1

Ekonomi

Libër mësuesi

(Për kurrikulën bërthamë të gjimnazit)

2

3

Përmbajtja e lëndës

Vlerësimi i nxënësve dhe realizimi i tij 191. Koncepti i vlerësimit dhe etapat e tij 19

2. Vlerësimi me anë të pyetjeve gojore 19

3. Tipa dhe instrumente alternative vlerësimi 24

4. Rregulla dhe parime të hartimit të testeve dhe pyetjeve me zgjedhje të shumëfishtë 26

5. Vetëvlerësimi i nxënësve dhe realizimi i tij 29

Pjesa I. Ekonomia e Tregut 31Mësimi 1.1. Çfarë studion ekonomia? 31

Mësimi 1.2 Kërkesa, oferta dhe çmimi i tregut 36

Mesimi 1.3. Konsumatori në ekonominë e tregut 41

Mesimi 1.4. Fillimi i një biznesi dhe financimi i tij 43

Mesimi 1.5 Prodhimi, kostot, të ardhurat dhe fitimi i firmës 47

Mesimi 1. 6. Struktura e tregut 50

Mësimi 1.7. Tregjet e faktorëve të prodhimit 53

Përmbledhje e kreut 53

Pjesa II. Ekonomia Kombëtare 56Mësimi 2.1. Qeveria dhe ekonomia 56

Përmbledhje e kreut 56

Mësimi 2.2. Paraja dhe institucionet financiare 61

Përmbledhje e kreut 61

Mësimi 2.3. Treguesit kryesorë makroekonomikë 64

Përmbledhje e kreut 64

Mësimi 2.4 Stabiliteti ekonomik dhe politikat makroekonomike 67

Përmbledhje e kreut 67

Mësimi 3.1. Tregtia ndërkombëtare 70

4

5

Plan

i mës

imor

Eko

nom

ia 1

234

javë

x 2

orë

= 6

8 or

ë N

r.Li

nja

Kreu

M

ësim

i O

rët

mës

imor

eO

bjek

tiva

tTe

mat

1Li

nja

I. Ek

onom

ia

e tr

egut

1.1

Çfar

ë st

udio

n ek

onom

ia?

7 or

ë gj

iths

ej

6 or

ë m

ësim

ore

1 or

ë pë

rsër

itje

1.1.

1 Pr

oble

mi

ekon

omik

th

emel

or d

he

mun

dësi

të e

pr

odhi

mit

1N

ë p

ërfu

ndim

të m

ësim

it nx

ënës

it do

të

jenë

të a

ftë:

- t

ë tr

egoj

në c

ili ë

shtë

pro

blem

i eko

nom

ik

them

elor

dhe

obj

ekti

i shk

encë

s së

ek

onom

isë.

1.1.

1.1

Prob

lem

i ek

onom

ik

them

elor

21

- të

listo

jnë

fakt

orët

e p

rodh

imit;

- t

’i in

terp

reto

jnë

ato;

- t

ë sj

ellin

she

mbu

j bur

imes

h ng

a je

ta e

pë

rdits

hme.

1.1.

1.2

Prod

him

i dh

e fa

ktor

ët e

tij

31

- të

shpj

egon

i kup

timin

e k

ufiri

t të

mun

dësi

ve të

pro

dhim

it dh

e ar

gum

ento

ni

shka

qet e

tij.

- të

shpj

egon

i dhe

ana

lizon

i kon

cepti

n e

kost

on o

port

une.

- të

zbat

oni k

once

ptin

e ko

stos

opo

rtun

e në

sh

pjeg

imin

e d

ukur

ive

prak

tike.

1.1.

1.3

Mun

dësi

të

e pr

odhi

mit

dhe

kost

o op

ortu

ne

41.

1.2

Rreg

ullim

i ek

onom

ik d

he

sist

emi i

inic

iativ

ës

së li

rë

1- t

ë tr

egon

i çfa

rë ë

shtë

sis

tem

i eko

nom

ik

1.1.

2.1

Dom

osdo

shm

ëria

e

rreg

ullim

it dh

e si

stem

i eko

nom

ik

51

- të

shpj

egoj

në m

ënyr

ën s

e si

sis

tem

e të

nd

rysh

me

zgjid

hin

prob

lem

in e

kono

mik

th

emel

or.

- të

krah

asoj

në s

iste

me

të n

drys

hme

ekon

omik

e.

- të

anal

izoj

në s

iste

min

akt

ual t

ë ek

onom

isë

në S

hqip

ëri.

1.1.

2.2

Sist

emet

e

ndry

shm

e ek

onom

ike

61.

1.3

Qar

kulli

mi

i akti

vite

teve

ek

onom

ik

1- t

ë pë

rshk

ruaj

në q

arku

llim

in e

akti

vite

tit

ekon

omik

;- t

ë sh

pjeg

ojnë

fluk

sin

e lë

vizj

es s

ë të

mira

ve

dhe

atë

të lë

vizj

es s

ë pa

rave

;- t

ë zb

atoj

në n

johu

ritë

në

shpj

egim

in e

qa

rkul

limit

ekon

omik

në

vend

in to

në.

1.1.

3 Q

arku

llim

i i a

ktivi

tete

ve

ekon

omik

6

71.

1.4

C’ë

shtj

e pë

r di

skuti

m d

he

stud

ime

rasti

për

kr

eun

11.

1.4

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n8

1.2

Kërk

esa,

of

erta

dhe

çm

imi

i tre

gut

8 or

ë

1.2.

1 Tr

egje

t 1

- tre

gojn

ë çf

arë

ësht

ë tr

egu;

- lis

tojn

ë ka

rakt

eris

tikat

e tr

egut

të

konk

urre

ncës

per

fekt

e;- a

rgum

ento

jnë

se s

i sill

en n

ë tr

egun

e

konk

urre

ncës

së

përs

osur

kon

sum

ator

ët d

he

firm

at.

1.2.

1 Tr

egje

t

91.

2.2

Kërk

esa

1- t

rego

ni ç

farë

ësh

të k

ërke

sa in

divi

dual

e dh

e e

treg

ut p

ër n

jë të

mirë

apo

shë

rbim

;- s

hpje

goni

ligj

in e

kër

kesë

s si

dhe

lako

ren

e sa

j;- l

isto

ni d

he s

hpje

goni

fakt

orët

që

ndik

ojnë

në

kër

kesë

n pë

r nj

ë të

mirë

ose

shë

rbim

.

1.2.

2 Kë

rkes

a 1.

2.2.

1

101

- lis

toni

dhe

shp

jego

ni fa

ktor

ët q

ë nd

ikoj

në

në k

ërke

sën

për

një

të m

irë o

se s

hërb

im;

- kra

haso

ni n

diki

min

e fa

ktor

ëve

në lë

vizj

et

përg

jatë

ose

zhv

endo

sjen

e la

kore

s së

kë

rkes

ës;

- ana

lizon

i ndi

kim

in q

ë ka

në n

ë kë

rkes

ë se

cili

prej

fakt

orëv

e në

kus

htet

e tr

egje

ve

konk

rete

të m

allra

ve d

he s

hërb

imev

e në

ve

ndin

tonë

.

1.2.

2.2

Fakt

orët

që

përc

akto

jnë

kërk

esën

. Lëv

izje

t pë

rgja

të la

kore

s dh

e zh

vend

osja

e

saj

111.

2.3

Ofe

rta

1-

shpj

egon

i çfa

rë ja

në o

fert

a in

divi

dual

e dh

e aj

o e

treg

ut;

- an

aliz

oni

ligjin

e o

fert

ës d

he l

akor

en e

saj

dh

e të

arg

umen

toni

për

se la

korj

a ka

pje

rrtë

si

rritë

se;

- lis

toni

fakt

orët

që

ndik

ojnë

në

mad

hësi

në e

of

ertë

s pë

r nj

ë m

all o

se s

hërb

im;

- sh

pjeg

oni n

diki

min

e s

ecili

t gr

up f

akto

rësh

m

bi la

kore

n e

ofer

tës;

- ar

gum

ento

ni p

ërse

ndr

yshi

met

e ç

mim

it

shka

ktoj

në

lëvi

zje

përg

jatë

la

kore

s dh

e nd

rysh

imet

e f

akto

rëve

të

tjer

ë sh

kakt

ojnë

sp

osti

me

të la

kore

s së

ofe

rtës

.

1.2.

3 O

fert

a

7

121.

2.4

Ekui

libri

i tr

egut

1

- tre

gojn

ë çf

arë

janë

çm

imi d

he sa

sia

ekui

libër

në

treg

un e

kon

kurr

encë

s pe

rfek

te;

- shp

jego

jnë

mën

yrën

se

si v

endo

set e

kuili

bri

dhe

ligjin

e k

ërke

sës

e of

ertë

s;-

argu

men

tojn

ë se

si

tr

egu

syno

n dr

ejt

ekui

libri

t për

çm

ime

mbi

ose

nën

eku

ilibë

r.-

anal

izoj

në

se

si

ngja

rje

të

ndry

shm

e ek

onom

ike

të m

arra

nga

pra

ktika

Shq

ipta

re

ndik

ojnë

në

ekui

libri

n e

treg

ut.

1.2.

4 Ek

uilib

ri i

treg

ut

131.

2.5

Elas

ticite

ti 1

- sh

pjeg

ojnë

çfa

rë ja

në e

lasti

cite

ti i k

ërke

sës

lidhu

r m

e çm

imin

, lid

hur

me

të a

rdhu

rat,

el

astic

iteti

i tër

thor

të, e

lasti

cite

ti i o

fert

ës;

- pë

rshk

ruaj

në

fakt

orët

që

nd

ikoj

në

në

elas

ticite

tin e

kër

kesë

s dh

e of

ertë

s;- a

rgum

ento

jnë

dom

osdo

shm

ërin

ë e

stud

imit

të e

lasti

cite

tit p

ër t

ë sh

pjeg

uar

duku

ri t

ë nd

rysh

me

ekon

omik

e.

1.2.

5 El

astic

iteti

141.

2.6

Kërk

esa,

of

erta

dhe

ko

ntro

lli i

çmim

eve

1- s

hpje

gojn

ë çf

arë

janë

çm

imi t

avan

dhe

dy

shem

e dh

e pë

rse

quhe

n kë

shtu

;- a

naliz

ojnë

gra

fikis

ht e

fekti

n që

kan

ë në

treg

çm

imet

tava

n dh

e dy

shem

e të

ven

dosu

ra

mbi

ose

nën

ato

eku

ilibë

r.- j

apin

gjy

kim

in e

tyre

, duk

e ilu

stru

ar m

e sh

embu

j të

prak

tikës

shq

ipta

re e

fekti

n e

politi

kave

të n

dërh

yrje

s së

sht

etit p

ër

korr

igjim

in e

çm

imev

e.

1.2.

6 Kë

rkes

a,

ofer

ta d

he

kont

rolli

i çm

imev

e

151.

2.7

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

2.7

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

8

161.

3 Ko

nsum

ator

i në

eko

nom

inë

e tr

egut

(3 o

rë)

1.3.

1 Ro

li i

kons

umat

orit

në e

kono

mi.

Kons

umi,

kurs

imi

dhe

fakt

orët

që

ndik

ojnë

në

to

1- s

hpje

goni

rolin

dhe

rënd

ësin

ë ek

onom

ike

të k

onsu

mat

orit

në e

kono

min

ë e

treg

ut;

mar

rëdh

ënie

t mid

is k

onsu

mit

dhe

kurs

imev

e;- a

naliz

ojnë

rolin

e s

hpen

zim

eve,

kur

sim

eve

dhe

mën

yrën

e m

atje

s së

tyre

.- r

endi

sin

fakt

orët

që

ndik

ojnë

në

kons

um

dhe

shpe

nzim

;- s

hpje

gojn

ë m

otive

t kry

esor

e që

i sh

tyjn

ë nj

erëz

it pë

r të

kur

syer

.- r

endi

sin

përp

arës

itë d

he të

met

at e

ble

rjes

m

e kr

edi.

1.3.

1 Ro

li i

kons

umat

orit

në e

kono

mi.

Kons

umi,

kurs

imi

dhe

fakt

orët

që

ndik

ojnë

në

to

171.

3.2

Plan

ifiki

mi

i një

bux

heti

fam

iljar

ose

pe

rson

al

1- r

endi

tin d

he k

lasi

fikon

i të

ardh

urat

dhe

sh

penz

imet

per

sona

le o

se fa

milj

are;

- ven

dosi

n të

ard

hura

t për

ballë

shp

enzi

mev

e pë

r të

vle

rësu

ar b

uxhe

tin;

- ndë

rtoj

në b

uxhe

tin tu

aj p

erso

nal o

se

fam

iljar

.

1.3.

2 Pl

anifi

kim

i i n

jë b

uxhe

ti fa

milj

ar o

se

pers

onal

181.

3.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

3.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n19

1.4

Filli

mi i

një

bi

znes

i dhe

fin

anci

mi i

tij

(8 o

rë)

1.4.

1 Si

përm

arrj

a 1

- të

përk

ufizo

jnë

çfar

ë ës

htë

sipë

rmar

rja;

- të

listo

jnë

fakt

orët

që

kush

tëzo

jnë

një

sipë

rmar

rje

të s

ukse

sshm

e;- t

ë sh

pjeg

ojnë

veç

oritë

e n

jë s

ipër

mar

rje

të

suks

essh

me.

1.4.

1 Si

përm

arrj

a

201.

4.2

Form

at e

bi

znes

it 1

- të

shpj

egoj

në k

once

ptin

e nd

ërm

arrj

es

indi

vidu

ale;

- t

ë sh

pjeg

ojnë

kar

akte

risti

kat e

ndë

rmar

rjes

in

divi

dual

e;- t

ë ar

gum

ento

jnë

përp

arës

itë d

he të

met

at

e nd

ërm

arrj

es in

divi

dual

e.

1.4.

2.1

Ndë

rmar

rja

indi

vidu

ale

dhe

kara

kter

istik

at

e sa

j

9

211

- të

shpj

egoj

në ç

farë

janë

sho

qëri

të;

- të

treg

ojnë

thel

bin

e sh

oqër

isë

si n

jë

form

ë ju

ridi

ke e

ndë

rmar

rjev

e dh

e da

lloni

ka

rakt

eris

tikat

e tj

era

të s

aj;

- të

shpj

egoj

në k

uptim

in e

term

ave

“Per

son

juri

dik”

dhe

“Pe

rson

fizi

k” d

he tr

egoj

në

dalli

min

ndë

rmje

t tyr

e;

- të

argu

men

toni

dom

osdo

shm

ërin

ë e

kriji

mit

të p

erso

nave

juri

dikë

.

1.4.

2.2

Shoq

ëria

221

- të

shpj

egoj

në ç

farë

janë

sho

qëri

të e

pe

rson

ave

duke

veç

uar

kara

kter

istik

ën e

tyre

ba

zë;

- të

rend

itin

kara

kter

istik

at e

sho

qëri

ve të

pe

rson

ave;

- të

argu

men

tojn

ë pë

rpar

ësitë

dhe

të m

etat

e

shoq

ëriv

e të

per

sona

ve n

ë ra

port

me

form

at e

tjer

a ju

ridi

ke të

ndë

rmar

rjev

e.

1.4.

2.2.

1 Sh

oqër

itë e

pe

rson

ave

231

- sh

pjeg

ojnë

çf

arë

ësht

ë sh

oqër

ia

e ka

pita

leve

duk

e ev

iden

tuar

kar

akte

risti

kën

bazë

pë

rcak

tues

e të

sa

j dh

e të

re

ndis

in

kara

kter

istik

at e

sho

qëri

ve të

kap

itale

ve;

- tr

egoj

në s

e si

ind

ivid

ualiz

ohet

sho

qëri

a e

kapi

tale

ve;

-list

ojnë

for

mat

e n

drys

hme

të s

hoqë

risë

së

kapi

tale

ve d

uke

evid

entu

ar k

arak

teri

stika

t e

seci

lës;

- kra

haso

jnë

form

at e

ndr

yshm

e të

sho

qëri

së

së k

apita

leve

;-t

rego

jnë

përp

arës

itë

e sh

oqër

isë

së

kapi

tale

ve

në

rapo

rt

me

form

at

e tj

era

juri

dike

si d

he të

met

at e

saj

,-a

rgum

ento

jnë

përs

e sh

oqër

ia

e ka

pita

leve

ësh

të n

jë f

orm

ë m

ë e

zhvi

lluar

e

ndër

mar

rjev

e.

1.4.

2.2.

2 Sh

oqër

itë e

ka

pita

leve

10

241.

4.3

Fina

ncim

i i

ndër

mar

rjev

e 1

- të

shpj

egoj

në k

once

ptin

e fin

anci

mit;

- të

tre

gojn

ë fo

rmat

e fi

nanc

imit

të b

izne

sit

nëpë

rmje

t bur

imev

e të

bre

ndsh

me

dhe

atyr

e të

jash

tme;

- të

mar

rin

vend

im m

bi f

orm

ën e

duh

ur

të

finan

cim

it të

bi

znes

it në

va

rtës

i m

e ka

rakt

eris

tikat

dhe

kër

kesa

t e ti

j kon

kret

e;- t

ë da

llojn

ë bu

rim

et e

bre

ndsh

me

nga

ato

të

jash

tme

të fi

nanc

imit

të n

dërm

arrj

es.

- të

evi

dent

ojnë

dal

limet

ndë

rmje

t ak

sion

it dh

e ob

ligac

ioni

t si

for

ma

të fi

nanc

imit

të

pasu

risë

së

ndër

mar

rjes

.

1.4.

3 Fi

nanc

imi i

nd

ërm

arrj

eve

251.

4.4

Bila

nci

dhe

pasq

yra

e re

zulta

tit

1-

të

shpj

egoj

në

kupti

min

e

noci

onev

e të

in

vesti

mev

e,

pasu

risë

së

nd

ërm

arrj

eve,

bi

lanc

it,

shpe

nzim

eve,

të

ar

dhur

ave

dhe

rezu

ltatit

eko

nom

ik;

- të

tr

egoj

në

kara

kter

istik

at

e pa

suri

së

dhe

elem

ente

t kr

yeso

re t

ë bi

lanc

it të

një

nd

ërm

arrj

eje;

- të

hart

ojnë

në

mën

yrë

të p

avar

ur n

jë b

ilanc

sh

umë

të t

hjes

htë

të n

jë n

dërm

arrj

eje

duke

ve

çuar

akti

vet n

ga k

apita

li i v

et d

he a

i hua

.

1.4.

4 Bi

lanc

i dh

e pa

sqyr

a e

rezu

ltatit

261.

4.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

4.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n27

1.5

Prod

him

i, ko

stoj

a dh

e të

ar

dhur

at e

firm

ës

(5 o

rë)

1.5.

1 Ko

stot

dhe

an

aliz

a e

tyre

1

- të

dallo

jnë

kost

ot fi

kse

nga

ato

të

ndry

shue

shm

e (v

aria

bël);

- t

ë llo

gari

tin k

osto

n e

përg

jiths

hme

të

prod

him

it;- t

ë in

terp

reto

jnë

grafi

kun

e ko

stos

fiks

e,

vari

abël

dhe

tota

le.

1.5.

1.1

Kost

ot

tota

le, fi

kse

dhe

vari

abël

11

281

- të

treg

ojnë

çfa

rë ja

në k

osto

mes

atar

e dh

e m

arxh

inal

e;- t

ë ar

gum

ento

jnë

përs

e sh

ërbe

n llo

gari

tja

e ko

stos

mes

atar

e dh

e m

arxh

inal

e;- t

ë llo

gari

tin k

osto

n m

esat

are

dhe

atë

mar

xhin

ale;

inte

rpre

toni

gra

fikun

e k

osto

s m

esat

are

dhe

mar

xhin

ale.

1.5.

1.2

Kost

o m

esat

are

dhe

mar

xhin

ale

291.

5.2

Ana

liza

e pr

odhi

mit

dhe

të

ardh

urav

e

1- t

ë tr

egoj

në ç

farë

janë

pro

dukti

i pë

rgjit

hshë

m d

he a

i mar

xhin

al;

- të

lloga

risi

n pr

oduk

tin e

për

gjith

shëm

fizi

k,

mar

xhin

al d

he m

esat

ar;

- të

shpj

egoj

në fu

nksi

onin

e p

rodh

imit

në

peri

udhë

n af

atsh

kurt

ër.

1.5.

2.1

Prod

ukti

tota

l dhe

m

arxh

inal

301

- të

treg

ojnë

çfa

rë ja

në e

ard

hura

tota

le,

mar

xhin

ale

dhe

fitim

i;- t

ë sh

pjeg

ojnë

vep

rim

in e

ligj

it të

të

ardh

urav

e zb

ritë

se n

ë gj

endj

en e

biz

nesi

t;

- të

lloga

ritn

i dhe

ana

lizon

i pik

ën e

m

aksi

miz

imit

të fi

timit.

1.5.

2.2

E ar

dhur

a to

tale

, mar

xhin

ale

dhe

fitim

i

311.

5.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

5.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n32

1.6

Stru

ktur

a e

treg

ut

(6 o

rë)

1.6.

1 Tr

egu

i ko

nkur

renc

ës s

ë pl

otë

kund

rejt

m

onop

olit

1- t

ë tr

egoj

në c

ilat j

anë

stru

ktur

at e

treg

ut;

- të

shp

jego

jnë

kara

kter

istik

at e

tre

gut

të

konk

urre

ncës

së

plot

ë dh

e m

onop

olit;

- të

ana

lizoj

në b

arri

erat

hyr

ëse

në t

regu

n m

onop

olis

tik d

he m

ënyr

ën s

e si

vep

rojn

ë at

o;-

të

argu

men

tojn

ë ro

lin

e ko

nkur

renc

ës

perf

ekte

dh

e m

onop

olit

te

mirë

qeni

a e

kons

umat

orit.

1.6.

1.1.

Tre

gu

i kon

kurr

encë

s së

plo

të d

he

mon

opol

i

12

331

- të

shp

jego

jnë

dalli

met

ndë

rmje

t tr

egut

të

konk

urre

ncës

së

plot

ë dh

e m

onop

olit;

- të

arg

umen

tojn

ë da

llim

et n

dërm

jet

treg

ut

të

konk

urre

ncës

së

pl

otë

dhe

mon

opol

it në

asp

ektin

e n

diki

mev

e që

ata

kan

ë te

ko

nsum

ator

i dhe

mirë

qeni

a e

tij;

- të

gjy

kojn

ë m

bi e

fekt

et e

ndë

rhyr

jes

së

shte

tit n

ë tr

egun

mon

opol

istik

;-

të

shpj

egoj

në

mën

yrat

e

ndër

hyrj

es

së

shte

tit n

ë tr

egun

mon

opol

istik

.

1.6.

1.2.

Dal

limet

nd

ërm

jet fi

rmës

në

treg

un e

ko

nkur

renc

ës

së p

lotë

dhe

m

onop

olit.

N

dërh

yrja

e

shte

tit

341.

6.2.

Olig

opol

i dh

e ko

nkur

renc

a m

onop

olis

tike

1-t

ë sh

pjeg

ojnë

çf

arë

janë

dh

e ci

lat

janë

ka

rakt

eris

tikat

e t

regu

t ol

igop

ol d

he a

tij t

ë ko

nkur

renc

ës m

onop

olis

tike;

- të

evi

dent

ojnë

dal

limin

ndë

rmje

t kë

tyre

dy

str

uktu

rave

të

treg

ut m

e ko

nkur

renc

ën e

pl

otë

dhe

mon

opol

in.

1.6.

2.

Olig

opol

i dh

e ko

nkur

renc

a m

onop

olis

tike

351.

6.3.

Shk

rirj

a e

bizn

esev

e dh

e fo

rmat

e s

aj

1-

të

treg

ojnë

se

çf

arë

ësht

ë sh

krir

ja

e bi

znes

eve

dhe

përs

e m

und

të k

ryhe

t ajo

;-

të s

hpje

gojn

ë çf

arë

janë

shk

rirj

a ve

rtika

le,

hori

zont

ale

dhe

kong

lom

erat

e.-t

ë

përs

hkru

ajnë

llo

jet

e nd

rysh

me

të

shkr

irje

ve n

ë fu

nksi

on t

ë ob

jekti

vave

të

tyre

në

treg

.

1.6.

3.

Shkr

irja

e

bizn

esev

e dh

e fo

rmat

e s

aj

361.

6.4

Treg

u i l

irë

1-

shpj

egon

i çf

arë

ësht

ë tr

egu

i lir

ë dh

e ci

lat

janë

kar

akte

risti

kat e

tij;

- ev

iden

toni

dal

limet

ndë

rmje

t tr

egut

të

lirë

dhe

atij t

ë ko

nkur

renc

ës p

erfe

kte;

- ana

lizon

i për

parë

sitë

e tr

egut

të li

rë.

1.6.

4 Tr

egu

i lirë

371.

6.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

6.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

13

381.

7 Tr

egje

t e

fakt

orëv

e të

pr

odhi

mit

(4 o

rë)

1.7.

1 Tr

egje

t e

fakt

orëv

e të

pu

nës.

Tre

gu i

punë

s

1-

të t

rego

jnë

çfar

ë dh

e ci

lët

janë

tre

gjet

e

fakt

orëv

e të

pro

dhim

it;-

të

shpj

egoj

në

kara

kter

istik

at

e kë

rkes

ës

për

fakt

orë

prod

him

i dh

e lis

toni

fa

ktor

ët

përc

aktu

es të

saj

;-

të t

rego

jnë

çfar

ë ja

në k

ërke

sa d

he o

fert

a e

treg

ut d

he e

firm

ës p

ër p

unë;

- të

sh

pjeg

ojnë

ka

rakt

eris

tikat

e

kërk

esës

dh

e of

ertë

s pë

r pu

në,

si d

he m

ënyr

ën e

ve

ndos

jes

së e

kuili

brit

të p

unës

në

treg

dhe

pë

r bi

znes

in;

- të

ha

rtoj

në

grafi

kë

të

thje

shtë

pë

r të

sh

pjeg

uar

vend

osje

n e

ekui

libri

t në

tre

gun

e pu

nës;

- të

ar

gum

ento

jnë

efek

tet

e pa

gave

të

ve

ndos

ura

mbi

ose

nën

atë

eku

ilibë

r.

1.7.

1 Tr

egje

t e

fakt

orëv

e të

pu

nës.

Tre

gu i

punë

s

391.

7.2

Treg

u i t

okës

1

- të

treg

ojnë

çfa

rë ja

në k

ërke

sa d

he o

fert

a e

treg

ut d

he e

firm

ës p

ër to

kën

dhe

buri

met

na

tyro

re;

- të

shpj

egoj

në k

arak

teri

stika

t e k

ërke

sës

dhe

ofer

tës

për

tokë

si d

he m

ënyr

ën e

ven

dosj

es

së e

kuili

brit

në tr

eg d

he p

ër b

izne

sin;

- të

hart

ojnë

gra

fikë

të th

jesh

të p

ër të

sh

pjeg

uar

vend

osje

n e

rent

ës.

1.7.

2 Tr

egu

i tok

ës

401.

7.3

Treg

u i

kapi

talit

1

- të

treg

ojnë

çfa

rë ja

në k

ërke

sa d

he o

fert

a e

treg

ut d

he e

firm

ës p

ër k

apita

l sip

as ll

ojev

e të

tij;

- të

shpj

egoj

në k

arak

teri

stika

t e k

ërke

sës

dhe

ofer

tës

për

kapi

tal s

i dhe

mën

yrën

e

vend

osje

s së

eku

ilibr

it në

treg

dhe

për

bi

znes

in;

- të

hart

ojnë

gra

fikë

të th

jesh

të p

ër të

sh

pjeg

uar

vend

osje

n e

inte

resi

t në

treg

.

1.7.

3 Tr

egu

i ka

pita

lit

411.

7.4

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

11.

7.4

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

14

42Li

nja

2. E

kono

mia

ko

mbë

tare

2.

1 Q

ever

ia d

he

ekon

omia

(7 o

rë)

2.1.

1 Pe

sha

dhe

funk

sion

et

e qe

veri

së n

ë

ekon

omi

1- t

ë tr

egoj

në c

ilët j

anë

inst

rum

ente

t në

përm

jet t

ë ci

lëve

qev

eria

ndi

kon

në

aktiv

itetin

eko

nom

ik;

- të

shpj

egoj

në s

e si

ka

ndry

shua

r në

koh

ë ro

li dh

e pe

sha

e qe

veri

së n

ë ek

onom

i;- t

ë ar

gum

ento

jnë

nevo

jën

e nd

ërhy

rjes

së

qeve

risë

në

ekon

omi.

2.1.

1.1

Pesh

a e

qeve

risë

në

ek

onom

i

431

- të

përs

hkru

ajnë

funk

sion

et e

kono

mik

e që

du

het t

ë kr

yejë

qev

eria

;- t

ë sh

pjeg

ojnë

mën

yrën

se

si q

ever

ia lu

an

seci

lin p

rej r

olev

e të

saj

në

ekon

omi;

- të

arsy

etoj

në p

ërse

qev

eritë

janë

të

dety

ruar

a të

ndë

rhyj

në n

ë tr

eg.

2.1.

1.2

Funk

sion

et

e qe

veri

së n

ë

ekon

omi

442.

1.2

Të a

rdhu

rat

dhe

shpe

nzim

et e

qe

veri

së

1- t

ë tr

egoj

në ç

farë

janë

të a

rdhu

rat d

he

shpe

nzim

et e

qev

eris

ë dh

e pë

rse

përd

oren

at

o;- t

ë sh

pjeg

ojnë

se

si k

lasi

fikoh

en s

hpen

zim

et

sipa

s fu

nksi

onev

e të

qev

eris

ë;- t

ë gj

ykoj

në p

ërse

ësh

të e

dom

osdo

shm

e kr

yerj

a e

shpe

nzim

eve

dhe

real

izim

i i të

ar

dhur

ave

nga

qeve

ria.

2.1.

2 Të

ard

hura

t dh

e sh

penz

imet

e

qeve

risë

452.

1.3

Asp

ekte

ek

onom

ike

të

taks

imit

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

cila

t jan

ë ar

syet

për

taks

im

nga

qeve

ria;

rend

isni

par

imet

e ta

ksim

it dh

e llo

jet e

ta

ksav

e;- t

ë sh

pjeg

ojnë

për

mba

jtje

n dh

e lo

gjik

ën e

se

cilit

pre

j par

imev

e të

taks

imit;

- të

shpj

egoj

në s

e si

kla

sifik

ohen

taks

at s

ipas

kr

itere

ve të

ndr

yshm

e du

ke il

ustr

uar

me

shem

buj.

2.1.

3 A

spek

te

ekon

omik

e të

ta

ksim

it

462.

1.4

Të a

rdhu

rat

dhe

shpe

nzim

et e

bu

xheti

t të

shte

tit

në S

hqip

ëri

1- t

ë tr

egoj

në c

ilat j

anë

zëra

t kry

esor

ë të

të

ardh

urav

e dh

e sh

penz

imev

e të

qev

eris

ë sh

qipt

are;

- të

rend

itin

sipa

s rë

ndës

isë

që z

ënë

në

buxh

et z

ërat

e n

drys

hëm

të s

hpen

zim

eve;

- të

argu

men

tojn

ë se

si s

hteti

ka

ndër

hyrë

në

eko

nom

i duk

e nd

ikua

r në

përm

jet

shpe

nzim

eve

të ti

j.

2.1.

4 Të

ard

hura

t dh

e sh

penz

imet

e

buxh

etit t

ë sh

tetit

në

Shq

ipër

i

15

472.

1.5

Defi

citi

buxh

etor

dhe

bo

rxhi

pub

lik

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

çfa

rë ja

në d

efici

ti dh

e su

ficiti

bu

xhet

or;

- të

treg

ojnë

cili

ësh

të m

jeti

që p

ërdo

r qe

veri

a pë

r të

mbu

luar

defi

citin

bux

heto

r;- t

ë ar

gum

ento

jnë

rolin

e b

orxh

it pu

blik

në

nxitj

en e

eko

nom

isë

nëse

ai p

ërdo

ret m

irë;

- të

treg

ojnë

cila

t jan

ë m

ënyr

at e

ulje

s së

de

ficiti

t bux

heto

r.

2.1.

5 D

efici

ti bu

xhet

or d

he

borx

hi p

ublik

482.

1.6

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

12.

1.6

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n49

2.2

Para

ja d

he

insti

tuci

onet

fin

anci

are

(4 o

rë)

2.2.

1 Pa

raja

1

- të

shpj

egoj

në k

once

ptin

e pa

rasë

, ka

rakt

eris

tikat

dhe

funk

sion

et e

saj

;- t

ë pë

rshk

ruaj

në p

roce

sin

e lin

djes

dhe

të

zhvi

llim

it të

par

asë;

2.2.

1 Pa

raja

501

- të

iden

tifiko

jnë

tipat

e p

aras

ë;- t

ë sh

pjeg

ojnë

kar

akte

risti

kat e

par

asë

mal

l, të

dek

retu

ar d

he a

saj b

anka

re;

- të

anal

izoj

në k

arak

teri

stika

t e p

aras

ë ba

nkar

e, d

uke

evid

entu

ar d

allim

et e

saj

me

lloje

t e tj

era

të p

aras

ë.

2.2.

1.1

Lloj

et e

pa

rasë

512.

2.2

Sist

emi

bank

ar

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

ofe

rtën

mon

etar

e, ro

lin

e ba

nkav

e si

pra

nues

e de

pozi

tash

dhe

dh

ënës

e hu

ash

për

ekon

omin

ë- t

ë an

aliz

ojnë

rolin

dhe

rënd

ësin

ë e

reze

rvës

së

det

yrua

r ba

nkar

e;- t

ë sh

pjeg

ojnë

funk

sion

imin

dhe

or

gani

zim

in e

sis

tem

it ba

nkar

në

Shqi

përi

pë

rfsh

i Ban

kën

Qen

dror

e në

veç

anti.

2.2.

2 Si

stem

i ba

nkar

522.

2.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

12.

2.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n53

2.3

Treg

uesi

t kr

yeso

rë

mak

roek

onom

ikë

(8 o

rë)

2.3.

1 Pr

odhi

mi i

br

ends

hëm

bru

to

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

kon

cepti

n e

GD

P;- t

ë ar

gum

ento

jnë

përs

e ës

htë

e

dom

osdo

shm

e të

llog

arite

t GD

P e

një

vend

i.

2.3.

1.1

Noc

ioni

i G

DP

16

541

- të

evid

ento

jnë

cila

t jan

ë m

ënyr

at e

pë

rdor

ura

për m

atje

n e

GD

P dh

e pë

rse

ësht

ë e

dom

osdo

shm

e llo

gari

tja

e sa

j në

vler

ë;- t

ë tr

egoj

në ç

farë

janë

GD

P re

al, G

DP

nom

inal

dhe

GD

P pë

r fr

ymë

në ç

mim

e ak

tual

e dh

e ko

nsta

nte,

si d

he të

bën

i da

llim

et m

es ty

re.

- të

përs

hkru

ajnë

se

si m

atet

GD

P si

pas

seci

lës

prej

mën

yrav

e të

mat

jes;

- të

evid

ento

jnë

dalli

met

ndë

rmje

t tre

m

ënyr

ave

të m

atje

s së

GD

P.

2.3.

1.2

Mat

ja e

G

DP

551

- të

shpj

egoj

në s

e çf

arë

ësht

ë G

NP

dhe

evid

ento

ni d

allim

et n

dërm

jet G

NP

dhe

GD

P;- t

ë ar

gum

ento

jnë

përs

e ës

htë

e do

mos

dosh

me

të ll

ogar

itet G

DP

për

frym

ë;- t

ë sh

pjeg

ojnë

kon

cepti

n e

PPP

dhe

argu

men

toni

për

se ë

shtë

e d

omos

dosh

me

për

mat

jen

e pe

rfor

man

cës

së e

kono

mis

ë së

nj

ë ve

ndi l

loga

ritj

a e

saj.

2.3.

1.3

GN

P dh

e da

llim

et e

saj

me

GD

P. G

DP

për

frym

ë dh

e PP

P

561

- të

listo

jnë

man

gësi

të e

GD

P;- t

ë pë

rshk

ruaj

në m

ënyr

ën e

mat

jes

së G

DP

në S

hqip

ëri.

2.3.

1.4.

M

angë

sitë

e G

DP.

M

atja

e G

DP-

së

në S

hqip

ëri

572.

3.2

Infla

cion

i 1

- të

treg

ojnë

çfa

rë ja

në in

flaci

oni d

he

defla

cion

i;- t

ë pë

rshk

ruaj

në ll

ojet

e n

drys

hme

të

infla

cion

it;- t

ë sh

pjeg

ojnë

mën

yrat

e m

atje

s së

in

flaci

onit;

- të

anal

izoj

në s

hkaq

et e

infla

cion

it dh

e nd

ikim

in e

tij n

ë ek

onom

i.

2.3.

2 In

flaci

oni

582.

3.3

Papu

nësi

a 1

-të

shpj

egoj

në k

once

ptin

e pa

punë

sisë

dhe

fo

rcës

së

punë

s;- t

ë da

llojn

ë llo

jet e

ndr

yshm

e të

pa

punë

sisë

;- t

ë sh

pjeg

ojnë

shk

aqet

dhe

pas

ojat

e

papu

nësi

së.

2.3.

3 Pa

punë

sia

17

592.

3.4

Cikl

et e

bi

znes

it (c

ikle

t ek

onom

ike)

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

cik

let e

biz

nesi

t.- t

ë an

aliz

ojnë

faza

t e c

ikle

ve të

biz

nesi

t.2.

3.4

Cikl

et e

bi

znes

it (c

ikle

t ek

onom

ike)

602.

3.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

12.

3.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n61

2.4

Stab

ilite

ti

ekon

omik

dhe

po

litika

t mak

ro-

ekon

omik

e

(3 o

rë)

2.4.

1 Po

litika

t fis

kale

dhe

ndi

kim

i i t

yre

në e

kono

mi

1- s

hpje

goni

kër

kesë

n dh

e of

ertë

n ag

rega

te;

- ana

lizon

i llo

jet e

pol

itika

ve fi

skal

e;- i

nter

pret

oni e

fekt

et e

pol

itikë

s fis

kale

në

indi

kato

rët m

akro

ekon

omik

.

2.4.

1 Po

litika

t fis

kale

dhe

nd

ikim

i i ty

re n

ë

ekon

omi

622.

4.2

politi

kat

mon

etar

e dh

e nd

ikim

i i ty

re n

ë

ekon

omi

1- t

ë sh

pjeg

ojnë

kon

cepti

n e

politi

kës

mon

etar

e;- t

ë pë

rshk

ruaj

në in

stru

men

tet e

pol

itikë

s m

onet

are;

- të

inte

rpre

tojn

ë ef

ekte

t e p

oliti

kës

mon

etar

e në

eko

nom

i.

2.4.

2 po

litika

t m

onet

are

dhe

ndik

imi i

tyre

në

ek

onom

i

632.

4.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

12.

4.3

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n64

Linj

a 3.

M

arrë

dhën

iet

ekon

omik

e nd

ërko

mbë

tare

3.1

Treg

tia

ndër

kom

bëta

re

(5 o

rë)

3.1.

1 Pë

rpar

ësia

e

krah

asua

r dh

e pë

rfitim

et

nga

treg

tia

ndër

kom

bëta

re

1-t

ë tr

egoj

në a

rsye

t që

i sht

yjnë

ven

det t

ë tr

egto

jnë

me

njër

i-tje

trin

;- t

ë sh

pjeg

ojnë

kup

timin

e p

ërpa

rësi

së

së k

raha

suar

dhe

lidh

jet e

saj

me

kost

on

opor

tune

;- t

ë ar

gum

ento

jnë

përs

e du

hen

plot

ësua

r nj

ë së

rë k

usht

esh

në m

ënyr

ë që

treg

tia

ndër

kom

bëta

re të

ket

ë pë

rfitim

reci

prok

për

të

rë v

ende

t.

3.1.

1 Pë

rpar

ësia

e

krah

asua

r dh

e pë

rfitim

et

nga

treg

tia

ndër

kom

bëta

re

653.

1.2

Peng

esat

në

treg

tinë

ndër

kom

bëta

re

dhe

treg

tia e

lirë

1- t

ë tr

egoj

në ç

farë

janë

pen

gesa

t në

treg

tinë

ndër

kom

bëta

re d

he c

ili ë

shtë

syn

imi i

tyre

;- t

ë lis

tojn

ë ci

lat j

anë

peng

esat

në

treg

tinë

ndër

kom

bëta

re të

gru

puar

a si

pas

lloje

ve të

ty

re;

- të

shpj

egoj

në ç

farë

ësh

të tr

egtia

e li

rë d

he

treg

oni s

e si

funk

sion

on a

jo;

- të

argu

men

tojn

ë pë

rpar

ësitë

e tr

egtis

ë së

lir

ë, d

uke

dhën

ë dh

e ilu

stri

met

nga

real

iteti

i tr

egtis

ë bo

tëro

re.

3.1.

2 Pe

nges

at

në tr

egtin

ë nd

ërko

mbë

tare

dh

e tr

egtia

e li

rë

18

663.

1.3

Bila

nci

i pa

gesa

ve

dhe

bila

nci t

regt

ar

1- t

ë tr

egoj

në ç

farë

janë

bila

nci t

regt

ar d

he a

i i p

ages

ave

të n

jë v

endi

;- t

ë kr

ahas

ojnë

bila

ncin

treg

tar

me

atë

të

page

save

të n

jë v

endi

dhe

nxi

rrni

në

pah

dalli

met

ndë

rmje

t tyr

e në

qël

limet

e h

artim

it e

përm

bajt

je;

- të

argu

men

tojn

ë do

mos

dosh

mër

inë

e ha

rtim

it të

bila

ncit

të p

ages

ave

dhe

atij

treg

tar.

673.

1.4

Kurs

i i

këm

bim

it dh

e nd

ikim

i në

treg

tinë

ndër

kom

bëta

re

1- t

ë tr

egoj

në ç

farë

ësh

të k

ursi

i kë

mbi

mit

të

një

mon

edhe

;- t

ë sh

pjeg

ojnë

fakt

orët

që

përc

akto

jnë

kurs

in e

këm

bim

it të

një

mon

edhe

;-t

ë ar

gum

ento

jnë

lidhj

en q

ë ek

zist

on

ndër

mje

t kur

sit t

ë kë

mbi

mit

të n

jë

mon

edhe

me

bila

ncin

e p

ages

ave

të v

endi

t pë

rkat

ës d

he p

ozic

ioni

n e

tij n

ë tr

egtin

ë nd

ërko

mbë

tare

.

3.1.

4 Ku

rsi

i këm

bim

it dh

e nd

ikim

i në

treg

tinë

ndër

kom

bëta

re

683.

1.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

13.

1.5

Çësh

tje

për

disk

utim

dhe

st

udim

e ra

sti p

ër

kreu

n

19

Vlerësimi i nxënësve dhe realizimi i tij

1. Koncepti i vlerësimit dhe etapat e tijKoncepti i vlerësimit në praktikën e shkollës sonë ka evoluar. Si pasojë e këtij

ndryshimi, rezultatet e nxënësve maten e vlerësohen me praktika dhe instrumente të reja bashkëkohore. Vlerësimi i nxënësve është pjesë shumë e rëndësishme e procesit mësimor në të dyja aspektet e tij, të mësimdhënies dhe të mësimnxënies. Vlerësimi në klasë është procesi i gjykimit të informacionit të grumbulluar për të marrë vendimet përkatëse për të bërë përmirësimet e duhura. Ai ndodh para, gjatë dhe pas procesit mësimor: Para e procesit mësimor, vlerësimi kryhet kryesisht:

1. Për të njohur karakteristikat e nxënësve;2. Për të planifikuar mësimdhënien.

Gjatë procesit mësimor mësimdhënësit kryejnë vlerësimin për të marrë vendime që lidhen:

1. Me zbatimin e programit mësimor, 2. Me të nxënët,3. Me drejtimin e klasës.

Pas përfundimit të procesit mësimor vlerësimi synon të japë përfundime lidhur:1. Me arritjet e nxënësve,2. Me përparimin e tyre,3. Me vendimet për të përmirësuar mësimin në vitin e ardhshëm shkollor.

Vlerësimi kalon nëpër disa etapa, si: kontrolli, matja dhe vlerësimi. Kontrolli ka të bëjë me përfundimin e të mësuarit dhe shprehet në mënyra të

ndryshme. Ai realizohet në çdo hap mësimor dhe nga ai mblidhet informacion se çfarë u arrit e çfarë jo.

Matja ka qëllim shprehjen në forma të ndryshme si me pikë, përqindje, shprehje, shenja dalluese të asaj që u kontrollua. Matja është proces krahasimi, që do të thotë se ajo realizohet duke u bazuar në një standard të përcaktuar qartë. Megjithëse kontrolli bëhet gjatë gjithë orës së mësimit, matja, e cila shpesh është e pandarë nga vlerësimi, bëhet në etapa të caktuara të tij dhe jo çdo kontroll shoqërohet me matje, Vlerësimi nënkupton vendosjen e vlerës për gjykimin sasior e cilësor të bazuar në matjen.

Format me anë të të cilave mësuesi realizon vlerësimin janë të shumta. Përveç pyetjeve të strukturuara në forma të ndryshme, vlerësimit të nxënësve i shërbejnë edhe diskutimet e ndryshme, punët me projekte, studimet e rastit etj., për të cilat do të flitet në vazhdim.

2. Vlerësimi me anë të pyetjeve gojoreNjë nga metodat praktike që përdoren për të kryer vlerësimin është të pyeturit

gojor, i cili bazohet në përdorimin e pyetjeve të cilat nga ana e tyre klasifikohen në dy grupe të mëdha:

a) Pyetje objektive (të mbyllura) që përfaqësojnë ato lloj pyetjesh për të cilat mund të jepet vetëm një përgjigje. Zakonisht përdoren për të kontrolluar dhe vlerësuar nga

20

ana sasiore e cilësore njohuritë, shprehitë e shkathtësitë në nivelet e ulëta të tyre. Këto pyetje provokojnë dhe nxitin aftësitë memorizuese (e futjes në kujtesë) dhe rikujtuese të nxënësve. Vlerësimi i përgjigjeve të marra nga nxënësit kundrejt këtyre pyetjeve nuk varet nga vlerësuesi. Disa shembuj të pyetjeve të mbyllura janë:

-Ç’është ekonomia? -Ç’janë nevojat dhe dëshirat e njerëzve? -Ç’janë kërkesa dhe oferta?

b) Pyetje subjektive (të hapura) që përfaqësojnë ato lloje pyetjesh për të cilat mund të jepen disa variante përgjigjesh. Këto pyetje, zakonisht, përdoren për të kontrolluar e vlerësuar njohuritë dhe shprehitë në nivelet më të larta të tyre. Duke përdorur këto lloje pyetjesh, nxiten te nxënësi aftësi të larta të të menduarit, si ato analizuese, sintetizuese dhe vlerësuese. Nxënës të ndryshëm ndjekin mënyra të ndryshme për të dhënë përgjigjen, e cila mund të jetë e shkurtër ose e gjatë. Vlerësimi i këtyre përgjigjeve varet nga vlerësuesi. Disa shembuj të pyetjeve të hapura janë:

-Përse shteti ndërhyn në ekonomi? -Si funksionon mekanizmi i vendosjes së çmimit në treg? -Çfarë tregon deficiti buxhetor?

Në rastet kur nxënësi jep përgjigje kundrejt pyetjeve të mbyllura objektive, ai nuk mban qëndrim personal ndaj saj, pasi përgjigjja e saktë është e vetme. Ndërkaq, në rastin e pyetjeve të hapura subjektive, ai është i lirë të zgjedhë mënyra të shprehuri apo ta zgjidhë në forma të ndryshme pyetjen, duke përdorur njohuritë, qëndrimet, gjykimet dhe ndjenjat e tij. Për të rritur efektivitetin e mësimit dhe cilësinë e të nxënit, mësuesit bëjnë pyetje të ndryshme në lloje e nivele. Për të arritur këtë, mësimdhënësit duhet të familjarizohen me konceptin e taksonomisë së pyetjeve dhe me përdorimin e saj në funksion të mbarëvajtjes së procesit mësimor.

Mësuesit duhet të hartojnë pyetje të cilat përfshijnë një sërë shprehish të të menduarit, që nga ato më të ulëta deri tek ato më të larta, në varësi të objektivave mësimorë. Taksonomia e pyetjeve, sipas Blumit (Bloom), përfshin gjashtë nive1e (pyetjet e njohjes, të të kuptuarit, të zbatimit, të analizës, të sintezës dhe të vlerësimit). Lloji më i thjeshtë dhe nive1i më i ulët i pyetjes është pyetja e njohjes, me anë të së cilës i kërkohet nxënësit të rikujtojë e të japë përgjigje nga njohuritë e memorizuara, pra të mbajtura mend, qofshin këto edhe të pa kuptuara si duhet. Lloji më kompleks dhe nive1i më i lartë i pyetjes është pyetja e vlerësimit, me anë të së cilës kërkohet nga nxënësit të japin përgjigje sipas kritereve të përcaktuara. Të hartosh pyetje në nivele të ndryshme të taksonomisë nuk do të thotë se ato përjashtojnë njëra tjetrën, përkundrazi, pyetjet në këto raste ndërtohen mbi njëra-tjetrën, P .sh., një pyetje e nivelit të zbatimit kërkon që nxënësi të zbatojë një parim apo rregull , që do të thotë se ai duhet ta mbajë mend parimin (njohja), si dhe ta kuptojë atë (kuptimi). Pra, një pyetje e këtij nive1i u kërkon nxënësve të përdorin shprehitë e dy nive1eve poshtë saj. Pyetjet e nive1eve të larta nuk i përjashtojnë pyetjet e niveleve poshtë tyre, por kërkojnë përfshirjen e shprehive të këtyre nive1eve që nevojiten. Karakteristikat e pyetjeve të njohjes

Pyetjet e njohjes, sipas studimeve të kryera, përdoren më shpesh nga mësuesit

21

gjatë procesit mësimor. Meqenëse këto pyetje janë të rëndësishme, nuk do të thotë që të mos përdoren pyetje të nive1eve të larta të të menduarit, sepse kështu do të “abuzohej” me to. Këto lloje pyetjesh i përkasin natyrës riprodhuese, që është nive1i më i ulët i të menduarit. Fakti që nxënësi mban mend diçka, nuk do të thotë se ai patjetër e ka kuptuar atë. Pyetjet gojore në këtë nive1 vlerësojnë aftësitë rikujtuese (saktësinë dhe sasinë e njohurive të memorizuara) dhe shkallën e njohjes që nxënësit kanë për një çështje të caktuar. Këto pyetje janë përgjithësisht pyetje të mbyllura p.sh. çfarë është paraja, çfarë është ekonomia e tregut, etj.

Pyetjet e këtij niveli duhen përdorur me kujdes, pasi nuk janë shumë të vlefshme dhe kjo nuk i detyron nxënësit që të kuptojnë në të vërtetë njohuritë (informacionin), duke i bërë ata dembelë nga ana intelektuale. Prandaj, mësuesit duhet të bëjnë kujdes në përdorimin e pyetjeve të njohjes, pa e tepruar me to. Pyetjet e nivelit të njohjes vlerësojnë nivelin e rikujtimit, të përshkrimit, të përcaktimit, të dallimit etj.

Karakteristikat e pyetjeve të të kuptuarit Këto lloje pyetjesh zënë një vend të ndërmjetëm në taksonominë e pyetjeve.

Pyetjet e të kuptuarit nuk kontrollojnë ose vlerësojnë shprehitë e nxënësve në një nivel të lartë, por, i testojnë ata në një nivel më të lartë se pyetjet e njohjes. Pyetjet në këtë nivel kërkojnë që nxënësit ta ndryshojnë informacionin nga një formë në një tjetër dhe të përshkruajnë lidhje midis dy ose më shumë çështjeve ose ideve. Në këtë nivel vlerësohen niveli i të kuptuarit të nxënësve, aftësitë interpretuese ose shpjeguese te tyre, p.sh.: bëni një skicë për të treguar se si qarkullon paraja, cilat janë tendencat e çmimeve të mallrave të konsumit vitet e fundit, etj.

Karakteristikat e pyetjeve të zbatimit Pyetjet e nivelit të zbatimit janë të gjitha ato pyetje të cilat kërkojnë që nxënësit të

zbatojnë parimet apo rregullat e mësuara për të zgjidhur situata problemore. Këto lloje pyetjesh zënë një vend të mesëm në taksonominë e pyetjeve dhe kërkojnë që nxënësit jo vetëm ta mbajnë mend, por edhe ta kuptojnë informacionin dhe ta zbatojnë atë për zgjidhjen e problemeve në situata të ndryshme. Në formulimin e këtyre pyetjeve mësuesi duhet të kujdeset që të zgjedhë probleme për të cilat nxënësit tregojnë interes për t’i zgjidhur. Shembujt e këtyre problemeve duhet të jenë të ndryshme nga ato të dhëna në mësim, Pyetjet e këtij niveli vlerësojnë nivelin e aftësive zbatuese të nxënësve në situata të reja. Këto pyetje vlerësojnë kryesisht nivelin e zbatimit, të demonstrimit, ilustrimit, imitimit; zgjidhjes, ekzaminimit, lidhjes, ndryshimit, eksperimentimit ose të zbulimit të njohurisë. Përdorimi i këtyre pyetjeve është efektiv dhe i vlefshëm vetëm kur ato kontrollojnë dhe vlerësojnë parime e shprehi të mësuara më parë. Këto pyetje gjejnë zbatim në çdo veprimtari mësimore teoriko-praktike.

Karakteristikat e pyetjeve të analizës Pyetjet e analizës përbëjnë nënnivelin e parë të nivelit të lartë të pyetjeve në

taksonomi. Pikërisht në këtë nivel pyetjesh kërkohet nga nxënësi një nivel i lartë i të menduarit. Këto pyetje kërkojnë nga nxënësit që të zbërthejnë diçka në pjesë dhe t’i analizojnë ato në veçanti, si dhe kërkojnë lidhjet midis tyre. Ndryshe nga pyetjet e të

22

kuptuarit, për t’iu përgjigjur pyetjeve të analizës, nxënësit duhet të përdorin logjikën, të bëjnë analiza për çështje të ndryshme. Pyetjet e këtij niveli vlerësojnë nivelin e aftësive analizuese të nxënësve, p.sh.: çfarë lidhjeje ekziston ndërmjet papunësisë dhe inflacionit.

Karakteristikat e pyetjeve të sintezës Pyetjet e sintezës janë një tjetër lloj pyetjesh të nivelit të lartë, të cilat përfshijnë

detyra që kërkojnë aftësi krijuese për t’u realizuar. Këto pyetje u kërkojnë nxënësve të kombinojnë në mënyra të ndryshme atë ç’kanë nxënë më parë, për të krijuar diçka t re (produkt).

Për formulimin e këtyre pyetjeve ka teknika të ndryshme: -Lidhja e përmbajtjes së çështjeve mësimore me jetën e përditshme të botës reale. -Lidhja e përmbajtjes së çështjeve mësimore me çështje aktuale të diskutueshme,

për të nxitur të menduarit e nxënësve dhe për të marrë zgjidhje të mundshme prej tyre.

Pyetjet sintezë u krijojnë liri në të shprehur nxënësve dhe kanë më shumë se një përgjigje, të cilat mësuesi i vlerëson mbi bazën e disa kritereve të përcaktuara paraprakisht. Pyetjet e këtij niveli vlerësojnë nivelin e aftësive sintetizuese të nxënësve për të formuar një model të ri, p.sh.:çfarë masash duhet të marrë qeveria për të luftuar inflacionin. Pyetjet sintezë përdoren për çështje që janë shumë të rëndësishme dhe janë të vështira për t’u vlerësuar.

Karakteristikat e pyetjeve të vlerësimit Pyetjet e vlerësimit përbëjnë nivelin më të lartë të pyetjeve që mund të përdorin

mësuesit në procesin mësimor. Qëllimi i hartimit dhe i drejtimit të pyetjeve të vlerësimit është që të nxiten nxënësit për të gjykuar mbi diçka: mirë/keq, e saktë/ e gabuar, e rëndësishme/ e parëndësishme. Për t’iu përgjigjur pyetjeve të vlerësimit, duhet të vendosen kritere për vlerësimin dhe gjykimi të bëhet sipas këtyre kritereve. Pyetjet e këtij niveli vlerësojnë nivelin e aftësive vlerësuese që kanë nxënësit, të bazuar mbi kritere specifike dhe jo vetëm mbi opinione të ndryshme, p.sh.: Si e vlerësoni ju planin e qeverisë Shqiptare për eliminimin e varfërisë ekstreme.

Pyetjet e nivelit të vlerësimit janë shumë të rëndësishme dhe nxitin te nxënësit nivele të larta të të menduarit. Planifikimi dhe formulimi i pyetjeve për vlerësim është një domosdoshmëri, sidomos për mësuesit e rinj, pasi ato mund të shërbejnë saktësisht për të zbatuar strategjinë mësimore të zgjedhur.

Përpilimi ose përgatitja e pyetjeve gojore kalon në këto faza:1. Planifikimi i pyetjeve2. Drejtimi i pyetjeve gojore për vlerësim Në këtë fazë zakonisht pyetjet i drejton mësuesi, por edhe nxënësit duhen lejuar

të bëjnë pyetje për të vlerësuar njëri-tjetrin. Ka teknika të ndryshme për drejtimin e pyetjeve. Një teknikë është adresimi i pyetjeve gojore gjithë klasës: më tej duhet të presim aq kohë sa klasa të mendojë për përgjigjen dhe pastaj të thërrasim dikë për t’u përgjigjur. Sipas kësaj teknike, të gjithë nxënësit mendojnë për përgjigje në mënyrë individuale, pra nuk qëndrojnë pasivë. Në rastet kur pyetja nuk kuptohet

23

nga nxënësit, atëherë është mirë që pyetja të mos përsëritet, por të strukturohet dhe të përdoren materiale të ndryshme për ta sqaruar atë, deri sa të marrim një përgjigje. Drejtimi i pyetjeve të hapura në nivele të ndryshme krijon mundësi për përfshirjen e të gjithë nxënësve në përgjigje dhe jo diskriminimin (veçimin) e tyre.

Një teknikë tjetër për drejtimin e pyetjeve është sondazhi. Sondazhi është teknika për të “gërmuar” në mendjen e nxënësve dhe për të parë se çfarë fshihet aty.

3. Trajtimi dhe vlerësimi i përgjigjeve të nxënësve Gjëja më delikate dhe më e rëndësishme për t’u bërë gjatë vlerësimit, është

dëgjimi dhe reagimi ndaj përgjigjeve. Mësues të ndryshëm reagojnë në mënyra të ndryshme ndaj përgjigjeve të nxënësve. Katër mundësitë e përgjigjeve dhe reagimet e mësuesit janë:

1. Nxënësi jep përgjigje të saktë:Mësuesi në këtë rast është mirë të lavdërojë nxënësin dhe ta fiksojë atë për dhënien e përgjigjes së saktë. Vlerësimi mund të bëhet në krahasim me standardin e vendosur në objektiv.

2. Nxënësi jep përgjigje pjesërisht të saktë:Mësuesi në këtë rast vlerëson nivelin e pjesës së saktë të përgjigjes dhe kërkon përgjigje nga të tjerët për ta plotësuar atë.

3. Nxënësi jep përgjigje jo të saktë: Mësuesi në këtë rast vlerëson nxënësin për kontributin e dhënë, pa bërë komente rreth përgjigjes kërkon nga të tjerët përgjigjen e saktë.

4. Nxënësi nuk përgjigjet. Mësuesi gjendet në një situatë shumë të vështirë, prandaj rekomandohen sugjerimet e mëposhtme:

- Formulimi i pyetjes me fjalë të tjera më të thjeshta, - Përdorimi i materialeve të dukshme për ta sqaruar pyetjen. - Bërja të ditur nxënësve se përgjigjen mund ta gjejnë në materialet e referencave. - Përdorimi i mimikës për t’i motivuar nxënësit që të reagojnë.

Faktorët që ndikojnë në formulimin dhe drejtimin e pyetjeve gojore dhe keqpërdorimi i tyre në vlerësim

Formulimi i pyetjeve kushtëzohet nga: - objektivat mësimore të lëndës; - veçoritë e lëndës, - përvoja e mësuesit dhe formimi i tij psiko- pedagogjik; - përvoja dhe nevojat e nxënësve; - shkalla e vështirësisë së temës mësimore; - sasia (numri) e pyetjeve; - koha në dispozicion për të pyeturit.

Me gjithë rëndësinë e padiskutueshme që kanë pyetjet gojore gjatë realizimit të procesit mësimor, nuk duhet që ato të përdoren me tepri. Rastet kur mund të themi se i kemi keqpërdorur ato janë:

•kur drejtohen pyetje të vështira, tej perceptimit të nxënësve; •kur përfshihen disa pyetjeve në një fjali pyetëse; •kur këmbëngulet mbi pyetjen, për të marrë përgjigjen e menduar nga mësuesi: •kur caktohet kohë e pamjaftueshme për të marrë përgjigjen: •kur, në shumë raste, padurimi ose mungesa e besimit të nxënësit bën

që mësuesi të pyesë dhe të përgjigjet vetë.

24

3. Tipa dhe instrumente alternative vlerësimi3.1. Vlerësimi i njohurive me anë të pyetjeve me përzgjedhje dhe të strukturuara.Ky vlerësim bëhet duke përdorur pyetje të llojeve të ndryshme:

a) Pyetjet me përgjigje alternative. Nxënësit i paraqitet një pohim i cili ndiqet nga dy alternative(Po ose Jo/E vërtetë apo e Gabuar), ku një prej tyre është e saktë. Këto lloj pyetjesh përdoren për vlerësimin e objektivave mësimorë që lidhen me kujtesën ose aftësinë për të dalluar.

b) Pyetjet me pohim/arsyetim. Këto lloj pyetjesh përmbajnë një pohim dhe një arsyetim në mbështetje të tij. Nxënësit i kërkohet të zgjedhë përgjigjen e saktë nga një listë prej pesë mundësish pasi të ketë përcaktuar në se pohimi dhe arsyetimi janë të vërtetë secili veçmas dhe, nëse po atëherë, nëse arsyetimi mbështetës është i vlefshëm në lidhje me pohimin. Këto lloj pyetjesh përdoren për vlerësimin e aftësive analizuese dhe vlerësuese të nxënësit.

c) Pyetjet me plotësim. Nxënësve u kërkohet të plotësojnë fjalët që mungojnë në një pohim ose të emërtojnë pjesët e një skeme, skice, figure. Këto lloj pyetjesh përdoren për të vlerësuar kujtesën por edhe testimin e të kuptuarit dhe zbatimit të koncepteve.

d) Pyetjet me kombinim. Përbëhen nga një seri përgjigjesh të mundshme shoqëruar me një listë pyetjesh. Nxënësi duhet të përzgjedhë përgjigjet e përshtatshme për çdo pyetje. Çdo pyetje mund të ketë më shumë se një përgjigje të saktë dhe çdo përgjigje mund të përdoret më shumë se një herë. Këto pyetje përdoren për testimin e kujtesës, të kuptuarit dhe zbatimit të njohurive.

e) Pyetjet me përputhje janë variant i pyetjeve me zgjedhje të shumëfishtë, Nxënësve u paraqiten dy lista: Një me pohime dhe një me përgjigje dhe u kërkohet të gjejnë se cila përgjigje korrespondon me cilin pohim. Këto pyetje mund të përdoren për testimin e kujtesës, të të kuptuarit dhe zbatimit të njohurive.

f) Pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë. Këto lloj pyetjesh përbëhen nga një pohim jo i plotë i pasuar nga katër përgjigje të mundshme një prej të cilave është e saktë. Më me hollësi për këto lloj pyetjesh do të flitet më vete.

g) Pyetjet me përgjigje të shumëfishtë në të cilat më shumë se një prej alternativave është e saktë. Këto janë më komplekse se pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë pasi përgjigjet mund të jepen në mënyra të ndryshme. Ato mund të përdoren për testimin e kujtesës por pot ë përgatiten me kujdes mund të përdoren edhe për testimin e aftësive njohëse në nivele më të larta.

h) Pyetjet me përgjigje të shkurtër. Nxënësve u jepet një pyetje me përgjigje të paracaktuar e cila përmban pak fjalë. Në to mund të përdoren numrat, skemat, grafikët. Këto pyetje përdoren për testimin e kujtesës së fakteve dhe të zbatimit të njohurive.

3.2. Vlerësimi i aftësisë njohëse me anë të pyetjeve të zgjeruara ose të lira.i) Detyrat janë ushtrime për zgjidhje problemi me udhëzime dhe strukturë të

qartë si dhe gjatësi të caktuar. Ato janë më të strukturuara dhe më pak të hapura se projektet. Ky instrument është i përshtatshëm për të vlerësuar ato qëllime mësimore që kanë të bëjnë me ushtrimin e aftësive praktike.

25

j) Esetë janë detyra me shkrim që trajtojnë në thellësi një çështje në mënyrë formale dhe sipas një metodike të zgjedhur nga nxënësi. Esetë bazohen në studimin e literaturës për çështjen në fjalë por mund të kryhet edhe ndonjë kërkim origjinal. Ato përdoren për të testuar aftësinë e nxënësve për të zbatuar njohuritë, për të gjykuar mbi dëshmitë e siguruara nga burime të ndryshme, për nxjerrjen e përfundimeve nga këto dëshmi, për dhënien e ideve të tyre në një raport të qartë logjik.

k) Pyetjet me përgjigje të hapur. Nxënësi mund të zhvillojë përgjigjen në prozë por mund të ketë kufij në gjatësinë dhe kohën e saj. Përgjigjja mund të jetë aq e hapur sa kërkohet nga mësuesi. Këto pyetje janë të përshtatshme për të vlerësuar qëllimet mësimore që kanë të bëjnë me aftësi njohëse të nivelit të lartë si analiza, sinteza dhe vlerësimi.

l) Pyetjet me gojë.m) Projektet. Projekti është një ushtrim ose kërkim ku kufizimet kohore janë më

të zbutura. Projektet kanë karakter praktik dhe janë më të hapura se detyrat. Pjesa më e madhe e punës kryhet pa mbikëqyrje dhe mësuesi vetëm udhëheq ose mbështet. Projektet shërbejnë për vlerësimin e qëllimeve mësimore që kanë të bëjnë me analizën, sintezën dhe vlerësimin.

n) Diskutimi ndërmjet mësuesit dhe nxënësit lidhet me veprimtari reale, detyra praktike. Studime rasti, projekte ose forma të tjera vlerësimi. Mësuesi fillimisht shtron disa pyetje që më pas diskutohen me nxënësin. Kjo metodë përdoret për vlerësimin e shkallës së njohurive, të të kuptuarit, të aftësisë për të përmbushur detyra, analizuar dhe marrë vendime.

o) Testet me shkrim synojnë të testojnë një fushë të caktuar njohurish apo aftësish dhe përdoren për vlerësimin e aftësive njohëse.

3.3. Vlerësimi i aftësive praktikea) Studimet e rastit. Studimi i rastit përbëhet nga përshkrimi i një ngjarjeje,

zakonisht e paraqitur në formë teksti, dhe që i referohet një situate reale. Kjo ndiqet nga një seri udhëzimesh të cilat e nxisin nxënësin në rolin e një vëzhguesi të paanshëm të analizojë situatën, të nxjerrë përfundime dhe të marrë vendime ose japë rekomandime. Studimet e rastit hartohen për të ushtruar aftësitë për zgjidhje problemi dhe vendimmarrjen.

b) Testimet me gojë kanë si qëllim vlerësimin e aftësisë shprehëse të nxënësit.Ato mund të jetë në formën e prezantimit të një çështjeje që pasohet nga diskutimi dhe kanë qëllim vlerësimin e aftësive të nxënësve për të dhënë ide dhe vazhduar bisedën.

c) Loja me role. Në lojën me role nxënësve u paraqitet një situatë ku ata duhet të përgjigjen duke ndërmarrë një rol të caktuar, jo si në studimet e rastit ku ata janë vëzhgues të paanshëm. Loja me role përdoret për vlerësimin e aftësive që lidhen me sjelljen dhe raportet ndërpersonale.

d) Simulimet janë ushtrime praktike të strukturuara me objektiva specifike për organizimin dhe realizimin e një detyre që synon të imitojë kushtet reale. Simulimi ndryshon nga loja me role sepse ai fokusohet në një veprimtari të caktuar dhe synon të testojë sjelljen, aftësitë analitike dhe vendimmarrëse në një situatë reale. Ato lejojnë shfaqjen e iniciativës personale, ndikojnë në motivimin e nxënësve pasi vlerësimi është më realist.

26

4. Rregulla dhe parime të hartimit të testeve dhe pyetjeve me zgjedhje të shumëfishtë

Siç u përmend edhe më sipër një nga format e matjes dhe vlerësimit të njohurive të nxënësve është ajo e përdorimit të pyetjeve me zgjedhje të shumëfishtë. Menduam ta trajtojmë në veçanti këtë formë vlerësimi, për të nxitur mësuesit të punojnë më shumë me të në klasë, për faktin që të paktën deri tani, pyetjet e provimit të maturës shtetërore në këtë lëndë, kanë qenë të organizuara pikërisht sipas kësaj forme.

Thelbi i këtyre testimeve është se nxënësit i ofrohen një seri zgjidhjesh për një pyetje ose kërkesë të bërë dhe ai duhet të përcaktojë atë zgjidhje që e konsideron të saktë. Zakonisht këto teste përdoren për vlerësimin e njohurive që kanë të bëjnë me të mbajturit mend(dallimin, renditjen, rikujtimin, emërtimin). Ato përdoren më pak për vlerësimin e të kuptuarit dhe zbatimit dhe nuk përdoren për vlerësimin e njohurive të nivelit të lartë si analizimi i vlerësimi të cilat kërkojnë pyetje me përgjigje të hapura.

Ndërtimi i testit me zgjedhje të shumëfishtëKy test përbëhet nga dy pjesë kryesore:

1. Trungu i cili parashtron pyetjen ose çështjen për të cilën do të verifikohet në se nxënësi e zotëron ose jo. Ai përmban informacionin fillestar dhe mund të jetë në formën e një pyetjeje të plotë dhe të drejtpërdrejtë ose në formën e një pohimi jo të plotë që duhet plotësuar.

2. Një seri përgjigjesh të mundshme që përbëhen nga një përgjigje korrekte dhe përgjigjet e tjera të gabuara.

Llojet e testeve me pyetje me zgjedhje të shumëfishtëTestet me pyetje me zgjedhje të shumëfishtë në vartësi të përgjigjes janë disa llojesh.

-Me vetëm një përgjigje korrekte: të gjitha përgjigjet janë të gabuara me përjashtim të vetëm njërës.

-Me përgjigjen më të mirë: përgjigjet dallohen për nga shkalla e korrektësisë, disa janë të gabuara dhe disa janë korrekte. Megjithatë njëra është qartësisht më korrekte se të tjerat dhe kjo është përgjigjja më e mirë.

-Me përgjigjen e gabuar: nxënësit i kërkohet të përzgjedhë përgjigjen që është e gabuar ose atë që është përgjigjja më e keqe.

Përparësitë dhe të metat e përdorimit të testeve me zgjedhje të shumëfishtëPërparësitë e tyre janë:

- Mundësojnë vlerësimin e një game të gjerë objektivash mësimorë;- Mund të ofrojë informacion diagnostikues nëpërmjet analizimit të

karakteristikave të përgjigjeve të gabuara;- Mundëson përfshirjen e fushave të gjera të përmbajtjeve nëpërmjet përdorimit

të një shumëllojshmërie pyetjesh;- Lejon krahasimin dhe vlerësimin e ideve, koncepteve apo teorive të ndryshme;- Mundëson rregullimin e nivelit të vështirësisë nëpërmjet përshtatjes së

ngjashmërisë midis përgjigjeve alternative;- Rrit paanshmërinë në vlerësim;- Administrohet me lehtësi edhe për një numër të madh nxënësish në një kohë

të shkurtër;

27

- Korrigjohet lehtë si me dorë edhe me metoda të automatizuara;- Pakëson vlerësimin e ndikuar nga shkrimi i keq;- Ka më pak mundësi hamendësimi në krahasim me metoda si ajo me Po ose

Jo;- Krijon kushte për besueshmëri dhe objektivitet;- Krijon mundësi për analiza statistikore të rezultateve të vlerësimit.

Të metat e testeve me zgjedhje të shumëfishta janë:- Testet cilësore janë të vështira dhe kërkojnë shumë kohë dhe ekspertizë për

t’u ndërtuar;- Ka prirje që të fokusohen në objektiva mësimorë të niveleve të ulëta;- Rezultatet e vlerësimit mund të hamendësohen nga nxënësit që kanë aftësi

për të ”nuhatur” përgjigjet e sakta duke shfrytëzuar dobësitë e testit;- Mund të mbivlerësojë të nxënit e atyre nxënësve që kanë aftësi të përdorin

procesin e eliminimit për të përzgjedhur përgjigjen e saktë;- Nuk vlerëson aftësitë për të organizuar dhe për të shprehur idetë;- Përgjithësisht nuk jep informacionin e duhur për të korrigjuar mungesat në

procesin e të kuptuarit;- Nxënësit nuk kanë mundësi të argumentojnë pse kanë përzgjedhur përgjigjet

e gabuara.

Çfarë duhet pasur parasysh kur hartohet një test me pyetje me zgjedhje të shumëfishtë? • Testet me pyetje me zgjedhje të shumëfishtë duhet të vlerësojnë objektiva

mësimore “të vlefshëm”, pra duhet të synojnë fakte ose koncepte kuptimplotë (domethënëse) dhe jo dytësore ose hollësira të parëndësishme.

• Duhet të përdoret gjuhë e qartë, e thjeshtë dhe korrekte, që të mos ndikojë në aftësinë e nxënësit për të demonstruar atë që di.

• Të përjashtohen njësitë e testit që kanë të bëjnë me opinionet, për të cilat përgjigjet korrekte janë të diskutueshme (të dyshimta).

• Rekomandohet që njësitë e testit të kenë vetëm një përgjigje “korrekte” ose vetëm një përgjigje “më të mirë”.

• Të renditen përgjigjet e mundshme sipas një rregulli logjik (kohor, numerik etj.), nëse ka. Kjo renditje ndihmon leximin dhe kuptimin e alternativave për të bërë përzgjedhjen,

• Për të pakësuar hamendësimin e përgjigjes së saktë, ajo vendoset në mënyrë të rastësishme kundrejt atyre të gabuara dhe jo shpesh në të njëjtin pozicion.

• Të bëhet kujdes që njësitë e testit të mos jenë të ndërvarura, pra informacioni i njërës të mos orientojë për përgjigjen e saktë të tjetrës,

• Të mënjanohen njësitë e testit që përmbajnë alternativa që nuk kanë lidhje me objektivin që po vlerësohet.

• Të hartohen njësi testi me 3 deri 5 përgjigje; më pak se 3 përgjigje rrisin mundësinë për hamendësim, kurse më shumë se 5 prej tyre rrisin mundësinë për përgjigje që nuk kanë lidhje me objektivin.

• Të renditen alternativat vertikalisht, poshtë trungut. • Të renditen njësitë e testit duke rritur gradualisht nivelin e objektivave që ato

vlerësojnë.

28

Udhëzime për formulimin e trungut: Trungu duhet të formulohet ose si një pyetje e drejtpërdrejtë, ose si një fjali e

paplotësuar.Trungu duhet të shprehë një mendim të plotë, të formuluar si një fjali

koherente, e cila synon një objektiv të vetëm dhe të pavarur. Trungu duhet të përmbajë thelbin e asaj që kërkohet dhe jo te lihet kjo tek

alternativat. Trungu duhet të përmbajë edhe atë pjesë të formulimit që përsëritet te të

gjitha alternativat, në mënyrë që të pakësohet mbingarkesa e testit; Trungu duhet të përmbajë aq informacion sa të bëhet e qartë kërkesa. Mund

të përdoren 2-3 fjali hyrëse, nëse këto e rrisin qartësinë e trungut; Kur përdoren trungje me fjali të paplota, të vendosen vendet bosh në fund të

trungut. Të mënjanohen citime të drejtpërdrejta nga tekstet dhe terminologjia e

sofistikuar shkencore. Të mënjanohet përdorimi i formulimeve mohuese në trung, sepse ato sjellin

paqartësi dhe ndërlikim të gjykimit. Kur mohimet janë të domosdoshme, ato bëhen të dukshme (me germa të mëdha, me nënvizime ose me germa të ndezura).

Udhëzime për formulimin e përgjigjeve të mundshme: -Të përdoren terma të qartë dhe të drejtpërdrejtë në përgjigjet; të kuptuarit e tyre

nuk duhet të ndikojë në gjetjen e përgjigjes së saktë. -Të përzgjidhen ç’orientues të arsyeshëm dhe me tërheqje të barabartë të

vëmendjes së nxënësve që nuk dinë përgjigjen e saktë. Për këtë: • shkruhen ç’orientues që përmbajnë terma që lidhen me përgjigjen e saktë. • përcaktohet nivel objektivi i njëjtë, si për përgjigjen e saktë, ashtu dhe për

çorientuesit, • përcaktohen ç’orientues që janë të vërtetë, por që nuk kanë të bëjnë me

kërkesën. -Nëse është e mundur, mënjanohen alternativa të tilla, si: “të gjitha të

mësipërmet” ose “asnjë nga të mësipërmet”, pasi lehtësohet hamendësimi nga nxënësit që zotërojnë vetëm një pjesë të informacionit. Po kështu, këto nuk duhet të përfshihen nëse trungu kërkon “përgjigjen më të mirë”, pasi këto alternativa bien në kundërshtim me kërkesën.

-Ndërtohen përgjigje të tilla që format ii tyre të mos japë orientime për hamendësimin e përgjigjes së saktë. Për këtë duhet:

-Përgjigjet të jenë gramatikisht të pajtueshme me trungun;-Të gjitha përgjigjet të jenë ekuivalente nga pikëpamja e gjatësisë, stilit dhe

strukturës.-Te mënjanohet përdorimi te përgjigjja e saktë e fjalëve “kyçe” nga trungu.-Të përpunohen fjalitë dhe të mos citohen drejtpërdrejt nga teksti-Të mënjanohet përdorimi i fjalëve “absolute” të tilla si kurrë, asnjëherë,

gjithmonë.

29

5. Vetëvlerësimi i nxënësve dhe realizimi i tijNë një farë mënyre ose në një tjetër tërë mësuesit kryejnë vlerësimin e nxënësve

të tyre, por shumë rrallë u lenë mundësi atyre të shprehen mbi vlerësimin që ata i bëjnë vetes. Nga përvojat disa vjeçare në arsim mund të themi se vetëvlerësimi është një element shumë i rëndësishëm për rritjen e përgjegjshmërisë së nxënësve dhe më interesantja është se rezultatet e vetëvlerësimit të kryer me përgjegjshmëri në shumicën e rasteve përputhen me ato të një mësuesi të kujdesshëm.

Këto janë arësyet që në këtë libër mësuesi po i kushtojmë rëndësi më vete edhe vetëvlerësimit të nxënësve.

Qëllimi i vetëvlerësimit nuk është vetëm njohja e koncepteve dhe bazave të lëndës, por edhe:

-Aftësia për të nxënë;-Aftësia për të menduar;-Pavarësia;-Aftësia krijuese;-Aftësia në të folur;-Interesi;-Aftësia për të bashkëpunuar me të tjerët;

Për të realizuar vetëvlerësimin çdo nxënësi mund t’i jepet një pasqyrë në të cilën ai kryen vlerësimin me pikë nga një në pesë të secilit prej treguesve të performancës së tij.

FORMULAR VETËVLERËSIMI Periudha___________________________Emri________________________ Mbiemri_______________________________

Viti shkollor_____________________________Pikët 5 4 3 2 1 Shuma

1. Aftësia për të nxënë

Mëson shumë

me lehtësi,

kupton shpejt

Mëson me lehtësi Mëson mesatarisht shpejt

Mëson ngadalë

Mëson shumë ngadalë

2. Aftësia për të menduar

Mendon drejt e në mën. të pavarur

Merr pjesë në marrje vendimesh

Mesatar I aftë për t’iu përmbajtur shabloneve

I pamjaftueshëm

3. Pavarësia Shumë i pavarur

I pavarur Mesatar Kërkon udhëheqje

Tërësisht paaftë për të punuar i pavarur

4. Aftësia krijuese

Shumë krijues Krijues Mesatar Pak krijues Aspak krijues

30

5. Aftësia në të folur

Shumë i saktë dhe i sigurt

I saktë dhe i sigurt

Mesatar dhe bën herë- herë gabime

I pasigurt dhe me gabime

I pamjaftue-shëm e me shumë gabime

6. Interesi Shumë i interesuar

I interesuar Mesatarisht i interesuar

Jo më shumë se sa është e nevojshme

Pa interes

7. Aftësia për të bashkë-punuar

I sigurt në vetvete dhe i gatshëm për ndihmë

I aftë të dëgjojë të tjerët

Mesatarisht i aftë për bashkë-punim

Bashkë-punon me vështirësi

I paaftë të bashkëpunojë

Totali i pikëve

Vlerësimi

Siç duket edhe nga formulari, për çdo tregues nxënësi mund të vlerësohet me një numër maksimal prej 5 pikësh. Numri total i pikëve që ai mund të përfitojë është 35. Vlerësimi me notë duke bërë konvertimin e pikëve të marra bëhet si më poshtë:

Numri i pikëve Nota

10 5

11-15 6

16-20 7

21- 25 7

26 – 30 8

31 – 33 9

34 - 35 10

LITERATURAPajtim Bejtja: Kontrolli i dijes( Material i pabotuar)Albina Buci: Përdorimi i pyetjeve gojore:teknikë mësimore efektive.Bardhyl Musai: Metodologji e mësimdhënies.Shpresa Petrela: Manual në ndihmë të hartuesve të testeve objektiveAlqi Mustafai: Ndërtimi i pyetjeve me zgjedhje të shumëfishtë për vlerësimin e nxënësve.

31

Pjesa I. Ekonomia e Tregut

1.1. Çfarë studion ekonomia? Përmbledhje e kreut. Njerëzit kanë nevoja dhe dëshira të pakufizuara, por

mundësitë që ata kanë për t’i plotësuar të gjitha ato janë të kufizuara. Kjo ndodh sepse dhe të mirat në dispozicion janë të pamjaftueshme. Ndaj njerëzit janë të detyruar gjatë gjithë veprimtarisë së tyre të kryejnë zgjedhje dhe në bazë të tyre të marrin vendime. Shkenca e ekonomisë studion mënyrën se si njerëzit kryejnë këto zgjedhje në funksion të gjetjes së mekanizmave për t’i ndihmuar ata të kryejnë zgjedhje sa më të mira.

Pamjaftueshmëria e të mirave dhe shërbimeve kushtëzohet nga pamjaftueshmëria e burimeve në dispozicion, nga kombinimi i të cilave ato prodhohen. Burimet mund të quhen ndryshe dhe faktorë prodhimi dhe janë toka, puna, kapitali dhe aftësia sipërmarrëse.

Çdo zgjedhje që njerëzit janë të detyruar të kryejnë kushton diçka:alternativën e pazgjedhur. Vlera e alternativës më të mirë të pazgjedhur quhet kosto oportune e zgjedhjes që kemi bërë.

Për të ndihmuar në kryerjen e zgjedhjeve dhe marrjen e vendimeve ekonomistët përdorin dhe modele matematikore dhe paraqitje grafike. Një prej tyre është grafiku u kufirit të mundësive të prodhimit. Ai tregon tërësinë e kombinimeve të mundshme ndërmjet të mirave dhe shërbimeve që mund të prodhohen duke siguruar përdorimin më të mirë të burimeve në dispozicion. Shkenca ekonomike ka si objekt të saj dhënien përgjigje të pyetjeve: çfarë do të prodhohet, si dhe për kë.

Çdo shoqëri e zhvilluar karakterizohet nga një numër i konsiderueshëm veprimtarish ekonomike ndërmjet njerëzve dhe institucioneve të llojeve të ndryshme që quhen dhe subjekte ekonomike. Tërësia e parimeve, teknikave dhe mekanizmave që çdo shoqëri përdor për të rregulluar marrëdhëniet ndërmjet njerëzve dhe institucioneve quhet “Sistem Ekonomik”. Në vartësi të tij përcaktohet kush merr vendimet mbi prodhimin dhe konsumin, si koordinohen ato, cilët janë pronarët e burimeve dhe si kryhet shpërndarja e të mirave. Sistemet ekonomike bazë janë ai ekonomisë së iniciativës së lirë, i ekonomisë së komanduar dhe ai i ekonomisë sociale të tregut.

Tërësia e transaksioneve ekonomike nëpërmjet të cilave objektet ekonomike lëvizin përkundrejt shpërblimit ose jo nga një subjekt ekonomik tek tjetri, quhet qarkullim ekonomik. Subjekte të qarkullimit ekonomik janë ekonomitë familjare, ndërmarrjet, shteti, bankat. Ai nuk është i mbyllur brenda vendit,por funksionon edhe në marrëdhënie jashtë tij.

Trajtimi i çështjeve për diskutim dhe studimeve të rastit të kreut 1. Mbetja e pashitur e apartamenteve në Tiranë e Durrës nuk do të thotë detyrimisht

se nuk ka kërkesë për to. Ato nuk shiten sepse ata që kanë nevojë për to nuk zotërojnë burimet e nevojshme për t’i blerë.

2. Vështirësia e zgjedhjes ndërmjet kohës së pushimit dhe punës kushtëzohet nga kostot oportune të secilës prej zgjedhjeve. Faktorët që ndikojnë këtë zgjedhje nuk janë vetëm ekonomikë, por edhe personalë dhe prandaj të ndryshëm nga një individ tek tjetri. Disa prej tyre mund të jenë:-Gjendja ekonomike

32

-Madhësia e shpërblimit për orë pune-Karakteri i punës-Vështirësia e punës-Alternativat e përdorimit të kohës së lirë-Kostot e alternativave të përdorimit të kohës së lirë.

3. Zgjedhjet që mund të kryejë çdo njeri janë të shumëllojshme por maturantët mund të zgjedhin. -Të vazhdojnë studimet e larta në një universitet në vend dhe në këtë rast kosto oportune përfaqësohet nga shpërblimi që do të merrnin në se punësoheshin diku; -Të punësohen përkundrejt një shpërblimi të vogël dhe në këtë rast kostot oportune përfaqësohen nga lënia pa kryer e studimeve; -Të vazhdojnë studimet në një universitet jashtë vendit me financimin e tyre dhe në këtë rast kostot oportune mund të përfaqësoheshin nga dobia e asaj shume parash të investuara diku tjetër. -Të mos bëjnë asgjë dhe në këtë rast kostot oportune të kohës së lirë në dispozicion janë studimet ose puna e munguar.

4 dhe 5 marrin impulse nga gjykime plotësisht individualë të nxënësve.6. Shteti nxiti universitetet private sepse nuk dispononte në mënyrë të

menjëhershme gjithë burimet e nevojshme për të përballuar aq shumë studentë njëkohësisht në universitetet publike.

0

20

40

60

80

100

120

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Hekur

çelik

7. Grafiku.8. Kostot oportune të rrugëve përfaqësohen nga alternativat e tjera të munguara

të përdorimit të parave: p.sh. vlerat e spitaleve, shkollave, modernizimit të policisë dhe ushtrisë, etj të munguara. Krahasimi i kostove oportune bëhet edhe i bazuar në opinione individuale të nxënësve.

33

9. Konkurrenca e detyron ndërmarrjen të përmirësojë cilësinë e prodhimit, të prodhojë duke përdorur sa më pak burime, të orientojë prodhimin drejt të mirave që kërkohen më shumë nga konsumatorët si dhe të shpenzojë shumë para për reklama. Në të gjitha rastet kosto oportune përcaktohet nga fakti që në afatin e shkurtër fitimi mund të jetë më i vogël. Kosto oportune përfaqësohet nga vlera e tërë alternativave të mundshme të përdorimit të parave të fitimit të munguar.

10. Lejimi nga ana e shtetit e sindikatave të ushtrojnë presionin e tyre ndodh në vendet me ekonomi sociale tregu ose elementë të saj. Kjo është pjesë e ndërhyrjes për të shmangur ndonjë efekt të padëshiruar të ekonomisë së iniciativës së lirë.

11. Duke fiksuar çmimin e biletës shteti nuk pengon përmirësimin e cilësisë. Ai ndërhyn duke bërë shërbimin urban të arritshëm për çdo qytetar. Ndërmarrjet që kryejnë transportin urban janë private dhe ato kompensohen nga shteti për diferencën ndërmjet çmimit të caktuar të biletës dhe çmimit të tregut. Veç kësaj shteti i jep të drejtën vetëm një ndërmarrjeje të kryejë transportin në një linjë duke evituar kështu konkurrencën dhe shpenzimet që shkakton ajo.

12. Përgjigjet janë individuale.13. Privatizimi i shpërndarjes së energjisë do të sjellë.-Për ndërmarrjen privatizimi krijoi pavarësi nga shteti dhe të drejtën për të

tentuar përmirësimin e shërbimit për të fituar më shumë. Për konsumatorin do të sjellë përmirësimin e shërbimit.

-Mangësitë në këtë veprimtari nuk tregojnë se ekonomia e iniciativës së lirë nuk funksionon, por që ajo mund të ketë dhe parregullsi dhe kërkon ndërhyrjen e shtetit.

Kontrolli i shtetit nuk është kufizim i iniciativës së lirë por përpjekje për të korrigjuar.

14. Sistemi i ekonomisë së komanduar karakterizohet kryesisht nga një qarkullim i mbyllur. Ai nuk mund të jetë i hapur në se prona është jo private, nuk lejohet konkurenca e lirë dhe planifikimi dhe koordinimi i veprimtarive të subjekteve ekonomike nuk bëhen sipas nevojave të konsumatorëve, por në mënyrë të centralizuar.

15 dhe 16 janë plotësisht të lira për diskutime dhe opinione të hapura.

Organizimi i një ore mësimiTema: Mundësitë e prodhimit dhe kosto oportune

Gjithë ora e mësimit është organizuar duke pasur në qendër nxënësit. Metodat e përdorura kombinohen me njëra-tjetrën dhe ato janë.

-Puna e pavarur-Diskutimi-Puna në grupe të vogla-Studimi i rastit

Objektivat e mësimit

Minimal: Nxënësit tregojnë çfarë është kosto oportune.Mesatar: Nxënësit interpretojnë grafikun e kufijve të mundësive të prodhimit dhe

argumentojnë përse hartohet ai.Maksimal: Nxënësit përpunojnë dhe paraqesin përvoja personale për marrjen e

vendimeve duke u bazuar në kostot oportune.

34

Gjatë orës së mësimit nuk planifikohet një ndarje kohore ndërmjet përforcimit të njohurive të orës së kaluar dhe dhënies së njohurive të reja. Kalimi në njohuritë e reja bëhet duke përforcuar ato ekzistuese dhe duke nxitur nxënësit t’i përdorin ato duke gjykuar në mënyrë të pavarur. Roli i mësuesit konsiston në:

-Nxitjen e nxënësve për të qenë sa më aktivë;-Orientimin e tyre drejt qëllimit të orës së mësimit,.Shtrimin e pyetjeve që i shërbejnë plotësimit të objektivave;-Përmendjen dhe përgjithësimin e koncepteve të shpjeguara gjatë orës ë mësimit.

Zhvillimi i mësimit1. Klasa ndahet në grupe të vogla dhe secili merr detyrën të hartojnë një listë me

veprimet e kryera prej tyre ditët e kaluara dhe vendimet që ata kanë marrë. (Është fjala për vendime të thjeshta si për shembull të studiojnë një orë apo katër dhe kohën tjetër të argëtohen, të shohin televizor, apo dalin me shokët, të blenë një hot dog ose akullore etj.). Gjithashtu, secili duhet të shkruajë edhe çfarë do të dëshironte të kishte bërë gjatë atyre ditëve dhe përse nuk e kishte bërë.

2. Përfaqësues të dy prej grupeve të përzgjedhur rastësisht paraqesin listat e tyre në tabelë. Secili diskuton bashkërisht me klasën pyetjet:

a. Pse nuk kanë bërë gjithçka kanë dëshiruar dhe janë detyruar të vendosin duke kryer zgjedhje?(këtu sqarohet koncepti i pamjaftueshmërisë)

b. Çfarë (jo sa) iu ka kushtuar secila prej zgjedhjeve që kanë kryer? Këtu jepet koncepti kostos oportune. Duke i kushtuar rëndësi çdo zgjedhjeje, tregohet se nga përcaktohet kosto e saj oportune.

3. U jepet nxënësve një detyrë më konkrete: Ata kanë 10000 lekë dhe u kërkohet të listojnë se çfarë do të blinin me to dhe për sa lekë. Më pas u thuhet se dikush u fali edhe 10000 lekë të tjera. Në një kolonë të re në listën e tyre ata duhet të rreshtojnë blerjet që do të kryenin me këto para në vlerë. Blerjet në kolonën e dytë janë kostot oportune të atyre në kolonën e parë. Në dallim nga studimi i parë i rastit këtu kosto oportune merr një vlerë.

4. U jepet nxënësve një informacion shtesë: ata kanë në dispozicion 10000 lekë në muaj për t’i harxhuar për dy kategori të mirash ose shërbimesh: në kinema ose disko ose në kafene. U jepet udhëzimi që të përcaktojnë kombinime të mundshme të përdorimit të këtyre parave duke i ndarë për sasi të ndryshme në secilin nga këto qëllime.Me të dhënat hartohet një grafik që përfaqëson kufirin e mundësive në këtë rast që nxënësit kanë për të shpenzuar.

5. Në këtë moment bëhet krahasimi ndërmjet rastit personal dhe një ekonomie në të cilën do të merret vendimi se çfarë dhe sa do të prodhohet dhe sqarohet koncepti dhe grafiku i kufirit të mundësive të prodhimit.

Detyra dhe situata shtesë1. Evidentoni një ose disa premtime të kryera nga politikanët gjatë fushatave të

tyre elektorale dhe përcaktoni kostot e tyre oportune.2. Analizoni faktorët e prodhimit të përdorur për prodhimin e produkteve të

jetës suaj të përditshme.3. Supozoni se jeni Robinson Kruzo në një ishull të harruar. Me mjetet që keni në

35

dispozicion hartoni një plan mbijetese duke i dhënë kështu përgjigje pyetjeve: çfarë, si dhe për kë.

4. Mblidhni artikujsh revistash dhe gazetash në të cilët flitet për jetën në sisteme të ndryshme ekonomike dhe analizoni ato.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta

1. Kur ekonomistët flasin për nevojën për të ekonomizuar ata i referohen:a) Kursimeve;b) Përfitimit të maksimumit nga burimet në dispozicion;c) Studimit të ekonomisë;d) Shpenzimit të sa më pak burimeve të mundshme.

2. Kosto oportune është kosto e të mirave dhe shërbimeve të matura nga:a) Instituti i statistikës;b) Indeksi i çmimeve të konsumit;c) Çmimi i të mirave që blihen e shiten;d) Vlera e gjithçkaje nga ku hiqet dorë për të siguruar këto të mira e

shërbime.3. Pamjaftueshmëria është një gjendje që:

a) Ekziston vetëm në vendet e varfra;b) Ndeshet vetëm tek njerëzit e varfër;c) Ndeshet nga të tëra shoqëritë dhe individët;d) Nuk ndeshet kurrë tek të pasurit.

4. Lakorja e mundësive të prodhimit ilustron:a) Efektet e pamjaftueshmërisë dhe kostos oportune në një shoqëri;b) Përfitimet e prodhimit industrial në raport me atë bujqësor;c) Ndryshimet në çmimet e produkteve;d) Koston oportune të prodhimit produkteve bujqësore ose industriale.

5. Çmimi i kapitalit financiar quhet:a) Rentë;b) Pagë;c) Interes;d) Fitim.

6. Sasia e të mirave dhe shërbimeve të prodhuara në një ekonomi të komanduar përcaktohet nga:

a) Individë në kërkim të fitimit;b) Metoda tradicionale;c) Plane ekonomike;d) Kërkesa dhe oferta.

7. Individët dhe bizneset kanë rol përcaktues të të mirave dhe shërbimeve që do të prodhohen në:

a) Ekonomitë e tregut;b) Ekonomitë tradicionale;c) Ekonomitë e komanduara;d) Tërë sistemet ekonomike.

8. Fitimi në një ekonomi tregu:

36

a) Nxit shitësit të prodhojnë çfarë kërkohet nga blerësit;b) Shkakton rritje të çmimeve;c) Dekurajon njerëzit të marrin përsipër rreziqe,d) Pengon njerëzit të ushtrojnë veprimtari ekonomike.

Përgjigjet:1.B, 2 D, 3 C, 4 A, 5 C, 6 C, 7 A, 8A.

Mësimi 1.2 Kërkesa, oferta dhe çmimi i tregut Përmbledhje e kreut

Ky kre analizoi ofertën dhe kërkesën në një treg të vetëm. Megjithëse diskutimet janë fokusuar në shembullin e tregut të kafesë, njohuritë që rrodhën nga zbatimi i këtij shembulli aplikohen në shumicën e tregjeve. Në çdo sistem ekonomik, burimet e kufizuara duhet të shpërndahen midis mënyrave konkurruese të përdorimit. Ekonomitë e tregut vënë në përdorim forcën e ofertës dhe kërkesës për ti shërbyer këtij qëllimi.

Meqenëse oferta dhe kërkesa janë fenomene ekonomike të përhapur, modeli i ofertës dhe kërkesës është një instrument i fuqishëm për analiza. Oferta dhe kërkesa së bashku përcaktojnë çmimet e të mallrave dhe shërbimeve të ndryshme në një ekonomi. Tregjet janë grupe masive njerëzish që janë të angazhuar në aktivitete të ndërlidhura mes tyre. Si ka mundësi që këto grupe të ndërlidhin aktivitetet me njeri-tjetrin pa u përfshirë në kaos? Kush i koordinon aktivitete e miliona njerëzve me aftësi dhe dëshira të ndryshme? Kush vendos për atë që duhet të kryhet, të zbatohet? Përgjigja është një fjale e vetme, çmimet. Ngjashmërisht, çmimet përcaktojnë së kush prodhon çdo mall apo shërbim dhe sa mall apo shërbim prodhohet. Nëse ekonomitë e tregut udhëhiqen nga një dorë e padukshme, siç sugjeroi dhe i famshmi Adam Smith, atëherë sistemi i çmimeve është shkopi i cili kjo dorë e padukshme mban për të drejtuar orkestrën e ekonomisë.

Gjithashtu kërkesa dhe oferta mbeten përsëri mjetet më të mira për të analizuar politikat e qeverisë në ndërhyrjen e çmimeve.

Trajtimi i pyetjeve dhe ushtrimeve përsëritëse të kreut

1.

2. Kur çmimi akullores rritet, sasia për akullore ulet, kështu që dhe sasia për kushte P

q1 q2 Q

p2

p1

D

D1

S

S1

37

ulet dhe çmimi rritet.

3. Kur sasia e kërkuar për një mall rritet, kur të ardhurat zvogëlohen, atëherë e mira është inferiore. Kërkesa për spinaq e Gentit do të rritet.

( )( )11 8

4. 11 8 / 2

−+

5 dhe 6 janë relative dhe për diskutim në klase.

7. a)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

0 20 40 60 80 100 120 140 160Sasi

Cm

imi

Kerkesa Sasia ofruar

E= = 2.68 ( Produkt normal)

( )( )36000 32000

36000 32000 / 2

−+

b) Sasia ekuilibër = 81 njësi Çmimi ekuilibër = 60 njësi

c)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

0 50 100 150 200Sasi

Cm

imi

Kerkesa Oferta Kerkesa 2

d) Sasia ekuilibër = 95 njësi Çmimi ekuilibër = 70 njësi

38

9.

1. Këto ndërhyrje e zhvendosin lakoren e kërkesës për duhan majtas2. Në këtë rast ulja e sasisë së konsumuar të duhanit nuk përfaqëson një

zhvendosje të lakores së kërkesës por një lëvizje përgjatë lakores se kërkesës drejt një pike me çmim të lartë dhe sasi të ulët të kërkuar. Ndryshim në sasinë e kërkuar tregohet nga një lëvizje përgjatë lakores së kërkesës ndërsa ndryshimi i kërkesës tregohet nga një zhvendosje e kërkesës majtas apo djathtas.

Organizimi i një ore mësimiTema: Kërkesa

Gjithë ora e mësimit është organizuar duke pasur në qendër nxënësit. Metodat e përdorura kombinohen me njëra- tjetrën dhe ato janë:

-Puna e pavarur-Diskutimi-Studimi i rastit

Objektivat:

8. ( )( )220 300

220 300 / 2

−+

( )( )25 20

25 20 / 2

−+

E= = 1.2 ˃ 1 = kërkesë elastike

Minimal: Nxënësit tregojnë çfarë është kërkesa.Mesatar: Nxënësit shpjegojnë formën e lakores së kërkesës.Maksimal: Nxënësit hartojnë lakoret e kërkesës dhe përdorin ato për

të spjeguar raste të ndryshme ekonomike.

Zhvillimi i mësimit1. Mësuesi deklaron që do të shesë një produkt p.sh. një CD me muzikë me

çmimin 4000 lekë ( i cili është shumë i lartë), dhe pyet nxënësit se sa prej tyre do të jenë të gatshëm të blenë me këtë çmim. Në tabelë shënohet numri i tyre. Më pas ofrohet CD disa herë me çmime në ulje dhe bëhet gjithmonë e njëjta pyetje. Sipas përgjigjeve të marra hartohet një tabelë në të cilën pasqyrohen për çdo çmim sasitë e kërkuara.

2. I kërkohet një nxënësi që të dhënat e tabelës t’i paraqesë grafikisht. 3. Duke përdorur të dhënat e tabelës sqarohet koncepti i kërkesës individuale,

39

lakores së saj duke interpretuar dhe formën e saj.4. Shtohet në tabelë një kolonë në të cilën shënohen nga mësuesi të dhëna të

supozuara për sasinë e CD të kërkuara në një klasë tjetër për çdo nivel çmimi.5. U kërkohet nxënësve të rikujtojnë çfarë është tregu (temë e trajtuar një orë

më parë). Nëpërmjet kësaj përsëritjeje do të mund të kalohet nga koncepti i kërkesës individuale në atë të tregut.

6. U kërkohet nxënësve të pasqyrojnë në të njëjtin grafik të dhënat mbi kërkesën e CD në klasën tjetër si dhe të gjejnë numrin e CD të kërkuara për çdo nivel çmimi në të dy klasat së bashku.

7. Nxënësit hartojnë duke përdorur shumat e llogaritura lakoren e kërkesës për CD për të dy klasat. Mësuesi bën analogjinë ndërmjet saj dhe lakores së kërkesës së tregut për një të mirë.

Detyrë shtëpie: Kryeni të njëjtat veprime në shembullin e një të mire të përzgjedhur nga sejcili në mënyrë individuale.

Situata shtesë1. Mësuesi u ofron nxënësve të punojnë për shkollën një numër orësh të

reduktuara në javë përkundrejt një shpërblimi. Nxënësve u kërkohet të tregojnë se sa prej tyre janë të gatshëm të punojnë për nivele të ndryshme shërbimi. Të dhënat paraqiten grafikisht dhe lakorja ilustron pikërisht ofertën për punë.

Në se ju zotëroni një shitore të vogël artikujsh ushqimorë në lagjen tuaj dhe pranë saj hapen edhe dy të tjera, cila do të jetë mënyra që ju do të zgjidhni për të

konkurruar me efektivitet?2. Shpjegoni thëniet e mëposhtme duke përdorur shembuj nga praktika:

a. ”Ligji i kërkesës funksionon sepse konsumatorët kanë aftësinë të zëvendësojnë”;

b. ”Ligji i ofertës ekziston sepse prodhuesit kanë aftësinë të zëvendësojnë”.

Punë me projektTema: Ecuria e çmimeve të fruta-perimeve në tregun e vendit gjatë vitit të fundit duke analizuar kërkesën dhe ofertën për to.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Cili nga pohimet e mëposhtme përfaqëson një ligj ekonomik:

a) Kufiri i shpejtësisë prej 90 Km/orë vendoset për të kursyer karburant;b) Këndet e trekëndëshit janë 180 gradë;c) Njerëzit blenë më pak me çmime të larta se sa me çmime të ulëta;d) Shteti vendos normat e interesit-

2. “Çmimet” veprojnë si sinjale në treg” do të thotë:a) Çmimet ndikojnë në llojet dhe sasitë e të mirave dhe shërbimeve të

ofruara për shitje;b) Fitimet rriten me rritjen e çmimeve;c) Çmimet e larta janë tregues të një ekonomie të shëndetshme;d) Lakoret e kërkesës dhe ofertës ndihmojnë konsumatorët për të marrë

vendime.

40

3. Në se kërkesa për kompjutera rritet, kjo ndodhe edhe me kërkesën për programe. Në këtë rast kompjuterat dhe programet e tyre janë:

a) Të mira të pavarura;b) Të mira zëvendësuese;c) Të mira plotësuese,d) Të mira elastike

4. Sipas ligjit të ofertës:a) Blerësit blenë më shumë me çmime të ulëta se sa me të larta;b) Shitësit do të prodhojnë më shumë për çmime të larta dhe më pak për

çmime të ulëta;c) Sasitë e ofruara për shitje nuk varen nga çmimi;d) Konsumatorët blenë më shumë me çmime të larta se sa me çmime të

ulëta.5. Në një treg konkurrues çmimi i ekuilibrit:

a) Përcaktohet nga vendimet e konsumatorëve;b) Është Çmimi më i ulët me të cilin mund të shesin prodhuesit duke

pasur ende fitim;c) Përcaktohet nga qeveria;d) Është çmimi për të cilin konsumatorët janë të gatshëm të blenë gjithçka

prodhuesit shesin.6. Çfarë do të ndodhë në një treg konkurrues në se sasia e ofruar është më e

madhe se ajo e ofruar?a) Konsumatorët do të kërkojnë më shumë të mira;b) Ofruesit do të rrisin prodhimin e të mirave;c) Çmimi i tregut do të ulet;d) Çmimi i tregut do të rritet.

7. Kërkesa për një të mirë është elastike kur:a) Arkëtimet totale rriten për çdo ulje të çmimit;b) Arkëtimet totale ulen për çdo ulje të çmimit;c) Ndryshimet e çmimeve nuk kanë ndikim në arkëtimet e përgjithshme;d) Lakorja e kërkesës spostohet djathtas.

8. Cila prej të mirave të mëposhtme tenton të ketë një lakore joelastike kërkese?

a) Të mirat plotësuese;b) Të mirat e luksit;c) Të mirat me zëvendësues;d) Të mirat e domosdoshme.

9. Piceri Era rriti çmimin e picave të saj me 2% dhe megjithatë arkëtimet e saj u rritën brenda muajit me 200000 lekë. Kërkesa për këtë të mirë është:

a) Elastike;b) Joelastike;c) Rënëse;d) Rritëse.

10. Në se çmimet e të mirave të mëposhtme ulen me 20%, cila prej tyre do të ketë rritje më të madhe të sasisë së kërkuar?

a) Buka;b) Qumështi;c) Ushqimet e restoranteve;

41

d) Syzat e diellit.11. në se gjithë faktorët e tjerë do të mbeten të pandryshuar një rritje në

lërkesëdo të shkaktojë:a) Një çmim më të lartë të tregut;b) Një çmim më të ulët të tregut;c) Asnjë ndryshim në çmim;d) Një rritje të ofertës.

Përgjigjet:1 C, 2 A, 3 C, 4 B, 5 D, 6 C, 7 A , 8 D, 9 B, 10 C, 11 A.

Mesimi 1.3. Konsumatori në ekonominë e tregutPërmbledhje e kreut

Në këtë kre ne vlerësuam rolin e konsumatorit në ekonomi dhe efektet e vendimmarrjes së tij. Në fakt, ekonomitë e tregut janë përshkruar disa herë si sisteme të sovranitetit të konsumatorit, për shkak se vendimet e përditshme në shpenzime përcaktojnë në masë të madhe se çfarë mallrash dhe shërbimesh prodhohen në ekonomi. Nëse konsumatorët ndalojnë së bleri, ose vendosin të blejnë me pak nga një produkt, për çfarëdo arsye, atëherë çmimet do bien. Nëse ata blejnë me shumë, atëherë rritja e kërkesës do rrisë çmimet. Shpenzimet e konsumatorit përfaqësojnë burimin bazë të kërkesës për një produkt të shitur në treg, çka përcakton më së shumti edhe çmimin për këtë të mirë apo shërbim. Pjesa tjetër që ndikon te çmimi janë vendimet e biznesit së çfarë të prodhojë dhe si ta prodhojë këtë të mirë. Çdo ndikim vjen me ane te dy efekteve, efektit te zëvendësimit dhe efektit të të ardhurave.

Mënyra se si individët administrojnë të ardhurat e tyre është çështje zgjedhje apo preference. Arsyeja pse disa njerëz kursejnë para është sepse parapëlqejnë avantazhet që sjell kursimi. Individët kursejnë për arsye të ndryshme, për të parandaluar ndonjë të papritur, për të rritur të ardhurat në të ardhmen, për të përfituar nga normat e interesit apo për qëllimin e mirë që t’u lënë të tjerëve diçka me vlerë financiare.

Prirja e konsumatorëve për të kursyer ndikohet nga mosha, niveli mesatar i çmimeve, normat e interesit, situata ekonomike në drejtim të punësimit, tendencat konsumatore dhe pasiguria apo besimi i perceptuar për të ardhmen. Këtej e tutje, pas studimit të kreut, ju mund të ndërtoni vetë një buxhet tuajin personal .Gjithashtu vumë re se sa avantazhe dhe disavantazhe ka blerja me kredi. Pra megjithëse në jetën tuaj, blerja me kredi mund të kthehet në një veprim të zakonshëm, ky veprim duhet trajtuar përherë me kujdes dhe pagesat duhen shlyer shpejt për të mënjanuar efektet emotive dhe ekonomike të borxhit.

Trajtimi i pyetjeve dhe ushtrimeve përsëritëse të kreutPyetjet nga 1 deri ne 4 kane përgjigje alternative sipas mendimit të nxënësve

5.

a) Prirja mesatare për konsum = 1000/4000= 0.4

42

b) ( )( )1500 1000

MPS 0.147500 4000

−=

−

Situatë shtesë1. Supozoni se pas mbarimit të shkollës do të jetoni në shtëpi më vete dhe do të

kryeni vetë tërë shpenzimet tuaja.a. Hartoni një buxhet tuajin duke parashikuar fillimisht tërë shpenzimet.b. Përcaktoni më pas sa duhet të jenë të ardhurat tuaja mujore për të përballuar

shpenzimet.c. Planifikoni se sa para duhet të kurseni çdo muaj në se dëshironi te blini një

makinë.

Punë me projektTema: Kosto e blerjeve me kredi në vendin tonë.(Për realizimin e temës nxënësve u kërkohet të kryejnë një investigim në

bankat shqiptare të nivelit të dytë për interesat e kredive të afateve dhe për qëllime të ndryshme. Në bazë të informacioneve dhe përpunimit të tyre ata do të nxjerrin konkluzione mbi leverdinë e marrjes së kredisë për blerje të llojeve dhe afateve të ndryshme)-

E vërtetë ose joPër secilin prej pohimeve të mëposhtme tregoni në se janë ose jo të vërtetë. Në

se jo ndryshoni fjalën e nënvizuar për ta bërë atë të vërtetë.1. Mundësitë e konsumatorëve për të shpenzuar janë të kufizuara.2. Një buxhet është i balancuar kur shpenzimet e parashikuara janë më të

mëdha se të ardhurat e pritshme.3. Ka dy mënyra se si individët mund të realizojnë të ardhura: pronësia dhe

puna.4. Pagat janë të ardhurat nga puna.5. Shpenzimet e konsumatorëve përfaqësojnë pjesën më të madhe të GDP.6. Zërat që ju hiqni nga buxheti juaj, përfaqësojnë koston oportune të zërave që

mbani.7. Konkurrenca ndërmjet bizneseve dëmton konsumatorët.8. Një shtëpi e blerë me kredi kushton më pak se blihet me pagesë të

menjëhershme.9. Efekti i zëvendësimit shfaqet në rastet kur çmimet ulen.

10. Efekti it ë ardhurave shfaqet kur mirëqenia e konsumatorit rritet.

c) MPS + MPC =1 → MPC = 1- MPS = 0.86

43

Mesimi 1.4. Fillimi i një biznesi dhe financimi i tij

Përmbledhje e KreutNë kreun 1.1. gjatë trajtimit të faktorëve të prodhimit aftësia sipërmarrëse u

përmend si një prej tyre. Sipërmarrësit janë persona të cilët ndërmarrin iniciativa dhe risi duke financuar një biznes në përpjekje për të transformuar ato në të mira ekonomike. Këto iniciativa mund të konkretizohen në krijimin e bizneseve të rinj ose dhe në përmirësimin e atyre ekzistues për t’iu përshtatur nevojave të tregut. Sipërmarrja është veprimi i të qenit sipërmarrës. Bizneset mund të krijohen në forma të ndryshme. Dy format bazë janë ndërmarrjet individuale të cilat janë në pronësi dhe administrim të një individi dhe shoqëritë të cilat janë bashkime vullnetare të disa pronarëve për të ushtruar një veprimtari. Ato janë persona juridikë veprimtaria e të cilëve rregullohet me ligj dhe me anë të statutit të shoqërisë.. Personi juridik është njësi jonjerëzore të cilës ligji i jep statusin e një personi. Ai ka emrin, i caktohen me ligj të drejtat, privilegjet, përgjegjësitë njëlloj si dhe personat fizikë. Në vartësi të formës së pronësisë dhe përgjegjësisë së bashkëpronarëve në shoqëri ato mund të jenë shoqëri personash dhe kapitalesh dhe këto të fundit mund të jenë shoqëri të thjeshta me përgjegjësi të kufizuar ose aksionere.

Në mënyrë që një ndërmarrje të fillojë ose vazhdojë veprimtarinë, ajo ka nevojë për financime. Të financosh do të thotë të vesh në dispozicion të ushtrimit të një veprimtarie mjetet e nevojshme monetare për funksionimin e saj. Financimet e brendshme janë para që realizohen në vetë ndërmarrje gjatë ushtrimit të veprimtarisë së saj dhe ato të jashtme sillen nga pronarët ose janë në formën e huave të ndryshme- Paratë e siguruara nëpërmjet financimeve investohen që do të thotë të përdoren për të blerë ato lloje e sasi burimesh që nevojiten për ushtrimin e veprimtarisë dhe që formojnë atë që quhet pasuri e ndërmarrjes. Gjithë financimet dhe investimet paraqiten në mënyrë të përmbledhur në një pasqyrë financiare që është bilanci.

Për të realizuar veprimtarinë e saj ndërmarrjes i duhet, që duke përdorur pasurinë që ka në dispozicion, të kryejë shpenzime dhe nga kjo veprimtari ajo siguron të ardhura. Shpenzimet janë kostot e të mirave të shitura nga ndërmarrja ose të shërbimeve të kryera prej saj gjatë procesit të realizimit të të ardhurave. Të ardhurat janë shumat që realizon ndërmarrja nga shitja e mallrave, produkteve ose shërbimeve që ajo prodhon ose tregton. Diferenca e të ardhurave me shpenzimet përfaqëson rezultatin i cili në se është pozitiv quhet fitim.

Trajtimi i çështjeve për diskutim dhe studimeve të rastit për kreun1. Në sistemin e iniciativës së lirë pronësia është private, ndërmarrjet mund

të planifikojnë dhe drejtojnë veprimtarinë e tyre në mënyrë të pavarur dhe konkurrojnë lirisht me njëra tjetrën. Tregu është ai që nëpërmjet mekanizmit të çmimit përcakton çfarë,si dhe për kë do të prodhohet. Në këto kushte sipërmarrja e lirë nuk ka asnjë pengesë për t’u zhvilluar. Në sistemin e ekonomisë së komanduar është shteti ai që vendos gjithçka duke pretenduar që ai mund të përfaqësojë dhe mbrojë më mirë interesat edhe të biznesit edhe të individëve më mirë se ç’mund të bëjnë dhe ata vetë. Pra iniciativa e lirë nuk mund të jetë më e tillë.

2. Diskutimi bazohet në mendimet individuale të nxënësve.3. Konkurrenca nxit sipërmarrjen dhe kjo e fundit nxit konkurrencën. Konkurrenca

i mundëson njësisë ekonomike akses të plotë në treg. Konkurrenca i mundëson

44

sipërmarrjes blerjen e faktorëve më cilësorë dhe me çmime më të mira. Sipërmarrja e nxitur nga konkurrenca do të prodhojë ato produkte që kërkon tregu dhe kështu do të ketë më shumë mundësi të shesë.

4. Kredia është një mundësi për të financuar veprimtarinë e ndërmarrjes individuale. Por kredia rrit shumë shpenzimet gjë që duhet mbajtur parasysh para se të merret vendimi për të kërkuar kredi. Në se përfitimet nga marrja e kredisë janë më të mëdha se shpenzimet për të, atëherë kredia do të ishte financimi i duhur.

5. Përparësia e pakufizuar dhe solidare është përparësi sepse rrit besueshmërinë e të tretëve sepse garanci për veprimtarinë e ndërmarrjes është jo vetëm pasuria e saj, por edhe ajo e pronarëve, madje e të gjithëve. E meta konsiston në faktin se edhe rreziku i humbjes për pronarët është më i madh.

6. Aksioni siguron ndarjen e kapitalit në shumë pjesë me vlerë të barabartë dhe secila me vlerë relativisht të vogël. Kjo bën të mundur që aksionet të blihen jo vetëm nga njerëz që kanë shumë mundësi financiare, por edhe nga kursimtarë të vegjël. Edhe ata që duan të investojnë shumë mund ta bëjnë këtë duke blerë shumë aksione. Meqë e drejta e pronësisë nuk është vetëm e regjistruar në regjistrat e ndërmarrjes, por dokumentohet edhe nga një letër me vlerë, kjo e bën më të lehtë shitjen e saj dhe kalimin e pronësisë së aksionit.

7. Në shoqëritë e kapitalit investojnë paratë e tyre edhe shume investitorë të cilët nuk kanë ndonjë lidhje biznesi me to dhe kanë si qëllim kryesor të marrin pjesën e fitimit, por nuk përfshihen në administrim. Për të mbrojtur interesat e tyre shteti ushtron më shumë kontrolle.

8. Forma kryesore e investimit është ajo në lekë sepse me to mund të blihet gjithçka në formën dhe cilësinë e dëshiruar dhe rrallë është e mundur që pronarët të disponojnë pikërisht ata elementë pasurorë në natyrë për të cilët ndërmarrja ka nevojë.

9. Ndërmarrja do të ketë fitim nga ky veprim për sa kohë norma e interesit për obligacionet është më e lartë se ajo e kredisë së marrë.

10. Diskutimet mund të zhvillohen në forma të ndryshme. Një nga argumentimet mund të bëhet për një shoqëri aksionere me Kapital 2100000 leke i cili zotërohet në mënyrë të barabartë nga tre pronarë. Nëse sh.a zgjedh të emetojë aksione të reja me një vlerë totale 400000 lekë që shiten në treg, ato është i lirë t’i blerë kushdo dhe p.sh. në se blihen të tëra nga njëri prej aksionerëve ekzistues, ai nuk është më pronar i një të tretës së shoqërisë, por i më shume dhe ka të drejtën e më shumë votave, pra që të vendosë. Për të evituar këtë shoqëria mund të vendoste të merrte kredi për të shmangur ndryshimin e raporteve të pronësisë.

11. Nevojë afatgjatë d.m.th. që ndërmarrjes ato para do t’ia japin dobinë, pra do të realizojnë të ardhura për një periudhë të gjatë dhe jo menjëherë. Në se financimi i kësaj nevoje bëhet me afat të shkurtër, kur të vijë afati i shlyerjes së financimit, dobia nuk është marrë, kështu që dhe nuk do të ketë para për ta shlyer.

12. Diskutimet mund të jenë të ndryshme por e përgjithshmja e tyre është se që të bëjë pjesë në pasurinë e ndërmarrjes një burim duhet të jetë në pronësi të ndërmarrjes, të ketë aftësi të japë dobi në të ardhmen dhe të jetë i matshëm.

13. Pasuria e ndërmarrjes dhe mundësitë për të kryer investime janë 1300000 lekë. Ndërmarrja nuk ka bërë zgjedhjen e duhur për financimin sepse me financime afatgjatë ka mbuluar nevoja afatshkurtër. Kjo sigurisht bën që ajo të mos ketë paaftësi paguese, port ë ketë dhe shpenzime të larta për interesat e kredive.

45

Organizimi i një ore mësimiTema: Shoqëria

Gjithë ora e mësimit është organizuar duke pasur në qendër nxënësit. Metodat e përdorura kombinohen me njëra- tjetrën dhe ato janë:

-Diskutimi-Studimi i rastit

Objektivat:Minimal: Nxënësit japin përkufizimin e shoqërisë.Mesatar: Nxënësit përkufizojnë dhe shpjegojnë çfarë është personi juridik.Maksimal: Nxënësit krahasojnë dhe evidentojnë dallimin ndërmjet shoqërisë dhe ndërmarrjes individuale.

Zhvillimi i mësimit1. Pyeten nxënësit në se familjet e tyre kanë ndonjë biznes ose ata vetë janë të

punësuar në një të tillë. Ata që e kanë këtë eksperiencë pyeten se çfarë forme ka biznesi ku ata punojnë: është biznes individual apo ka ndonjë formë tjetër.

2. Përmendja e ndërmarrjes individuale është impuls për të përsëritur karakteristikat dhe përparësitë e saj.

3. Drejtohet pyetje për nxënësit që kanë eksperienca në ndërmarrje të formave të tjera se çfarë vlerësojnë ata si pozitive në to. Për gjithçka të përmendur bëhet krahasimi me ndërmarrjen individuale.

4. Shpjegohet koncepti i shoqërisë dhe përparësitë që ajo ofron.5. Përmendet baza ligjore që mbështet veprimtarinë e ndërmarrjeve tregtare në

Shqipëri.6. Jepet koncepti i personit juridik.7. Nga nxënësit kërkohet të arsyetohet përse shteti krijon persona juridikë dhe

çfarë lidhjeje ka ndërmjet tyre dhe shoqërisë, përderisa trajtohen në këtë mësim.

8. Konkludohet bashkërisht për karakteristikat, përparësitë dhe të metat e shoqërive në raport me ndërmarrjet individuale.

9. Në fund të orës diskutohet bashkërisht me nxënësit mbi argumentin: Në se ata do të krijonin një ndërmarrje të tyren , do të preferonin një shoqëri apo ndërmarrje individuale dhe pse.

Punë me projektTema: Krijimi i një ndërmarrjeje

(Nxënësve u jepet detyra të krijojnë një ndërmarrje duke përcaktuar degën dhe veprimtarinë, vizionin dhe qëllimet e saj, strategjinë ë çmimeve dhe të shitjes, planifikojnë shpenzimet dhe burimet e financimit dhe zgjedhin formën e përshtatshme).

46

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Cili nga pohimet e mëposhtme për format e organizimit të biznesit është i

vërtetë?a) Ndërmarrjet individuale dhe shoqëritë e personave nuk janë

ndërmarrje të vërteta sepse nuk përfshijnë shumë njerëz;b) Shoqëritë aksionere kanë shumë pronarë të quajtur aksionerë;c) Shoqëritë e kapitaleve janë forma më e mirë e organizimit;d) Shoqëritë e kapitaleve nuk kanë ndonjë përparësi në raport me format

e tjera të organizimit.2. Ndërmarrjet individuale janë:

a) Të vështira dhe të kushtueshme për t’u organizuar;b) Numri më i madh i njësive ekonomike;c) Ndërmarrje me më shumë se një pronar;d) Zakonisht ndërmarrje shumë të mëdha.

3. Një përparësi e shoqërive është:a) Mobilizimi i më shumë kapitaleve nga më shumë pronarë;b) Pronarët kanë përgjegjësi të kufizuar;c) Pronarët shkojnë mirë me njëri tjetrin;d) Ndërmarrja vazhdon funksionimin edhe në se njëri prej pronarëve

largohet.4. Shoqëria është person juridik. Kjo do të thotë që ajo:

a) Është e vështirë për t’u organizuar;b) Mund të ketë vetëm kapital të kufizuar;c) Është forma më e zakonshme e organizimit të biznesit;d) Merr përsipër të drejta dhe detyrime.

5. Në një shoqëri aksionere:a) Aksionerët administrojnë shoqërinë;b) Administratorë janë pronarët;c) Pronësia dhe administrimi janë të ndara;d) Administratorët marrin vendimet e rëndësishme.

6. Sipërmarrja është:a) Gjithmonë fitimprurëse;b) E drejtë vetëm e njerëzve të shkolluar;c) Një ndërmarrje individuale;d) Asnjëherë pa rrezik.

7. Huatë afatshkurtër përdoren kryesisht për të:a) Blerë makineri;b) Ndërtuar ndërtesa të reja;c) Paguar shpenzimet;d) Financuar kërkimin dhe zhvillimin.

8. Dallimi kryesor i aksionit nga obligacioni është që ky i fundit:a) Shitet vetëm një herë;b) Nuk ka rrezik;c) Ka më shumë vlerë;d) Është një hua për shoqërinë.

47

9. Aksionerët përfitojnë një pjesë të fitimit të shoqërisë në formën e:a) Interesit;b) Pagës;c) Dividentit;d) Rentës.

10. Cilin nga burimet e mëposhtme të informacionit do të shqyrtonit për të gjetur fitimin neto të ndërmarrjes?

a) Faqen financiare të një gazete;b) Fletëpalosjet e ndërmarrjes;c) Bilancin;d) Pasqyrën e rezultatit.

11. Për të përcaktuar gjendjen financiare të një ndërmarrje do të konsultoni:a) Fletëpalosjet e saj;b) Bilancin;c) Pasqyrën e rezultatit;d) Raportin vjetor.

Përgjigjet1 B, 2 B, 3 A, 4 D, 5 C, 6 D, 7 C, 8 D, 9 C, 10 D, 11 B

Mesimi 1.5 Prodhimi, kostot, të ardhurat dhe fitimi i firmës

Përmbledhje e Kreut Me Kosto Totale do të kuptojmë shumën e kostove që i korrespondojnë një

niveli të caktuar të prodhimit. Kosto Totale përbëhet nga Kosto Fikse dhe Kosto Variabël (apo e ndryshueshme).

Kosto Fikse janë ato kosto, që nuk ndryshojnë me ndryshimin e nivelit të prodhimit, ndërsa Kosto Variabël janë ato kosto që ndryshojnë me ndryshimin e nivelit të prodhimit. Pra ato rriten kur rritet niveli i prodhimit dhe anasjelltas, si edhe janë ‘zero’ kur nuk ka prodhim.

Me kosto mesatare fikse, do kuptojmë raportin e kostos totale fikse me sasinë e prodhimit. Në mënyrë të ngjashme përkufizohen dhe llogariten kosto variabël mesatare dhe kosto totale mesatare. Ndërsa me kosto marxhinale do kuptojmë ndryshimin apo diferencën në kosto qe vjen nga prodhimi i një njësisë shtesë (apo ndryshimi i prodhimit me një njësi).

Me produkt total, do të kuptojmë nivelin total të produktit (prodhimit) për një nivel të caktuar të përdorimit të faktorëve të prodhimit. Ndërsa me produkt marxhinal do të kuptojmë sasinë e prodhimit shtesë që vjen përdorimi i një njësie shtesë të inputit apo faktorit të prodhimit.

E ardhura totale është niveli total i të ardhurave për një nivel të caktuar të prodhimit, që llogaritet duke shumëzuar sasinë e prodhimit me çmimin. E ardhura marxhinale është e ardhura shtesë që vjen nga rritja e prodhimit me një njësi. Në kushtet e konkurrencës perfekte (ku një firmë e vetme nuk ndikon dot çmimin e tregut), e ardhura marxhinale është vetë çmimi i mallit.

48

Të ardhurat marxhinale janë rënëse përtej një pike të caktuar, sikurse edhe produkti marxhinal është rënës. Ky parim njihet “Ligji i të ardhurave rënëse”. Fitimi maksimizohet në pikën ku e ardhura marxhinale barazon koston marxhinale dhe përtej kësaj pike normalisht fillon të zbresë.

Analiza e kostove, prodhimit dhe të ardhurave sipas llojeve të tyre është e domosdoshme për ndërmarrjet të cilat nëpërmjet saj evidentojnë sasitë që do të prodhojnë dhe kostot të cilat u mundësojnë maksimizimin e fitimit si dhe nivelet e prodhimit dhe kostove deri në të cilat ato mund të vazhdojnë një veprimtari të caktuar.

Zgjidhja e ushtrimit të kreut

L TP MPL TVC MC TR MR Fitimi

0 0 0

10 100 10 1000 1000 2000 2000 1000

20 180 8 2000 1000 3600 1600 1600

30 250 7 3000 1000 5000 1400 2000

40 270 2 4000 1000 5400 400 1400

50 270 0 5000 1000 5400 0 400

50 260 -1 5000 0 5200 -200 200

Maksimizimi i fitimit arrihet në pikën ku MR = MC, pra kur kemi 30 punëtorë, siç mund të shikohet edhe në kolonën e fitimit.

Detyra dhe situata shtesë1. Një ndërmarrje ka zërat e shpenzimet të mëposhtme:

-Qira; -Energji elektrike për funksionimin e makinerive; -Komisione shitjeje për ndërmjetësit e shitjes; -Sigurime pasurie; -Pagat e punëtorëve; -Pagat e drejtuesve të ndërmarrjes.

Klasifikoni secilin prej këtyre zërave në kosto fikse dhe variabël.2. Supozoni se nxënësit e klasës suaj kanë krijuar një kompani të nxënësve e cila

merret me prodhimin e bizhuve, të cilat i shesin në shkollë. Plotësoni dhe studioni tabelën e mëposhtme dhe përcaktoni se sa copë ata duhet të prodhojnë.

ÇmimiSasia e

prodhuar dhe e shitur

Kostot totale fikse

Kostot totale variabël

Kostot totale

Të ardhurat totale nga

shitja

Fitimi ose humbja

neto

1000 25 5000 7500800 35 5000 10000700 50 5000 16000600 70 5000 21000500 90 5000 25000400 100 5000 30000

49

3. Shpjegoni përse fitimet maksimizohen në atë pikë në të cilën e ardhura marxhinale barazohet me koston marxhinale.

4. Përse një ndërmarrje duhet të synojë maksimizimin e fitimit dhe jo vetëm maksimizimin e prodhimit?

5. Në vitin 2009 firma e njohur e automobilave ndeshi në një problem mekanik me makinat e saj të modelit RAV 4.Cili prej reagimeve të mëposhtme të firmës është ai i duhuri sipas mendimit tuaj:

a. Asnje reagim me shpresën që defekti është rastësi vetëm në pak makina;

b. Kontrolli i gjithë makinave të pashitura ende dhe kontrolli në se problemi ekziston edhe për to;

c. Tërheqja e gjithë makinave të modelit RAV 4 nga qarkullimi;d. Njoftimi që në se klientët ndeshin ndonjë defekt, të njoftojnë

menjëherë firmën.Në çdo rast argumentoni përgjigjen.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Në se prodhimi rritet:

a. Kosto totale ulet;b. Kosto fikse rritet;c. Kostot mesatare për njësi ulen;d. Kostot variabël ulen.

2. Fitimi neto maksimizohet në se:a. Rritet sasia prodhuar;b. Ulet kosto totale variabël;c. Kosto marxhinale barazohet me të ardhurat marxhinale;d. Rritet cilësia e produktit.

3. Kosto mesatare fikse:a. Rritet me rritjen e sasisë së prodhuar;b. Është raporti ndërmjet kostos totale fikse me sasinë e prodhuar;c. Është e pandryshueshme edhe në afat të gjatë;d. Nuk merret parasysh në llogaritjen e kostos totale.

4. Kosto totale variabël:a. Ndryshon me ndryshimin e vëllimit të prodhimit;b. Është e pandryshueshme në afat të shkurtër;c. Nuk ndryshon me rritjen e shkallës së përdorimit të faktorëve;d. Përbën gjithmonë pjesën më të rëndësishme të kostos së përgjithshme.

5. E ardhura marxhinale:a. Llogaritet si raport i të ardhurave të përgjithshme me vëllimin e

prodhimit;b. Është e ardhura shtesë që vjen nga rritja e prodhimit me një njesi;c. Rritet për çdo rritje të vëllimit të prodhimit;d. Ndikon direkt në firimin e realizuar nga ndërmarrja.

Përgjigjet 1 C, 2 C, 3 B, 4 A, 5 B.

50

Mesimi 1. 6. Struktura e tregutPërmbledhje e kreut

Në këtë kre mësuam se konkurrenca dhe monopoli janë dy ekstreme të strukturave të tregut. Rastet e monopolit dhe konkurrencës së plotë na krijojnë një ide sesi funksionon tregu. Shumica e tregjeve në një ekonomi, pavarësisht se tregojne karakteristika te seciles strukture nuk përfaqësohen nga asnjëra prej tyre. Kemi tregje që shfaqin një ngjashmëri të madhe me konkurrencën e plotë, nga ana tjetër kemi tregje që tregojnë karakteristika të një tregu monopolistik. Mësuam gjithashtu se ka dy tipa të një konkurrence jo perfekte, njëra nga të cilat është tregu oligopolistik në të cilin ka vetëm disa shitës që ofrojnë të njëjtin produkt ose një produkt shumë të ngjashëm. Një strukturë tjetër është konkurrenca monopolistike, shembull tipik i së cilës është tregu i karburanteve ku shumë pak vende të Lindjes së Mesme kontrollojnë rezervat e naftës.

Gjithashtu trajtuam mundësitë e rritjes së firmave dhe përparësitë e tregut të lirë.

Trajtimi i pyetjeve dhe ushtrimeve përsëritëse të kreut Pyetja 1 është relative dhe trajtohet sipas mendimit të nxënësve.

2. a) Monopol;

c) Oligopold) Konkurrencë monopolistike

Pyetjet nga numri 3 deri ne 7 jane të lira për nxënësit.8. Përgjigjja është alternativa b9. Diskutim i lire ne klase.

Organizimi i një ore mësimi

Tema: Oligopoli dhe konkurrenca monopolistikeGjithë ora e mësimit është organizuar duke pasur në qendër nxënësit. Metodat

bazë e përdorur është ajo e studimit të rastit e cila gërshetohet me metodat:-Puna e pavarur-Diskutimi

Minimal: Nxënësit tregojnë çfarë është oligopoli dhe konkurrenca monopolistike.Mesatar: Nxënësit krahasojnë oligopolin dhe konkurrencën monopolistike me format e tjera të tregjeve dhe evidentojnë dallimet ndërmjet tyre.Maksimal: Nxënësit evidentojnë formën konkrete të konkurrencës nëpërmjet përcaktimit të karakteristikave të saj.

Objektivat:

51

Veprimtaria 1Secili nga nxënësit merr detyrën të lexojë individualisht tekstin. Veprimtaria 2

Do të shtrohen në klasë pyetjet e mëposhtme.-Duke përmendur një nga një karakteristikat e konkurencës së lirë a mund të

evidentoni ndonjë prej tyre e cila i përshtatet më mirë tregut për të cilin po lexojnë.-Duke përmendur një nga një karakteristikat e monopolit a mund të evidentoni

ndonjë prej tyre e cila i përshtatet më mirë tregut për të cilin po lexojnë.Nëpërmjet këtyre dy pyetjeve arrihet të bëhet përsëritja e dy temave të

mëparshme mësimore.Veprimtaria 3

U kërkohet nxënësve të diskutojnë për argumentet: a) Para 20 o se 30 viteve njerëzit përdornin për sport atlete prej lecke me çmime

shumë të vogla. Çfarë strategjie kanë ndjekur firmat e mësipërme për të ndryshuar këtë fakt?

Kur kthehem në shtëpi nga puna djali im po priste padurim. Me thotë që i nevojiten këpucë të reja atletike, sepse ato të blera disa ditë më parë

nuk ishin dhe aq komode. Nuk u binda, por as nuk reagova, duke menduar që këpucët atketike që sapo kishte blerë ishin të firmës NIKE që unë mendoja që ishin veçanërisht të përshtatshme për djalin tim që luan basketboll.

Pas pak thirrem me urgjencë para televizorit për të parë këpucët për të cilat “kishte nevojë” im bir. Ishin të firmës Reebok dhe të firmosura GUnit. Ato këpucë duheshin blerë sepse 50 Cent dukej shumë bukur kur dilte me to nga makina dhe përplaste këmbën në tokë. Cdo koment nga ana ime nuk kishte vlerë dhe u përgjigja që do t’i blija kur të kisha mundësi financiare, megjithëse do të më kushtonin edhe 15000 lekë të tjera.

Reebok hyri në biznesin e këpucëve në fillim të viteve 1980 dhe ka pasur një sukses të jashtëzakonshëm. Firma ka ardhur duke shtuar prodhimin e saj të këpucëve atletike duke hedhur në treg për shembull këpucë me tuba plastikë në taban të cilat “kthejnë mbrapsht energjinë tek ai që i vesh” ose këpucë speciale të përbëra nga materiali i sediljeve të anijes kozmike Shuttle. Konkurrenti më i fortë i Reebok është NIKE. Sejcili zotëron rreth ¼ e tregut të këpucëve atletike dhe firma të tjera të dëgjuara si Converse ose Adidas etj, ndajnë ndërmjet tyre pjesën e mbetur të tregut.

NIKE e krijoi reputacionin duke prodhuar atlete të cilësisë së lartë për sporte të veçanta si basketbolli, tenisi apo vrapi. Atletet e kësaj firme vishen nga atletë të mëdhenj. Nga ana tjetër firma është përqendruar edhe në prodhimin e aksesorëve si kostume tenisi, vrapi etj. Madje NIKE prodhon veshje ngjyrat e të cilave përshtaten me modën e fundit.

Fakti më interesant është që pjesa më e madhe e produkteve të këtyre firmave, megjithëse janë të destinuara për sport, nuk blihen nga njerëz që ushtrojnë aktivitet sportiv. Ato blihen nga njerëz që mendojnë se duke i veshur ato duken bukur, në formë dhe modernë.

Siç dëshiron edhe djali im.

Zhvillimi i mësimitNxënësve u jepet për të lexuar teksti i mëposhtëm.

52

b) A është etike për këto ndërmarrje të nxisin të rinjtë të blenë mallra shumë të shtrenjta për ta?

c) Ka modele të veçanta këpucësh të prodhuara nga këto firma që kushtojnë deri në 45000 lekë. Për cilin segment të tregut prodhohen ato?

d) Këto firma prodhojnë produktet e tyre në vende të Azisë në të cilat puna kushton shumë më pak. A do ta përballonin ato konkurrencën në se do të prodhonin në Amerikë ose Evropë?Veprimtaria 4

U kërkohet nxënësve të shkruajnë në tabelë në mënyrë të sistemuar mendimet e tyre lidhur me karakteristikat e tregut për të cilin lexuan.Veprimtaria 5

Mësuesi bashkë më nxënësit analizojnë karakteristikat e shkruara dhe mësuesi evidenton ato karakteristika që përfaqësojnë thelbin e formave të tregjeve që janë objektiv i orës së mësimit duke dhënë dhe konceptin e tyre.

Detyra dhe situata shtesë1. Shkruani në tabelë emra produktesh që keni përdorur ditët e fundit. Jepni

mendimet tuaja lidhur me strategjitë e vendosjes së çmimeve të tyre dhe llojin e tregut në të cilin prodhuesit e tyre bëjnë pjesë. Në çdo rast argumentoni përgjigjet.

2. Tregoni përse megjithëse produkte të prodhuara nga prodhues të ndryshëm kanë të njëjtat karakteristika, më shumë tërheq vëmendjen ai prej tyre i cili është prodhuar nga një firmë e dëgjuar.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Një treg me konkurrencë perfekte:

a) Ka shumë blerës dhe shitës;b) Dominohet nga një numër i vogël firmash të mëdha;c) Rregullohet nga qeveria;d) Përfshin monopolet dhe oligopolet.

2. Konkurrenca është e rëndësishme sepse:a) Kufizon efektet e kërkesës dhe ofertës;b) Eliminon rolin nxitës të fitimit;c) U jep prodhuesve nxitje për të qenë efiçentë;d) U jep mundësinë prodhuesve të kontrollojnë çmimin.

3. Monopolet krijohen nga shteti:a) Në se rregullimi i tregut është relativisht i lehtë;b) Për prodhimin e atyre të mirave për të cilat konkurrenca do të ishte në

dëm të interesit publik;c) Për ushtrimin e veprimtarive që financohen nga shteti;d) Për të mbështetut ndërmarrjet e mëdha.

4. Cila nga ndërmarrjet e mëposhtme ka më shumë liri në vendosjen e çmimeve të produkteve të saj?

a) Një nga tre ndërmarrjet e një industrie;b) Prodhuesi i vetëm i një produkti me shumë zëvendësues;c) Prodhuesi i vetëm i një produkti pa zëvendësues;d) Një nga 200 ndërmarrjet e një dege të industrisë.

53

5. Një numër i vogël shoqërish të mëdha mbizotërojnë tregun e automjeteve. Si pasojë konkurrenca.

a) Nuk ekziston;b) Është e bazuar plotësisht në çmim;c) Ka pasojë prodhimin jo efiçent;d) Nxjerr në plan të parë karakteristika të tjera veç çmimit.

6. Një ndërmarrje ngriti çmimet e saj me 10%. Firma të tjera të së njejtës degë ndoqën menjëherë atë. Në cilën prej formave të mëposhtme të tregut ushtron veprimtarinë ë saj kjo firmë?

a) Konkurrencë perfekte;b) Monopol;c) Oligopol;d) Konkurencë monopolistike.

Përgjigjet1 A, 2 C, 3 B, 4 C, 5 D,6 C,

Mësimi 1.7. Tregjet e faktorëve të prodhimitPërmbledhje e kreut

Faktorët e prodhimit blihen në tregjet përkatës të cilët funksionojnë një lloj si tregjet e produkteve të gatshme. Kërkesa për faktorë është e varur nga kërkesa për të mirat dhe shërbimet që prodhohen më to dhe faktorët që ndikojnë në të janë çmimet e produkteve, prodhueshmëria e faktorëve dhe çmimet e faktorëve të tjerë.

Çmimi i punës është paga. Karakteristikë e ofertës së punës është se ajo është e kufizuar. Oferta individuale e punës varet nga madhësia e pagës, tatimet, mirëqenia, mjedisi i punës. Oferta e tregut për punë është shumë e ofertave individuale dhe lakorja e saj ka pjerrtësi rritëse. Kërkesa e tregut për punë ka të njëjtat karakteristika dhe lakorja e saj të njejtën formë më kërkesat për të mirat e tjera. Ekuilibri i tregut të punës arrihet në pikën ku kërkesa barazon ofertën e punës.

Nga ana e vet ndërmarrja nuk është në gjendje të vendosë vetë shpërblimin, por do të pranojë pagën e vendosur në treg. Ajo merr vendimin në se do të vazhdojë ose jo të shtojë punëtorët duke krahasuar të ardhurën marxhinale të produktit nga puna me koston marxhinale të saj. Për sa kohë e ardhura marxhinale tejkalon koston ndërmarrja mund të punësojë punëtorë të rinj.

Veçori që ndikon në ofertën e tokës është kufizimi i saj sasior dhe cilësor që bën që oferta e saj të jetë plotësisht jo elastike. Kërkesa e tregut për tokë ka të njejtat karakteristika me kërkesën e të mirave të tjera dhe po kështu edhe vendosja e çmimit të ekuilibrit. Cmimi i tokës është renta. Edhe për tokën marrja e vendimit për blerjen e sasive shtesë bëhet duke analizuar njëlloj si për punën.

Oferta për kapital fizik është joelastike në afat të shkurtër dhe reagon njëlloj si dhe oferta e të mirave të tjera në afat të gjatë. Kërkesa e tregut të kapitalit fizik, ekuilibri i tregut dhe i firmës i përcaktohen në të njëjtën mënyrë si dhe për faktorët e tjerë të prodhimit.

Edhe në tregun e kapitalit financiar firma është çmimpranuese dhe duhet të përcaktojë sasinë e kapitalit që do të kërkojë bazuar në krahasimin ndërmjet të ardhurave marxhinale të tij me normën e interesit.

54

Trajtimi i çështjeve për diskutim dhe studimeve të rastit të kreut 1. Përmirësimet teknologjike rrisin produktivitetin e punës. Nga puna e të njëjtit

punëtor prodhohen më shumë të mira. Kjo bën që dhe paga e tij të rritet.2. Paga minimale do të thotë që shteti vendos një kufi page nën të cilin nuk duhet të

jetë asnjë pagë, për të siguruar plotësimin e nevojave të dorës së parë të gjithsecilit që punon. Një pagë minimale e vendosur nën çmimin e ekuilibrit nuk ka efekt sepse vetë paga në treg tenton drejt ekuilibrit, pra tregu e bën vetë atë që shteti tenton. Paga minimale ka kuptim kur vendoset mbi çmimin e ekuilibrit, d.m.th. që çmimi i ekuilibrit është aq i ulët sa shteti detyron firmat të paguajnë më shumë punëtorët e tyre. Kjo do të rrisë shpenzimet e bizneseve dhe do të nxisë tregun informal të punës që do ta përkeqësonte gjendjen ekonomike të punëmarrësve njësoj ose dhe më shumë.

3. Për çdo lloj dhe kategori pune ka treg më vete sepse dhe karakteristikat e punës ndryshojnë. Tregu për një inxhinier nuk mund të jetë i njëjti me atë për një mjek sepse dhe kërkuesit dhe ofruesit përkatës nuk janë po ata. Aktualisht çdo vend ka tregje më vete pune. Tendenca e tregut evropian të punës është ajo e globalizimit, megjithëse aktualisht vendet evropiane vazhdojnë të ruajnë rregulla të veçanta mbi punësimin për të punësuar në radhë të parë qytetarët e tyre.

4. Bota nuk mund të shkojë drejt urisë, por do të përpiqet të rrisë produktivitetin e tokës për të prodhuar sa më shumë produkte.

5. Në këtë rast çmimi i naftës do të rritej menjëherë shumë sepse do të pakësohej oferta.

6. Ulja e normës së interesit d.m.th. e çmimit të kapitalit financiar rrit kërkesën për të, pra kërkesën për kredi duke nxitur në këtë mënyrë investimet.

7. Jo. Paratë nuk jepen vetëm një herë kredi. Teorikisht të njëjtat para mund të përdoren shumë herë për të dhënë kredi duke rritur ofertën e parasë dhe sasinë e parasë në qarkullim në progresion gjeometrik.

Detyra dhe situata shtesë8. Futbollisti më i paguar në botë deri në vitin 2010 është Lionel Messi i cili në formë

page dhe reklamash fiton 31 milion Euro në vit. Mendoni se ky lojtar është i mbipaguar? Argumentoni mendimin tuaj.

9. Në Shqipëri toka bujqësore është shumë e copëzuar nga pikëpamja e pronësisë. Arsyetoni si ndikon kjo në çmimin e saj dhe pse.

10. Duke i bazuar në ligjin e kërkesës dhe ofertës shpjegoni përse persona të shkolluar paguhen shumë të tepër se të tjerët. Kohët e fundit në vendin tonë pjesa më e madhe e të rinjve po kërkojnë të studiojnë në universitet. Arsyetoni çfarë efekti do të ketë kjo në tregun e punës pas disa viteve.

Punë me projektTema: Legjislacioni shqiptar në lidhje me punën dhe sigurimet shoqërore.Tema: Rritja e shpërblimeve të punës në vendin tonë gjatë 20 viteve të fundit dhe tendencat për të ardhmen.

55

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Cili nga shkaqet e mëposhtëm do të ndikojë në rritjen e pagave të punëtorëve

në një fabrikë automjetesh:a) Kërkesa për automjete dhe produktiviteti i punës;b) Kërkesat e punëtorëve për rritje page;c) Ligjet shtetërore për pagën minimale;d) Ligjet shtetërore për pagën maksimale.

2. Përse disa njerëz kundërshtojnë pagën minimale:a) Kanë frikë se mund të rritet papunësia;b) Mendojë se rriten kostot e prodhimit;c) Mendojnë se do të shkaktojë rritje të çmimeve;d) Për të gjitha këto arsye së bashku.

3. Kërkesa e tregut për punë:a) Është në përpjesëtim të drejtë me pagën;b) Ulet me rritjen e prodhueshmërisë së faktorit punë;c) Bie në se rritet çmimi i makinerive;d) Rritet në se zgjatet java e punës.

4. Ndërmarrja vazhdon të punësojë punëtorë të rinj:a) Për sa kohë ajo ka fitim nga ushtrimi i veprimtarisë së saj;b) Për sa kohë që në treg pagat janë në ulje;c) Deri në momentin kur e ardhura marxhinale e punës barazohet me

koston e saj marxhinale;d) Në se në treg ka kërkesë për produktet e saj.

5. Oferta për tokë :a) Është plotësisht elastike;b) Është e tillë që sasia që do të ofrohet është gjithmonë e njejtë edhe në

se çmimi është zero;c) Paraqitet grafikisht me anë të një drejtëze paralele me boshtin në të

cilin pasqyrohet sasia e tokës;d) Mbetet e pandryshuar edhe në periudha afatgjatë.

6. Kërkesa e firmës për tokë:a) Rritet me uljen e çmimit të tokës;b) Nuk ndryshon me ndryshimin e produktivitetit;c) Pasqyrohet grafikisht me anë të një lakoreje me pjerrtësi rritëse;d) Rritet me rritjen e të ardhurave të firmës.

7. Interesi si çmimi i kapitalit hua.a) Vendoset në treg nga raporti ndërmjet kërkesës dhe ofertës;b) Rritet me rritjen e kërkesës për kapital;c) Zvogëlohet me rritjen e ofertës për kapital;d) I nënshtrohet të gjithë pohimeve të mësipërme.

Përgjigjet1 A, 2 D, 3 B, 4 C, 5 B, 6 A, 7 D

56

Pjesa II. Ekonomia Kombëtare

Mësimi 2.1. Qeveria dhe ekonomiaPërmbledhje e kreut

Qeveria ndërhyn në ekonomi për të korrigjuar të meta e ekonomisë plotësisht të lirë. Kjo ndërhyrje realizohet nëpërmjet tatimeve e taksave, shpenzimeve shtetërore dhe legjislacionit ekonomik.

Funksionet ekonomike që luan qeveria janë: 1. Përcaktimi i kuadrit ligjor ose e thënë ndryshe e rregullave të “lojës”

ekonomike;2. Garantimi i qëndrueshmërisë makroekonomike. Kjo realizohet me anë të

politikës monetare që ka si qëllim shtimin ose pakësimin e sasisë së parasë në qarkullim dhe politikës fiskale që ka të bëjë më taksimin dhe shpenzimet e qeverisë:

3. Përmirësimi i shpërndarjes së burimeve ekonomike. Kjo ndërhyrje bëhet e nevojshme në rast të mangësive të tregut si asimetria e informacionit, mungesa e konkurencës së drejtë, shfaqja e eksternaliteteve ose kur duhet të sigurojë ato që quhen të mira apo shërbime publike,

4. Përmirësimi i shpërndarjes së të ardhurave duke synuar të vendosë drejtësi sociale.

Për të ushtruar funksionet e tij shteti përdor të ardhurat që realizon kryesisht nga tatimet, por edhe nga burime si tarifat e shërbimeve, fitimet ose dividentët nga ndërmarrjet shtetërore.

Shpenzimet e qeverisë kryhen për shërbimet e përgjithshme publike, mbrojtjen,rendin dhe sigurinë publike, trajtimin e çështjeve ekonomike, mbrojtjen e mjedisit, strehimin dhe komunitetin, shëndetësinë, arsimin, mbrojtjen sociale, argëtimin, kulturën dhe çështjet fetare.

Taksimi nga ana e shtetit i nënshtrohet parimit të përfitimit nga shërbimet publike dhe të mundësisë për të paguar. Sipas shkallës së progresivitetit taksat mund të klasifikohen në taksa progresive, proporcionale dhe regresive dhe sipas mënyrës së prekjes së të ardhurave në taksa të drejtpërdrejta dhe të tërthorta.

Në vendin tonë të ardhurat kryesore të qeverisë realizohen nga tatimet dhe shpenzimet kryesore janë ato për personeli, interesin e borxhit dhe fondet speciale.

Buxheti i shtetit është një pasqyrë financiare në të cilën pasqyrohen shpenzimet dhe të ardhurat e parashikuara të shtetit për një periudhe të caktuar. Ai mund të jetë me deficit ose rrallë edhe me suficit. Për të përballuar deficitin buxhetor qeveria merr borxhin publik, i cili nuk është domosdoshmërisht i keq në se përdoret për të financuar prioritete të qeverisë dhe mbështetur zhvillimin ekonomik.

Trajtimi i pyetjeve dhe detyrave përsëritëse të kreut

1. Duket qartë se qeveria shqiptare shpenzon më pak në vlerë relative (në %) për përmbushjen e funksioneve publike se qeveritë e vendeve të OECD (Organizata për Bashkëpunim ekonomik dhe Zhvillim), të cilat shpenzojnë mesatarisht pak më shumë se 40% te PBB. Më tej, ajo shpenzon shumë më

57

pak në vlere absolute (në lekë) nëse mbajmë parasysh se PBB i Shqipërisë është shumë më i vogël se ai i vendeve të OECD. Natyrisht kjo do të thotë se qeveria shqiptare ka shumë më pak para në dispozicion për investime (rrugë, ujësjellës, shkolla e spitale, etj.) dhe konsum publik (paga në sektorin publik, shpenzime për kërkimin e informacionin, etj.). Të gjitha qeveritë shqiptare të periudhës së tranzicionit kanë pasur vështirësi në mbledhjen e të ardhurave nëpërmjet taksave për shkak të informalitetit të lartë në ekonomi.

2. Teorikisht shpërndarja më e mirë e burimeve ekonomike është ajo që realizohet përmes tregut. Por një tregu që funksionon mirë, të një tregu ku plotësohen supozime të konkurrencës së pastër e perfekte (referoju kapitullit përkatës). Ndërkaq, në praktikë zor se hasim një treg që funksionon sipas këtyre supozimeve. Mangësi të zakonshme tregjesh janë asimetria e informacionit, mungesa e kushteve të konkurrencës së drejtë, prania e produkteve publike dhe prania e eksternaliteteve, ose e kostove dhe përfitimeve të jashtme. Produkte publike janë ato produkte ose shërbime që karakterizohen nga dy tipare: (i) përjashtueshmëria: konsumi i tyre është i pamundur, i vështirë, ose me kosto shumë të lartë, dhe (ii) rivaliteti ose kostoja marxhinale e konsumit të tyre është shumë i vogël ose zero. Shembull tipik i një produkti publik është informacioni përmes radios. A mund të përjashtojmë dot ne ”konsumatorët” e sinjalit të radios në nivel individual nëse ata nuk paguajnë? Sigurisht që jo – ata mund ta marrin sinjalin e transmetuar sapo ky sinjal mbulon një zonë të caktuar. Nga ana tjetër rivaliteti, ose kosto marxhinale e konsumit, është zero. Kjo do të thotë se marrja e sinjalit nga një konsumator më tepër nuk pakëson sasinë e sinjalit për të tjerët. Duke qenë se përjashtueshmëria është e pamundur, këto produkte ose shërbime nuk i interesojnë sektorit privat. Pra duhet të ofrohen nga qeveria. Produkte te tjera publike tipike janë shërbimi i sigurisë publike, ndriçimi rrugor etj. Eksternalitetet janë kosto të jashtme, ose kosto për palë të treta. Kjo do të thotë se ato janë kosto që krijohen nga dikush por që ky i fundit nuk paguan për to. Nëse një prodhues vaji ulliri i shpërndan mbetjet pas procesit teknologjik në mjedisin rrethues, këto mbetje mund të dëmtojnë florën, faunën si dhe të ndotin ujërat përreth. Pra prodhuesi i vajit në këtë rast krijon një kosto për palë të treta, për shoqërinë, që ne e quajmë kosto të jashtme për prodhuesin e vajit, ose eksternalitet. Shembuj të tjerë ekspernalitetetsh negative janë ndotja e ajrit nga furrat e gëlqeres që djegin goma makinash, mbetjet e kimikateve në fruta e perime, etj. Sipas së njëjtës logjikë, eksternalitetet mund të jenë edhe pozitive. Në këtë rast, kemi përfitime që krijohen nga dikush por që merren për palë të treta ose nga shoqëria në tërësi. Produkte tipike që krijojnë eksternalitete pozitive janë pylli që pastron ajrin ose arsimi që krijon mundësinë e një shoqërie më të mirë.

3. Parimi i përfitimit nga shërbimet publike do të thotë se taksapaguesit duhet të taksohen në funksion të përdorimit të shërbimeve publike. Nëse dikush

58

përdor më shumë një rrugë sepse ka makinë, ai duhet të paguajë më shumë se dikush që e përdor më pak atë. Parimi i mundësisë për të paguar do të thotë që njerëzit të paguajnë në funksion të pasurisë ose të ardhurave që ata kanë. Ata që kanë të ardhura më të larta paguajnë më shumë. Taksimi progresiv – njerëzit paguajnë një pjesë më të madhe të të ardhurave të tyre nëse kanë të ardhura të larta - është një zbatim në praktikë i parimit të mundësisë për të paguar.

4. Një taksë mbi makinat e reja është një taksë progresive. Kemi taksë progresive kur shtresat me të ardhura më të larta paguajnë një pjesë më të lartë të të ardhurave të tyre në formë taksash. Duke qenë se makinat e reja janë produkte që blihen nga konsumatorët me të ardhura më të larta, atëherë kjo është një taksë progresive – shtesat e larta paguajnë një pjesë më të lartë të të ardhurave të tyre në formë taksash. Një taksë mbi bukën është një taksë regresive. Një taksë e tillë merr një pjesë më të vogël të ardhurash në formë taksash nga subjektet me të ardhura më të larta. Përderisa buka është një produkt që zë një pjesë shumë të vogël në shpenzimet për konsum të shtresave me të ardhura më të larta, atëherë ajo është një taksë regresive.

5. Nëpërmjet një tarife doganore, qeveria synon të arrijë të paktën dy objektiva: (i) të mbledhë të ardhura për buxhetin e shtetit, dhe (ii) të mbrojë prodhimin vendas për produktin e taksuar. Një tarifë doganore do të shoqërohet me rritjen e çmimit të brendshëm të produktit të taksuar dhe – për këtë arsye – prodhimi i këtij produkti do të jetë më me interes për prodhuesit e këtij produkti brenda vendit. Një taksë e lartë mbi karburantin, p.sh., të themi një taksë akcizë, synon të arrijë dy objektiva: (i) të mbledhë të ardhura për buxhetin e shtetit, por edhe të mbrojë mjedisin (pastërtinë e ajrit), duke dekurajuar konsumin e karburantit. Duket pra se, nëpërmjet taksimit, qeveria realizon edhe objektiva të tjerë përveç mbledhjes së taksave.

6. Për të financuar deficitin buxhetor, qeveria merr borxh nga burime të brendshme dhe të jashtme, natyrisht me interes. Vitet e fundit, nisur nga nevojat e mëdha për investime në infrastruktura (sidomos rrugë), borxhi i qeverisë është rritur. Bashkë me të janë rritur edhe detyrimet e qeverisë për interesat e borxhit. Nga ana tjetër, shpenzimet për pushtetin lokal megjithëse janë rritur gradualisht, mbeten shpesh të pamjaftueshme për të financuar funksionet e pushtetit lokal. Shpenzimet e pushtetit lokal përballohen nga të ardhurat që mblidhen nga vetë pushteti lokal si dhe nga transfertat nga qeveria qendrore. Të ardhurat e grumbulluara nga pushteti lokal janë për shumicën e njësive shumë të vogla, për shkak të kapaciteteve njerëzore e institucionale të pamjaftueshme. Për këtë arësye, këto njësi varen shpesh nga transferta e qeverisë qendrore. Pamjaftueshmëria e parave të transferuara nga qeveria qendrore pushtetit lokal vështirëson shumë funksionimin e këtij të fundit.

7. Një renditje e tillë e shpenzimeve të buxhetit të shtetit dëshmon se dy prioritetet e para për Shqipërinë e sotme janë mbrojta sociale e lufta kundër varfërisë, si dhe krijimi i parakushteve për zhvillimin e ekonomisë përmes

59

ndërtimit të infrastrukturave dhe kapaciteve prodhuese në bujqësi, industri, turizëm, shërbime, etj. Financimi i arsimit dhe shëndetësisë pason në renditje prioritetet e mbrojtjes sociale dhe zhvillimit ekonomik. Mjedisi dhe aspektet kulturore janë të nën-financuara. Ky model prioritetesh dëshmon se Shqipëria akoma vazhdon të fokusohet tek aspektet bazë të zhvillimit.

8. Një nga besimet e doktrinës së vjetër ekonomike ishte se “nëse familja shpenzon më shumë se ç’janë të ardhurat mujore, ajo do të falimentojë dhe do të rrëshqasë drejt varfërisë”. Doktrina e vjetër predikonte se duhet shpenzuar në çdo periudhë kohe aq sa ç’kemi mundësi. Ky është një besim që sot mund të konsiderohet si i tejkaluar. Sipas doktrinës së re ekonomike, deficiti buxhetor nuk duhet konsideruar domosdoshmërish «i keq» nëse shpenzimet publike që përdoren për të mbështetur kërkesën agregate në kushtet e rënies ekonomike, dhe nëse ato përdoren për të financuar prioritete të justifikuara të qeverisë. Nga ana tjetër, borxhi publik nuk është domosdoshmërisht «i keq» nëse ai është i menaxhueshëm në pikëpamje ekonomike.

9. Deficiti buxhetor i referohet një situate të tillë të buxhetit të shtetit ku shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat. Në fakt, ky është një rast i zakonshëm për pothuaj të gjitha qeveritë. Për të përballuar deficitin buxhetor, qeveritë marrin hua të brendshme ose të jashtme. Shuma e akumuluar e parave të marra hua ose borxh për të përballuar deficitin buxhetor quhet borxhi i qeverisë ose borxhi publik. Të ardhurat buxhetore vijnë nga rritja e të ardhurave nga taksat. Alternativa të rritjes së të ardhurave buxhetore janë (i) rritja e aktivitetit ekonomik; kur të ardhurat e bizneseve dhe taksapaguesve të tjerë janë më të larta, qeveria mund të mbledhë më shumë taksa; (ii) përmirësimi i administrimit të mbledhjes së taksave dhe (ii) rritja e nivelit të taksave. Alternativë e rëndësishme e uljes së shpenzimeve buxhetore është ajo e reformimit të sektorit publik, që ka të bëjë me zvogëlimin e “peshës” së qeverisë përmes transferimit në sektorin privat të të gjitha atyre produkteve e shërbimeve që mund të merren përsipër nga ky i fundit. Aspekte të tjera të reformimit të shpenzimeve publike është rritja e eficençës së administratës publike, që do të thotë kryerja e shërbimeve publike me më pak shpenzime, si dhe shkurtimi i shpenzimeve të panevojshme.

Detyra dhe situata shtesë1. Tregoni disa shërbime publike që ju përfitonin në qytetin tuaj. Për secilin prej

tyre tregoni:a) Në se mendoni se shërbimi është i nevojshëm;b) Në se mendoni që një ndërmarrje private do ta ofronte këtë shërbim

më lirë dhe më me efiçencë se sa shteti.c) Nga mund të financohen këto shërbime.

2. Qeveria shqiptare investoi shumë para në ndërtimin e rrugës Durrës- Kukës. Ky investim përveç kostos në terma financiarë, ka përveç përfitimeve shumë të mëdha për vendin, edhe kosto të tjera. Jepni argumentet tuaja pro ose kundër ndërtimit duke marrë në konsideratë faktet e mëposhtme.

60

a) Largimi nga shtëpitë i familjeve të shpronësuara;b) Punësimi i punëtorëve lokalë në ndërtim;c) Ndotja e mjedisit në zonat përreth;d) Ndikimi në zhvillimin ekonomik të zonave përreth;e) Rritja e vlerave të pasurive në zonat rreth ndërtimitf) Etj.

3. Duke u bazuar në skemën e qarkullimit ekonomik të trajtuar në kreut 1.1. tregoni se si taksat e paguara qeverisë, hyjnë dhe qarkullojnë në ekonomi. Shpjegoni nëpërmjet kësaj skeme se si normat e taksave mund të stimulojnë ose pengojnë ekonominë.Nëpërmjet skemës tregoni se si taksat janë jo vetëm një barrë për konsumatorin, por në një farë mënyre janë para që kthehen përsëri në xhepat e tij.

Punë me projektNxënësve u jepet detyra të kërkojnë informacione mbi buxhetet e pushtetit lokal

në njësisë ku ata jetojnë, ta paraqesin atë në mënyrë të strukturuar dhe ta prezantojnë para klasës për të mundësuar krahasimin ndërmjet qyteteve dhe njësive të ndryshme vendore në vend.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Tregoni cila nga të mëposhtmet është arsyeja e ndërhyrjes së shtetit në

ekonomi:a) Reduktimi i konkurrencës në treg;b) Sigurimi i të mirave dhe shërbimeve më të lira se sa ato të ndërmarrjeve

private;c) Rregullimi i mangësive që mbart tregu;d) Garantimi i fitimit për tërë ndërmarrjet.

2. Cili nga të mirat apo shërbimet e mëposhtme janë publike:a) Semaforët;b) Një lojë futbolli;c) Automjete që kursejnë karburant;d) Shërbimet e riparimit të kompjuterave.

3. Cila prej degëve të mëposhtme ka më shumë mundësi të ofrojë të mira publike:

a) Prodhimi i energjisë;b) Prodhuesit e automjeteve;c) Prodhuesit e ushqimeved) Përpunuesit e hidrokarbureve.

4. Sa herë që shteti kryen një shërbim ose harxhon para ai :a) Vendos se si përdoren burimet;b) I mohon ndërmarrjeve private mundësinë për të fituar para;c) Kufizon mundësitë e punësimit në ekonomi;d) Ul rolin e tij në vendimmarrjen ekonomike.

5. Plani financiar i shtetit quhet:a) Borxh;b) Tatim;c) Planifikim kombëtar;d) Buxhet.

61

6. Buxheti i shtetit ka një deficit kur:a) Ulen taksat;b) Rriten taksat;c) Rriten shpenzimet;d) Shpenzimet janë më të mëdha se të ardhurat.

7. Disa herë qeveria ul taksat për të nxitur konsumin. Përse e kryen ajo këtë veprim:

a) Për të balancuar buxhetin;b) Për të mbrojtur degë të veçanta të ekonomisë;c) Për të rregulluar nivelin e veprimtarisë ekonomike;d) Për të rregulluar industri të veçanta.

8. Taksa e sheshtë:a) Nuk aplikohet në vendin tonë;b) Ngarkon njëlloj subjektet pavarësisht nga madhësia e të ardhurave të

tyre;c) Ngarkon më shumë individët me të ardhura të larta;d) Zbatohet për të gjitha llojet e veprimtarive.

Përgjigjet1 C, 2 A, 3 A, 4 A, 5 D, 6 D, 7 C,8 B.

Mësimi 2.2. Paraja dhe institucionet financiarePërmbledhje e kreut

Para është çdo mjet në një ekonomi që përdoret rregullisht nga njerëzit për të blerë të mira dhe shërbime nga njeri-tjetri. Ajo ka tre funksione në një ekonomi: ajo shërben si mjet këmbimi, njësi matëse e vlerës dhe ruajtëse e vlerës. Që një mjet të quhet para duhet të jetë i pranueshëm gjerësisht (nga të gjithë) si mjet këmbimi, të mos prishet lehtë të transportohet lehtë, të jetë i ndashëm dhe të ekzistojë në sasi të kufizuar. Kur paraja ka formën e një malli me vlerë të brendshme quhet para mall, ndërsa kur nuk ka vlerë të brendshme, por që quhet e tillë nga ligji quhet para e dekretuar (ose para ligjore).

Si dhe në vendet e tjera, sistemi bankar në Shqipëri përbëhet nga dy nivele: një Bankë Qendrore e përfaqësuar nga Banka e Shqipërisë, nga bankat e tjera që konsiderohen banka të nivelit të dytë. Banka Qendrore (BQ) e një vendi, e cila është përgjegjëse për mbikëqyrjen e sistemit bankar dhe kontrollin e sasisë së parave në qarkullim në ekonominë e një vendi. Megjithëse prodhimi i kartëmonedhave dhe monedhave është eksluzivitet i BQ, vetë sistemi bankar gjeneron para përmes një procesi që quhet shumëfishimi (multiplikimi) i parasë. Sasia e parave që sistemi bankar krijon në funksion të çdo leku rezervë quhet multiplikator monetar.

Trajtimi i çështjeve për diskutim pyetjeve dhe ushtrimeve përmbledhëse të kreut1. Rezerva e detyruar bankare ka kryesisht dy role. Ajo shërben për të mbrojtur

depozituesit, por roli i saj kryesor është kontrolli i ofertës së monedhës nga ana e BQ. Sasia e parave që sistemi bankar krijon është i lidhur ngushtë me sasinë e rezervave të mbajtura nga bankat. Në një ekonomi ku njerëzit depozitojnë të

62

gjitha lekët në banka dhe kur këto të fundit kanë vetëm rezervën e detyruar, sasia e parave që sistemi bankar krijon për çdo lekë rezervë (multiplikatori monetar), është e anasjella e normës se rezervës.

2. Duke qenë se sasia e depozitave të reja shpesh herë nuk ndryshon shumë nga sasia e depozitave të tërhequra, atëherë banka ka nevojë të mbajë vetëm një përqindje të depozitave të saj si rezerva, për të qenë e sigurt që mund të përballojë tërheqjet e depozituesve në çdo moment. Lënia e të gjitha depozitave të pashfrytëzuara do te ishte një menaxhim jo efektiv i burimeve.

3. Veprimet ne treg te hapur banka qendrore mund ti ndërmarrë në çdo moment që mendon të përshtatshëm, pa qenë e nevojshme të ndryshojë ndonjë ligj apo rregullore, siç ndodh për instrumentet e tjerë të politikës monetare. Për këtë arsye ky instrument është më i përdoruri nga BQ për të ndërhyrë në politikën monetare të një vendi.

4. Paratë që banka paguan për bonot rrisin sasinë e parave në një ekonomi. Një sasi e këtyre parave mbahen nga publiku në formën e parasë së prekshme (monedha dhe kartëmonedha), sasia tjetër depozitohet nëpër banka. Çdo lekë i mbajtur si para e prekshme e rrit ofertën monetare me 1 lekë, kurse çdo lekë i depozituar në bankë e rrit ofertën e parasë me 10 lekë, për shkak të procesit të krijimit të parasë nga rezervat. Prandaj oferta e monedhës do te ishte maksimale nëse njerëzit do tw depozitojnw tw gjitha paratw nw banka. Nw kwtw rast oferta monetare do të ishte: 100 ml x 10 = 1000 dhe do tw ishte minimale nwse njerëzit do t’i mbanin tw gjitha paratw në shtwpi. Nw kwtw rast oferta monetare do tw rritej vetwm me 100 ml.

5. a) Shitja e bonove të thesarit do tw ulte ofertwn monetare nw treg. Sasia

e uljes do tw varej nga sasia e parave qw do të paguhej nga publiku me para tw prekshme apo me para bankare. Nwse publiku do tw paguante vetwm me para tw prekshme, atwherw oferta e monedhws do tw ulej me 1 mln lekw. Nwse do tw paguante vetëm me para bankare oferta do tw ulej me 1/0.1= 10 here. Nw çdo rast tjetër sasia e uljes sw ofertës monetare do tw jetw ndwrmjet kwtyre vlerave.

b) Bankat mund tw vendosin tw mbajnw rezerva shtesw pwr arsye sigurie pwr tw evituar radhwt nw banka. Nw kwtw rast nuk ndryshon arsyetimi i bwrw mw lart.

6. a) Multiplikatori= 1/0.1= 10 pra sistemi bankar 10 fishon depozitat e tij Oferta monetare= Depozita * 10 = Rezerva* 10*10 = 10.000 mlb) Rezervat = 20% Depozitave= 0.2* 1000 = 200 ml Oferta monetare = Depozita * molt.monetar= 200 * 1/0.2= 1000 ml

7. a)Duhet tw blerë bono thesarib)Nw njw ekonomi me normw rezervw 20% ku publiku nuk mban para tw prekshme qw BQ tw rrisw ofertwn e monedhws nw treg me 40 milionw, duhet tw blerë X lekw bono thesari * 1/0.2 = 40 mil X= 8 mln

Detyra dhe situata shtesë1. Argumentoni përse është e domosdoshme që për llogaritjen e sasisë së parasë

në qarkullim të merret parasysh edhe paraja bankare dhe nuk mjafton vetëm ajo fizike.

⇒

63

2. Të gjithë jemi dëshmitarë të krizës financiare të viteve 2000. Duke shfrytëzuar njohuritë e marra në këtë kre, arsyetoni se cilët ishin shkaktarët e krizës.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Një top bouling nuk është i përshtatshëm për para sepse i mungon njëra

nga karakteristikat e mëposhtme:a) Qëndrueshmëria;b) Të qenit i transportueshëm;c) Jetëgjatësia;d) Njohja.

2. Çfarë i jep vlerë një kartëmonedhe 1000 lekëshe:a) kosto e letrës speciale në të cilën është printuar;b) ari që nevojitet për të mbuluar vlerën e saj;c) kosto e punës për ta printuar;d) vlera prej 1000 lekësh e mallrave dhe shërbimeve që mund të blihen

me të.3. Në një ekonomi monetare paraja shërben si:

a) Mjet këmbimi;b) Matëse e vlerës;c) Ruajtëse e vlerësd) Të tria së bashku.

4. Vlera e parasë:a) Mund të ulet e të ngrihet;b) Qëndron e njëjta në çdo kohë;c) Rritet me kalimin e kohës;d) Rritet kur rriten çmimet;

5. Cila nga thëniet e mëposhtme mbi institucionet financiare nuk është e saktë:a) Një institucion financiar kryen shërbime me qëllim që të realizojë

fitim;b) Bankat mbajnë depozitat vetëm me qëllimin e ruajtjes së tyre;c) Huatë bankare shtojnë ofertën monetare;d) Funksioni kryesor i tërë institucioneve financiare është të japin hua.

6. Rezervat bankare janë:a) Shumat që bankat u japin hua bankave të tjera;b) Shuma të lëna mënjanë për investime të ardhme;c) Shuma totale e depozitave të klientëve;d) Një përqindje e depozitave të cilën banka nuk mund ta japë kredi.

7. Mira morri rrogën prej 80000 lekësh të cilën e vendosi në depozitë bankë. Rezerva e detyrueshme është 20%. Sa është sasia maksimale e parave që mund të “krijohen” nga paratë e Mirës nëpërmjet sistemit bankar?

a) 400000 lekë;b) 200000 lekë;c) 800000 lekë;d) 100000 lekë.

Përgjigjet1 B, 2 D, 3 D, 4 A, 5 B, 6 D, 7 A

64

Mësimi 2.3. Treguesit kryesorë makroekonomikëPërmbledhje e kreut

Ka disa tregues që përdoren për matjen e gjendjes ekonomike: ndër kryesorët përmendim GDP, inflacionin dhe papunësinë.

GDP (Gross Domestic Product), është një tregues që shpreh vlerën e të gjithë mallrave dhe shërbimeve të prodhuara në një vend për një periudhë te caktuar (zakonisht një vit ose një tremujor) ndërsa GNP (Gross National Product) përfaqëson të Ardhurat Kombëtare Bruto, dhe përshtat GDP-në në lidhje me hyrjet dhe daljet e transfertave të huaja. Për të krahasuar mirëqenien materiale të vendeve me njëri-tjetrin, përdoret termi, GDP për frymë (ose GDP për capita) sipas parimit të PPP që konsiston në përshtatjen e GDP (në nivel vendi apo për frymë) duke eliminuar diferencat në çmime, duke mundësuar kështu krahasimin e standartit të jetesës midis vendeve të ndryshme.

Me inflacion mund të kuptojmë dukurinë e rritjes së nivelit të përgjithshëm të çmimeve. Inflacioni mund të shkaktohet nga kërkesa (rritja e kërkesës së përgjithshme), nga oferta (psh. rritja e kostove të prodhimit), nga politika monetare ose nga importet (rritja e cmimeve të mallrave të importit). Inflacioni, sidomos kur është i lartë dhe i paparashikueshëm, është shumë i dëmshëm pasi ai shkakton pasiguri, ineficenca si edhe rishpërndarje pasurie.

Papunësia, mund të përkufizohet si një situatë ekonomike, në të cilën persona që janë në gjendje të punojnë kërkojnë për punë, por nuk gjejnë. Papunësia shprehet si përqindje e forcës së punës, apo si raport i numrit të të papunëve dhe forcës së punë. Sipas shkaqeve, papunësia mund të klasifikohet në papunësi friksionale ose e fërkimit, papunësi strukturore, papunësia ciklike dhe papunësia sezonale.

Me “cikle biznesi” ose “cikle ekonomike” do të kuptojmë luhatjet në aktivitetin ekonomik apo prodhimin e një ekonomie të një vendi përgjatë disa muajve, tremujorëve apo viteve, që shprehen tipikisht si ndryshime të GDP real. Në faza të ndryshme te cikleve të biznesit kemi luhatje jo vetëm në lidhje me GDP real, por edhe me papunësinë dhe inflacionin.

Trajtimi i çështjeve për diskutim dhe studimeve të rastit të kreut 1. Për të krahasuar mirëqenien materiale të vendeve me njëri-tjetrin, përdoret

termi, GDP për frymë (ose GDP për capita) që llogaritet duke pjesëtuar GDP me numrin e banorëve të një vendi. Ky tregues mundëson krahasimin e vendeve me popullsi të ndryshme – për shembull Kinën me Shqipërinë, që kane nivele shume të ndryshme popullsie dhe GDP.

2. PPP konsiston në përshtatjen e GDP (në nivel vendi apo për frymë) duke eliminuar diferencat në çmime, duke mundësuar kështu krahasimin e standardit të jetesës midis vendeve të ndryshme. Pra përmes disa përllogaritjesh, përshtatet vlera monetare e GDP për çdo vend, në mënyrë të tillë që një dollar (apo një euro) ka të njëjtën fuqi blerëse – me një dollar blihet e njëjta sasi mallrash/shërbimesh ne çdo vend.

3. Në CPI futen tërë mallrat e shportës, përfshi edhe mallra importi, dhe nuk futen mallra jashtë shportës së konsumatorit (p.sh. kallashnikov, megjithëse mund të jetë prodhim vendi). Deflatori nuk përfshin mallrat e importit, por në të futen edhe prodhime të tilla si tanke dhe aeroplan.

4. Shkaqet dhe pasojat e inflacionit janë të shumëllojshme.

65

Shkaqe:• Inflacion i nxitur nga kërkesa kemi kur kemi rritje të ndjeshme të kërkesës të

përgjithshme (agregate) në një ekonomi.• Inflacion i nxitur nga oferta apo rritjet në kosto. Rast tipik, është rritja e cmimit

të naftës dhe energjisë.• Inflacion që shkaktohet nga politika monetare. • Inflacion i importuar.

Pasoja:Inflacioni, sidomos kur është i lartë dhe i paparashikueshëm, konsiderohet si

shumë i dëmshëm. Ai çon në pasiguri (kur e di që çmimet mund të rriten shumë, dhe akoma më tepër, kur nuk e di sa shumë). Për të ulur rreziqet, mund të shmangesh investime afatgjata, që janë shumë të rëndësishme për ekonominë. Në periudha inflacioniste, mund të ndodhë që çmimet e mallrave të ndryshëm, rriten por jo me ritme të njëjta (për arsye të ndryshme), duke rezultuar në shtrembërime dhe ineficenca. Gjithashtu, një inflacion i lartë mund të cojë në rishpërndarje pasurie, si në shembullin e mëposhtëm.

5. Klasifikimi i tipave të papunësisë bëhet tipikisht në bazë të tipave të shkaqeve të papunësisë. Për shembull, papunësia ciklike ndodh në kontekstin e cikleve të biznesit. Kur ekonomia është në ekspansion, prodhimi (GDP real) rritet dhe papunësia ulet, dhe anasjelltas, kur ekonomia është në recension, kemi ulje të prodhimit dhe rritje të papunësisë. Ndërsa papunësia sezonale vjen si rrjedhojë e sezonalitetit që karakterizon disa sektorë, si psh. bujqësia e turizmi. Në mënyrë analoge, mund të analizohen shkaqet e llojeve të tjera të papunësisë.

6. Sipas fazave të cikleve të biznesit, kemi këto ndryshime të variabulave kryesorë makroekonomik:

• Recensioni (rënia ose tkurrja) – Ekonomia ngadalësohet, prodhimi (GDP real) ulet. Gjithashtu konsumi, investimet dhe inflacioni ulen, ndërsa papunësia rritet.

• Pika më e ulët – Ekonomia arrin pikën më të ulët, ndërsa papunësia rritet ndjeshëm.

• Ekspansioni (zgjerimi) – ekonomia (GDP real) rritet, papunësia ulet por edhe çmimet rriten.

• Piku (pika më e lartë) – Ekonomia arrin pikën më të lartë. Papunësia është e ulët, por inflacioni zakonisht rritet shumë.

Ushtrim 1. Jepen të dhënat e sasisë dhe limimeve për 3 produkte A, B dhe C që prodhohen në ekonominë e një vendi. Gjeni GDP nominal dhe GDP real për 2010, si edhe inflacionin dhe rritjen ekonomike. Interpretoni rezultatet.

Viti Qa Pa Qb Pb Qc Pc

2009 2000 10 200 50 500 20

2010 3000 20 300 100 750 40

Përgjigjet:GDP nominal 2009 = 40,000 LekGDP nominal 2010 = 120,000 LekGDP real 2010 = 60,000 Lek

66

Inflacioni në 2010 ( i matur parme deflatorit) është dy herë më i lartë ne krahasim me 2009 (pra është rritur me 100%) ndërsa ekonomia (GDP real) është rritur me 50%.

Shënim: GDP nominal e vitit bazë (në rastin tonë 2009) konsiderohet e njëjtë me GDP real e po atij viti.

Ushtrim 2. Supozojmë që indeksi i çmimit të konsumatorit në vitin 2000 (që është edhe vit bazë) është 100, ndërsa në vitin 2001 është 105. Sa është inflacioni?PërgjigjeInflacioni është 5% - pra niveli i përgjithshëm i çmimeve është rritur me 5%.

Detyra dhe situata shtesë1. Argumentoni për secilin nga subjektet e mëposhtëm përse mund të jenë ata të

interesuar të studiojnë tendencat dhe ndryshimet në GDP.a) Personat që merren me biznes;b) Studentët.

2. Argumentoni përse është e domosdoshme të merren në konsideratë edhe rritja e popullsisë dhe e nivelit të çmimeve kur interpretohen ndryshimet në GDP.

3. Identifikoni shembuj të papunësisë friksionale, ciklike dhe strukturore në ekonominë Shqiptare.

4. Papunësia strukturore është pasojë e ndryshimeve teknologjike në ekonomi. A kanë ndonjë përgjegjësi ndërmarrjet private për të ndihmuar njerëzit që kanë humbur punën duke u zëvendësuar nga makineritë? Kush mund të ketë përgjegjësi për të ndihmuar këta persona? Shprehni opinionin.

Punë me projektDuke shfrytëzuar informacionet e mbledhura në kreun 2.2. mbi krizën financiare të viteve 2000 kryeni një punë të pavarur dhe hartoni një projekt me temën:Tema: Pasojat e krizës financiare të viteve 2000 dhe ndikimi i saj në papunësinë dhe inflacionin.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Efektet e cikleve të biznesit:

a) Nuk janë serioze;b) Nuk mund të parashikohen ose të maten;c) Mund të maten dhe kontrollohen pjesërisht;d) Nuk zgjasin shumë.

2. Cila prej të mëposhtmeve nuk është karakteristikë e periudhës së ekspansionit:

a) Rritja e produktivitetit;b) Rënia e papunësisë;c) Rritja e kredive;d) Rënia e investimeve.

3. Cili mund të konsiderohet si një faktor i jashtëm në luhatjet në ciklet e biznesit:

a) Konsumi;

67

b) Risitë dhe shpikjet teknologjike;c) Investimet;d) Shpenzimet shtetërore dhe politikat tatimore.

4. Në se supozojmë se çmimet po rriten ndërsa prodhimi mbetet i pandryshuar, çfarë do të ndodhë në vlerën e GDP?

a) Do të rritet;b) Do të qëndrojë e njëjtë;c) Do të ulet;d) Do të shkaktojë ulje çmimesh.

5. Në se ndodhemi në një periudhë recesioni, cili prej faktorëve të mëposhtëm mund të nxiste një ekspansion:

a) Ulja e fitimeve;b) Ulja e fuqisë blerëse;c) Rritja e investimeve;d) Rritja e papunësisë.

6. Punësimi i plotë është një periudhë në të cilën:a) Secili që kërkon mund të gjejë një punë;b) Papunësia është e barabartë ose me e vogël se shuma e normave të

papunësisë friksionale dhe strukturore;c) Norma e papunësisë aktuale dhe ciklike janë të njëllojta;d) Çdo njeri nga forcat e punës është i punësuar.

7. Fuqia blerëse e parasë:a) Rritet gjatë periudhave të inflacionit;b) Ulet gjatë deflacionit;c) Nuk ndikohet nga inflacioni ose deflacioni.d) Ulet gjatë inflacionit;

8. Indeksi i çmimit të konsumatorit ndihmon në përcaktimin e:a) Ndryshimeve demografike në vend;b) Ndryshimeve në koston e jetesës;c) Numrit të familjeve në varfëri;d) Ofertës monetare për një periudhë kohore.

Përgjigjet1 C, 2 D, 3 B, 4 A, 5 C, 6 B, 7 D, 8 B.

Mësimi 2.4 Stabiliteti ekonomik dhe politikat makroekonomikePërmbledhje e kreut

Ekonomia e një vendi mund të ndikohet nga shteti përmes politikave (dhe instrumenteve) që mund të klasifikohen në politika fiskale, dhe ato monetare. Me politikë fiskale do të kuptojmë kryerjen e shpenzimeve dhe mbledhjen e të ardhurave nga qeveria për të influencuar ekonominë e një vendi, përfshi inflacionin, rritjen ekonomike dhe papunësinë. Politika fiskale ndikon kërkesën dhe ofertën agregate dhe për rrjedhojë edhe variablat makroekonomikë të sapopërmendur. Politikat fiskale mund të klasifikohen si neutrale, ekspansioniste (zgjeruese) dhe tkurrëse në bazë të raportit të shpenzimeve me të ardhurat e buxhetit të shtetit. Politikat fiskale ekspansioniste, qe karakterizohen nga shpenzime më të mëdha sesa të ardhurat (pra nga deficit) zbatohen për të nxitur rritjen ekonomike, ndërsa politikat tkurrëse

68

synojnë frenimin e inflacionit dhe uljen e borxhit të shtetit. Politikat monetare normalisht hartohen dhe implementohen nga Banka

Qendrore e një vendi. Objektivi themelor i Bankës së Shqipërisë, që është edhe Banka Qendrore e Shqipërisë, në kontekstin e politikave monetare që ajo ndjek, është arritja dhe ruajtja e stabilitetit të çmimeve. Një tjetër synim i BQ është nxitja dhe mbështetja e zhvillimit të sistemit të këmbimeve valutore, tregut të brendshëm financiar, sistemit të pagesave, si dhe përmirësimi i kushteve kredituese, në mbështetje të stabilitetit dhe të zhvillimet ekonomike në vend. Për implementimin e politikave monetare, BQ përdor një sërë instrumentesh, që ndikojnë në ofertën monetare, dhe për rrjedhojë edhe ne variablat makroekonomik.

Trajtimi i çështjeve për diskutim, pyetjeve dhe detyrave të kreut 1. Një ekspansion fiskal (p.sh. rritje e shpenzimeve publike) çon në rritje të kërkesës

agregate dhe të prodhimit, ulje të papunësisë por edhe rritje të inflacionit.2. Kur rritja e kërkesës së përgjithshme për shkak të politikave fiskale (ose për

shkak të faktorëve të tjerë) ndesh në pjesën Keynsiane, kemi vetëm zhvillime “pozitive” – rrjte të prodhimit, ulje të papunësisë ndërsa inflacioni mbetet i paprekur. Por kur rritja e kërkesës është e shumë e madhe, përtej një pike të caktuar, kur ndodhemi në pjesën “e ndërmjetme” të ofertës agregate, krahas efekteve pozitive (rritje ekonomike dhe ulje të papunësisë) mund të kemi rritje të çmimeve (inflacion) që mund përbejë një problem serioz në vetvete (shiko kapitullin ku flitet për inflacionin). Madje, nëse ekonomia ndodhet në pjesën klasike të ofertës agregate, çdo rritje në kërkesën agregate çon vetëm në rritje çmimesh ndërsa prodhimi dhe papunësia mbeten të pandryshuar (faktorët e prodhimit shfrytëzohen plotësisht).

3. Figura 1: Lakorja e ofertës monetare (MS) dhe kërkesës monetare (MD)Ngushtimi monetar që pasqyrohet përmes zhvendosjes në të majtë të lakores

Nor

ma

e in

tere

sit

Q (Sasia e parasë)

MD

MS2 MS1

së ofertës në grafikun e mësipërm, rezulton në rritje të normave të interesit. Normat më të larta të interesit, e bëjnë më pak tërheqëse marrjen e më shumë kredie, për rritur investimet, prej nga mund të kemi një ulje të investimeve në nivel vendi çka mund të çojë në ulje të GDP real, rritje të papunësisë por edhe frenim të inflacionit. E anasjella vlen në rastin e zgjerimit monetare (zhvendosjes në të djathtë të lakores së MS).

Detyra dhe situata shtesë1. Argumentoni për secilin nga subjektet

69

e mëposhtëm përse mund të jenë ata të interesuar të studiojnë tendencat dhe ndryshimet në GDP.

a) Këshilltarët e ministrave;b) Deputetët;

2. Papunësia strukturore është pasojë e ndryshimeve teknologjike në ekonomi. A ka qeveria ndonjë përgjegjësi për të ndihmuar njerëzit që kanë humbur punën sepse janë zëvendësuar nga makineri ? si mund ta ushtrojë ajo rolin e saj në këtë rast? Jepni opinionin tuaj.

3. Argumentoni se si prishja e ekuilibrit ndërmjet kërkesës dhe ofertës agregate mund të ndikojë në ciklin e biznesit.

4. Në se do t’i referoheni shifrave të kreut 2.1. mbi shpenzimet e qeverisë shqiptare sipas natyrës, mund të vini re se shpenzime të konsiderueshme (17% të buxhetit total) janë ato për personel. Në se qeveria shqiptare vendos të ulë këto shpenzime për shembull me 30 5 tregoni:

a. Çfarë ndikimi do të ketë në komunitetin tuaj një ulje e shpenzimeve të shtetit në këtë masë;

b. A do të ndikohet stabiliteti ekonomik i vendit nga një ulje e tillë? Në se po çfarë ndikimi do të jetë ky?

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta

1. Cili nga instrumentet e mëposhtëm financiarë mund të stabilizojë ekonominë:e) Rritja ose ulja e normës së rezervës së bankave;f) Veprimet e tregut të hapur;g) Rritja ose ulja e shpenzimeve shtetërore,h) Ndryshimi i normave të interesit.

2. Cila nga politikat e mëposhtme mund të ulë papunësinë:a) Rritja e taksave;b) Ulja e shpenzimeve qeveritare për ushtrinë;c) Ulja e taksave;d) Ulja e shpenzimeve për rrugë të reja.

3. Çfarë mund të ndodhë në se rritja e shpenzimeve të qeverisë kryhet në një periudhë punësimi të plotë:

a) Çmimet do të bien;b) Çmimet do të rriten;c) Papunësia do të rritet;d) Do të rritet borxhi shtetëror.

Përgjigjet1 C, 2 C, 3 B.

70

Mësimi 3.1. Tregtia ndërkombëtare

PërmbledhjeNe sot jetojmë në një epokë të tregtisë së lirë dhe globalizimit. Vendet tregtojnë

lirisht ndërmjet tyre sepse në këtë mënyrë arrijnë ekonomi shkalle që d.m.th. që një vend prodhon më me efikasitet pak lloje produktesh por në sasi më të mëdha. Gjithashtu meqë vendet janë të ndryshëm nga njëri –tjetri, secili mund të prodhojë ato të mira e shërbime për të cilët ka përparësi krahasuese, ose që mund t’i prodhojë më mirë. Në se vendet specializohen sipas këtyre përparësive krahasuese, dhe në se shkëmbejnë ndërmjet tyre sasitë e duhura të të mirave dhe shërbimeve, tregtia ndërkombëtare ka përfitim reciprok të padiskutueshëm për to.

Tregtia e lirë i referohet një sistemi të politikës tregtare që i lejon bizneset të tregtojnë mes kufijve kombëtarë pa ndërhyrjen e qeverive. Pavarësisht argumenteve pro ose kundër, ajo është e ardhmja si dhe praktika aktuale e vendeve më të zhvilluara.

Tregtia ndërkombëtare mund të kufizohet nga pengesat tregtare. Pengesat mund të jenë tarifore si për shembull taksat doganore të cilat mund të përbëjnë një mjet të mirë nxitës të përkohshëm të prodhimit vendas. Pengesat mund të jenë edhe jotarifore që përfaqësohen nga kufizimet sasiore, procedurat doganore, kërkesa lidhur me standardet, pjesëmarrja e qeverisë në tregti, depozitat e importit, etj.

Bilanci i pagesave të një vendi është një tabelë statistikore që pasqyron transaksionet në mallra, në shërbime dhe në mjete e detyrime financiare për një periudhë të caktuar kohe. Bilanci i pagesave të Shqipërisë hartohet nga Banka e Shqipërisë. Bilanci tregtar është diferenca mes eksporteve dhe importeve të mallrave për një vend të caktuar.

Në mënyre që vendet të mund të tregtojnë ndërmjet tyre duhet që edhe të kryejnë pagesa duke përdorur monedha të ndryshme të cilat duhet të këmbehen me njëra – tjetrën. Kursi i këmbimit ndërmjet dy monedhave përcakton sa vlen njëra prej tyre në terma të tjetrës.

Trajtimi i pyetjeve dhe detyrave përsëritëse të linjës1. Nuk ka vend që të mos ketë avantazhe të krahasuara, megjithëse mund të ketë

vende që mund të mos kenë avantazhe absolute (mund të kenë kosto më të larta krahasuar me një vend tjetër për të gjitha produktet). Vendi ka përparësi të krahasuar për prodhimin e një produkti, nëse kostoja oportune e këtij produkti është më e ulët në vend se sa në vendet e huaja. Nëse në rastin e avantazhit absolut ne krahasojmë produktivitetet ose kostot, në rastin e avantazhit të krahasuar, ne krahasojmë kostot oportune. Krahasimi i kostove (avantazhi absolut), mund të mos rezultojë në avantazh absolut për një vend të caktuar; krahasimi i kostove oportune do të rezultojë pothuaj gjithnjë në një avantazh të krahasuar për çdo vend.

2. Nje “lojë me shumë” zero do të thotë se atë që fiton dikush e humbet dikush tjetër. Një lojë me shumë të ndryshme nga zero do të thotë që, në kushte të caktuara, (nëse çmimi i krahasuar i një produkti është mes kostos oportune t këtij produkti në vend dhe në vendin e huaj), tregtia është me përfitim për çdo vend që merr pjesë në të. Tregtia në kushtet e specializimit në produktet me avantazhe të krahasuar është një ”lojë ” me shumë të ndryshme nga zero.

71

Si është e mundur që të gjithë vendet mund të përfitojnë? Kjo bëhet e mundur sepse, në kushtet e specializimit në produktet ku vendet kanë avantazhe të krahasuara, prodhimi në shkallë botërore ritet, dhe për këtë arsye, të gjithë mund të përfitojnë.

3. Tregtia, në kushte kur vendet specializohen në produktet me avantazhe të krahasuara, nuk është gjithnjë me përfitim për secilin nga vendet. Kushti që tregtia të jetë me përfitim recipriok është që çmimi i krahasuar i një produkti, p.sh. të themi, çmimi i krahasuar i kompakt disqeve (raporti i çmimit kompakt disqeve (CD) me çmimin e kompjuterave) të jetë mes kostos oportune të CD-ve në Britani (1/4) dhe kostos se CD-ve në Japoni (1/2). P.sh., çmimi i krahasuar i CD-ve duhet të jetë 1/3; kjo do thotë se gjatë tregtisë shkëmbehet një kompjuter me tre CD. Nëse Britania e Madhe specializohet në prodhimin e CD-ve ku ka avantazh të krahasuar, në kushtet e tregtisë ajo do të japë 3 CD për të marrë një kompjuter nga Japonia; në kushtet e prodhimit të të dy produkteve, Britania duhet të jepte (të hiqte dorë nga prodhimi) 4 CD për një kompjuter. Pra Britania fiton një CD për 4 CD të shkëmbyer. Nga ana tjetër, në kushtet e tregtisë, Japonia jep 1 kompjuter dhe merr 3 CD. Në kushtet e prodhimit në vend të të dy produkteve, Japonia do të mund të merrte (të prodhonte) vetëm 2 CD për heqjen dorë nga prodhimi i çdo kompjuteri. Pra edhe Japonia fiton 1 CD për çdo kompjuter të shkëmbyer. Tregtia rezulton me përfitim reciprok vetëm në rast se çmimi i krahasuar i CD-v është mes kostos opurtune të CD-ve në Britani dhe Japoni.

4. Pengesa tarifore,ose tarifa doganore, është zakonisht taksë mbi importet (ose dhe ekportet) e një produkti që ka për qëllim të krijojë një avantazh për prodhuesit e vendit dhe të mbledhë të ardhura për buxhetin e shtetit. Pengesat jo tarifore i referohen një termi që përshkruan çfarëdolloj politike apo rregulli qeveritar që kufizon tregtinë ndërkombëtare dhe që nuk është pengesë tarifore.

Disa nga pengesat jo-tarifore në tregti janë: kufizime të veçanta në tregti, përfshirë kuotat ose kufizimet sasiore ose në vlerë për produktet që importohen, kërkesat për licenca importi, kërkesa për përfshirjen në prodhim të lëndëve të para të vendit, kufizime për çmime minimale importi dhe embargot ose ndalimi i tregtisë me një vend të caktuar, kryesisht për motive politike; procedura doganore dhe administrative të hyrjes së produkteve në territorin e një vendi; Kërkesa lidhur me standardet; pjesëmarrjen e qeverisë në tregti, si për shembull politikat e prokurimit qeveritar, subvencionet e eksporteve; pagesa mbi importet të ndryshme nga tarifat doganore, të tilla si depozitat e importit, ku importuesve u kërkohet të depozitojnë në bankë për një farë kohe gjithë vlerën e produktit që do të importohet ose një pjesë të saj, pagesa për shërbime administrative, tarifa të veçanta shtesë, e të tjera pagesa; dhe pengesa të tjera jotarifore, përfshirë kufizimet vullnetare të eksporteve.Problemi më i madh në tregtinë ndërkombëtare sot dhe në të ardhmen është ai që lidhet me pagesat jo tarifore. Mes ekonomistëve që merren me çështjet e tregtisë ndërkombëtare është i pranishëm shqetësimi që “mendja njerëzore është e pakufishme për shpikjen e pengesave jo- tarifore në tregti”.

72

5. Argumente pro tregtisë së lirë Argumente kundër tregtisë së lirë

Argumenti 1: Specializimi në produktet me avantazhe të krahasuara dhe tregtia rezulton në rritjen e prodhimit botëror dhe – për pasojë – edhe të konsumit botëror. Argumenti 2: Të gjitha vendet që angazhohen në tregti përfitojnë. Por që të ndodhë kjo, është e nevojshme që tregtia të jetë e drejtë. Argument 3: Tregtia e lirë krijon përfitime nga ekonomia e shkallës, pra përfitime që lidhen me një përmasë më të madhe tregu.Argumenti 4: Tregtia e lirë krijon kushtet për zhvillimin e konkurrencës dhe krijimi i motiveve për inovacion. Argumenti 5: Në kushtet e tregtisë së lirë, mundësia e zgjedhjes për konsumatorët është më e madheArgumenti 6: Tregtia e lirë shmang përdorimin e kufizimeve tregtare nga interesa private.

Argumenti 1: Tregtia e lirë mund të shoqërohet me dëmtimin e prodhimit vendas, e për pasojë, dhe me humbjen e vendeve të punës. Kundër-argument: Mbrojtja e përhershme doganore për industritë që nuk kanë avantazhe të krahasuara mund të konsiderohet si shpërdorim i burimeve prodhues të një vendi. Argumenti 2: Për një vend të “madh”, një tarifë doganore përmirëson kushtet e tregtisë. Ky përfitim mund të tejkalojë kostot e lidhura me shtrembërimin e prodhimit dhe konsumit.Kundër argument: Por këtë mund ta bëjnë edhe vende të tjera të mëdhenj. Kjo mund të shoqërohet me një luftë tregtare.Argumenti 3: Në kushtet e pranisë së mangësive së brendshme të tregjeve, një tarifë rrit përdorimin e faktorëve të nën-përdorur.Kundër argument: Por edhe në këtë rast, mund të ekzistojë një politikë më e mirë që e zgjidh problemin në “burim”.

6. Bilanci i pagesave përbëhet nga llogaria korrente dhe llogaria kapitale. Llogaria korrente përbëhet nga bilanci (eksporti dhe importi) i tregtisë në mallra, bilanci i tregtisë në shërbime, dhe bilanci i të ardhurave. Bilanci tregtar është pra pjesë e llogarisë korrente, në këtë mënyrë, mund të thuhet që bilanci tregtar është edhe pjesë e bilancit të pagesave.

7. Bilanci tregtar i Shqipërisë është me një deficit të madh. Raporti import/eksport është 4, që do të thotë 4 lek importe për vetëm 1 lek eksporte.

8. Tregu i monedhave ka ngjashmëri me tregun e mallrave. Nëse oferta e një monedhe rritet, çmimi i saj (kursi i këmbimit) bie në raport me monedhat e tjera. Nëse kërkesa për një monedhë rritet, çmimi i saj (kursi i këmbimit) pritet të rritet në raport me monedhat e tjera. Euro pritet të zhvlerësohet në raport me lekun kur shtohet oferta e Euros në tregun shqiptar. Kjo ndodh kur shqiptarët eksportojnë ose kur qeveria merr kredi në Euro. Kur shqiptarët importojnë ose kur qeveria paguan borxhin e saj në Euro, kjo e fundit forcohet në raport me lekun. Kur rritet fluksi i turistëve të huaj në Shqipëri, oferta e Euros në tregun shqiptar shtohet, Euro zhvlerësohet në raport me lekun dhe për pasojë leku forcohet në raport me Euron.

9. Kur leku zhvlerësohet në raport me Euron, pritet që eksportet shqiptare në tregjet evropiane të shtohen. Kjo ndodh për shkak se bizneset kanë më shumë interes të shesin në tregjet evropiane. Në këto tregje ata marrin një monedhë (tashmë pas zhvlerësimit të lekut) të fortë, të cilën mund ta shkëmbejnë në Shqipëri me më shumë lekë. E kundërta pritet të ndodhë me importet. Këto të fundit, në kushte e zhvlerësimit të lekut (që do të thotë formcimit të Euros)

73

bëhen tashmë më të shtrenjta; bizneset blenë në Euro që është forcuar në krahasim me lekun. Kjo do të bëjë që importet të bien.

Detyra dhe situata shtesë1. Shpjegoni lidhjen ndërmjet bilancit të pagesave dhe kursit të këmbimit të lekut

kundrejt valutave të tjera. Çfarë ndikimi ka në nivelin e jetesës së shqiptarëve kursi i këmbimit të lekut dhe ndryshimet e tij?

2. Ekonomia botërore po globalizohet gjithnjë ë më shumë. Hartoni një skemë të qarkullimit ekonomik (sipas modelit të kreut 1.1.) për ekonominë globale.

3. Më poshtë paraqiten disa transaksione të cilat prekin bilancin e pagesave të një vendi. Për secilin prej tyre tregoni se çfarë efekti ka:

a) Një çek i dërguar nga një emigrant në Itali prindërve të tij që jetojnë në Shqipëri;

b) Blerja e një bileta avioni e Lufthansës;c) Blerja e bonove të thesarit të qeverisë shqiptare nga një shtetas italian;d) Blerja nga shqiptarët e bonove amerikane të thesarit.

Punë me projektTema: Planifikoni shpenzimet tuaja dhe monedhat që do t’u duhen në një udhëtim tuajin imagjinar në Suedi, Danimarke, Gjermani dhe Zvicër. Llogarisni koston totale të udhëtimit në lekë.

Pyetje me zgjedhje të shumëfishta1. Tregoni cilët nga pohimet e mëposhtme që lidhen me tregtinë ndërkombëtare

janë të drejtë.a) Tregtia ndërkombëtare mund të rrisë standardet e jetesës në shkallë botërore;b) Vendet duhet të prodhojnë vetëm ato për çka kanë nevojë;c) Tregtia ndërkombëtare i sjell dobi vetëm vendeve të pasura;d) Tregtia ndërkombëtare është e parëndësishme për vendin tonë.

2. tregtia ndërkombëtare i ka bërë vendet më:a) Të pavarura,b) Të ndërvarura;c) Të izoluara;d) Të pandjeshme.

3. Tregtia ndërkombëtare është pasojë e:a) Dallimeve në burimet e vendeve të ndryshme;b) Ligjeve të kërkesës dhe ofertës;c) Tepricave të prodhimit në një ose disa vende;d) Marrëveshjeve ndërmjet organizmave ndërkombëtarë.

4. Cili është përdorimi më efikas i burimeve të rralla:a) Tregtimi nga vendet vetëm i atyre të mirave në të cilat ato kanë avantazh

absolut;b) Vendet e pasura të tregtojnë vetëm me njëri – tjetrin;c) Vendet të specializohen në prodhimin e të mirave në të cilat ato kanë

avantazhin krahasues më të madh;d) Çdo vend të përpiqet të prodhojë vetë të gjitha të mirat dhe shërbimet për të

cilat ka nevojë.

74

5. Cili nga pohimet e mëposhtëm përshkruan më saktë një bilanc të favorshëm tregtar:a) Vlera e eksporteve është më e madhe se ajo e importeve;b) Të huajt janë duke investuar më shumë në Shqipëri se sa shqiptarët jashtë

vendit;c) Floriri po grumbullohet në Shqipëri;d) Ka një rritje të vlerës totale të eksporteve dhe importeve.

6. Një argument në favor të tarifave doganore është se ato:a) Reduktojnë tensionet ndërmjet vendeve;b) Inkurajojnë zhvillimin e degëve bazë të prodhimit për vendin që i aplikon;c) Inkurajojnë tregtinë e lirë;d) Reduktojnë çmimet për konsumatorët.

7. Kur tarifat doganore reduktohen:a) Punëtorët në vendet eksportuese humbasin vendet e tyre të punës;b) Çmimet e importeve rriten;c) Standardet e jetesës në vend bien;d) Disa punëtorë në degët e mbrojtura të industrisë mund të humbin vendet e

punës.8. Ekonomistët mendojnë se konsumatorët përfitojnë nga:

a) Tarifat doganore protektive;b) Kuotat e importit;c) Subvencionimet e eksporteve;d) Tregtia e lirë.

9. Rritja e vlerës së Euros në tregjet e këmbimit joevropiane është tregues se vendet e tjera ndoshta.a) Kane dëshirë të madhe të blenë mallra dhe shërbime evropiane;b) Nuk kane shumë dëshirë të blenë mallra e shërbime evropiane;c) Nuk e konsiderojnë më Euron si një valutë të fortë;d) Përdorin Euron në veprimet ndërkombëtare,

10. Në se vlera e lekut bie:a) Rriten normat e interesit;b) Kushton më shumë për shqiptarët blerja e mallrave dhe shërbimeve jashtë

vendit;c) Kushton më pak për shqiptarët blerja e mallrave dhe shërbimeve jashtë

vendit;d) Kushton më shumë për të huajt blerja e të mirave dhe shërbimeve shqiptare.

11. David Rikardo përdori parimin e avantazhit të krahasuar për të mbrojtur:a) Tarifat doganore protektive;b) Kuotat e importit;c) Tregtinë e lirë,d) Barrierat tregtare jo tarifore

Përgjigjet1 A, 2 B, 3 A, 4 C, 5 A, 6 B,7 D, 8 D, 9 A, 10 B, 11 C.