ŞEHR-İ NUHULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ

8-9 Eylül 2018CİZRE - ŞIRNAK

TAM METİN KİTABI

EditörGültekin GÜRÇAY

İKSAD YAYINEVİ - 2018

ISBN 978-605-7510-27-3

KONGRE TAM METİN KİTABI

Editör: Gültekin GÜRÇAY

Institute Of Economic Development And Social Researches Publications®

(The Licence Number of Publicator: 2014/31220)

TURKEY

TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853

E posta: iksad13@gmail.com

www.iksad.org www.anadolukongre.org

Bu kitabın tüm hakları İKSAD’a aittir. İzinsiz kopyalanamaz ve çoğaltılamaz Kitapta bulunan eserlerin yasal ve

etik sorumluluğu yazarlara aittir

Iksad Publications - 2018© Yayın Tarihi: 13.10.2018 ISBN 978-605-7510-27-3

KONGRE KÜNYESİ

KONGRENİN ADI

Şehr-i Nuh Uluslararası Multi Disipliner Çalışmalar Kongresi

KATILIM TÜRÜ

Çağrılı – Davetli

TARİHİ VE YERİ

8-9 Eylül 2018 - CİZRE/ŞIRNAK

ORGANİZATÖR

İKSAD- İktisadi Kalkınma ve Sosyal Araştırmalar Derneği

KATILIMCI KURUM

Al Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi

Atlas Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi

KONGRE BAŞKANI

Prof. Dr. Mustafa TALAS

DAVETLİ KONUŞMACILAR

Prof. Natalya LATIGINA- Taras Shevchenko National University of Kyiv

Samira KHADHRAOUI- Sangmyung University

Dr. Maham REHMAN- National Defence University Islamabad

Damezhan SADYKOVA- Kazakh State Women’s Teacher Training University

Dr. Elvira GULIEVNA- Bashkir State Pedagogical University M Akmully

DÜZENLEME KURULU BAŞKANI Mustafa Latif EMEK

GENEL KOORDİNATÖR

Gültekin Gürçay

KONGRE DİLLERİ

Türkçe (tüm lehçeler), Arapça, Rusça, Çince ve İngilizce

115

HANBELÎ USÛLCÜLERİN SÜNNET VE HZ. PEYGAMBER’İN FİİLLERİNE YAKLAŞIMI

-MERDÂVÎ ÖRNEĞİ-

Dr. Öğr. Üyesi Nurullah AGİTOĞLU

Şırnak Üniversitesi, nurullahagitoglu@gmail.com

ÖZET

Sünnet/Hadis, İslam dininin temel ikinci kaynağı olarak ilk dönemlerden bu yana inceleme konusu

olmuştur. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in fiillerinin bağlayıcılığı konusu da önem taşımaktadır. Bu tür

meselelere hadisçilerin yan ısıra fıkıh usûlcüleri de ilgi göstermiştir. Usûlcülerin orijinal yaklaşımları

hep dikkat çekmiştir. Bu çalışmada Hanbelî ekolünün konuya yaklaşımı önemli bir Hanbelî usûlcüsü

Merdâvî (ö.885/1480) örneğinde incelenecektir. Tam adı Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b.

Ahmed el-Merdâvî olan usûlcümüz, değişik beldelerde çok yönlü ve yoğun bir ilmi tahsil yapmıştır.

Kendi döneminin önemli âlimlerinden ders alan Merdâvî çok önemli eserler de telif etmekten geri

durmamıştır. Eserleri ve görüşleriyle Hanbelî mezhebi tarihinde önemli bir yere sahip olan Merdâvî

“şeyhülislâm” ve “şeyhülmezheb” lakaplarıyla anılmıştır. Eserleri içinde dikkat çeken önemli bir tanesi

de Tahrîrü’l-menkûl fî tehzîbi ilmi’l-usûl adlı olanıdır. Merdâvî kaleme aldığı, Hanbelî mezhebinin temel

usul kitaplarından biri olan bu eserini ayrıca şerh etmiştir. Tebliğimizde onun sünnet ve Hz.

Peygamber’in fiillerine yaklaşımını bu eseri çerçevesinde değerlendirme yoluna gideceğiz.

Anahtar Kelimeler: Sünnet, Hadis, Hanbeli, Merdâvî.

Giriş

Ahmed b. Hanbel’in görüşleri etrafında oluşan ve ona nisbetle anılan Hanbelî mezhebi, gerek

mezhep imamının yaşadığı dönem gerekse mezhepleşme süreci bakımından Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî

mezhebinden sonra ortaya çıkmış dördüncü büyük Sünnî mezhebidir.1

Hanbelî mezhebinin doğuş ve kuruluşu ele alınırken II ve III. yüzyıllarda Hicaz ve Irak

bölgelerinde görülen fikir hareketleri, fıkhî gelişme ve ekolleşme, bu arada gündeme gelen re’y, hadis

ve kelâm tartışmaları Ahmed b. Hanbel’in hayat hikâyesinden ve fikrî mücadelelerinden ayrı

düşünülemez.2 Zaten o, fikirleriyle ve bu fikirlerin savunulması uğrunda baskıya boyun eğmeyen

tavizsiz ve kararlı tutumu ile İslam düşünce tarihinde iz bırakmış en önemli şahsiyetlerden biridir.3

Abbâsîler’in idareyi ele geçirmelerinden Ahmed b. Hanbel’in yaşadığı III. (IX.) yüzyılın ilk

yarısına kadar geçen süre içerisinde fıkhî faaliyetlerde büyük bir gelişme olmuş ve bu süre zarfında,

Emevîler devrinde oluşan Hicaz ve Irak ekolleri, hüküm çıkarmada re’y ve hadise verilecek yer ve değer

konusuyla ilgili metodolojik bir farklılaşma noktasına gelmiştir. Bu ayrışmada Iraklılar re’yciliği,

Hicazlılar ise eser veya hadisçiliği temsil ediyor,4 ehl-i re’yin liderliğini Ebû Hanîfe, ehl-i hadîsin

1 Ferhat Koca, “Hanbeli Mezhebi”, DİA, XV, 525. 2 Ferhat Koca, “Hanbeli Mezhebi”, s. 525-526. 3 Ramazan Özmen, Hanbelî Usûlcülerin Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2018, s. 35. 4 Re’y ve Hadis tartışmaları için bkz. Sahip Beroje, Rey Hadis Tartışmalarında Hanefî ve Şafiiler, (Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi), Ata.Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1994; Mansur Koçinkağ, Erken Dönem İslam Hukuk

Düşüncesinde Re’y ve Hadis, Rağbet Yay., İstanbul 2018.

116

liderliğini ise Mâlik b. Enes yapıyordu. Ancak Irak bölgesindeki re’y hareketi ve fikrî-kelâmî akımlar,

aynı bölgede hadis merkezli muhafazakâr bir anlayışın güçlenmesi için de zemin hazırlamış oldu.5

Ahmed b. Hanbel'in etkilendiği ilim adamlarının ağırlıklı dini kültürleri ve mensup oldukları

ekoller göz önüne alındığında, onun tek bir hocaya ve ilmi yönelişe meyletmeyip, farklı yöneliş ve

ekollerle bağlantılı olduğu ve ağırlıklı olarak da Bağdat eksenli hadis ekolüne yakınlığı görülür. Kendi

zamanının iki önemli ilmi yönelişi olan hadis ve re’y ekolleri temsilcilerinden etkilendiği düşünülebilir.

Ahmed b. Hanbel, dönemindeki farklı ilmi yönelişlerle teşriki mesaide bulunsa da, onun İmam Şafii ile

olan ilişkisi diğer ilim adamlarından daha ileri seviyededir.6

Öğrencilerinin İbn Hanbel’in hadis, fıkıh, kelâm ve ahlâk konularıyla ilgili görüşlerini

toplamaları ve mezhebin usulünü de bunlardan ortaya çıkarmaları şeklindeki hizmet ve katkıları

sebebiyle Hanbelî mezhebi, kolektif bir yapıya benzemektedir. Bu kolektif yapının tarihî serüveni ilk

öğrenciler tarafından tedvin edilişi, uzun bir tarihî süreç içerisinde geçirdiği gelişme devresi ve son

olarak da bir devletin resmî mezhebi ve ideolojisi olma imtiyazı ile kazandığı yeni dönem şeklinde üç

ana başlık altında incelenebilir.7

Hanbelîlik Ahmed b. Hanbel’in öğretilerinden doğmuş bir kelam, hukuk ve ahlak ekolü olarak

tanımlanır. Hanbelilik, kelama ve tasavvufa çok sıcak bakmamakla beraber bu akımlardan uzak

kalamamıştır.8

Bu çalışmada önemli bir Hanbelî usûlcüsü olan Merdâvî’nin sünnet ve Hz. Peygamber’in

fiillerine yaklaşımı ele alınacaktır. Zira Sünnet İslam dininin ikinci ana kaynağı olarak her dönemde

inceleme konusu olmuştur. Hz. Peygamber’in fiillerinin bağlayıcılığı konusu da önemlidir. Bu tür

konulara hadisçilerin yan ısıra fıkıh usûlcüleri de ilgi göstermiştir. Usûlcülerin orijinal yaklaşımları hep

dikkat çekmiştir. Bu çalışmada Hanbelî ekolünün konuya yaklaşımı önemli bir Hanbelî usûlcüsü

Merdâvî (ö.885/1480) örneğinde incelenecektir. Eserleri ve görüşleriyle Hanbelî mezhebi tarihinde

önemli bir yere sahip olan Merdâvî’nin Tahrîrü’l-menkûl fî tehzîbi ilmi’l-usûl adlı eseri esas alınarak

onun sünnet ve Hz. Peygamber’in fiillerine yaklaşımı ele alınıp değerlendirme yoluna gidilecektir.

Merdâvî’nin Kısaca Hayatı, İlmî Kişiliği ve Tahrîru’l-Menkûl ve Tehzîbu İlmi’l-Usûl Adlı Eseri

Tam adı Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed (ö. 885/1480) olan ve meşhur nisbesi

el-Merdâvî olarak çalışmamızda bahsedeceğimiz müellifimiz Filistin’in Nablus şehrine yakın küçük bir

köy olan Merdâ’da dünyaya gelmiştir. Doğum tarihi 817/1414 olarak zikrediliyorsa da 820/1417

şeklinde kaydedenler de bulunmaktadır.9

Ailesi ve yetiştiği devre ile ilgili kaynakların çok detaylı bilgi vermediği Merdâvî, ilk dini

eğitimini kendi köyünün âlimlerinden almaya başlamış ve oranın meşhur fakihi eş-Şihâb Ahmed b.

Yusuf’tan fıkıh okumuştur. Gençlik döneminde Halîl şehrine giderek Şeyh Ömer el-Mücerred

Zâviyesi’nde kalmış ve orada Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemiştir. Daha sonra Dımaşk’ın Sâlihiye semtine

5 Koca, “Hanbeli Mezhebi”, s. 525-526. 6 Menderes Gürkan, “Hanbeli Fıkıh Usulünün Doğuşu ve Gelişimi-I”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, 2000, sayı: 9, s. 453-473, s. 454. 7 Koca, “Hanbeli Mezhebi”, s. 526. 8 Özmen, Hanbelî Usûlcülerin Hadis Metodolojisi, s. 43. 9 Merdâvî, Alâuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Süleyman, Tahrîru’l-menkûl ve tehzîbu ilmi’l-usûl, Tahk. Abdullah Hâşim, Hişâm

el-Arabî, Katar, 2013, s. 26-27 (Muhakkikin Önsözü); Ferhat Koca, “Merdâvî, Ali b. Süleyman”, DİA, XXIX, 177.

117

giderek Şeyhülislâm Ebû Ömer Medresesi’nde eğitim görmüş ve bu nedenden dolayı Dımaşkî ve Sâlihî

nisbeleriyle de anılır olmuştur.10

Hanbelîlerin önemli âlimlerinden olan Takıyyüddin b. Kundüs el-Ba‘lî’den (ö. 861) Arap Dili,

Fıkıh ve Fıkıh Usûlü okumuştur. ez-Zeyn Abdurrahman Ebî Şaar’dan (ö. 844) tefsir ve İbn Nâsıruddin

ed-Dımaşkî’den (ö. 842) hadis ilimleri tahsil etmiştir. Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî’den de usûl okumuş, eş-

Şems Muhammed b. İbrâhim es-Sîlî’den ferâiz, hesap vb. ilimleri öğrenmiştir.11

Burhâneddin İbn Müflih, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. İbrâhim et-Trablusî, Ebü’r-Rûh Îsâ el-

Bağdâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Kerekî, İbn Urve el-Hanbelî, Takiyyuddin eş-

Şümunnî ve İzzeddin el-Kinânî gibi isimler de ders aldığı başka hocalarıdır.12

Hocası Burhâneddin İbn Müflih’in ölümünün ardından onun derslerini devam ettiren Merdâvî

aynı zamanda Dımaşk’ta Hanbelî kadılığı yaptı. Ömrünün sonuna doğru bu görevinden ayrılan

Merdâvî’nin öğrencileri arasında İbnü’l-Mibred ve Mısır Kâdılkudâtı Bedreddin Muhammed b.

Muhammed es-Sa‘dî gibi fakihler ve kadılar bulunmaktadır. Merdâvî, 6 Cemâziyelevvel 885 (14

Temmuz 1480) tarihinde Dımaşk’ta Sâlihiye semtinde vefat etti ve Kâsiyûn Mezarlığı’na gömüldü.13

Eserleri ve görüşleriyle Hanbelî mezhebi tarihinde önemli bir yere sahip olan Merdâvî

“şeyhülislâm” ve “şeyhülmezheb” lakaplarıyla anılmış, mezhepte fetva ve hüküm onun görüşleri

doğrultusunda verilmiştir. Haccâvî ve İbnü’n-Neccâr gibi müteahhir Hanbelî âlimlerinin eserlerinde

“kâdî” lakabıyla Merdâvî kastedilir. İbn Kudâme’nin el-Mukni’ini şerh, tashih ve tenkih ettiği için

kendisine “münakkih” lakabı da verilmiştir.14

Eserleri:

1. el-İnsâf fî marifeti’r-râcih mine’l-hilâf alâ mezhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel.

Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin el-Mukni adlı eserinin geniş bir şerhi olan bu çalışmada Merdâvî

mezhepte tercih edilen, sahih veya esahh kabul edilen görüşleri delilleriyle birlikte ortaya koymuştur.

2. Tahrîrü’l-menkûl fî tehzîbi ilmi’l-usûl. Merdâvî 877’de (1472) kaleme aldığı, Hanbelî

mezhebinin temel usul kitaplarından biri olan eserini et-Tahbîr fî şerhi’t-Tahrîr adıyla şerhetmiştir.

3. Tashîhu’l-fürû. İbn Müflih’in Kitâbü’l-Fürû adlı eserini tamamlayıcı nitelikte bir çalışma olup

Ali b. Abdullah Âl-i Sânî tarafından yayımlanmış, ikincisini daha sonra Abdüllatîf Muhammed es-Sübkî

tashih etmiştir.

Bunların dışında kaynaklarda Merdâvî’nin

el-Künûzü’l-muaddetü’l-vâkıye min külli şidde (dua ve evrâdla ilgili),

Şerhu’l-Âdâb,

el-Menhelü’l-azbü’l-gazîr fî mevlidi’l-Hâdi’l-Beşîri’n-Nezîr,

10 Merdâvî, s. 27-28 (Muhakkikin Önsözü); Koca, “Merdâvî”, s. 177. 11 Merdâvî, s. 28 (Muhakkikin Önsözü). 12 Merdâvî, s. 30 vd. (Muhakkikin Önsözü); Koca, “Merdâvî”, s. 177. 13 Merdâvî, s. 39. (Muhakkikin Önsözü); Koca, “Merdâvî”, s. 177. 14 Merdâvî, s. 36-37 (Muhakkikin Önsözü); Koca, s. 177.

118

el-Menhelü’l-azb fî şerhi esmâi’r-rab adlı eserlerinin bulunduğu belirtilmektedir.15

Merdâvî’nin Sünnet ve Hz. Peygamber’in Fillerine Yaklaşımı

Merdâvî’nin eserinde kullanılan yöntem hakkında bilgi verilmiştir. Bu bağlamda kitapta ihtisâr

olması, Usûl konularının hepsinden özetle bahsetmesi, dört mezhebin görüşlerine değinmesi, Hanbelî

mezhebi içinde en sahih görüşü vermesi, Delilleri sıralaması, ıstılahları açıklaması, bab-fasıl-faide-

tembih şeklinde bölümlendirme yapılmasından bahsedilir.16 Ayrıca her babın girişinde tanımlamalara

önem verir. İbn Müflih’in Usûl’ünden kaynak gösterir ve “Bizim kitabımızın aslıdır” diyerek bu noktaya

vurgu yapılır.17

Merdâvî kitabında, bu eserinin usul-i fıkıhta muhtasar olduğunu ancak tüm konulara değinildiğini

belirtir. Kadî derken Ebu Ya’lâ’yı, Ebu’l-Ferec derken el-Makdisî’yi, Fahr derken İsmail Ebu

Muhammed el-Bağdadî’yi kasdettiğini ifade eder.18 Ayrıca kitabında usul kavramı üzerinde durmuş,

fıkıh terimi hakkında bilgi vermiş ve fıkıh usulü ile ilgili malumat sunmuştur.19

Sünnet ile ilgili babda, sünnetin yol anlamında olduğunu, terim olarak ise Hz. Peygamber’in

yazılmış da olsa Kur’an dışında sözleri ve işaretle de olsa fiilleri anlamına geldiğini ifade etmektedir.20

Takrirlerin sünnete dâhil olduğunu söyleyen Merdâvî, konunun ismet sıfatıyla ilgili olduğunu,

zira masum bir peygamberin sustuğu ve onay verdiği hususların da sünnet sayılması gerektiğini çok

mantıklı ve açık bir şekilde izah etmektedir.21 Ayrıca konuyla ilgili farklı düşünce ve görüşleri de özetle

vermeyi ihmal etmemektedir.22 Ancak yaptığı sünnet tanımının yeterli olduğunu söylemek zordur.

Sünneti hadisle eş anlamlı gibi ele almaktaysa da aslında bunu da eksik bırakmış, söz, fiil ve takrirle

sınırlandırmış olmaktadır. Hâlbuki hadisin söz, fiil, takrir, hılkî ve hulki vasıf olarak Hz. Peygamber’e

izafe edilen her şeydir, tanımı daha kapsayıcıdır. Kaldı ki sünneti hadisten ayırıp Hz. Peygamber’in

yaşam tarzı şeklinde, ortaya kural, kaide, tarz ve program koyan bir özellikte olduğuna vurgu yapsaydı

daha isabetli olurdu.

Sünnetten sonra Hz. Peygamber’in fiilleri konusuna giren Merdâvî, bu fiilleri taksimlendirerek

usulcülerin yaklaşımlarına paralel bir tavır sergilemektedir. Temelde ona has fiiller, cibilli olan fiiller ve

beyan amacı taşıyan filler olduğunu ifade eder. Hz. Peygamber’e has fiiller için ‘bu açıktır’ demekte;

cibilli olanlar için mübah olduğunu; beyan amaçlı olanlardan ise ibadetlerle ilgili olanların bize vacib

olduğunu belirtir. Ayrıca bir şey Hz. Peygamber’in bilgisi dâhilinde yapılıyorsa veya susmuşsa bunun

da o fiilin cevazı anlamına geldiğini ifade eder.23

15 Merdâvî, s. 33 vd. (Muhakkikin Önsözü); Koca, s. 177. 16 Bkz. Merdâvî, s. 20-23. 17 Bkz. Merdâvî, s. 23. 18 Bkz. Merdâvî, s. 55. 19 Bkz. Merdâvî, s. 56- 59. 20 Merdâvî, s. 136. 21 Merdâvî, s. 136-137. 22 Aynı yer. 23 Merdâvî, s. 138 vd.

119

Hanefi usulcülere göre Hz. Peygamber’in bir kasda mukarin, yani bir amaca yönelik fiilleri, teşri

değeri bakımından dört kısımda mütalaa edilir: Mübah, müstehab, vacib ve farz. Bazılarına göre bu

fiiller, vacib, mendub ve mübah kategorisine ayrılırlar.24

Hz. Peygamber’in fiillerine uyma şartlarının şunlar olduğu söylenmiştir: Önce ona bir işi yapma

veya terk etmede uyulur. Onun yaptığı şekilde bir iş yapılır veya terk ettiği şekilde bırakılır. Onun yaptığı

fiille bizimki aynı olmalıdır. O namaz kılmışsa biz oruç tutarsak bu konuda ona uymuş olmayız. İbadetin

kuvvet derecesi de aynı olmalıdır. O farz orucu tutmuşsa biz nafile orucu tutarsak ona uymuş olmayız.

Hz. Peygamber'in fiilinin özel bir maksadı olmalıdır. Mesela Hz. Peygamber bir yolculukta devesini

herhangi bir yöne çevirmişse veya ibadet maksadı gütmeden bir yere oturtmuşsa buna Müslümanların

uyması gerekmez. Fakat bu hareketleri bir ibadet gayesi ve manası taşıyorsa o zaman bunlara da

uyulması gerekir. Arafat'ta vakfe ile cumada iki hutbe arasında oturma buna örnektir.25

Hz. Peygamber’in fiilleri özellikle teşri değeri bakımından usûlcüler arasında öteden beri

tartışılagelmiş bir konudur. Ef’alu’r-Resul ilk asırlarda genellikle sünnet terimiyle karşılanmıştır.

Sünnetle hadisin henüz eş anlamlı kabul edilmediği devirlerde Hz. Peygamber’in fiilleri fıkhın temelini

teşkil ediyordu. Zira dinle ilgili uygulamalar sözden çok Hz. Peygamber’in tatbikatına dayanıyordu.

Sözlü anlatımlar fiili uygulamaları da nakletmekle beraber, daha çok, menakıb, fezail, fiten ve melahim,

zühd ve rekaik, kıyamet alametleri gibi teorik açıklamalara yer veriyordu.26

Fıkıh usûlcüleri Hz. Peygamber’in fiillerini şu kısımlara ayırırlar: 1- Bir insan olarak yaptığı işler:

Oturmak, kalkmak, uyumak, yemek gibi. 2- Bir maksat taşımayan adet ve alışkanlığa bağlı işleri. 3-

İbadet ve taatla ilgili işleri. 4- Kendine mahsus işleri. 5- Âdet ile ibadet arasındaki davranışları. 6-

Maksadları anlaşılamayan mücerred işleri27

Hz. Peygamber’in ibadet ve taatla ilgili işlerinde kendisine uyulur. Sırf Hz. Peygamber’e mahsus

fiiller vardır ki bunlarda ona uyulmaz. Dörtten çok kadınla evlenmek, Visal orucu tutmak vb. gibi.28

Hz. Peygamber’in çizgili elbise giymesi, tulumdan yapılmış su kapları kullanması bir maksat

taşımayan âdet ve alışkanlığa bağlı işlerdir. Bu tarzdaki fiiller sözlü olarak emredilmiş veya teşvik

edilmiş ise şer’î olur. Yine bu fiillerin, sözlü karine dışında şer’î olmakla bağlantıları bulunursa şer’î

olur. Mesela cenazenin kabirde kıbleye doğru çevrilmesi böyledir.29

Sadece insan olarak yaratılmış olma gereği yapılmış bir iş, devamlı işlense veya işlenmese de

müstehab oluşa değil mübah oluşa delalet eder. Oturmak, kalkmak, uyumak, yemek gibi. Fıtri harekete

uymayan, ibadetle ilgili bir iş, mesela namaz kılarken elleri karna koymak konusunda cumhur yani

âlimlerin büyük çoğunluğu bunun müstehab oluşa delalet ettiğini söyler. Fiillerin bir kısmı irade dışıdır.

Hz. Peygamber’in sevinince yüzünün ay parçası gibi aydınlanması, bir şeyden hoşlanmadığı zaman da

24İsmail Hakkı Ünal, “Hanefî Usulcülere Göre Hz. Peygamberin Fiilleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,

1997, cilt: XXXVII, s. 191-199, s. 192. 25 Hasan Güleç, “Delil Olarak Hz. Peygamberin Fiilleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1995, sayı: 9,

s. 67-78, s. 69-71. 26 İ. Hakkı Ünal, “Hanefı Usûlcülere Göre Hz. Peygamberin Fiilleri”, s. 191. 27 Muhammed el-Arusî Abdulkadir, Ef’alu’r-Resûl ve Delâletuha ale’l-Ahkâm, Dâru’l-Müctema’ li’n-Neşri ve’t-Tevzi,

Cidde, 1991, s. 193; Hasan Güleç, “Delil Olarak Hz. Peygamberin Fiilleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi 9 (1995): s. 69-70. 28 Güleç, “Delil Olarak Hz. Peygamberin Fiilleri”, 70; Dursun Aygün, “Hz. Peygamber’in Fiil ve Takrirlerinin Delil Değeri”,

Diyanet İlmi Dergi 32, sy. 3 (1996): 107-128. 29 Muhammed Süleyman el-Eşkar, Ef’alü’r-Resûl ve Delâletuha ale’l-Ahkâmi’ş-Şer’iyye, Müessesetü’r-Risale, Beyrut,

2003, I, 237.

120

yüzünde belli olması, tatlı veya ekşi şeyleri yerken yüzünün belirli şekiller alması irade dışı şeylere

örneklerdir. Bunlar hükme delil olmaz. Fakat Hz. Peygamber’in bazı sevdiği ve sevmediği şeyler vardır

ki bunlarda ona uymak gerekir: Temizlik yaparken, ayakkabı ve elbise giyerken sağ taraftan başlamayı

severdi. Hz. Peygamber nifakı, fitneyi, yalanı ve yalancıları sevmezdi.45 Hz. Peygamber’in fiilinin özel

bir maksadı olmalıdır. Mesela Hz. Peygamber bir yolculukta devesini herhangi bir yöne çevirmişse veya

ibadet maksadı gütmeden bir yere oturtmuşsa buna uymak gerekmez. Fakat bu hareketleri bir ibadet

gayesi ve manası taşıyorsa o zaman bunlara da uyulması gerekir.30

Merdâvî’nin bu konuda genel hatlarıyla usûlcülerin yaklaşımlarıyla paralellik arz eden bir tavır

sergilediğini söyleyebiliriz. Ancak kendi yöntemine uygun olarak konuyu boşluk bırakmayacak şekilde

işlemiştir. Tabi detaylara boğmayarak ihtisar uyguladığını, özetleme yolunu tercih ettiğini görmekteyiz.

Sonuç ve Değerlendirme

Hanbeli fıkıh usulü fıkıh usulü en son tedvin edilen usul edebiyatıdır. Bunun nedeni ise, Ahmed

b. Hanbel'in kendi görüş ve fetvalarının derlenerek bir kitap halinde yazılmasına karşı çıkması, bunun

da genel olarak mezhep içerisinde eser telifine sıcak bakılmamasına yol açmış olmasıdır. En son

sistemleşen bir gelenek olduğundan Hanbeli usul geleneğinin İslami ilimler geleneği içerisinde

bütünüyle orijinal bir yapıya sahip olmadığı söylenmiştir.31

Hanbelî mezhebi İslam dünyasında çok sayıda müntesibi bulunan ve kendine göre bir yönteme

sahip olan bir ekoldür. Orijinalliği tartışılsa da usul edebiyatı içinde belli bir yere sahip olduğu gerçeği

de gözümüzün önündedir.

Hanbeli usulcüler kendilerinden önce sistemleşmiş olan Hanefi, Şafii ve Mu'tezili fıkıh

usullerinin metot ve şablonlarını kullanarak, ehl-i rey'e uzak olan ancak ehl-i hadis'le adeta bütünleşen

Hanbeli düşünceyi daha sistematik bir yapıya kavuşturarak, akli argümanları da kullanmak suretiyle

savunmuşlardır.32

Hanbelîlik Ahmed b. Hanbel’in öğretilerinden doğmuş bir kelam, hukuk ve ahlak ekolü olarak

tanımlanır. Hanbelilik, kelama ve tasavvufa çok sıcak bakmamakla beraber bu akımlardan da uzak

kalamamıştır.

Bu çalışmada önemli bir Hanbelî usûlcüsü olan Merdâvî’nin sünnet ve Hz. Peygamber’in

fiillerine yaklaşımı ele alınmıştır. Hz. Peygamber’in fiillerinin bağlayıcılığı konusu önemlidir. Bu tür

konulara hadisçilerin yan ısıra fıkıh usûlcüleri de ilgi göstermiştir. Eserleri ve görüşleriyle Hanbelî

mezhebi tarihinde önemli bir yere sahip olan Merdâvî’nin Tahrîrü’l-menkûl fî tehzîbi ilmi’l-usûl adlı

eseri esas alınarak onun sünnet ve Hz. Peygamber’in fiillerine yaklaşımı ele alınıp değerlendirme yoluna

gidilmiştir.

Eserleri ve görüşleriyle Hanbelî mezhebi tarihinde önemli bir yere sahip olan Merdâvî

“şeyhülislâm” ve “şeyhülmezheb” lakaplarıyla anılmış, mezhepte fetva ve hüküm onun görüşleri

doğrultusunda verilmiştir.

30 Arusî, Ef’alu’r-Resûl, 27. Geniş bilgi için bkz. Nurullah, Agitoğlu, “El-Mahsûl Adlı Eseri Çerçevesinde Şâfiî

Usûlcü Fahreddin er-Râzî’nin Hz. Peygamber’in Fiillerine Yaklaşımı”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,

2017/2, cilt: VIII, sayı: 17, ss. 51-62, s. 57-58. 31 Ramazan Özmen, “Doğuşundan Tedvînine Hanbelî Fıkıh Usûlü Geleneği ve Özgünlük Sorunu”, İslam Hukuku

Araştırmaları Dergisi, 2008, sayı: 11, s. 189-216, s. 214-215. 32 Özmen, “Doğuşundan Tedvînine Hanbelî Fıkıh Usûlü Geleneği ve Özgünlük Sorunu”, s. 214-215.

121

Merdâvî’nin eserinde kullanılan yöntem hakkında bilgi verilmiştir. Bu bağlamda kitapta ihtisâr

olması, Usûl konularının hepsinden özetle bahsetmesi, dört mezhebin görüşlerine değinmesi, Hanbelî

mezhebi içinde en sahih görüşü vermesi, Delilleri sıralaması, ıstılahları açıklaması, bab-fasıl-faide-

tembih şeklinde bölümlendirme yapılmasından bahsedilir. Ayrıca her babın girişinde tanımlamalara

önem verir. İbn Müflih’in Usûl’ünden kaynak gösterir ve “Bizim kitabımızın aslıdır” diyerek bu noktaya

vurgu yapılır.

Kitabında Merdâvî, bu eserinin usul-i fıkıhta muhtasar olduğunu ancak tüm konulara

değinildiğini belirtir. Kadî derken Ebu Ya’lâ’yı, Ebu’l-Ferec derken el-Makdisî’yi, Fahr derken İsmail

Ebu Muhammed el-Bağdadî’yi kasdettiğini ifade eder. Ayrıca kitabında usul kavramı üzerinde durmuş,

fıkıh terimi hakkında bilgi vermiş ve fıkıh usulü ile ilgili malumat sunmuştur.

Sünnet ile ilgili babda, sünnetin yol anlamında olduğunu, terim olarak ise Hz. Peygamber’in

yazılmış da olsa Kur’an dışında sözleri ve işaretle de olsa fiilleri anlamına geldiğini ifade etmektedir.

Takrirlerin sünnete dâhil olduğunu söyleyen Merdâvî, konunun ismet sıfatıyla ilgili olduğunu,

çok mantıklı ve açık bir şekilde izah etmektedir. Ayrıca konuyla ilgili farklı düşünce ve görüşleri de

özetle vermeyi ihmal etmemektedir. Ancak yaptığı sünnet tanımının yeterli olduğunu söylemek zordur.

Sünneti hadisle eş anlamlı gibi ele almaktaysa da aslında bunu da eksik bırakmış, söz, fiil ve takrirle

sınırlandırmış olmaktadır.

Sünnetten sonra Hz. Peygamber’in fiilleri konusuna giren Merdâvî, bu fiilleri taksimlendirerek

usulcülerin yaklaşımlarına paralel bir tavır sergilemektedir. Temelde ona has fiiller, cibilli olan fiiller ve

beyan amacı taşıyan filler olduğunu ifade eder. Hz. Peygamber’e has fiiller için ‘bu açıktı’ demekte;

cibilli olanlar için mübah olduğunu; beyan amaçlı olanlara ise ibadetlerle ilgili olanların bize vacib

olduğunu belirtir. Ayrıca bir şey bilgisi dâhilinde yapılıyorsa ve susmuşsa bunun da o fiilin cevazı

anlamına geldiğini ifade eder.

Kaynakça

Agitoğlu, Nurullah, “El-Mahsûl Adlı Eseri Çerçevesinde Şâfiî Usûlcü Fahreddin er-Râzî’nin Hz.

Peygamber’in Fiillerine Yaklaşımı”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/2, cilt:

VIII, sayı: 17, ss. 51-62.

Arusî, Muhammed Abdulkadir, Ef’alu’r-Resûl ve Delâletuha ale’l-Ahkâm, Dâru’l-Müctema’ li’n-Neşri

ve’t-Tevzi, Cidde, 1991.

Aygün, Dursun, “Hz. Peygamber’in Fiil ve Takrirlerinin Delil Değeri”, Diyanet İlmi Dergi 32, sy. 3

(1996): 107-128.

Beroje, Sahip, Rey Hadis Tartışmalarında Hanefî ve Şafiiler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),

Ata.Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1994.

Eşkar, Muhammed Süleyman Ef’alü’r-Resûl ve Delâletuha ale’l-Ahkâmi’ş-Şer’iyye, Müessesetü’r-

Risale, Beyrut, 2003, I, 237.

Güleç, Hasan, “Delil Olarak Hz. Peygamberin Fiilleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, 1995, sayı: 9, s. 67-78.

122

Gürkan, Menderes, “Hanbeli Fıkıh Usulünün Doğuşu ve Gelişimi-I”, Erciyes Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2000, sayı: 9, s. 453-473.

Koca, Ferhat, “Hanbeli Mezhebi”, DİA, XV, 525.

Koca, Ferhat, “Merdâvî, Ali b. Süleyman”, DİA, XXIX, 177.

Koçinkağ, Mansur, Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Re’y ve Hadis, Rağbet Yay., İstanbul

2018.

Merdâvî, Alâuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Süleyman, Tahrîru’l-menkûl ve tehzîbu ilmi’l-usûl, Tahk.

Abdullah Hâşim, Hişâm el-Arabî, Katar, 2013.

Özmen, Ramazan, “Doğuşundan Tedvînine Hanbelî Fıkıh Usûlü Geleneği ve Özgünlük Sorunu”, İslam

Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2008, sayı: 11, s. 189-216.

Ramazan Özmen, Hanbelî Usûlcülerin Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2018.

Ünal, İsmail Hakkı, “Hanefî Usulcülere Göre Hz. Peygamberin Fiilleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 1997, cilt: XXXVII, s. 191-199.