Ebüzziya Tevfik

EDEB

İYAT

NÜMÛNE-iEDEBiYYÂT-IOSMÂNiYYEOSMANLI EDEBİYATI DÜZYAZI ANTOLOJİSİ

ARAŞTIRMA-İNCELEME

EDEB

İYAT

Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

NÜMÛNE-iEDEBiYYÂT-IOSMÂNiYYEOSMANLI EDEBİYATI DÜZYAZI ANTOLOJİSİ

HAZIRLAYAN: FURKAN ÖZTÜRK

EBÜZZİYA TEVFİK

Ebüzziya Tevfik

EDEB

İYAT

NÜMÛNE-iEDEBiYYÂT-IOSMÂNiYYEOSMANLI EDEBİYATI DÜZYAZI ANTOLOJİSİ

© DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2015

DBY: 17Edebiyat: 1

ISBN: 978-605-4635-12-2Sertifika No: 18188

Ebüzziya Tevfik’in kapakta kullanlan fotoğraf, Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye’nin altnc basksndan (1912) alnmş olup yazar söz konusu fotoğrafnn altna şu notu düşmüştür: “Müellifin zamân- te’lîfdeki tasvîri”.

Birinci Bask: İstanbul, Ekim 2015

Yazar:Ebüzziya Tevfik

Hazrlayan:Furkan Öztürk

Yayn Yönetmeni:İrfan Güngörür

Editör:Eren Yalçn

Sayfa Düzeni:DBY Ajans

Kapak Tasarm:Sercan Arslan

Bask/Cilt:Şenyldz Yay. Matbaaclk Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. Işk Sanayi Sitesi No: 19/102 Topkap / İstanbul Tel: +90 212 483 47 91 Sertifika No: 11964

Nüm

ûne-

i Ede

biyy

ât-ı

Osm

âniy

ye

Osm

anlı

Edeb

iyat

ı Dü

zyaz

ı An

tolo

jisi

DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARIAnkara Caddesi, Ünal Han No: 21/4 Cağaloğlu, Eminönü - Fatih / İstanbulTel. - Faks: +90 212 526 98 06 www.dby.com.tr • dby@dby.com.tr

HazırlayanFurkan Öztürk

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI / Library Cataloging-in-Publication Data (CIP)

Ebüzziya Tevfik, Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye Osmanlı Edebiyatı Düzyazı Antolojisi

Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Furkan ÖztürkISBN: 978-605-4635-12-2 Ebat: 15,0 x 21,0 cm 1048 s.

1- Edebiyat 2- Türk Edebiyatı 3- Düzyazı Antolojisi 4-Ebüzziya Tevfik

FURKAN ÖZTÜRK (1975). Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü’nü bitirdi. Yüksek lisansn ayn üniversitede yapt. Celal Bayar Üniversitesi ve DTCF (Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi)’de araştrma görevlisi ola-rak çalşt. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Türk Edebiyat Bilim Dal’nda Bâkî Dîvân Sözlüğü (Bağ-laml Dizin ve İşlevsel Sözlük) konulu teziyle doktorasn ta-mamlad. Bâkî, Dîvân adl kitabnn yan sra pek çok ma-kalesi yaymlanan Furkan Öztürk Akdeniz Üniversitesi’nde öğretim üyesi olarak çalşyor.

Sunuş / VII

Açklamalar / XVIIÇeviriyaz Alfabesi / XXI

Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye 1-500(Tpkbasm ve Çeviriyaz)

Kaynakça / XXIII

Dizin / 501

VII

Sunuş

Yazar, gazeteci, matbaac, mütercim, editör, kûfî hattat ve siyaset adam olarak tannan; almanak, resimli sözlük, kadn dergisi, salname, antoloji, renkli kitap ve kartpostal alanlarnda pek çok ilklere adn yazdran Ebüzziya Tev-fik (1849-1913)1, Türk edebiyat ve yaynclk tarihinde

1 Ebüzziya hakknda yetkin ve titiz bir çalşma için bzk. Âlim Gür, Ebüzziya Tevfik (Hayat; Dil, Edebiyat, Basn, Yayn ve Matbaac-lğa Katklar), Kültür Bakanlğ Yay., Ankara 1998. Ayrca seçilmiş bir bibliyografya için bkz. Fevziye Abdullah Tansel, “Abu’l-Dyâ”, Encyclopedie de L’Islam, c. II, Paris 1965, s. 699-700; Ahmet Se-vinç, “Ebüzziya Tevfik”, Türk Ansiklopedisi, c. XIV, Ankara 1966, s. 295-296; Reşat Ekrem Koçu, “Ebüzziya Mehmet Tevfik Bey”, İs-tanbul Ansiklopedisi, c. 10, İstanbul 1969, s. 4875-81; Behçet Neca-tigil, “Ebüzziya Tevfik”, Edebiyatmzda İsimler Sözlüğü, (22. bsk. / 1. bsk. 1970), Varlk Yay., İstanbul 2004, s. 152-153; Ziyad Ebüz-ziya, “Ebüzziya Mehmet Tevfik”, Türk Dili ve Edebiyat Ansiklope-disi, c. 2, Dergâh Yay., İstanbul 1977, s. 418-420; Fevziye Abdullah Tansel, “Ebüzziya Tevfik”, İslam Ansiklopedisi, c. 4, İstanbul 1977, s. 100-103; İsmail Parlatr, “Ebüzziya Mehmet Tevfik”, Büyük Türk Klasikleri (Tarih-Antoloji-Ansiklopedi), c. 9, İstanbul 1989, s. 99-105; Mustafa Canelli, Tanzimat Aydnlarndan Renkli Bir Sima, Ebüz-ziya Tevfik Bey, Kariyer Matbaaclk, Ankara 1994; Ziyad Ebüzziya,

IXVIII

oldukça özgün ve etkin bir yere sahiptir. İmparatorluğun son döneminde Osmanllk ve yurtseverlik siyasal kimlik-lerini benimseyen birtakm genç Türkler diğer bir ifadeyle Yeni Osmanllar’a (Mustafa Fâzl Paşa, Mehmed Bey, Na-mk Kemal Bey, Âyetullah Bey, Reşad Bey, Âgah Efendi, Ziya Paşa, Ali Suavi) ilişkin yazdğ Yeni Osmanllar Ta-rihi, Şerif Mardin’in deyişiyle “otobiyografik bir hikâye” olarak nitelendirilmesine karşn canl tanklk ve gözlem-lerinden dolay bugün için bile oldukça önem taşyan bir eserdir. Ebüzziya, sözü edilen bu kitabnda kimilerine göre dört baş mamur olmasa da imparatorluğun ilk gizli siyasi örgütü kabul edilen Yeni Osmanllar’n (İttifak- Hamiy-yet) edebiyat tarihlerinde yazlmayan cephelerini, ruh ve sanat dünyalarn, entelektüel alt yaplar ve donanmla-rn, politik eğilimlerini diğer bir deyişle sözü edilen cemi-yetin karakutusunu (Tanpnar’a göre “yazldğ devrin en mahrem yanlarn yakalayan portresi”ni) cemiyetin çalş-kan ve ateşli bir üyesi olarak büyük bir incelik ve titizlikle okuyucuya sunmuştur.1

‘Ebüzziya’ ad [oğullar Ziya (1870-1894), Talha (1881-1921), Velid (1884-1945) ve torunu Ziyad (1991-1994) ile birlikte] Türk basn tarihinde yaklaşk yüz yirmi yllk bir

“Ebüzziya Mehmet Tevfik”, Türkiye Diyanet Vakf İslam Ansiklope-disi, c. 10, İstanbul 1994, s. 374-378; “Ebüzziya Tevfik”, Tanzimat-tan Bugüne Edebiyatçlar Ansiklopedisi, c. 1, YKY, 3. bsk., İstanbul 2010, s. 359-361; Abdullah Uçman, “Ebüzziya Tevfik”, Yaşamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c. 1, YKY, İstanbul 2008, s. 390-391.

1 Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, haz. Ziyad Ebüzziya, 3. c., İstanbul 1973-74; Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanllar (İmparatorlu-ğun Son Dönemindeki Genç Türkler), haz. Şemsettin Kutlu, Pega-sus Yay., İstanbul 2006.

geçmişe sahiptir. Ebüzziya Mehmet Tevfik Bey’in Yeni Os-manllar arasnda başlayan gazetecilik, yazarlk ve yaymclk hayat üç oğlu ve torunu araclğyla sürmüştür.1 Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis’e yaz göndererek gazeteciliğe başladğnda on yedi yaşlarndadr. Bununla beraber 1872’de yani sekiz yl sonra Tasvîr-i Efkâr gazetesinin sahibi olmuştur.2 Bir yl sonra Ahmet Mithat Efendi ile Rodos’a sürgüne gittik-lerinde İstanbul’a yardmcs Şemsettin Sami Bey’e gön-derdiği yazlarn ‘Ebüzziya’ müstear adyla yaymlatmş ve sonra bu ad kullanacağn kamuoyuna duyurmuştur.3

Devrin yazarlarnn önemli bir yayn arac olan Mecmûa-i Ebüzziya’y 1880’de yaymlamaya başlayan Ebüzziya, ayn zamanda, Almanya’dan getirdiği makinelerle kurduğu mat-baasnda kitaplar yaymlamay da sürdürmüştür. Hatta ya-yma hazrladğmz Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye’nin

1 Rodos’a sürgüne gönderilene kadar ‘Mehmed Tevfik’ imzasn kul-lanan yazar, bir sürgünün kendi adyla yaz yazmas yasak olmas ne-deniyle ömrünün sonuna kadar büyük oğlu Ziya’ya izafeten ‘Ebüz-ziya” adn kullanmştr. 31 Mays 1876’da ilan edilen afla İstanbul’a döndükten sonra gazetelere verdiği ilanlarda bu müstear ad isim olarak kullanacağn açklamştr. Bu isim sonra ailesinin soyad ol-muştur.

2 Tasvîr-i Efkâr matbaas Şinasi’nin ölümü üzerine satlğa çkarlmş, o günlerde bir gazete yaymlatmay düşünen Mustafa Fâzl Paşa bu matbaay alarak Yeni Osmanllar Cemiyeti kurucularna hediye etmiştir. Namk Kemal ve Menapirzade Nuri ve Kayazade Reşat Beylerin haklarndan feragat etmeleri üzerine Ebüzziya matbaann sahibi olmuştur.

3 Bu konuda ve ‘Ebüzziya” adnn kaynağ hakknda farkl ve özgün bir yorum için bkz. Erol Özbilgen, “Ebüzziya Efsanesi”, Darçağda Bir Çelebi, Ziyad Ebüzziya Kitab, haz. Ö. Faruk Şerifoğlu, Timaş Yay., İstanbul 1998, s. 101-104; Orhan Koloğlu, “Ebüzziya Ailesi-nin Son Temsilcisi”, Darçağda Bir Çelebi, Ziyad Ebüzziya Kitab, haz. Ö. Faruk Şerifoğlu, Timaş Yay., İstanbul 1998, s. 167-170.

XVXIV

garâbetle eskimiş ba’z şîvelerinden kat’- nazar yalnz hüsn-i beyân için nesirde Veysî ve nazmda Nef’î en güzel nümûne olur.1

Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye yaymlandğ zaman Bat’nn Türkoloji dünyasnda da ilgiyle karşlanmş ve de-ğerlendirilmiştir. Fransz Türkolog Clement Huart, yazdğ makale ile eseri tantmş, sözü edilen Osmanl edebiyat an-tolojisinin oldukça başarl bir derleme ve edebiyat tarihi olduğuna değinmiştir. Öte yandan Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye, Paris Ecole Speciale des Langues Orientales Vivantes (Doğu Dilleri Okullar) ikinci snf öğrencileri-nin programna alnp ders kitab olarak okutulmuştur.2

Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye’nin tpkbasm ve çevi-riyazsn sunduğumuz dördüncü basksnda srasyla Sinan Paşa, Fuzulî, Koçi Bey, Naîmâ, Nedim, Kânî, Hakk Paşa, Koca Sekbanbaş, Mütercim Âsm, Âkif Paşa, Reşid Paşa, Fuad Paşa, Edhem Pertev Paşa, Şinasi, Ziya Paşa, Sadullah Paşa ve Namk Kemal’in yaz seçkileri vardr. Sözü edilege-len bu Osmanl edebiyat düzyaz antolojisinde on yedi seç-kin nâsirin seksen beş yazs yer almaktadr. Ebüzziya’nn

1 Söz konusu yazda ele alnan diğer dört öneri srasyla şunlardr: Osmanl Türkçesi kaidelerinin yeniden düzenlenip eksikliklerin gi-derilmesi, Türkçe’ye özgü muntazam ve mükemmel bir sözlük ha-zrlanmas, galat- meşhur denilen yaygn kullanmlarn lugat- aslî denilen asl biçimlere tercihi, Türkçe’ye özel bir belagat kitabnn hazrlanp okutulmas. Geniş bilgi için bkz. Namk Kemal, “Edebi-yat Hakknda Baz Mülâhazât”, Makalat- Siyasiye ve Edebiye, haz. Erdoğan Kul, Birleşik Yay., Ankara 2014, s. 108-118; Namk Ke-mal, “Lisân- Osmanî’nin Edebiyat Hakknda Baz Mülâhazât Şâmildir”, Osmanl Divan Şiiri Üzerine Metinler, haz. Mehmet Kal-pakl, YKY, İstanbul 1999, s. 19-24.

2 M. Clement Huart, “Nümûne-i Edebiyyât (Modele de Litterature Turque)”, Journal Asiatique, Septieme Serie, Tome XVIII, Paris 1881, s. 267-279.

yaptğ bu derleme ve seçki pek çok yönüyle tartşmaya açk olmasna karşn yazar kitabn “Ashâb- Mütâleaya” bölü-münde (s. 3-6) bunun nedenlerine ilişkin ayrntl açkla-malarda bulunmaktadr.

Emsalsiz nezaketi, titizliği, yapc eleştirileri ve tarih-sel metinlerdeki engin bilgisiyle doktora yllarmdaki Os-manl Türkçesi hocam merhum Prof. Dr. İsmail Ünver’e minnettarlğm belirtirken aziz hatrasn saygyla anyorum. Prof. Dr. Âlim Gür’ün mükemmel Ebüzziya monografisin-den çalşmamn ilk aşamalarnda oldukça yararlandğm bilhassa belirtmem gerekiyor. Bu vesileyle hocamza şük-ranlarm arz ederken shhat ve esenlik içinde bir ömür ni-yaz ediyorum. Öte yandan gösterdiği incelik ve titizlik için DBY Yaynlar yöneticisi İrfan Güngörür’e teşekkürlerimi sunuyorum. Teklifsiz dostluklar, destek ve yardmlar için değerli meslektaşlarm Dr. Abdülkadir Dağlar ve Dr. Ra-mazan Bardakç’ya ayr ayr teşekkür etmek istiyorum. Ebüzziya Tevfik’in daha önce yaymlanmamş Nümûne-i Edebiyyât- Osmâniyye’sinin çeviriyazsn okuyucuya su-narken hatadan kurtulmak insanlktan çkmak olacağn-dan yanlşlarm için mazur görülmeyi diliyorum.

Furkan ÖztürkAntalya, 2015

Ebüzziyâ Tevfîk

Dokuzuncu asr- hicrîden zamânmza kadar en meşhûr üdebâmzn âsâryla terâcim-i ahvâlini câmi’ ve her biri hakknda mülâhazât- edebiyyeyi şâmildir.

NÜMÛNE-İ EDEBİYYÂT-I OSMÂNİYYEDef’a-i Hâmise

“Fenn-i edeb bir ma’rifetdir, ki insâna haslet-âmûz- edeb oldugu içün edeb ve ehl-i edîb tesmiye klnmşdr.” Şinâsî

Temsîl-i Musavver fî 30 guruş

Konstantiniyye 1308

�������� �������� ���������

[i]

Sahîfe

3. Mukaddeme-i Câmiu’l-Hurûf

7. Sinân Pâşâ

8. İlâhiyyât

10. Hitâbiyyat

11. Güft-gûy- Mutasavvfâne

14. Hikemiyyât

17. İnfiâlât

18. Aşk

20. Fuzûlî

22. Şikâyet-nâme

30. Koçi Beg

31. Selâtîn-i Mâziye Zamânlarnda Ahvâl-i Umûmiyye

36. Naîmâ

37. İbşîr Pâşâ’nn Mahsûsâtna Dâir Bir Fkra

Sahîfe

39. Nedîm

40. Abdurrahmân’n Firâr

43. Kânî

49. Yegen Mehmed Pâşâ’ya Mektûbu

51. Bir Mektûbunun Ba’z Fkarât- Latîfesi

54. Dîger Mektûbundan Müstahrec Fkra

56. Hirre-nâme

57. Başa Dâir Istlâhât Havî Bir Mektûbu

62. Hakkî Pâşâ

63. Bir Mektûbu

64. Koca Sekbânbaş

64. Hulâsatü’l-kelâm

89. Mütercim Âsm

93. Bir Lâyiha-i Târihiyye

Fihris

Sahîfe

98. Hasbihâl

99. Bir Makâle-i Müzeyyifâne

101. Akl

103. İstifalîn

104. Fesâhat

Belâgât

105. Şâh-dârû

107. Âkif Pâşâ

111. Menkabe-i Hezl-âmîz

113. Bir Tezkere Müsved-desi

122. Tasvîr-i Ef’âl

130. İstitrâd

131. Tebkît

138. Şeyh Müştâk’a Cevâb-nâme

145. Reşîd Pâşâ

152. Lâyiha

165. Mabeyn Baş Kitâbetine Bir Tezki-resi

166. Nutk- Müretteb

171. Fuâd Pâşâ

175. Suriye Mektûbu

182. Şinâsî’ye Tezkiresi

183. Gazete Kenârna Yaz-dg Bir Mülâhaza

Sahîfe

185. Edhem Pertev Pâşâ

189. Itlâkü’l-Efkâr

194. Av’ave

209. Bir Mektûb Şerhi

214. Şinâsî

220. Seele

223. İnfâk- Muhtâcîn

225. Tezkiretü’ş-Şuarâ

227. İstanbul Sokaklarnn Tenvîr ü Tathîri

234. Cerîde-i Askeriyye

236. Vâlidesine Mektûbu

238. Mülâhaza-i Mahsûsa

241. Zîver Efendi’ye Tebrîk-nâmesi

244. Ziyâ Pâşâ

252. Hâtra

260. İhtilâf- Ümmet-i Rah-met

263. Hukûk u Mehâkim

268. Endülüs Târîhi’nden Birkaç Satr

270. Defter-i A’mâl’inden

275. Şi’r ü İnşâ

282. Tarz- Tahrîrimize Dâir Mülâhaza

[ii]

Fihris

Sahîfe

286. Sa’dullâh Pâşâ

287. Şarlotanburg Sarây

291. Paris Ekspözisyonu

295. Berlin Mektûbu

297. Taziyet-nâme

299. Kemâl

302. Sa’y

309. Vatan

313. Nüfûs

315. Londra

331. Gelibolu

336. Âile

342. Görenek

347. Medeniyyet

354. Hukûk

358. Hukûk- Umûmiyye

361. Maârif

Sahîfe

372. Celâl

383. Mahabbet

397. Haysiyyet

407. Bir Mukaddeme

417. Muhâkeme-i Târîhiyye

430. Mektûb-Câmiu’l-Hurûfa

432. Kazâ

435. Mektûb- Abdülhak Hâmid Beg’e

448. Midilli Mektûbu

454. Dîger

458. Bir Mülâhaza-i Ede-biyye

462. İnşâât- Umûmiyye

470. Mukaddeme-i Cezmî’den

478. Mebâhis-i Edebiyyeye Dâir Hâmid Beg’e Mektûb

483. Silistre’ye Dâir Câmiu’l- Hurûfa Mektûb

488. Mebâhis-i Edebiyye Üzerine Câmiu’l-Hurûfa Dîger Bir Mektûb

[iii]

Ebüzziyâ Tevfîk

NÜMÛNE-İ EDEBİYYÂT-I OSMÂNİYYE

Dokuzuncu asr- hicrîden zamânmza kadar en meşhûr üdebâmzn âsârn câmi’ ve her biri hakknda

mülâhazât- edebiyyeyi şâmildir.

(Ksm- Evvel: Nesr)

“Fenn-i edeb bir ma’rifetdir, ki insâna haslet âmûz- edeb oldugu içün edeb ve ehl-i edîb tesmiye klnmşdr.” (Şinâsî)

Temsîl-i Râbi’

Nümûne-i Edebiyyât ilk def’a 1292 ve def’a-i sâniye ve sâlisede ba’z ilâvât ile 1252 ve 1253 senelerinde tab’

edilmiş idi. Bu kere ise evvelkilerinden daha musahhah ve musavver olarak temsîl edilmişdir.

Konstantiniyye

1308

Matbaa-i Ebüzziyâ

[1]

Ashâb-ı Mütâleaya

Hüsn-i ifâde birinci derecede güzel düşünmekle ve ikinci derecede güzel düşünüp de, güzel yazanlarn âsârn nümûne tutmakla müyesser olur.

Güzel düşünmek bir dereceye kadar tahsîle ve her şey-den ziyâde isti’dâda muhtâcdr. Pek kaba zihnli âdemler biliriz, hîç yaz bilmez edîbler işidiriz, ki meydâna getirdik-leri eserlerin bir msrâ’ veyâ bir ibâresi dünyânn en bü-yük âlimlerini, hakîmlerini hayretde brakr.

Câhil olur ki güzel düşünür; güzel yazar; güzel yaz-mann yollarn îcâd eder. Onun isti’dâdna bir de ma’rifet munzamm olursa âsârna birkaç kat revnak vermesi ümûr- tabîiyyedendir.

Âlim olur, ki isti’dâd güzel düşünmege, güzel yazmaga

[3]

Nümûne-i Edebiyyât

ve hele güzel yazmann yolunu îcâda kâfî degildir; tahsîl kuvvetiyle güzel düşünebilir; güzel yazabilir; ve belki gü-zel yazmak içün tarîkler de îcâd eder.

Asrmzda bulunan üdebâ, bu mukaddemât kabûl et-diklerindendir, ki isti’dâd- ftrîye tehayyürle berâber dâimâ tabîat, hüsn-i tasavvur ve hüsn-i ifâde ve belki iktidâr- îcâda sevk edecek esbâb ile ugraşrlar. Yukarda îmâ etmiş idik, ki o sebebler halka kâide vü misâl göstermekden ibâretdir.

Edebiyyâtda bir hâssa görülmüş, kâide o kadar fâide vermiyor! Meselâ en büyük bir âlim-i riyâzî, en küçük bir sarrâf kadar fâiz-i mürekkeb hisâbnda sür’at ü mahâret göstermedigi gibi, en büyük bir meânî hâcesi, en küçük bir gazete muharriri kadar “kâtib” olamyor!

Hîç şübhe yokdur, ki bir gazete muharriri edîb olmak içün iktizâ eden esbâba, bir meânî hâcesi kadar mâlik ola-maz. Buna ise hîç şübhe yokdur, ki dünyâda ne kadar meânî hâcesi varsa edîb olmak isti’dâdndan mahrûm ve ne ka-dar gazete muharriri varsa edebiyyâtca tahsîl ihtiyâcndan vâreste ve maa-mâ-fîh ashâb- tahsîlin fevkinde bulunmaga muktedir degildir.

Bu mütâleâta mebnî teşrîh-i ilel kavâidini erbâbna brakarak yalnz milletimizin edebiyyâtna hidmet içün emsâli hâvî bir mecelle tertîbini her dürlü teşebbüsâtn en mühimmi add eyledim.

[4]