gerekten ruh vermifl ol-

mal ki, onlar hl yaflayp duruyorlar.

yledir, roman kahramanlar, gerek dediimiz insan-

lar gibi hatt onlardan daha ok dflnen, duyan, didi-

nen, sevin ve ac duyan bir takm varlklardr... Onla-

rn da bizim gibi yafladklarn, yaflamfl olduklarn han-

gimiz dflnmemiflizdir? Dnyamz, hayal dediimiz,

hakikatte bizden daha var, daha canl olan varlklarla

doludur. Onlar aramzda dolaflp dururlar. Hele sknt-

l zamanlarmzda aradklarmz onlardr. Fakat roman

kahramanlar btn canllklar, btn gereklikleri ile

asl kendilerini yaratanlar iin vardrlar, onlar iin yaflar-

lar. Unamuno, Sis romannn kahraman Augusto Pe-

rezi ldrmeye karar verdii zaman onun Yaflamak is-

tiyorum Don Miguel, yaflamak istiyorum!. Yaflamak isti-

yorum! diye bardn anlatmyor mu? Pirandello, her

pazar sabah saat yedi ile on arasnda, hayalinin kahra-

manlarn kabul ettiini Tuzak La Trappola bafllkl hi-

kyesine yazd nsznde sylemiyor mu?

Bir deli samasna benziyen, ama hakikatte roman sa-

natnn ruhunu aydnlatan bu gibi dflncelere bir ok

sanatlarda rastlanr. Bu hususta Rilke de gzel bir mi-

saldir. Yaratt Maltenin, hayatnda canl bir varlk

ehemmiyetini kazandn ve gece gndz yanndan

ayrlmadn, hele roman yazd sralarda kendisini

Malteden uzaklafltrr korkusuyla hibir kitap okumad-

n romancnn 8 Eyll 1908de Claraya yazd bir me-

tubun flu satrlarndan anlyoruz: Onun straplarndanuzaklaflamayacamdan ve ona btn lmn btn

genifllii iinde artk veremeyeceimden korkuyorum.

Balzac: Geree dnelim diyordu, Eugnie Grandet ile

kim evlenecek? Bugnn sanat dflnrleri bu itirafla-

r birer sanat fantezisi olarak kabul etmekten ok uzak-

tr. Romanc iin gerek dnya, iinde kahramanlarnn

yaflad, ld dnyadr. Bu dnyada romanc ve ya-

rattklar bir dakika olsun birbirini brakmazlar. Salavin,

Duhameli yllarca birok romanlarnda takip edip dur-

mad m? talyan romanclarndan Annie Vivanti, I Divo-

ratori iin yazd bir makalede bu gerei ne gzel be-lirtir: Vaka flahslarn byk bir nefle ile yarattm. On-

lara istediim flekli verdim. Kadnlarm kumral, erkekle-

rim esmerdi. Birine kvrck salar verdim, dierinin e-

nesine bir ukur koydum. Hofluma gidenler her trl

talih ltfuna mazhar oluyorlard. Hofluma gitmeyenler

lme mahkmdular. Fakat bir gn geldi ki, onlardan

biri artk bana itaat etmedi. Sonra birini grdm ki, be-

nim muvafakatimi beklemeden istedii gibi hareket edi-

yordu. Birdenbire anladm ki, yarattm bebekler canl

idiler... Hotfotsedeki sakin villamz benim muhayyile-

min mahlklariyle dolmufltu. Kitaptaki gen Nino ko-

camdan daha ziyade ehemmiyet kazanmflt. Nansi evin

iinde dolaflyordu. Benden daha hakik bir varlkt. An-

na Mariann keman benim ve Buyenin kemanndan

daha kuvvetle iflitiliyordu. Teflrinisanide ilkbahar tasvir

ettiim zaman herkes ortalkta bir scaklk hissediyor-

du. Bahedeki byk aalar mevsimsiz bir ieklenme

arzusiyle titriyorlard (H. Cahit Yaln, I Divoratori Yr-

tclar)

Gerek insanlarla muhayyel insanlar arasndaki zdefl-

lii bu kadar ak bir dille anlatan yaz az bulunur. Bir

kere daha anlyoruz ki, roman kahramanlar romancya

hkim olacak kadar gerektirler. yle deil mi ya? Yal-

nz kendi realitesinin kanunlarna tbi olan ve kendisi-

ni yaratt andan itibaren romancsn da peflinden s-

rkleyen ve keyfinin istedii gibi hareket eden bir ro-

man kahraman elbette ki yaratcs kadar, belki de on-

dan daha gerektir.

Franois Mauriac (Fransuva Moriyak) da talyan roman-

csndan baflka trl dflnmez. Romanc tarafndan hi

ehemmiyet verilmeyen silik bir flahsn bazan kendili-

inden birinci sraya ktn, romann bafl kahraman-

na ayrlan yeri aldn ve romancy beklenilmeyen bir

istikamete srklediini Mauriac da syler ve kendi

eserlerinden Le Dsert de LAmourromann da misal

olarak verir. Doktor Courrge, romancnn plnna g-re bu romanda, bafl kahramann babas gibi ikinci dere-

cede bir rol alacakt. Halbuki btn romana hkim ol-

makta gecikmiyor ve bu zavall adamn mustarip ehre-

si romann yaflayan tek ehresi oluyor. Bu bakmdan,

bir roman kahramannn romancya uysallkla boyun

emesi ou zaman onun flahs hayattan mahrum oldu-

unu gsteren en kuvvetli delildir. Aksine, Mauriacn

dedii roman kahramanlar ne kadar canl iseler ro-

mancya o kadar az tbi olurlar. Romanc, kahraman-

larnn ne kadar canl olduunu onlarn kendisine karfl

gelmeleri, det nankrlk etmeleriyle daha iyi anlar.Bununla beraber, uykusuz geceleriyle besledii kahra-

Okuma Paras


27/206


manlarnn en dik kafalsna bile acmaktan kendini ala-

maz. Onlarn ektiklerini kendisi de eker. Gustave

Flaubertin Madam Bovary benim! sznn hakik m-

nas budur.

Byk roman kahramanlar o kadar canldr ki, ok de-

fa onlara, gerekten yaflamfl, fakat bugn sadece ht-

ralar kalmfl birer varlk gzyle bakarz. stad Halid

Ziya Uflaklgil de bana yazd mektubun sonunda bu

geree iflaret etmektedir. Firdevs, Nihl, Bihter, hele

bedbaht Beflir, flimdi uzaktan bunlar dflnrken hep-

sini ayr ayr gryor zannndaym. Hele Nihl gzleri-

min nnde sapsar, szgn simasiyle hep Ada amlk-

larnda babasnn yannda dolaflyor gibidir. Beflirin k-

srklerini iflitiyorum.

Bu htralar, bu duygular, gerekten yaflamfl olan in-sanlara ait deil mi? Bu szler, bu hayal mahsl kah-

ramanlarn hayali olmaktan ne kadar uzak olduklarn

bize btn akliyle anlatmyor mu? Hem usuz bu-

caksz zaman iinde hayal kahramanlariyle gerek fla-

hslarn fark nedir? Zamana karflan Goriot Baba da Bal-

zac kadar gerek deil mi?

Unamuno Sis inde Augusto Pereze kendini ldrece-

ini bildirdii zaman, hayal mahsul adam ona nce

yalvaryor, fayda vermediini grnce, isyan ederek

ona haykryor: Siz de leceksiniz, siz de! inden k-

tnz hilie siz de dneceksiniz! Tanr artk sizi d-flnmez olacaktr! leceksiniz evet, istemeye istemeye

leceksiniz! Ve benim baflmdan geenleri okumufl olan-

larn bir tanesi kalmakszn hepsi, hepsi, hepsi lecek-

lerdir. Onlar da benim gibi, hayal varlklardr. Hepsi

leceklerdir, hepsi. Bunu size ben sylyorum, ben,

Augusto Perez sizin gibi hayal bir varlk.

flte romancnn dnyas! Bu dnyada hayal ile gerek

arasndaki snrlar yklmfl, hayal ile gerek kaynaflmfl,

ayn deeri kazanmfltr.


28/206


1. c Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar

okuyunuz.

2. e Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar

okuyunuz.

3. e Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar

okuyunuz.

4. c Yantnz doru deilse Birinci Blm tekrar

okuyunuz.

5. a Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar

okuyunuz.

6. d Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar

okuyunuz.


okuyunuz.

8. e Yantnz doru deilse kinci Blm tekrar

okuyunuz.


okuyunuz,

10. b Yantnz doru deilse nc Blm tek-

rar okuyunuz

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Elefltiri yapmak ve doru hkm vermek, ncelikle

doru dflnme sanatn yani mantk bilimini bilmemi-

ze, doru bilgilere dayanmamza ve bulduumuz do-

ru hkm baflkalarna kabul ettirebilmek iin onlar is-

patlamamza baldr. Birincisi, bize doru hkmler

vermenin kurallarn retecektir, ikincisi doru olgula-

r bulmak iin bizi arafltrmaya ynlendirecektir, n-

cs, elde ettiimiz fikirlerin doruluunu gstermemi-

zi salayacaktr. Bu durumda mantk bilimi, bilimsel

arafltrma yntemleri ve ispatlama (argumentation)

yntemlerini bilmemiz, hkm vermemiz iin en ge-rekli bilgilerdir. Hkm elefltirisi yapanlarn bu alan-

da yetkin olmalar gerekmektedir.

Sra Sizde 2

Evet. Eskiden en kk anlaml birimin kelime oldu-

u sylenirdi. Okullarda her dzeyde bu bilgi tekrarla-

nrd. Bugn ise kelimelerin anlamlarnn ancak kulla-

nmda ortaya ktn ve en kk anlaml birimin ke-

limeler deil semler olduunu biliyoruz. Eski Belgat

bilimimiz de adafl anlam bilimi teorileri de bu olguyu

ispatlamfltr. Bu ise ilerideki nitelerde greceiniz gi-

bi edebiyat incelemelerine ve elefltirel yaklaflmlara ye-

ni ufuklar amfl, bu anlayfla bal ok ilgin bilim dal-

lar domufltur.

Sra Sizde 3

Edebiyatmzn ve elefltiri alannn Tanzimat dnemin-

den sonra ayr kaynaktan beslenmesi, iki alann da

zenginleflmesi sonucunu dourmufltur. Bu olumlu yn-

dr. Dier taraftan alan birden benimseyen sanat

ve tenkitiler, pratikte bu genifl alan ayn zamanda

gereince tanmak imkann bulamamfllardr. Bu olum-

suz yndr. Bu olgu, tematik olarak genifllemek fakat

kuramsal olarak yeterli olamamak demektir. Edebiyat

ve elefltiri alannda genifllik elde edilmifl, derinlik elde

edilememifltir. Bu hkm, Tanzimat sonras dflnce

hayatmzn btn iin de geerlidir. Bu durumda -

kar yol acaba nedir? Tarih ve coraf konumumuz Trk

sanatlarna ve elefltirmenlerine g bir grev vermifl-

tir: Bu grev, elde edilen tematik geniflliin yeni sentez-

lerle derinlefltirilmesi grevidir. Trk sanat ve elefltirisi,

bu sentezi, ancak ok etin bir alflma ve mukayese ile

elde edebilir ve ancak ulaflaca sentez yoluyla dnya

edebiyatna ve elefltirisine yeni ufuklar aabilir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


29/206


Ahmet Cevdet Pafla. (1987). Belgat-i Osmniye. Haz.:

Mehmed avuflolu, stanbul: Mimar Sinan niver-

sitesi Yaynlar.

Ahmet Cevdet Pafla. (2000). Belgat-i Osmniye. Haz.:

Turgut Karabey, Mehmet Atalay, Ankara: Aka Ya-

ynlar.

Angenot, Marc; Bessiere, Jean; Fokkema, Douwe; Kush-

ner Eva. (1989). Thorie Litteraire. Paris: Presses

Universitaires de France.

Elefltiri zel Says. (2003). Hece Aylk Edebiyat Der-

gisi. Say: 77,78,79; Mays, Haziran;Temmuz-2003.

Ankara.

Engel, Vincent. (1998). Histoire de la Critique Litte-

raire des XIX et XXe. Siecles. Belgique: Bruylant-

Academia.

Filizok, R. (2001).Anlam Analizine Girifl. Ege niver-

sitesi, zmir: Edebiyat Fakltesi Yaynlar.

Guiraud, Pierre. (1974). La smiologie. Georges Mou-

nin ynetiminde Dictionnaire de la linguistique.

Presses Universitaire de France.

Hbert, Louis. (2011). Mthodologie de Lanalyse Lit-

teraire, Analyse, dissertation, commentaire,

compte rendu.Version (29 / 01 / 2011), dans Lou-

is Hbert (dir.) Signo en ligne), Rimouski (Qubec),

http://www.signosemio.com

Levent, A. S. (1984).Trk Edebiyat Tarihi.Ankara:

TTK Basmevi.

Moran, B. (1972). Edebiyat Kuramlar ve Elefltiri.

stanbul: Edebiyat Fakltesi Yaynlar.

zn, M. N. (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi.

stanbul: Maarif Vekillii Neflriyat.

Rallo, E. R. (2006). Mthode de Critique Littraire.

Paris: Armand Colin.

Roger, Jrme. (2009). La Critique Litteraire. Paris:

Armand Colin.Tahir-l Mevlev. (1972). Edebiyat Lgat. stanbul: En-

derun Kitabevi.

Trk Dili. (1963). Elefltiri zel Says. Say:142, Tem-

muz 1963, Ankara: TDK.

Trk Dili. (1971). Elefltiri zel Says II. Say:234, Mart,

1971, Ankara: TDK.

Wellek, Rne; Varren, Austin. (1993). Edebiyat Teori-

si. ev.: mer Faruk Huyugzel, zmir: Akademi

Kitabevi.

Yetkin, S. K. (1967). Edebiyatta Akmlar.Ankara: Rem-

zi Kitabevi.

Filizok, R. Belgat Bilimimizin erdii Teoriler.

http://www.ege-edebiyat.org/docs/512.pdf

Filizok, R. Dil le Bildiriflimin Temel Elementleri.

http://www.ege-edebiya

Eleştiri Tarihi

Documents

Transcript of Eleştiri Tarihi