GENÇ AKADEMİSYENLER BULUŞMASI II

Eıitelektüel 13cı~ırıılılı~ı . Aşrııcık

ilim Geleneğimiz Üzerine Araştırmalar ·

editör:

A. Cüneyd Köksal

yedtfenl:

Hadis ve Sünnet Konularına Yeniden Bir Bakışın Analizi

HAMDİ ÇiLlNGİR•

G eç~te geleneksel bir form içinde şekillerup süregelen hadis ilmi, aslında pek çok ilim için de geçerli olduğu gibi modern dönemde yeni bir sürece girmiştir. Mo­

dern eğitim sürecinde hadis ilmi, hem eğitim ve öğretimi hem de usUl ve temel meseleleri açısından bazı kaymalar /kmlmalar yaşamıştır. Özellikle akademik camiada hadise ve sünnete ba­kış açısının yarunda hadisin ve sünnetin bizim için ifade ettiği anlamda da bazı klclmalar yaşamruştır. Bu bağlamda ak;ı:a~ mik hadisçinin çalışma nesnesini teşkil eden hadis, bir anlam­da öncekinden bambaşka bir şeye dönüşmüştür. Mehmet Emin Özafşar'ın ifadesiyle o artık sadece bir 'sened', 'metin', 'sün­net', veya münhasıran kendinden hüküm istinbat edilen dini bir "delil" değil, bunun yerine başlı başına bir kültür tarihi ala­nı haline dönüşmüştür. Biz bu kısa çalışmamızda, bahsedilen değişimin bir örneği olarak akademik bir hadisçinin hadis-sün­net konusundaki görüşlerinin eleştirisine yer vereceğiz.

Günümüzde hadis-sürınet ile ilgili tartışmaların iki temel konuda yoğunlaştığını söyleyebiliriz: Bu iki temel konunun

• Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Hadis Bilim Dalı, Doktora Öğrencisi.

Yeııi Arayışlar 2.47

ilki Islam' da hadislerin yeri ve özellikle Kur' an karşısındaki konumudur. Diğer temel tarhşma konusu da sünneti bize ak­taran araçlardan biri olarak hadislerin güvenilir olanlarnun tespiti meselesidir. Prof. Dr. Hayri Kırbaşoğlu'nun hadis ve sünnet konusundaki çalışmalarını da genel olarak bu iki te­mel mesele çerçevesinde hadis ilminin eleştirel bir okuması olarak değerlendirmek mümkündür.

Hayri Kırbaşoğlu hadis ve sünnet konusunda yaphğı yo­ğun çalışmalarıyla veh1d bir yazardır. Özellikle Islam Düşün­cesinde Sünnet, Islam Düşüncesinde Hadis Metodo/ojisi ve Alter­natif Hadis Metodolojisi adlı kitapları bir seri halinde yayım­lanmış, bu eserlerde hadis ve sünnet ile ilgili temel konular bütüncül ve eleştirel manada yeniden ele alınmaya çalışılmış­br. Bir seri halinde yayımlanan ve yazarın ifadelerinden an­laşıldığı üzere bu üç eserle de henüz tamamlanmamış olan bir projenin ürünü olarak yazar bu çalışİnaları çerçevesinde sünnetin kavram, konum, ·mahiyet, malzeme, anlama, yo­ru.mJama, sistemleştirme, eğitim ve öğretim açısından ele alı­nacağını ifade etmektedir.1 Yazar Islam Düşüncesinde Sünnet adlı ilk eserinde sünnetin tanımı, konumu ve mahiyetini ele almaktadır. Serinin ikinci kitabı olan Islam Düşüncesinde Ha­dis Metodolojisi adlı çalışması ise klasik hadis usulünün prob­lemleri, klasik hadis usulünün eleştirisi, cerh ve ta'~ prob­lemleri ve klasik hadis usulünün uygulamadaki problemleri-

. ne tahsis edilmiştir. Serinin üçüncü kitabı AlternatifHadis Me­todolojisi iSe yazarın tasarladığı metodolojinin özelliklerini tespit ederek başlamakta, hadislerin ifade ettiği bilgi değerini

· tartışmakta, hadis usulünün temel kavramlarını yeniden ele almakta, ve isnad tenkidi ile metin tenkidi hakkındaki tarhş­malan incelemektedir. Kitabın son -bölümünde ise oryanta­listlerin çalışmaları ve bu çalışmalara verilen tepkiler hakkın­da bir değerlendirme yapmaktadır. Yaklaşık on yıllık bir ça­lışmanın ürünü olan bu eserlerde yazarın dile getirdiği dü-

1 M. Hayri I<ırbaşoglu, ls/tim Düşüııcesiııde Sümıet -Eleştirel Bir Ynklnşzm-, An­kara Okulu Yayınlan, Ankara 2002, s. 15.

Eııtelektiiel Bnğımlılığı Aşmnk

şünceler, zaten bizzat yazarın da arzu ettiği yönde çeşitli açı_. lardan eleştiriimiş ve tenkit edilmiştir. Biz bu çalışmaıruzda kısaca yazar hakkında öne çıkan bazı eleştirilere değineceğiz.

Öncelikle bizzat yazarın düşüncelerini değerlendirme ve tetkik etme amacıyla düzenlenmiş bir ilmi toplanhda2 dile getirilen eleştirilere değineceğiz. Söz konusu toplanhda Ab­dullah Aydınlı, yazarın AHM'de3 genel olarak ehl-i hadis ve ehl-i rey müktesebahru birleştirmeye ve sentezlerneye çalışh­ğını dolayısıyla büyük ölçüde yeni unsurlar katmak yerine sentezci bir yaklaşımı benimsediğini belirtmektedir. Bu bağ­lamda yazarın ortaya koyduğu düşüncelerin alternatif değil sentezci bir yaklaşım olarak nitelenebileceğini ifade etmekte­dir. Ayrıca yazarın eserlerinde gözlenen yoğun tenkit ve ele.ş­tirilere dikkat çeken Aydınlı, yazarı "Önce tarihi tasfiye etme, sonra da yerine bir şeyler koyma arzusu içinde" bulduğunu beyan etmektedir. Bunun yanında başlıca maziyi tahkir ve öl­çüsüz suçlama, çelişkilere düşme, geleneği iyi okurnama ve ush1p açılarından bazı eleştiriler getirmektedir.4 Kemal San­dıkçı ise, "Ortaçağ İslam geleneğinin bir usUlü olan bu usUl­le yola devam etmenin mümkün olmadığı, arhk yeni bir ha­dis usUlüne ihtiyaç olduğunu"5 belirten yazara ~leştiri geti­rirken, yazarın iddia ettiğinin aksine AHM'nin bir tane bile "yeni ve alternatif" say}.].abilecek bir madde getirmediğini be­lirtmektedir. AHM'nin omurgasını teşkil eden ve alternatif olarak teklif edilen 17 maddenin yansının Tecrid Mukaddi­me'sinde yer aldığına değinen Sandıkçı, teklif edilen metoda- · lojinin yeni ve alternatif bir şey olarak sunulmasını eleştir­mekte ve yazarın görü.şlerini bir alternatif oluşturmaktan zi- · yade bir sentez olarak nitelemektedir. Buna karşılık Sandıkçı,

2 Bu toplanh 24-25 Ocak 2004 tarihinde lslanu llimler Araşhrma Vakfı tarafın­dan tertip edilıni.ştir. Hadis usUlü yanında İsliimf İlimler içerisindeki etiğer cti­siplinlere yönelik usı11 tarhşmalanrun da yer aldığı toplantının kayıtJan daha sonra yayımlanmışhr. Bk. "lsliimf llimlerde Metodo/oj i (Usiil) Meselesi 2", Ensar Yay., Eylül2005.

3 M. Hayri Kırbaşoğlu, Altenıatif Hndis Metodo/oj isi, Kitabiyat, Ankara 2004. 4 Bk. '1slfuni İlimlerde Metodoloji (UsUl) Meselesi 2", n.g.e. içinde, s. 814-826. S A.g.e., s. 15.

Yeni Arayışlar 249

yeni ve alternatif metod söyleminden ziyade klasik usUldeki ' ilkelerin daha fonksiyonel hale getirilmesi gerektiğini vur~­lamaktadır. Bunun yanında AHM! de geliştirilen ilkelerin hepsinin de hadis tenkidiyle alakah olduğuna işaret eden Sandıkçı, yazann bir metod olarak ortaya koyiriaya çalışhğı yöntemin içinde isnada yönelik hemen hemen hiçbir atfın ol­madığına değinmekte ve yazann metin tenkidini öne' çıkar­masını eleştirmektedir. Sandıkçı'ya göre sened merkezli usUlde Hz. Peygamber'in söylediği sözü tespit esas iken, me­tin merkezli tenkit metodolojisinde ise, Peygamber' i istenilen şekilde konuşturina tehlikesi vardır ki, bu da metin tenkiru­nin sübjektiviteye, dış tesirlere, konjoktürel etkilere fazlaca açık olmasınd~ kaynaklanmaktadır. Sandıkçı'ya göre yazar­da olduğu gibi metodolojide esas olan "tenkit" değil "anla­mak" olmalıdır. ABM'de sahih ve mevzu dışında herhangi bir hadis ıstılahı-yer almadığıru belirten Sandıkçı, yazarın ka~ bul veya red şeklinde çok k~skin bir ayrımı benimseyen bir anlayışa sahip olduğunu ifade etmekte ve ·yazarın bu konu­daki tavnnı eleştirmektedir.6 Selahattin Polat, hadis literatü­ründeki çürük rivayetlerden yola çıkarak usUlün yetersizliği sonucuna varmarun manhken mümkün olmadığını belirte­rek yazarın bu konuda sahip olduğu tavra karşı çıkmaktadır. Y azami "Alternatif hadis metodolojisi" olarak sunduğu yön­temin yalnızca "metin tenkidi"nden ibaret olduğunu belirt­mektedir. Bu bağlamda metin tenkidinin sol1ll}larına de giDen Polat, İslam Dünyasında ve Türkiye' de metin tenkidinin ma-

. hiyetinin, içeriğinin ve usUlünün yeterince bilinmediğini ve bu konudaki problemierin yeterince farkına varılamadığını ifade etmektedir? Ahmet Yücel ise temel olarak yazarın çalış-

. malarında, özellikle hadis metodolojisi ile ilgili değerlendir­melerinde hadis usulü ile ilgili kural ve kaidelerin, ıshlahla­rın oluşumundaki etkenierin göz ardı edileligine elikkat çek­mektedir.8

6 A.g.m., s. 826-846. 7 A.g.m., s. 846-854. 8 A.g.m., s. 862-870. ·

Eııtelektiiel Bağımlılığı Aşmak

Yazann görüşlerini i.l.nU düzeyde eleştiriye tabi tutan bir başka yazar Ebu Bekir Sifil' dir. Sifil yayınladığı makalesinde yazann düşüncelerini değerlendirmekte ve çeşitli açılardan iti­razlar yöneltmektedir. Sifil' e göre gerek ahad hab_erler, gerekse mütevatir hadisler konusunda yazann sergilediği yaklaşım, in­sanların zihninde sünnet konusunda şüphe ve tereddütler oluşmasına yol açacak niteliktedir. Yazarın, verdiği bazı örnek­lere dayanarak bu düşüncesini genelleştirmesini eleştiren Sifil, ayrıca akla ve bilime uymaclığı gerekçesiyle yazarın çeşitli ha­disleri reddetme eğilimine karşı çıkmaktadır. Klasik usUlü la­fıza, şekilci, parçaa bir karaktere sahip olmakla eleştiren ve klasik usUlde hikmet, makasıd, ilke, amaç ve değerlere yeteri kadar önem atfedilmediğini iddia eden yazara karşı çıkan Sifil, yazarın genellemed yaklaşımını sakıncalı bulmakta ve fıkıh usulü eserlerinde, fıkıh külliyatında lafzın ilke ve amaçlan dik- · kate alınarak verilmiş hükümlere ve fıkıh usulü eserlerinde çokça geçen maslahat, maslahat-ı mürsele, istihsan, ıshslah gi­bi kavrarnlara dikkat çekmektedir. Toplumda yaygın olan sün­net anlayışının şekilci, lafıza ve taklide dayalı bir karaktere sa­hip olduğunu iddia eden ve bunun sebebini de kapsamlı bir sünnet tarunu ve anlayışı geliştirilememesine bağlayan yazann bu düşüncesini eleştiren Sifil, toplumdaki yaygın sünnet anla­yışının bazı sorunlan olmasına rağmen bu sorunların sünnetin tarunu ile bir ilgisinin bulunmaclığına değinmekte ve bunun se­bep lerinin çeşitli faktörlere dayanelığını belirtmektedir. Yaza­rın bir zorunluluk olarak ileri sürdüğü "yeni sünnet tanımının" gerekli olup olmadığını sorgulayan Sifil, halk arasında var ol­duğu iddia edilen yanlış ve eksik sünnet anlayışıru ileri sürerek yeniden bir sünnet tanımının yapılması gerektiği şeklindeki düşüncedeki mantık! hataya dikkat çekmektedir. Yazann yeni sünnet tanımını geliştirirken yönteminde var olan kapalılık ve belirsizliklere dikkat çeken Sifil, yeni sii.T\Jlet tarunu için yaza­rın sahip olduğu yöntem ve metodu sormakta; uyuma, yemek yeme gibi cüz'f davranış ve adab ile ilgili sünnetleri bu sünnet tarumı içinde nereye yerleştireceğini sorgulamaktadır.9

9 "lslnııı Dı"lşiiııcesiııde Siimıet Üzerine", www.ebubekirsifil.com

Yeni Arayışlar

Yazarın her üç kitabını da dikkate alarak ilmi bir değer­lendirmeye tabi tutan bir başka yazar da M urteza Bedir' ı::l4". M urteza Bedir, hem fıkıh ve hadis-sünnet konusunda hem de modem sosyal bilimler alaronda sahip olduğu birikime daya­narak yazarın düşüncelerini değerlendirmiş, yazarın katkıla­rını takdir etmekle birlikte sahip olduğu bazı zaaflara da dik­kat çekmiştir. Yazarın klasik hadis usUlü teorisine yaptığı tenkitlerin daha çok muhayyel bir "ehl-i hadis" topluluğuna yöneltilmiş gibi göründüğüne dikkat çeken Bedir, yazarın büyük ölçüde haklı olan pek çok eleştirisinin aslında çok sı­nırlı çerçevede bir karşılık bulduğunu, İslam düşünce tarihi­nin bütünü açısından ise bu eleştirllerin havada kaldığına işaret etmiştir. Bedir' e göre yazarın eleştirileri genelleştiİil­mek suretiyle tarihsel olarak tüm İslam düşüncesine, tüm İs­lam bilgi geleneklerine uygulanamaz; olsa olsa bu eleştiriler, "ehl-i hadis" denilen ve ma-sadakı tam ve kesin olarak tespit edilemeyen bir düşünce ve geleneği; bir de ~ye sınıfı dışın­da kalan halk dinselliklerini belirli ölçüde ilgilendirmektedir. Yazarın sünnet kavramını bir manada "İslam" ya da "fıkıh" kelimelerini karşılayacak kadar geniş manada kullandığına dikkat çeken Bedir, yazarın dile getirdiği "önceki sünnet ta­rumlarında toplumsal boyuta yer verilmediği" yönündeki eleştirisini de tenkit etmektedir. Bedir, sünnete !:>u manada verilen rolün yeni olduğuna işaret etmekte, dolayısıyla geç­mişte ya da günümüzde aynı sorunsalı referans alanı olarak lsullanmayan kişilerden bu sorunla uyumlu tanım bekleme­nin yanlış olduğuna değinmektedir. Geleneksel sünnet ta­rumlarından bir kısmırun belli İslami disipliniere işlerlik ka­zandırmaya yönelik fonksiyon icra ettiğine işaret eden Bedir, bu usillleri yanlış ya da doğru olarak nitelendirmek yerine gerçekleştirmek istedikleri amaçlarla uyumlu ve tutarlı olup olmamalan açısından değerlendirilmesi gerektiğini, aksi hal­de anakronizme düşmenin kaçınılmaz olacağını vurgula­maktadır. Yazarın bütün eleştirilerine rağmen sünnetin ma­hiyeti, niteliği ve ne olduğu sorusunun ise yazar tarafından açıklığa kavuşturulmadığına dikkat çekmektedir. Yazarın

Eııtelektiiel Bağımlılığı Aşmak

sıkça tekrarladığı bir varsayım olarak klasik hadis usUlünde metin tenkicline yer verilmediği şeklindeki düşil,ncelerini eleştiren Bedir, bu olgunun doğruluk payını teslim etmekle birlikte.her bilim dalının metodolojisinin gerçekleştirmek is­tediği amaç açısından değerlendirilmesi gerektiğini ifade et­miştir. Metin tenkidi bağlamında yazarın uydurma olarak ni­telendirdiği pek çok hadisin böyle kabul edilmesinde çoğu zaman hiçbir ilmi ölçüye sığmayan, "Hz. Peygamber' e yakış­tıramama" gibi tamamen sübjektif kriteriere dayanmasıru eleştiren Bedir, bu tutumun "modemite"nin getirdiği sorun­larla bağlanblı olduğuna dikkat çekmiş ve moderniteye sığ­mayan bazı ifade ve uygulamaların sadece bu kritere dayana­rak reddini eleştirmiştir. Aynca bilimsel gerçeklerle çelişıne­si ilkesinin dini konularda, hem de elini bir metnin sıhhati gi­bi çok hassas bir alanda kullarulmasırun sakıncalarına dikkat çekmiştir. Bilindiği gibi yazar, her frrsatta klasik hadis usUlü­nün ehl-i hadis-Şafii çizgisinde geliştiğini belirtmektedir. An­cak Bedir' e göre burada sorulması gereken ten;tel bir soru vardır: Klasik hadis usulü derken biz bir edebi türden mi söz ediyoruz, yoksa hadislerin tespitinde Müslümanların geliştir­diği yöntemi mi anlıyoruz? Yazarın genel eleştirilerinden ha­dis usillünü bir edebf tür olarak kastettiğini ve eleştirilerini de bunlarda geliştirilen yöntem ve düşünçelere yönelttiğini belirten Bedir, çoğu zaman yazarın edebi tür 1 genel hadis yöntemi arasında ayrım yapmadığını belirtmekte ve yazarın bu konuda zaman zaman çelişkiye düştüğüne işaret etmekte­dir. Özellikle fıkıh literatürü dikkate alınmadığı için ehl-i ha­dis-Şafii çizgisinin Şafii ayağına haksızlık yapıldığıru belirt­mektedir. Çünkü Bedir'e göre Şafii mezhebine mensup Ibn Süreye' den Ami.dl'ye, Kaffal eş-Şaşi' den Gazzili'ye Şafii fıkıh usulü abideleri bu el~ştirileri hak etmemektedir. Yazarın kla­sik usillün eleştirisini yaparken bunun alternatifini ortaya ko­yamadığına işaret eden Bedir, alternatif hadis metodolojisi olarak ortaya konan şeyin yalnızca "metin tenkidi"nden iba­ret olduğunu belirtmektedir. Yazarın, birçok rivayetin redde­dilmesinde "hilim" ve "akıl" gibi kriterleri alternatif olarak

Yeui Arayışlar 253

· sunmasını sakıncalı bulan Bedir, bu tür ölçillerin Kur'an açı­. sından da gündeme gelebileceğille işaret etmekte ve buntl!_l sakıncalarına değinerek yeni ve farklı bir metodolojiye duyu­lan ihtiyacı dile getirmektedir. Sonuç olarak Bedir, yazarın hadis usfilündei). kalkarak geliştirdiği eleştirllerin ehl-i hadis ve selefilik olgusuna karşı yapıldığına, ancak yazarın bizzat kendisinin de temelde bu düşünceden çok da farklılaşmadı­ğına elikkat çekmektedir.1o

Görüldüğü üzere eleştiriler yazann metoduna, uslubuna ve özellikle sünnet tarununa yoğunlaşmaktadır. Yazann al­ternatif olarak sunduğu metodolojinin aslında bir sentez ve sadece metin tenkidinden ibaret kaldığı fikri savunulmakta­dır. Gerçekten de yazar, isnada belli bir önem atfetse de, te­melde hadisin sıhhatini belirleme ve anlamada metin tenkidi­ni sürekli ön plana çıkarmaktadır. Yazarda metin tenkidiriin bu kadar ön plana çıkmasını model:nitenin getirdiği zihinsel. dönüşüm ile irtibatlandıran Bedir haklı gözükmektedir. Ya­zarın geçmişteki muhaddisleri yalruzca isnad tenkidine yer vermekle itharn etmesi ancak kendisinin de hemen hemen tek ölçüt olarak metin tenkidini benimsernesi bir çelişki ola­rak ortaya çıkmaktadır. Hadisin "sened" ve "metin" den iba­ret olduğu düşünüldüğünde bir hadisin sıhha~ belirlen­mesinde her iki ölçütün de yeteri kadar dikkate alınması ge­rektiği ortaya çıkmaktadır. Yazarın en çok eleştiri aldığı. nok­talardan biri de önceki sünnet tanımlan hakkındaki iddialan ve kendisinin ortaya koyduğu ~ürınet tarumıdır. Hadisçilerin, kelamcıların, fıkıhçıların ve usfil-i fı.kıhçıların ayrı ayrı sün­net tarumları geliştirdiklerini belirten yaiar, bu sünnet tarum­larının sadece akademik ihtiyaçlara göre yapılmış olduğunu, sünnetin toplumsal boyutundan ziyade bireysel boyutuna yer verildiğini, bağlayıçılık yönünden sünneti tasnife tabi tut­madıklarını ve Kur'an'ı tanımlan dışında bıraktıklarını iddia etmektedir.11 Her İslami disiplinin kendi ilim manhğı çerçe-

10 Murteza Bedir, lslıim Araştımıalan Dergisi, S. 9, lstanbul2003, s. 111-128. 11 I<ırbaşoğlu, Isitim Diişii11cesi11de Siimıet, s. 58.

2 54 Eııtelektiiel Bağımlılığı Aşmak

vesinde geliştirdiği ve kendi disiplini içinde fonksiyonel olan bu tanımlan tekdüze bir rnanhk ile eleştirrnek yerine her ta­nımın kendi içinde tutarlılığını veya fonksiyonunu anlamaya çalışmak daha do~ bir uslı1p gibi gözükmektedir. Nitekim · yazann teklif olarak ileri sürdüğü tarurn Murteza Bedir'in de işaret ettiği gibi bir sünnet tarunundan çok bir '1slarn" veya "fıkıh" kavramlan ile eş anlamlı gibi gözükmektedir. Yazann ifadeleriyle "bir zihniyet ve dünya görüşW' olarak tasarlanan sünnetin geniş tarurnırun özellikle İslam.ı disiplinler söz ko­nusu olduğunda hangi bağlama oturtulabileceği, veya hangi disipline işlerlik kazandırabiieceği tartışmaya açı.khr. Ayrıca yazann, toplurndaki sünnet anlayışını şekilci, lafızcr ve genel itibariyle "yanlış ve sağlıksız" bir süımet anlayışı olarak nite­lernesi ve bu durumu geçmişte yapılan s~et tanımlan ile ilişkilendirrnesi de tartışinaya açı.khr. Halk nezdinde var olan şekli ve lafzf olarak nitelendirilebilecek sünnet anlayışını, sünnetin tanım noktasındaki eksikliği veya yetersizliğinden ziyade halkın eğilimleri, tarihsel şartlar, topl\.ıınsal ve sosyal durumlarla irtibatland.ırrnak daha do~ gibi gözükmekte­dir. Nite~ yazarın bu yeni sünnet tanırnından sonra halk nezdindeki sünnet anlayışının da ne kadar değiştiği veya de­ğişeceği tartıŞmaya açı.khr.

Yazara getirilen eleştirilerin ortaya koyduğu temel nokta, yazann rnetodoloji ofarak sunduğu fikirleri tekrar ci~di bir şekilde gözden geçirmesi ve uslı1p noktasında eleştiriden zi­yade anlamayı ön plana çı.karrnasıdır.