Eli, M. Seyid Abdlvahab Efendi, Yazar, SefaretTercman Bozoklu Osman akir Efendi

Musavver ran SefaretnamesiProf. Dr. Cahit BLM

Sefaretname altn yaldzl sslemelerle kapl albenili bir eserdirve toplam 80 varaktan olumaktadr'. Eser dier Osmanl sefaretne-melerinin bir ksmnda olduu gibi elinin maiyet memurlarndanbiri olan tercman tarafndan yazlmtr. Ancak bu sefaretnamenindierlerine benzemeyen ve yazarndan kaynaklanan bir zelii var-dr. Sefaretname yazan Bozoklu Osman akir Efendi ayn zamandabir ressamdr ve uradklar yerleri yazmann yannda resimlerini deyapmtr. Nitekim 80 varaktan oluan sefaretnamede 31yerin resmivardr. Bu kentler srasyle unlardr:.

1. skdar2. Kartal3. Gebze4. Hereke Han5. znik6. Sapanca7. Geyve8. Tarakl9. Tirebolu10. Mudurnu11. Bolu12. Krolu emesi13. Gerede14. Bayndr.

. Bozok'lu Osman akir, Musavver ran Sefaretnamesi, 1225, Yazma, stanbul,Fatih Millet Ktphanesi no:822. Sefaretname, 3 i resim ve 80 varaktan olumaktadr.

262 CAHT BLM

15. erke16. Kocalar17. Karacaviran18. Kohisar19. Tosya20. Hachamza21. Sarmakkaya22. Osmanck23. Dirlik Hseyin Derbendi24. Merzifon25. Amasya26. Zengan (ran)27. Siyalhan "28. Ebher "29. Kazvin "30. Klak "31. Tahran "

Sefaretnamede Tahran'a kadar olan kentlerin resimleri yapld- halde yazl anlatm metinleri Merzifon' a kadardr.

Eli Yasincizade Abdlvahap Efendi, Seyit Osman Efendi'ninoludurz. 1172/1758'de dodu ve on yandayken 1182/1768'deEnderun'a alnd. Gelenbevi smail ve Palabyk Mehmet Efendi-lerden okuyup mderris ve Selanik Mollas oldu. II. Mahmut(1808-1839) tarafndan 1226/181O'da ran eliliine atand.1811 'de kendisine Edirne Mollas payesi verildi3, ran'dan stan-bul'a gelince 1813'de stanbul payesini, 1816'da Anadolu payesiniald, ayni yl Anadolu Kazaskerlii'ne ykseldi ve 1817'de Naki-bleraf 01du4, 1819'da Rumeli payesini alan Abdlvahap Efendi

2. Mehmet Sreyya, Sicill-i Osmam, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, c.l.stanbul, 1966,s.131.

3. Molla mevleviyet rtbelerinden kadlara verilen bir nvandr. Bkz. Standford J.Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev.M.Harmanc, c.I, stanbul,1983, s. 195.

4. Kazasker. Askeri kadlara verilen isim. Nakibleraf bir mevleviyet rtbesi olupkadlara verilen bir nvandr. Bkz. M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri ve TerimleriSzl, c. ll, stanbul, 1983.

ELi, M. SEYiD ABDLVAHAB EFENDi, YAZAR, SEFARET.... 263

1821 'de eyhlislamla getirildi5 1822'de grevden alnd, ancak1828'de ikinci kez eyhlislam 01du6 1833'de bu grevden ayrldve 1834'de vefat etti?

Abdlvahap Efendi bir din bilgini idi.Kendisi iyi okur-yazar vegzel konuurdu. Yzden fazla ulemaya stadlk yapmtr. OnunHlasat'l-Brban fi taati's Sultan adnda bir eseri vardr8

Sefaretnamenin yazar Bozok'lu Osman akir hakknda kay-naklarda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak kendisi sefaretnameninbanda "Osmanlde ulftm- Arabiye ve Farisiye ve fnun- hesab vehsn-i hat (kaligrafi) ve e' ar (iir) ve edebiyat, sarf (gramer) ve on-larn herbir trlsnn talimlerini" alm olduundan sz eder9 Ay-rca "bir miktar dahi fnun- heyet (astronomi) ve hendeseden (geo-metri) ve corafya ve mukayeseden behrement ve bu mezkftradntahrir ve tasviri ve tersiminde dahi alel kadr'l-kifaye-i ehrebend"olduunu anlatrlo. Kendisi "lmiye Snf"na mensup olup saydbilimlerin yannda resim yapmaktada n kazanmtll.

Tahran'da 1289-1294/1872-1877 tarihlerinde elilik yapan M.Tahir Mnif Paa "Fethiali ah zamannda Osmanl Devleti tarafn-dan ran' a gnderilmi olan baz zevatn tasvirlerinin Tahran' da a-hn yaptrm olduu Nigfuistan Kk duvarnda nak olunmu ol-makla bu tasvirlerin ve ran tarihlerinde bunlarla ilgili vakf olabil-dii baz malmat nakl ve derc eylediini" syledii yazma risale-sinde Yasincizade Seyit Abdlvahap Efendi'yle onun mahiyetindeolanlardan sz ederl2 Mnif Efendi'nin risalesinde Seyit Abdlva-

5. Sreyya, s.1 31. eyhlislam. Osmanllarda ulema snfnn en st rtbedeki yetki-li kiisidir.

6. Sreyya, s.132.7. Sreyya, s.132.8. Sreyya, s.132.9. O. akir, V.no.4.o. O. akir, V.noA.lL. F. Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Semetnameleri, Ankara, 1988, s.207.12. M. Tahir Mnif Paa, Risale, Yazma, istanbul, Arkeoloji Mzesi Ktphanesi

Yazmalar, no. 401. Bu risale 14 varaktan olumaktadr. Ayrca o tane resim vardr. Buresimler altlarndaki yazlarla belirtilerek unlardr:

l-akir Efendi. Osmanl Elisi Seyit Abdlvahap Efendinin Maiyet Memuru(Sefaretname Yazar).

264 CAHTBLM

hap Efend'iyle Celalettin Efendi'nin Baban'l Abdurrahman Paave Sleyman Efendi ile grmeleri yer alr. Sefaretname yazarBozok'lu Osman akir Efendi'den ise sz edilmez.

Mnif Paa Seyit Abdlvahap Efendi'den sz ettii blmde1226/181O'da maiyetinde akir ve Hayret efendiler de olduu hal-de II. Mahmut tarafndan eli olarak Fethiali ah'a gnderildiinive ayni yl "Rebilahnn evastnda" Tahran'a vardklarm ve ranSadrazam Mirza efi' nin konana indiklerini anlatr13 OsmanlElisi getirmi olduu "Name-i Hamayun" ile ran ah'na veSadrazamna gtrm olduu hediyeleri bunlara vermitirl4 MnifPaa elinin grevinin Baban paalarann ve zellikle Abdurrah-man Paa'mn saldrgan hareketlerinin nlenmesinin salanmas ol-duunu belirtir. Aynca elinin grevlerinden biri de Ahska ve Karstaraftanndaki Osmanl snr grevlilerine gerektiinde ranllar ta-rafndan yardm edilmesini salamakt IS.

Mnif Paa Fethiali ah tarafndan Osmanl elisine ok sayggsterildiinden sz eder. Elinin nnerileri dorultusunda ehr-izor paalannn ran Devletinin de katklariyle oyla seilmesi veBadat valilerinin de zerk bir yapya kavuturulmasna ranllarsz vermilerdirl6.

Abdlvahap Efendi Tebiriz'de iken ranllar Van Sancanasaldrarak buradaki Ermeniler' den bir ok esir almlard. Osmanl

2-Seyid Abdlvahap Efendi. II.Mahmut'un Fethiali ah'a gnderdii eli.3-Hayret Efendi. Osmanl Elisi Seyit Abdlvahap Efendinin Maiyet Memuru.4-Seyid Abdlvahap Efendinin Serkiitibi.5-Celalettin Efendi. II.Mahmut'un Fethiali ah'a gnderdii eli.6-Abdurrahman Paa Baban.ehr-i zor Valisi.7-eyh Mehmet Suut bn-i Aziz'-Vahabi'nin Fethiali ah'a gnderdii eli.8-Avaif-i bn'l Seyid Ehzarmi-Ferasta veh-i Vesain'in Fethiali ah'a gnderdii

eli.9-Tahran.lO-Tebriz.

13.10-20 Rebilahr 1226.MnifPaa v.no.2~14. Hatt- Hmayun.Padiahlarn mektuplarna verilen isim.15. MnifPaa,v.no.2.16. MnifPaa,v.no.3.

ELi, M. SEyiD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 265

Elisi'nin giriimleri sonucu Abbas Mirza bedel vererek bu esirleriaskerlerden alarak serbest brakmtr?

AbdIvahap Efendi bir sre Tebriz'de kalp daha sonra Irak-Arab'da ran askerinin yamalad mallar almak greviyle Tah-ran'a gelen eli Celalettin Efendi ile bulumutur. Orada iki eli bir-likte grevlerini yerine getirmee alm ve AbdIvahap Efendidaha sonra buradan stanbul'a gitmitirl8

MnifPaa'ya gre AbdIvahap Efendi "ok edib, kamil ve fa-zilet dolu" biri olduundan ranllar onun varlndan, davranla-rndan ve konumalanndan ok holanmlardl9

Mnif Paa'nn risalesinde sz ettii Seyit AbdIvahap Efen-di'nin Tahran'da bulutuu Celalettin Efendi de 1228/18l2'de II.Mahmut tarafndan eli olarak ran'a, Fethiali ah'a gnderilmiti.Onun grevi ranllar'n Bender ve havalisine asker gndermesiyleBaban'l Abdurrahman Paa'nn ehr-i zor ynetimine yapt yar-dm ve bu esnada ran askerlerinin ran- Arab'da yamalam 01-duklan mal ve eyann alnarak sahiplerine verilmesi idi20

Celaleddin Efendi getirmi olduu name-i hmayunu 18 Cema-zielahr 1228 Cuma gn aha sunup hangi grevle geldiini syle-yince ah bunu tepkiyle karlam ve eliye diplomasi kurallarnaan szler sylemiti. Daha sonra dier ran yetkilileriyle yaptgrmeler de bir sonu vermeyince ahn ayrlmasndan bir sresonra Celalettin Efendi de Tahran'dan Tebriz'e giderek Seyit Ab-dIvahap Efendi ile bulutu21

Tebriz'de ranllar'la yaplan grmelerde Celalettin Efen-di'nin isteine karlk kendisine Irak- Arab'da ranllarn da birok mal ve eyasnn yamaland her iki tarafn yamalanan mal-lannn birlikte deerlendirilmesi gerektii ve bunlarn kanlklolarak birlikte alnabilecei cevab verildi22 Celalettin Efendi Teb-

17. MnifPaa,v.no.3.18. Mnifpaa,v.no.3.19. Mnif Paa,v.no.3 ..20. MnifPaa,v.noA.21. Mnif Paa,v.no.4;Shaw ,sA3.22. MnifPaa,v.no.5.

266 CAHT BLM

riz' den aynlacakt. Ancak ah tarafndan bir sre daha kalmas is-tendiinden Celalettin Efendi Tebriz'de kald. Daha sonra da vedaetmeden Erzurum Seraskeri Ahmet Paa'yla grmek bahanesiyleTebriz'den ayrlarak stanbul'a geldi23

Mnif Paa Celalettin Efendi'nin "tabiatnda gayet musr vesert szl bir zat" olduunu, hatta sohbet srasnda ranhlar'a sadeisimleriyle hitab ve bazen "kstahane" deyimler kullandndanranllar yannda ho karlanmam olduunu anlatr24.

Mnif Paa'nn Rsalesnde Baban'h Abdurrahman Paa'danda sz edilmitir. Abdurrahman Paa kardei brahim Paa'nn ve-fatndan sonra onun yerine Sleymaniye Eyaleti mutasamf olmu-tu25 Abdurrahman Paa Badat Valisi Ali Paa ile anlaamadn-dan Sleymaniye'ye komu olan Badad'a ait baz yerleri zapdet-miti26

1218/1812'de Badat Valisi Ali Paa bunun zerine asker gn-dermi ve Sleymaniye civarnda yaplan savata Abdurrahman Pa-a yenilerek 5.000 kiilik kuvvetiyle ran Krdistan'na ekilmiti.Burann emiri Erdel'inin oraya gelmesiyle ran Devleti Abdurrah-man Paa'nn snma isteini kabul ve kendisiyle adamlarnn Kr-distan' da oturmasna izin verdi27

Bunun zerine Badat Valisi baz hediyelerle Ahmet elebiadnda birini Fethiali aha gndererek Abdurrahman Paa'nn s-nma isteinin kabul edilmemesini ve Krdistan'da oturtulmama-sn istedi. Fakat ah bunu olumlu karlamayarak Mirza Sadk Ve-keyi-i Nigari'yi sz edilen Ahmet elebi ile Badad'a gnderdi veehr-i zor ynetiminin Abdurrahman Paa'ya verilmesini istedi28

Ali Paa ahn isteine uymayarak ehr-i zor ynetimini HalitPaa'ya verdi. Fethiali ah bunu tepki ile karlayarak Abdurrah-

23. MnifPaa,v.no.5.24. MnifPaa,v.no.5.25. Mutasarrf. Osmanllarda kaza ile vilayet arasnda bir birim olan sancak yneti-

cilerine verilen isimdir.26. Mnif Paa,v.no.6.27. Mnif Paa,v .no.6.28. MnifPaa,v.no.7; Shaw, s.43.

ELi, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 267

man Paa'y Tahran'a davet etti; kendisine deerli bir kl ve han-er verip hil'at giydirerek ehr-i zor eyaletini ona verdi ve kendisi-ni ehr-i zor'a gndererek bu konuda gerekli yardm yapmas iinde Krdistan Beyine emir verdi29

Halit Paa bunu haber alnca Badad'a gitti. Ali Paa piyade vesvarilerden oluan 30.000 kiilik bir orduyla Badad'tan hareketedip Zevab arazisinde ordugah kurarak kzkardeinin olu KethdaSleyman Paa'y ehr-i zor'u almakiin Abdurrahman Paa'nnzerine gnderdi. Ayrca Halit Paa ile Kerkk Mtesellimi Sley-man Paay da onun yanna verdi30 Abdurrahman Paa yenilerek yi-ne Krdistan'a ekildi. Bu baardan cesaret alan Ali Paa'da Kako-re'ye kadar olan yerleri fethetW.

O srada Sultaniye sahrasnda olan Fethiali ah bu haberi alncaAli Paa'nn zerine Eik Aas Nevruz Han Kaar ynetiminde birordu gnderdi. Ali Paa bunu haber alnca ehr-i zor ile Badadarasndaki irvan Nehri kenarna ekildi32. Nevruz Han'n yannda-ki Mehmet Ali Han eitli Trkmen airetlerinden oluan 10.000suvari ile Badad kentine gelip Zevab ve Yakubiye taraflarn ya-malad. Zevab mtesellimi Fetah Paa kalabalk ran ordusu kar-snda Ali Paa ordusuna katld. Abdurrahman Paa'y ehr-i zorbeyi yapmak zere Ferciallah Han da baz Krd ve Trkmen atlla-ryla Krdistan tarafna gnderildi33 Dier taraftan Kethda Sley-man Paa, Halit Paa, Kerkk Mtesellimi Sleyman Paa ile Krd,Arab ve Grc atllarnn da yer ald Osmanl askerleriyle hareketetti. Mirivan Gl kenarnda yaplan savata Osmanllar yenildiler,hatta Sleyman Paa esir oldu. Ancak ranllar da byk bir baarsalayamayarak geri eklidiler34

Esir alnan Sleyman Paa Tahran'a gtrlmt. O srada Er-zurum Valisi olan Hac Yusuf Paa, Mahmut Feyzi Efendi adnda

29. MnifPaa,v.no.7.30. MteseIlim. Herhangi bir vilayet ve sanca orann beyinin adna yneten ve

vergileri toplayan grevliye verilen isim.31. MnifPaa,v.no.8.32. Mnif Paa,v .no.8.33. Mnif Paa,v.no.8.34. MnifPaa,v.no.9; Shaw, s.43.

268 CAHTBLM

birini gndererek Kethda Sleyman Paa'nn braklmasn istedi.Fethiali ah buna izin vererek Abdurrahman Paa'y yine ehr-i zorbey i yapmak zere Veka-i Nigar Mirza Sadk ile oraya gnderdi.

Kethda Sleyman Paa gelince days Ali Paa'nn yerineBadat Valisi oldu. Daha sonra nl Halet Efendi stanbul'danBadat'a gelerek Sleyman Paa'nn yerine Grc Abdullah Paa-y Vali yapt35 Abdurrahman Paa Haled Efendi ile aralarndaki birgerginlik nedeniyle Osmanl lkesinde kalamayp tekrar ran'a git-ti36

Mnif Paa bu olaylardan sz ederken 1226/181O'da II. Mah-mut tarafndan elilikle Fethiali ah' a gnderilen Yasincizade Se-yit Abdlvahap Efendi'nin ahn yanna gelerek Abdurrahman Pa-a'nn karklklara neden olduunu dile getirdiini syler. AyrcaAbdurrahman Paa'nn desteklenmemesini istediini buna karlkranllarn da ehr-i zor valilerinin ran'la anlaarak seilmesi kar-l Abdurrahman Paa hakkndaki isteklerin kabul edileceini veelinin memur olduu dier konular da grebilecekleri cevabnverdiklerini anlatr3?

Bu ekilde Abdurrahman Paa yine ranhllarn yardmn sa-layp ehr-i zor valiliini ald gibi amcazadesi Halit Paa'y Ze-vabolu Mahmut Aay "ky harir idaresine" ve kardei AhmetAay da Serdet Kalesi muhafzlna atad. Bylece vilayetini ge-niletmi oldu. Fakat daha sonra Krdistan Beyi Emanullah Han ilearalarnda sftme olduundan hann ikayeti zerine ranllar ta-rafndan zerine gnderilen birlikler Koslo Ky civarnda kendisi-ni esir ald. Fakat verdii bol hediyelerle yine makamnda brakl-d38 Abdurrahman Paa bylece yine ranllar sayesinde ehr-i zorBeyi oldu. Abdurrahman Paa'nn ehr-i zor Valisi olmas ranl-lar'n o yrede bir takm faaliyetlere giriecei dncesesiyle Ab-durrahman Paa'nn yerine bu greve amcas Halit Paa'nn atan-mas konusunda Badat Valisi Abdullah Paa'ya stanbul'dan emir

35. Mnif Paa,Y .no.9.36. Mnif Paa,Y .no.9.37. MnifPaa,y.no.10.38. Mnif Paa,Y .no.10.

ELi, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 269

gnderildi. Bunun zerine Abdullah Paa 30 Cemaziyelahr 1227/12 Austos 1812'de Badat'dan hareketetti. Dier taraftan da Ab-durrahman Paa hareket etmiti. ehr-i zor civarnda Deli Abbasdenilen yerde iki ordu savatlar39 Abdurrahman Paa yine yenile-rek askerinin bir ksm telef, bir ksm da esir oldu ve kendisi deKirmanah'a ekildi. Abdullah Paa stanbul'un istei dorultusun-da Halit Paa'y enr-i zor Valisi yapp Badat'a gitti40

Bu haber zerine ve bir de ran'a danmadan Osmanl Devleti-nin Rusya ile bir anlama yapm olmasn bahane eden Fethiali ahkarlk olarak ehzade Kasm Han bir byk ordu ile Badat ze-rine gnderdi41 Kasm Han bu orduyu kola ayrarak birini KaraTepe, dierini Kzrabat zerinden Badad'a gnderip kendisi deZevab'dan hareketle Hankin Nehri kenarna karargah kurarak Ba-dad civarn yamalamaya balad42

Bunun zerine Abdullah Paa ulemadan eyh Mehmet CaferNahifi'yi samur krkler ve bir ok hediyelerle birlikte gnderek ba-r istedi. Kasm Han bu istei kabul ederek ran ordusunu geri ek-ti. Bu haber 5 Ramazan 1227/12 Eyll 1812'de Fethiali aha geldi.

Bu olaydan sonra Osmanl Devleti Tahran'a Celalettin Efen-di'yi eli olarak gnderdi. Celalettin Efendi Abdurrahman Paa'yayardm srasnda ran askerinin yamalad mallarn verilmesini is-tedi43. Celalettin Efendi Tebriz'de Seyit Abdlvahap Efendi ile bu-lutu. Burada yaplan grmelerde ranllar lrak- Arab'da kendi-lerinin de bir ok mal ve eyasnn yamalandndan sz edereksorunun karlkl olarak zmlenebileceini sylediler. Osmanlelileri ayrca ran snr grevlilerinin Osmanl beylerine ait Babanaireti ve er-i zor ilerine karmamalar konusundaki Badat'nisteini de ilettiler. Ayrca Baban aireti ran Krdistan arazisi-

39. Mnif Paa,v.no.1 .40. Mnif Paa,v.no.1 .41. Osmanl Devleti Rusya ile yapt bu anlama 1812 Bkre Anlamasdr. Bunun

iin bkz. Shaw, c.II, s.40; EZ. Kara, Osmanl Tarihi, c.V,Ankara, 1970, s.100.42. MnifPaa,v.no.l2.43. MnifPaa,v.no.l2.44. MnifPaa,v.no.13.

270 CAHiT BiLM

nide genilediinden ve Krdistan ahalisinin Baban arazisinde k-lamas Baban paalarnn ran tarafndan atanmalan, bu airetlerinbirbiriyle birlemesi, devletler arasnda anlamazla neden olacadile getirildi. Fakat Abdurrahman Paa'nn ran'a verdii 10.000tumanlk vergiden vazgeilmesi kabul edilip Abdurrahman Pa-a' dan alnacak bir senedin Osmanl elisine verilmesi kararlat-rld45

Abdurrahman Paa vefat edince yine stanbul'un destei ile o-lu Mahmut Paa onun yerine er-i zor Valisi oldu. 1236/1820'deBadat Valisi Davut Paa'nn da destei ile ranllar Mahmut Pa-a'nn valiliini kabul ettiler.

1234/1818'de Sleyman Paa II. Mahmut tarafndan elilikleFethiali ah'a gnderilmi ve Badat Valisi Davut Paa tarafndanbaz zel grevlerle Fethiali ah tarafndan gnderilen Ahmet ele-bi ile birlikte Tahran'a gidip Mirza Sadk Vekayi-i Nigari karla-mak iin grevlendirilmiti. Hac Mehmet Hseyin Han'n kona-nda misafir edildi. Getirdii Name-i Hmayun ile hediyeleri ahaverdi, ayrca ikisine de hil'at ve ssl haner verildi. Daha sonraName-i Hmayun'un cevabn alarak stanbul'a geldi46

II. Mahmut Devrinde ran'n bandaki Kaar HanedanndanFethiali ah (1797 -1834). Devrinde Avrupa Devletlerinin Ortadoupolitikalar yleydi: Fransz mparatoru Napoleon Bonaparte ngi-lizlere en byk smrgesi olan Hindistan'da saldrmak iin ran'bir s olarak kullanmay pliinlyordu47 ngiltere ise Fransa'nn bupolitikasn ve hem de Ruslar'n ran zerinden denizlere inmesiniengellemek istiyordu. nk Akdeniz ve Akdeniz ticareti ngiltereiin ok nemliydi. Bu nedenle ngiltere 1798'de Afganistan' n-fuzu altna almak isteyen ran' destekledi. Rusya 1800'lerde Gr-cistan' feth edince ngiltere Sir John Malcolm'u eli olarak ran'agnderip yardm nerdi. Bunun zerine Fransa da ran'a bir heyetgnderek Kafkasya ve Hindistan' a yapacaklar hareketler iin des-

45. Mnif Paa.v.no.l 3.46. MnifPaa,v.no.13.47. Shaw, s.43.

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 271

tek sz verdiler. Fethiali ah Rusya'ya kar ve Bat ile yapacaanlamalar iin Osmanl Devletin'den de destek ve ayrca Trkiye,Fransa ve ngiltere ile bir Balama yapmak istiyordu48 Bu neden-le stanbul'a Asker Han adnda bir eli gndermiti. Rusya'ya karOsmanllarla ibirliine nem veren ah bir sre sonra da iki devletarasnda dostluk ve iyi ilikiler salanmas ve bunlarn srdrlme-si iin Hoy Mfts Hac brahim Efendiyi stanbul'a gnderdi. El-i Osmanl Padiah'na Fethiali ah'n ve Veliaht ehzade AbbasMirza'nn mektubunu ve hediyelerini getirmiti. II, Mahmut'da bu-na karlk hem ran'la olan dou vilayetleriyle ilgili baz sorunlarzmek ve hem de devletler arasnda bir dostluk salamak zereYasincizade AbdIvahab Efendi'yi bykeli olarak atad ve yan-na da Farsca tercman olarak Bozoklu Osman akir Efendi'yi ver-d'49 .

ran'a eli olarak gnderilen Seyit Abdivahap Efendi'ninFarsa Tercman olan Bozok'lu Osman akir Efendi tarafndanyazlan sefaretnamenin ilk vara dier Osmanl eserleri ve se-faretnamelerde olduu gibi allagelmi biimde dua ile balar50akir Efendi sefaretnamede daha sonra Osman akir Efendi der kidiyerek UlUm- Arabiye ve Farisiye (Arapa ve Farsa), Hsn- hat(Kaligrafi), E'ar (iir), Edebiyat, Sarf (Cmle Bilgisi) gibi bilim-lerin her eidinin eitimini alm olduunu ayrca biraz fnn- he-yet (astronomi), hendese (geometri), corafya okuduunu ve tmbunlarn yazma, betimlerne ve resimlemesinde usta olduunu anla-tr51.

Sefaretnamede ran' a eli olarak gnderilmesinin nedenlerin-den ise yle sz etmektedir: ran ah Fethiali ah Kaar tarafn-dan Osmanl Devleti tarafna Asker Han tarafndan bir eli gnde-rilmi ve bu eli stanbul'a ahn bir de mektubunu getirmiti52 Da-ha sonra da yine ah adna Veliaht ehzade Abbas Mirza tarfndan

48. Shaw, 8.43.49. F. Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, 1987, s.206 v.d.50. akir,v.no.1-3.51. akir, v.no.4.52. akir, v.no. 5.

272 CAHiT BiLM

mektup ve hediyelerle Hive Mfts Hac brahim bir eli gnder-d's3 .

Sefaretnameye gre bunun zerine Evast Ramazan 1225/181O'da padiah II. Mahmut da "name-i hmayun- muhabbet u-mul ve hedayay- bahayay" gtrmek zere "ulemay- kiram vemevali-i azamdan" Yasincizade Seyit Abdlvahap Efendi'yi b-ykeli olarak grevlendirdis4. Yine "Ulemay- kiram ve mderri-sin-i zevayay- el kiramdan" akir Efendi'yi Farsa Tercman ola-rak elinin mahiyetine verdi. Seyit Abdlvahap Efendi'ye tm Os-manl elilerine yapld gibi hil'at giydirildi. Osman akir Efendibu greve getirilmesinden dolay ok memnun olmutu. Nitekim s-tanbul'da "skdar-letafetdar"a giderken kalbinin sevinle doldu-unu sylerss. Ayrca burada sefaretnamenin zelliklerini de belirt-mektedir. Buna gre kendisi skdar'dan ran'a giderken uranlanher yerin anlatldn, betimlendiini, o yerle ilgili olarak duyduk-larna, sylencelere ve ilgin olaylara sefaretnamede yer verildiini,belde ve kentlerin resimlerinin yapldn anlatrs6.

akir Efendi okuyanlarn dnya hakknda pein fikirlerdenuzak, objektif deerlendirmeler yapmalar iin sefaretnameyi yaz-maa zen gsterdiini ve bu eserde tarih ve corafya konularnyannda gzel yaz ve anlatma da nem verdiini belirtirS?

Sefaretnemede ilk olarak akir Efendi'nin ok sevdii "letafet-dar, canfeza, dilruba, sadetgzar" nitelemelerini kulland sk-dar'n anlatm ve Beikta tarafnda Dolmabahe iskelesindenyaplm resmi yer alr. akir Efendi skdar'n resmini yaptktansonra "piyade olarak skdar'a gidildi" demektedir. Burada szedilen atlarn daha nce konak yerine gnderilip kendilerinin dekayklarla skdar'a gitmi olmalardr. Elilik kafilesi o gece s-kdar' da konaklamtrs8.

53. akir, v.no. 6.54. akir, v.no. 7.55. akir, v.no. 8.56. akir, v.no. 9.57. akir,v.no.lO.58. akir.v.no.l .

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 273

Ertesi gn 25 Ramazan i225/24 Ekim i8iO'da yol iin gereklieyalar salandktan ve atlara yklendikten sonra sabahleyin hare-ket edilerek Kartal'a gelinmitir. akir Efendi skdar'la Kartal'oranlayarak Kartal'n skdar'n yannda "kanad krk bir ku gi-bi" olduunu, evlerinin kk ve bu nedenle resminin de bu ekildeyapldn syler59

Kafile sabahleyin atlara binip buradan Gebze'ye hareket etmi-tir. akir Efendi saanak halinde yamur yadn, elbiselerinin sudolduunu ve 5 saatte "Gekbuze" dedii Gebze'ye vardklarn an-latr. Konaklarnn nceden giderek elilik kafilesinin geleceinihaber vermelerine ramen kendilerini gereken ilginin gsterilme-diini ve kalacak yer olarak ok basit evler aynldn anlatr. akirEfendi bunun belde ayannn semerci, bayraktar V.s. gibi kk es-naftan basit insanlar olduundan kaynaklandn syler. Nitekimbunlarn ayrdklar yerlerde deil misafirhaneye gelerek orada kal-mlardr. akir Efendi Gebze'nin resmini bu duygularla yaptnbelirtif60.

Kafile o gece Gebze' de kalm ancak iddetli souklardan oketkilenmilerdir. akir Efendi "Eriir menzil-i maksuduna ahestegiden. Tiz-i reftar olann payna damen dolar" beytini syleyerek"aheste-beste", "znikmid" dedii znik' e doru hareket ettiklerinisyler. Kafile Hereke Hannda konaklamtr. Buras Gebze ile z-nik arasnda birka dkkan ve handan oluan kk bir yer oldu-undan resmi de bu ekilde yaplmtlf61

Hereke Han'nda yarm saat moladan sonra znik' e doru hare-ket edilmi, kente yarm saat mesafede ehir kethdas onlar kar-layarak hatrlarn sormu, ikramlar yapmtr. Bylece dokuz saatsonra kafile znik'e gelerek ehir kethdasnn evine misafr olmuve iki gece orada kalmtr. akir Efendi znik'in resmini buradanyaptn sylef62

59. akir,v.no.l2 ..60. akir,v.no.l3.61. akir,v.no.l4.62. akir,v.no.l5.

274 CAHT BLM

Oradan atlarla hareket eden kafile alt saat sonra Sapanca'yagelmitir. Sapanca'y beenen akir Efendi burada bir handa kal-dklarn ve ok rahat ettiklerini syler. Sapanca ve yanndaki"deniz benzeri" gl bu gzel duygularla resmedilmitir.

Kafile Sapanca'dan sabah seher vakti hareket ederek bir okyol, tepe atktan sonra Sakarya rma zerindeki II. Beyazt(1481-1512) tarafndan yaptrlan kpry seyretmi ve daha sonrada Sakarya kenarndan Geyve tarafna hareket etmitir. akir Efen-di 'ye gre bu gzel esiz kprnn bir taraf harap olmu oldu-undan bir hayr sahibi o taraf onartarak bu deerli eseri canlan-drsa nice byk dle layk olur ve Allah katnda ykseklere eri-if63 yle ki bu byk kpr "Srat olup o hayr sahibi bunu da ra-hatlkla aar".

akir Efendi burada ilgin bir konudan da sz eder. O bu duru-mu "tuhaflk uradadr ki eyhlislam- veli-el enam olanlar SultanBayezid Veli'nin evkafndan fazla namiyle nice yz kese ake yer-ler. Ama hayrat ve evkafnn tamiri konusunda bilmem ne ekilederler" diyerek belirtirM.

akir Efendi daha sonra Sakarya Nehri 'ni anlatmtr. Buna g-re Sakarya rma'nn kayna ifteler iftlii adl ky yannda Ba-kr Kr denilen yerdir. Kapl Ky ile Saray Ky ve asi Mihaliyannda Tarakl tarafna akar. St civarndan, Lefke'nin arkasn-dan, Geyve'nin nnden ve Sapanca Gl'nn birka saat te me-safesinden ve Adapazar yanndan akp Kefken denilen yerde deni-ze kavuur. akir Efendiye gre Sakarya Nehri yaramaz bir sudur.Etraf beldelerden nice sularn karmas ile bir byk akarsu olur.Nehrin ak ok eitli olduundan sahilindeki kylerde taknlarmeydana gelir, "suyundan ien isyana taraftar" oluf65 Kamerci e-kiyann olduu yer de nehrin adasndaki kaynana bir saat mesafe-dedir. Ondan aada da Seferolu Adas, Adal Mehmet Efendininoturduu ada gibi birka ada daha vardr. Kafile Sapanca'dan hare-

63. akir,v.no.16.64. akir,v.no.17.65. akir,v.no.l8.

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 275

ket ederek birka saat sonra Geyve'ye gelmitir. akir Efendi il-gintir zengin bir doa yapsna sahip olan Geyve'den "Geyve-ibi-meyve" diye sz eder. Burada lo ve viran bir handa kalmlardr.Sakarya Nehri, kpr ve Geyve bu ekilde resmedilmilerdir66.

akir Efendi daha nceden konaklarnn elilik kafilesiningeleceiyle ilgili padiah fermann Geyve Ayan Bekir Aa'ya ver-mi olmalarna ramen bu adam gayet uyuuk bir insan olduundangerekli nlemleri almam olduunu, fakat daha sonra Name-i H-mayunu okuyunca eliyi handan alarak zr dileyip sayg gsterdi-ini ve hepsini kendi evinde konuk ettiini anlatr.

akir Efendi Geyve'den aynllann anlatrken espirili bir bi-imde "oradan seher vakti byk taramz klfna koyup Tarak-l'ya doru hareket ettik" der. Da ve ova demeyip alt saatten sonraTarakl'ya gelmiler ve orann resmi de bu ekiliye yaplmtf67 a-kir Efendi Tarakl'dan konuksever bir yer diye sz eder. Buralarndoasn ok beenmi olmal ki "dnyay aydnlatan gnein da,ve ovalar aydnlattndan, vadileri parlak bir hale getirdiinden,her tarafa nur satndan ve bitki rtsnn her tarafa gzel koku-lar yaydndan sz edererek bu duygularla Tireli tarafna gittikleri-ni anlatr. Kafile alt saat gittikten sonra Tireli'ye gelerek buradakonaklamtr. akir Efendi Tirebolu olarak da adlandrd bukentte Fatih Sultan Mehmet'in (1451-1481) kardei Sleymen Pa-a'nn yaptrm oluduu bir hamamn yksn anlatr. ykyegre bu hamamn kubbesi ter saarm68. ehzade Sleyman PaaAkemsettin Veli'ye giderek kubbenin ter damlatmamas iinyardm ve dualarn rica etmi. Akemsettin de Tann'ya dua edin-ce kubbenin damlamas kesilmi, terleme ve damlamalar tamamenyok olmu. akir Efendi kendilerinin bu keramete vakf olamadk-lann ancak orada aptes alarak Akemsettin ve Kad Beyzavi er-hi yazar Sudi elebi'nin trbelerini ziyaret ve dua ettiklerini vedaha sonra misafirhaneye geldiklerini ve burada rahat bir ekildi

66. akir,v.no.l9.67. akir,v.no.20.68. akir,v.no.21.

276 CAHTBLM

dinlendiklerini anlatr69 Ertesi gn seher vakti yine Akemsettin' iziyarete gitmilerdir. akir Efendi kentin resminini yaparken bura-da trbenin de tasvir edildiini anlatr70

Kafile buradan kratlara binerek yine aym ekilde da, ova vevadileri seyrederek sekiz saat sonra "Mudumu denilen byk kye"gelmitir. Eli Abdlvahap Efendi'ye Mft Efendi ev sahiblii ya-parken, akir Efendi'yi de Ayan Kethdas konuk etmitir. akirEfendi bu kyde ince bir sanat dal olduundan sz ederek ok inceine imal ettiklerini ve bu kadar kk ve ince olan inelere nasldelik aldna hayret ettiklerini ve bunu ilgiyle seyrettikten sonramisafirhaneye geldiklerini anlatr. Mudumu' nun resmini de bu e-kilde yaptndan sz eder7!.

Kafile Mudumu'dan kula atlara binip Bolu tarafna hareket et-mitir. Yine seyahat srasnda birok da, ova ve vadi alm karlakark yamurdan slanm ve iddetli souktan m olarak Bo-lu'ya varmlardr. akir Efendi Bolu'nun resmini i. Abdlhamifin(1774-1789) vezirlerinden Ahmet Paa' mn yaptrd saat kulesiylebirlikte resmettiini sylern.

Bolu'ya gelindiindiinde eliye Bolu Mtesellimi ev sahipliiyapm, akir Efiendi'yi de "gruh- mekruhtan bir saygsz "evin-de konuk etmitir. akir Efendi hem ev sahibini ve hem de evi be-enmediinden ve o gece pek de dinlenemediinden sz eder. Dahasonra Bolu'yu anlatrken Bolu adnn Yunanca'da ve Roma dilindekent anlamnda olduunu syler. Ertesi gn Ramazan Bayram ol-duundan saat 03.00'den sonra tepeler, parlak aalar, gzel doaseyredilerek Caa Gl civarndaki Krolu emesi denilen yeregelinmitir73 Kafile oradaki derbendde mola vererek dinlenmitir.akir Efendi buradaki dalarn gzelliinden sz ederken ok ilginbir konuya deinir. Bu derbendde dan arasnda bir dikili ta var-dr. Bu ta stanbul'daki dikilitan 1/3' kadardr ve zerinde bir-

69. akir,v.no.22.70. akir,v.no.23.71. akir,v.no.24.72. akir,v.no.25.73. akir,v.no.26.

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 277

ka satr yaz yer almaktadr. akir Efendi o yaznn "bir suretini birkada yazp Tokat' a gittiklerinde bir kltrl papazIa tanp yazyona gsterdiini, onun da okuyarak bunun "skender-i Rumi vaktin-de yazlm olduunu" sylediini anlatr74. Gedekten de sefaret-namede "ol tata olan yaznn resmidir" diyerek tataki kitabeninyazlarnn Yunanca harflerinin zerine Arapa harfleri koyarak Se-faretname'nin 28. varana aynen koymutur. Aynca "bu yaznnierii budur" diyerek Latincesini de yle vermitir:

"Ziyelis sefti tura apisanti kki fshpandi kuki afriyas has inarikami babann safeti vefat eyledi. Beni kekken terbiye eylediOna sayg iin bu ta diktirdim ki babam unuttuumda hatrhya-ym"75.

Uradklar yerleri anlatmas ve resimlerini btn zellikleriniyanstacak yerleri seip oradan yapmas ve bu tan kitabesini birkada yazap yanna alarak bunu daha sonra bir papaza okutmasakir Efendi'nin etrafyle ne kadar ilgili bir insan olduunu gsterir.

akir Efendi kitabeyi kada yazdktan sonra yine atlara binipiki kol halinde on iki saat gittikten sonra gece saat 04.00'de Gere-de'ye vardklarn syler. Burada eliyi Mft Efendi, akir Efen-di'yi de "bir kibar insan" konuk etmitir. akir Efendi havann oksouk olduunu ve ev sahiplerinin ne kadar ate yaksa da snama-dklann ve iddetli dolu sesinden uyuyamadklarn syler76.

akir Efendi Gerede'nin ikliminden sz ederken "Gerede'nink nl imi. Kn Gerede'ye gelen biri bu havalar nedeniyle ha-valar snp gzelleene kadar burada kahrm" diyerek anlatnlan-lan naklederek kasabada kardan baka bir eyolmadn syler77.

Kafile Gerede'den atlara binerek hareket edip, bir ok aalk-lar ap dokuz satte Bayndr denilen kye gelmi ve konuklar iinboaltlan "han benzeri yerlerde ve kahvehanede" konaklamtr.akir Efendi'nen buras hakkndaki anlattklar ilgintir. Ona gre

74. akir,v.no.27.75. akir,v.no.28.76. akir,v.no.29.77. akir,v.no.30.

278 CAHTBLM

bu kyn halk yaramaz insanlardr ve hrszlkla nldrler78. ylenldrler ki, "bir mert ve edepli ahs" Bayndr' a konuk olmu. Okonuun alm olduu gzel ayakkablar alnm. Sabah oluncakonuk pabucunu sormu, nereye gitti demi. Ev sahibi "pabucu da-na yemi" diye cevap vermi. Komular da ev sahibini destekleye-rek "doru sylyor, dana yedi" demiler. Konuk da kald odannduvarna yreini ferahlatmak iin u drtl yazm79:

Kyn ad Bayndr.Adamlar hayndr.Dana pabu yemez ama.Bu da bize oyundur.

akir Efendi bir gece kaldklarn ve dinlenemediklerini syle-dii Bayandr' dan pek holanmamtr. Kyn binalarnn tahtadanyaplm derme-atma kulbeler olduunu ve insanlarnn da yon-tulmam kaba-saba olduklarn anlatr ve kentin resmini de bu duy-gular iinde yaptndan sz ederBo.

Bayndr' dan atlarla hareket eden kafile erke' e gelmitir. a-kir Efendi'nin Cerke'i anlatrken kulland szckler buradan nekadar holandn gstermektedir. Ona gre erke "bir kk ka-sabadr ama bir emenzar ve iek bahesidir ki, revani ve bal gibiirin" bir yerdir. Halk da misafirperver ve yardm sever iyi insan-lardr. akir Efendi burada bir ka saat kaldklarn, gzelce dinlen-diklerini ve erke'in resmini de bu ekilde yaptn sylerBl.

erke' den hareketle dokuz saat gidildikten sonra KaracalarKy'ne gelinerek burann misafirhanesinde kalnmtr. akirEfendi bu kyn halkndan da gelen misafirleri soyan yaramazadamlar olarak sz ederek "hatta misafirhanenin dolaplarnn arka-larna fare delikleri gibi delikler atklarn, eer misafr eyasndolaba koyarsa arka taraftan ellerini sokarak bunlar kolaylkla al-dklarn" belirtir. akir Efendi bu durumun farknda olduklarndan

78. akir,v.no.3i.79. akir,v.no.32.80. akir,v.no.33.81. akir,v.no.34 ..

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 279

eyalann korumak: iin sabaha kadar uyank kaldklanndan sz veKaracalar'n resminin de bu ekilde yapldn syler. Oradan se-her vakti "yksek atlara" binen kafile Karacaviran'da menzilhaneolduundan oraya giderek mola vermitir.Bu kasaba olduka ho,ar-pazar gzel bir yerdir ve halk da terbiyeli, iyi insanlardr.Karacaviran da bylece resmedilmitir82

Buradan da yine yksek atlara binilerek Kohisar tarafna hare-ket edilmi", kah ekin kah yava, bazen yumuak giderek ve bu s-rada "kmaz koyundan o kuzucak Kohisar'ldr" deyiini syleye-rek Kohisar' a gelmilerdir. O gece orada kalan kafile rahat etmive Kohisar'n resmi de bu ekilde yaplmtr83

Kafile sabah gnei doarken atlara binerek buradan hareketetmi ve Devres Nehri kenanndan giderek dokuz saat sonra Tosyacivarndaki balara varmtr. Buradan hareket edecekleri srada"ehir Kethdas" gelerek onlar karlam ve hep birlikte kentegelerek eli "ehir Ayan'nn" konana, akir Efendi'de Gemal-maz brahim Aa'nn evine misafir edilmilerdir. akir Efendi ogece orada kaldklann ve rahat ettiklerini, kenttin resminin de by-le yapldn belirtir84 akir Efendi Tosya'y anlatrken kentin do-u ve kuzey tarafnda duvar gibi kayalar olduunu syler. ak:irEfendi aynca Tosya'nn ilgin bir zelliinden szeder. III. yy' danberi gnein douu ve bat kentin iinden seyredilebilmektedir.Kentin konumundan dolay poyraz tarafnn havas serttir. Ancakle gnei olduundan kentin ii gayet scaktr. Bura halk mert veyiit karekterli, sevecen, cmert ve misafirperver insanlardr85

akir Efendi buradan ok memnun aynldklann syler. YineDevres Nehri kenannda suyun ak, da ve ova seyredilerek HacHamza tarafna doru hareket edilmitir. Devres Nehri ok yararlbir sudur. Nitekim Tosya tarafnda tanm yaplan pirin orada reti-lir ve bundan birok insan yararlanr. Tosya'dan hareketlerinden onsaat sonra Hac Hamza'ya gelinmitir. Buras "bir dizdar karargah

.82. akir,v.no.36.83. akir,v.no.37.84. akir,v.no.38.85. akir,v.no.39.

280 CAHT BLM

imi ve Tosya'dan Osmanck'a kadar onsekiz saatlik mesafede ba-ka konaklanacak yer yokmu"86. akir Efendi bir zamanlar buradaekiyalar olduunu syleyerek u hikayeyi anlatr: Dergah- Ali Ka-pcbalanndan bir kimseyi burada haydutlar ldrp Kzhrmak'aatmlar. III. Ahmet'in damad brahim Paa bu olay zerine orayaHac Hamza adnda bir Kapcba daha gndermi. Hac HamzaAa Tosya'dan hareket ederek buraya gelmi. Haydutlar eski kap-cbay ldrp ormana atmlar87. Hac Hamza Aa bir daha hay-dutluk olmamas iin orada gzel bir derbend yaptrm. Bu neden-le buras daha sonra yaptrann adyla anlm.

Hac Hamza Kzlrmak kenarnda, su iinde 70-80 evli birkydr. Kafile o gece orada kalm, rahat etmi ve resmi de bu e-kilde yaplmtr88.

Hac Hamza'dan "besili atlara" binen kafile Kzlrmak kena-rndan giderek Sarmakkaya'ya gelmitir. Buras Hac Hamza ileOsmanck arasndaki geometrik llerle on minare boyu yksek-liinde bir kayadr. i. Abdlhamit'in veziri Darendeli Mehmet Paaburayla ilgilenmitir89. Harap olan, su dolan yerleri yaptrm, Sar-makkaya'y barut ile patlatarak atrm ve burada bir derbendyaptrmtr ki, bundan dolay kendisine sevap yazlmtf90.

III. Selim'in (1789-1807) annesi bu gkyzne ykselen bina-nn nne hayvanlarn ayaklar srmesin ve kaymasn diye bykiviler aktrp bunlar zerine setler yaptrmtr. Bu gzel davranherkes tarafndan beeniImitir. te Sarmakkaya'nn resmi de buekilde yaplmtr91

akir Efendi bu eseri beeni ile seyrederek ve bir doa harikasolan Sarmakkaya'ya hayran kalarak buradan hareket edip sekiz

86. akir,v.noAO.87. akir,v.noAl.88. akir,v.noA2.89. akir,v.noA3.90. akir,v.noA4.91. akir,v.no.45.

ELi, M. SEYiD ABDLVAHAB EFENDi, YAZAR, SEFARET.... 281

saat sonra II. Beyazid'in (1481-1502) Kzlrmak zerine yaptrmolduu Osmanck adndaki kprye geldiklerini syler. Ona grealtndan byk bir su olan Kzlrmak'n akt bu kpr onbe ke-merden olumaktadr ve dnyada bir ei daha yokturn. Bu bykkprnn Osmanck tarafndaki bana "Farsa tarihini yazmlar,elmas kalemle gzelini kazmlar"dr. Kprnn yapm tarihi 889/1484'dJI93 .

akir Efendi burada Kzlrmak' da anlatmaktadr. Kzlr-mak'n kayna Sivas tarafnda itiimen denilen yerdedir. SuyuSakarya Nehri'nin suyundan daha boldur. Nehir kaynandan itiba-ren Sivas, Kayseri, Nevehir, Krehir, orum, Bozok, Kalecik,Yahihan, Keskin ve skilip'ten akp Osmanck ve Hac Hamza ci-varnda denize doru giderken tekrar kaynana doru ynelip dahasonra Canik iinden akarak Bafra civarnda Kara Denize kavuur.Osmanck Kalesinin ve buradaki kprnn resimi bu ekilde yapl-mtr94

akir Efendi'ye gre "Nehr-i Ahmer dahi Sakarya rma gibibir menfaatsiz sudur. Kimsenin tarlasna bir damla faydas olmad-ndan baka gariki dahi ol kadar olur". Ancak yine de sahilindeoturanlar Sakarya halk gibi "asi ve serke deildirler". Hepsi uysalinsanlardr ancak Kzlrmak "Sultan Bayezid'in kerameti ve yaptr-d byk esirin bereketi" nedeniyle Osmanck'lya yarar salar.Kysndaki deirmenleri iletir95 Kzlrmak' a bu adn verilme-sinin nedeni akt topran zelliinden ve buradaki pas made-ninden dolaydr. Nehir ve kpr seyredilip, yaptrana dualaredildikten sonra Osmanck' a gelinerek misafirhaneye gidilmi-tir96

akir Efendi Osmanck' anlatrken burann eski devirlerdenkalma kesme talardan yaplm bir kalesi olduundan szeder ve

92. akir,v.no.46.93. akir,v.no.47.94. akir,v.no.48.95. akir,v.no.49.96. akir,v.no.50.

282 CAHTBLM

ilgin bir konuya deinir: Kalede derin bir kuyu ve bu kuyuda Kzl-rmak'tan su almaya yarayan bir kanal vardr. Abbasi Halifesi za-mannda Seyyid Battal Gazi'nin evlad Melikdanimend Gazi'ninalemdar Osmanck tccar klnda kaleye gelip, kale beyini orta-dan kaldrarak Mslmanl kabul etmiyen "kffar telef, msl-manl ve cizyeyi kabul edenleri" balayp onlara ho davran-mtr. Bu nedenle buras fatihinin adyla anlmaktadr97

Kafile orada iki gece kalarak dinlenmitir. Daha sonra atlara bi-nilerek buradan hareket edilmitir. akir Efendi kendilerine "gyaduvar benzeri" diyerek verdikleri atlarn zayf olduunu, "gya du-var yrtt" sylenen Hac Bekta olsa bu atlar yrtemeye-ceini anlatr. Kafile bu ekilde Dingil Hseyin Derbendi denilenyere gelmitir98 Kafile orada dinlenmi ve kahve imitir. akirEfendi buradan resim yaptn syler. Daha sonra Merzifon'a do-ru hareket edilmi ve onalt saat sonra Merzifon' agelinerek misa-firhaneye gidilmitir. Eliyi Mollazade, akir Efendiyi de MustafaAa adnda biri konuk etmitir. Merzifon'un resmi de byle yapl-mtr99.

akir Efendi Merzifon'u ok beenmitir. Ona gre burannhalk misafirperver, kenti bal baheli, topra misk-i amber koku-lu, aalan meyveli, yiyecei, iecei, suyu bol, deeri esiz, bl-bl baheleri iveli ve gnl okayc, gllk ve glistanlk, sevinvericidir100

Sefaretnamede skdar'dan Merzifon'a kadar uranlan, molaverilen ve kalnan ky, kasaba ve kentler anlatlmtro. Buradansonra gidilen yerlerin anlatm sefaretnamde yoktur, sadece resim-leri yaplmtr. Yani sefaretnamede yer alan 31 resimden sk-dar' dan Merzifon' a kadar olan 14 yer anlatlmtr. Merzifon' dansonra Trkiye'de Amasya, ran'da Zengan, Siyalhan, Ebher, Kaz-

97. akir,v.no.5l.98. akir,v.no.5L.99. akir,v.no.52.100. akir,v.no.53.101. akir,v.no.54.

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 283

vin, Klak ve Tahran hakknda bilgi yoktur, sadece resimleri yapl-mtrl02

SONUSefaretname genel hatlariyle dier Osmanl sefaretnamelerine

benzer. rnein sefaretname elinin maiyetindeki tercman tarafn-dan yazlmtr, misafirhanelerde veya kenten ileri gelenlerinin ev-lerinde kalnmtr, uranlan ve konaklanan yerler anlatlm ve be-timlenmitir. Ancak bu sefaretnamenin dierlerinden ayn bir takmzellikleri vardr. En bata gelen zellii resimli olmasdr. Bu yn-den Matrak Nasuh'un eserine benzerl03. Yazan Osman akirEfendi ayn zamanda ressam olduundan Bat'l gezginlere benzerbir ekilde uradklan yerleri hem anlatm hem de resimlemitir.Bu resimlerin de kendine zg taraftan vardr. rnein resimlerorann en tipik zelliini gsteren yerlerden yaplmtr ve detaylarayer verilmitir. Aynca resimlerde perspektif yani bir lde derin-lik vardr. Bunun yannda resimlerde o yerlerin zellikleri belirtil-mi oralann en tipik eserleri yaplm ve yre hakknda anlatlan

102. Sefaretnamede izlenen gzergah daha nceleri de baka gezginler tarafndankullanlmtr.Bu gezginlerden bir ka rnek ve yaptlarnda yer alan uradklar konak,ky ve kentlerle ilgili isimler bir fikir vermesi iin aada gsterilmitir:

JacquesGassot.

Sutari (skdar), Nicomedia (zmit),Sabangich (Sapanca), Gene (Geyve), Taracl(Tarakl),Gohenuch (Gynk), Dibech (Dibekta), Boly (Bolu), lenardo (Gerede),Camaraly (Hamaml), Buosoli (erke), Caraguiria (Atkocalar), Cogiasar (Kohisar),Totia (Tosya), Cacambayar (Hachamza), Ottomanzich (Osmanck), Cagionde (Gmha-cky), Merzuchan (Merzifon). Bkz.Stephane Yerasimos, Les Voyageurs dans L'EmpireOttoman (XIV. siecles), Bibliographie, Itinaraires et Inventaire des Lieux Habites,Ankara, 1991,s.208.

Jean Chesneau.

Scutary (skdar), Lebisa (Gebze), Nicomedie (zmit), Sabangil (Sapanca), Guye-me (Geyve), Tavachy (Gebze), Gohememe (Gynk), Bolu, Huvada (Gerede), Cameney(Hamaml), Bouyoly (erkke), Caraguiria (Atkaracalar), Cogiaror (Kohisar), Toscia(Tosya), Caberiyac (Hachamza), ctomangiac (Osmanck), Cagionde (Gmhacky),Merziva (Merzifon), Ladicq (Ladik), Scepecly (Sepetli). Bkz. Yerasimos, s.211 vd.Bunlrn yannda ayni gzergah izleyen iki Trk, M'itrak Nasuh iin bkz. Yerasimos, s.216 vd.; Seydi Ali Reis iin bkz. Yerasimo, s.235 vd.

103. Matrak Nasuh, Beyan- Sefer-i Menazil-i Irakeyn, Yay. H.G. Yurtaydn,Ankara, 1976.

284 CAHTBLM

sylenceler dorultusunda buralar resimlerde de belirtilmitir. Fa-kat en ilgin taraf akir Efendi bu resimlere duygularn da katm-tr. Sefaretnamede yer alan resimler ve zellikleri srasyla yledir:

1-skdar. Arkada kayalklar, ormanlar ve eyler nde Kzku-lesi , deniz ve yelkenliler.

2- KartaL.Arkada evler, aalar, nde deniz ve yelkenliler.

3- Gebze.Kiremitli, at1 evler, camii.

4- Hereke Ham. Aalar, bir han ve eme.

5- zniknid (znik). atl evler, iki camii, evlerin arasndaaalar, nde deniz ve yelkenliler.

6- Sapanca. at1 evler, camii, aalar, gl ve kayklar.

7- Geyve. Sa tarafta Sakarya Nehri zerinde kpr, soldaaalar onun solunda kent, camii.

8- Tarakl. Aalar, kiremitli bask evler, ortadan akan bir su.

9- Tireli. Sada aalar, at1 evler. nde bir trbe zerinde"Trbe-i Akemseddin" yazs. Solda bir camii ve onun solundakubbeli ve delikli bir hamam.

10- Mudurnu. Arkada orman nde sada aalar, at1 evler,camii, n taraf ayrlk.

11- Bolu. Byk geni bir kent. Sada at1 evler, bir minare,onun yannda bir alan, alanda saat kulesi ve yannda "saat kulesi"yazs. Onun solunda at1 eyler ve iki camii. n taraf geni biraalkl alan.

12- Krolu enesi. ok gzel bir resim. Arkada da slet-leri, sada uzun bir dikili ta.

13- Latince Kitabe. Tm arkada aalar, nde gzel bir emeve yalaklan sol tarafta bir ev.

14- Gerede. Geni aklk bir alan, ortada at1 bacal evler,yine ortada bir camii.

EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 285

15- Bayndr. Kk bir alanda on evden oluan kk bir yer.Evler kule gibi sivri yaplar.

16- erke. Geni bir ayrlk. Sada aalar, onun solunda bireme ve nnde geni bir havuz. Onun yannda atl evler. Kentinortasnda bir cami ve kentin sol tarafnda delikli kubbeli bir hamam.Onun solunda boluk bir alan ve aalar, gzel bir yer.

17- Karacalar. Sada aalar daha sonra atl kk evler.Kentin sonrasnda sivri bir kule ortada orman.

18- Karacaviran. Sa tarafta aalar, atl geni evler. Ortadacami, arkada orman, nde ayrlk.

19- Kohisar. Birka aa, atl evler. Ortada cami. Bozkr iz-lenimi veriyor.

20- Tosya. Sada yksek aalar. Arkada masif dalar. Sa ta-rafta kente giden bir yol. atl fakat kk eyler. camii, bir ha-mam, nde ayrlk.

21- Hac Hamza. Sada iki aa, yksek atl geni evler, bircami, nde aklk.

22- Sarmakkkaya. Sivri masif kayalar, nde bir eme.23- Osmanck Kalesi. Sada aalar, orman yannda yksek

dan zerinde sarp bir kale, yksek burlar, nde evler. Onunyannda atl evlerle kentte iki camii, solda aalar, nde geni birnehir zerinde uzun, geni bir kpr.

24- Dingil Hseyin Derbendi. Aalar, nde ev, bo biralandan sonra tek bir ev, nde geni bir alan.

25- Merzifon. Sada aalar, byk bir kenL atl, geni, g-zel evler. Drt cami, iki hamam, nde kente giden geni bir yol veyine geni bir alan.

26- Amasya. Sada yksek bir da ve buradan kente den b-yk bir kaya. Solda yksek bir kale ve yol, ikisin arasnda kent,kentin ortasndan akan nehir ve stnde iki kpr. Nehrin sol tara-fnda ikinci kprnn iki tarafnda, nehirden su almak iin iki sudolabi. Kentin nehrin sa tarafndaki ksmnda drt cami, ikihamam. Sol tarafnda ise bir cami, bir hamam.

286 CAHT BLM

27- Zengan. Bombo bir ovada etraf surlarla evrili basit, dzdaml evler. Cami yok. hamam.

28- Siyamermenan. Sada aalar, etraf bo. Ortada yuvarlaksurlarla evrili daire eklinde bir kent. Dz daml evler, kente gidenbir yol.

29- Ebher. Sada ve solda aalar. Yuvarlak, surlarla evrilidairemsi bir kent. Dz daml evler, ortada bir kubbe.

30- ehr-i Kazvin. ehrin surlar dnda bir trbe, zerinde"mam Gazali rahmetullah- aleyh hazretlerinin trbe-i erifleri" ya-zs. Solda yuvarlak, surlarla evrili daire eklinde bir kent. Dzdaml basit evler. Ortada bir aklk ve zerinde "meydan" yazs.Drt tane kubbe, kenten nnde seyrek aalar.

31- Klak. Sada bir ka aa, yanda yuvarlak surlarla evrilidaire eklinde kk bir kent. Dz daml, basit evler. Kentin ngeni, ak bir alan.

Metinde de kendine zg zellikler vardr. ncelikle Farsaszck ok kullanlmtr. Aynca cmlelerin sonundaki szcklerinou kafi yelidir. Osmanlca' da anlam glendirmek iin e anlamlszckler kullanm sefaretnamede de bol miktarda vardr. akirEfendi ayni zamanda her eyle ilgili bir yapya sahiptir. Evliya e-lebi gibi gittikleri yerlerin zelliklerini, nl yer, olay ve insanlar-n, hatta yreye ait hikaye ve sylenceleri de anlatmtr. Aynca ya-zarn slubu da espirili ve gzeldir.

KAYNAKA

Bozoklu, Osman akir, Musavver ran Sefaretnamesi, 1225, Yazma, stanbul, FatihMillet Ktphanesi, nO.822.

Kara, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.V. Ankara, 1970.Matrak, Nasuh, Beyan-. Sefer-i Menazil-i Irakeyn, yy. H.G .Yurtaydn, Ankara, 1976.

Mnif, Paa, M.T., Risale, Yazma, stanbul Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, no.40!.

Pakaln, MZ., Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, d' stanbul, 1983.Shaw, J. Stanford, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev: M. Harmanc, c.II,

stanbul, 1983.Sreyya, M., Sicill-i Osmani, Tarih Vakf Yaynlar, d, stanbul, 1996.

Unat, F.R., Osmanl Selirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, 1988.

0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023000000240000002500000026