ka jan financat?Financat jan disiplin shkencore e cila i studion dukurit, marrdhniet dhe institucionet lidhur me krijimin, grumbullimin, shprndarjen, rishprndarjen, shpenzimin dhe udhheqjen me mjete monetare, me qllim t plotsimit t nevojave t prgjithshme shoqrore. Fjala financa rrjedh nga fjala finis q d.m.th. kufij, fund ose mbarim.T hyrat publikeShteti n baz t kushtetuts, ligjeve dhe n baz t dispozitave tjera ligjore kryen nj varg detyrash dhe funksionesh. Pr kryerjen e ktyre detyrave, shtetit i jan t nevojshme mjete t caktuara financiare, e kto mjete financiare me t cilat shteti i plotson nevojat publike quhen t hyra publike. Sistemi i t hyrave t shteteve t sotme ndryshon prej t hyrave t shteteve skllavopronare dhe feudale. Sistemet e t hyrave shtetrore prve q kan ngjashmri kan edhe ndryshime brenda t njejtit formacion. Sot, n bot nuk mund ti hasim dy shtete q e kan sistemin e t hyrave plotsisht t njejt.Faktort q ndikojn n sistemin e t hyrave publike

- Sistemi shoqror-ekonomik,

- Rregullimi politik,

- T ardhurat pr frym t popullsis,

- Struktura ekonomike,

- Numri i banorve,

- Madhsia e territorit,- Lidhshmria politike dhe ekonomike me vendet tjera etj.Format kryesore t t hyrave publike

- Tatimet,

- Kontributet,

- Taksat dhe- T hyrat tjera parafiskale.Karakteristkat e prbashkta t t hyrave publikeT hyrat publike shrbejn pr financimin e shpenzimeve publike; T hyrat publike mblidhen n para; T hyrat publike jan pjes e vlers s krijuar rishtas, ato mblidhen nga burimet q prtrihen ekonomikisht.Ndarja e t hyrave publike

T hyra origjinere dhe derivative, t hyra juridiko-publike dhe juridiko-private, t hyrat e rregullta dhe jo t rregullta, t hyrat nga popullsia dhe t hyrat nga personat juridik.

Ndarja e t hyrave publike - t hyrat e kthyeshme dhe t pakthyeshme, t hyrat e njsive territoriale m t gjera dhe m t ngushta, t hyrat n para dhe t hyrat n natyr.T hyrat juridiko-publike dhe juridiko-privateT hyrat juridiko-publike - jan ato t hyra t cilat shteti ose organet e tij n baz t sovranitetit financiar i mbledhin ose i arktojn prej t ardhurave t qytetarve n form t tatimit dhe t taksave.

T hyrat juridiko - private jan ato t cilat shteti i realizon n baz t aktivitetit t vet ekonomik dhe prejpasuris s vet.T hyrat origjinere dhe t hyrat derivative

T hyrat origjinere (burimore) - jan ato t hyra t cilat shteti i realizon n baz t aktivitetit t vet ekonomik ose n baz t s drejts s pronsis. Shteti kto t hyra i realizon nga ndrmarrjet shtetrore ose nga pasuria shtetrore.

T hyrat derivative (t prejardhura) t shtetit - jan ato t hyra t cilat shteti i realizon n baz t pushtetit t tij sovran. Quhet t hyra derivative sepse nxirren dhe kan prejardhje prej fuqis ekonomike t personave juridik dhe fizik.T hyrat e rregullta dhe jo t rregullta

T hyrat e rregullta mblidhen n mnyr kontinuitive n intervale t caktuara kohe dhe nga burime q ekonomikisht prtrihen vazhdimisht. Prbjn pjesn m t madhe t t hyrave shtetrore.

T hyrat publike jo t rregullta mblidhen koh pas kohe dhe rregullisht shrbjen pr mbulimin e shpenzimeve t jashtzakonshme. Nuk mund t parashikohen.T hyrat nga popullisa dhe t hyrat nga personat juridikT hyrat nga popullsia jan t hyrat q qytetart i ndajn nga t ardhurat e veta pr mbulimin e shpenzimeve shtetrore.

T hyrat nga personat juridik jan ato t hyra q shteti i mbledh nga organizatat ekonomike si dhe personat juridik.T hyrat e kthyeshme dhe t pakthyeshme

T hyrat e kthyeshme jan huat vullnetare dhe t detyrueshme.

T hyrat e pakthyeshme jan tatimet me t cilat financohen shpenzimet shtetrore.T hyrat e njesive territoriale m t ngushta dhe m t gjeraT hyrat me t cilat shteti i plotson nevojat shtetrore, mund t paraqiten si t hyra t njsive m t gjera territoriale dhe t hyra t njsive m t ngushta territoriale. Sistemi i ndarjes t t hyrave shtetrore me t cilat plotsohen nevojat shoqrore mund t rregullohet ashtu q secila njsi politiko-territoriale ti ket t hyrat e veta ose q t hyrat ti ket vetm nj njsi politiko-territoriale.T hyrat e destinuara dhe jo t destinuara

T hyrat e destinuara jan ato pr t cilat sht prcaktuar saktsisht se pr far do t shpenzohen.

T hyrat publike jo t destinuara jan ato q shrbejn pr financimin e t gjitha nevojave qllimi i shpenzimit t tyre nuk sht prcaktuar m par.T hyrat n para dhe t hyrat n natyr

T hyrat n para jan ato q mblidhen dhe paguhen n para.

T hyart n natyr jan ato q mblidhen dhe paguhen n mall.TATIMETTatimet jan burim kryesor i mbledhjes s t hyrave publike me t cilat shteti bashkkohor i plotson t dalat publike, e q jan n kompetenc t tij, pa marr parasysh se a jan shtete t zhvilluara apo jan shtete n zhvillim.sot tatimet jan br t hyra t prhershme, t rregullta dhe t hyrat m t rndsishme q mblidhen nga personat juridik dhe fizik, e q shrbjen pr financimin e t dalave t mdha, t numrta e t llojllojshme t shtetit. Sot ka shtete n bot, t cilat me an t tatimit bjn rishprndarjen e t ardhurave nacionale m shum se 40%.Disa definicione t tatimeve

Tatimi sht ajo pjes t ciln qytetari ia jep shtetit, kshtu q pjesn tjetr mund ta ket n mnyr t sigurt.

Tatimi sht mimi q qytetari ia paguan shtetit pr t kompenzuar pjesn e vet t mimit kushtues t shrbimeve publike t cilat do ti shpenzoj.

Tatimi sht dhnie n para t cilat shteti i mbledh nga individt n baz t sovranitetit te vet, pa kundrshprblim t drejtprdrejt, me qllim t mbulimit t ngarkimit publik.

Tatimi sht dhnie e detyrueshme pa t drejt q t krkoj kundrshprblim.

Prej t gjitha definicioneve do t japim nj definicion m t prgjithshm pr tatimet: Tatimi sht dhnie e detyrueshme n para, t nj pjese t t ardhurave ose t pasuris, shtetit pr mbulimin e t dalave t prgjithshme shoqrore dhe pa kundrshprblim t drejtprdrejt.Karakteristikat e tatimit

Karakteristikat kryesore t tatimeve jan:

1.Tatimet jan t hyra derivative : me pagimin e tatimeve shteti realizon t hyra, q pr at shum t t hyrave i zvoglon t ardhurat e personave fizik dhe juridik. Shteti duke i tatuar subjektet ekonomike njkohsisht ua zvoglon fuqin ekonomike t tyre me qllim q vetvets ti krijoj fuqi ekonomike pr mbulimin e t dalave publike.

2. Tatimet jan t hyra t detyrueshme (t dhunshme) t shtetit : pagimi i tatimit sht obligim i prgjithshm i cili nuk varet prej dshirs s personave fizik dhe personave juridik, por bazohet n sovranitetin financiar t shtetit dhe forcn ligjore. Detyruesit tatimor jan t obligueshm q t bjn pagesn e tatimit, e nse nuk e paguajn, ather bhet arktimi n form t dhunshme.

3. Tatimet mblidhen pr interesa publike : nga mjetet e mbledhura nga tatimet plotsohen t dalat shtetrore.

4. Tatimet paraqesin dhnie pa kundrshprblim t drejtprdrejt : pagimi i tatimit nuk i jep t drejt personit q e ka paguar q t krkoj kundrshprblim t drejtprdrejt. Por, mungesa e kundrshprblimit t drejtprdrejt nuk d.m.th. q detyruesit tatimor nuk kan kurrfar prfitimesh.

5. Tatimet nuk e kan karakterin e qllimit t caktuar: qllimet e tatimit sipas rregullit nuk prcaktohen prpara. T hyrat e shtetit t grumbulluara me an t tatimeve derdhen n buxhet dhe shrbejn pr plotsimin e nevojave t prbashkta

6. Tatimet mblidhen n para: detyrimi tatimor n shtetet moderne caktohet n para dhe paguhet n mjete monetare. N raste t jashtzakonshme dhe t ralla paguhet n form natyrale ose me pun. Pagimi i tatimit sht definitiv dhe dhnie pa kthim, pr dallim prej disa t hyrave t cilat nuk jan prfundimtare dhe kthehen p.sh. huat.

7. Tatimet nuk jan t lidhura me shttsin: detyruesi tatimor nuk ka rndsi se cilit shtet i takon. Detyrimi tatimor i ngarkon t gjith personat n territorin e shtetit dhe n baz t sovranitetit financiar i ngarkon me obligim tatimor pa marr parasysh se a jan shtetas t atij shteti apo jo. Tatimin e paguajn shtetasit e vendit, mirpo at do ta paguajn edhe shtetasit e huaj q: kan pasuri, realizojn t hyra ose kan trashguar pasuri t patundshme etj.Qllimet e tatimit

Tatimet jan njra ndr format kryesore nprmjet t cilave shteti realizon t hyra. Prandaj, qllimi i tatimit sht mbledhja e mjeteve financiare pr shtetin dhe organet e tjera publike t cilat jan t nevojshme pr financimin e funksioneve t tyre. Ky sht qllimi fiskal i tatimit. Botkuptimet pr tatimin n periudha historike t ndryshme kan ndryshuar, andaj edhe qllimet e tatimit kan ndryshuar me zhvillimin historik t shoqris.

Tatimet jan br instrumente t politiks ekonomike me rndsi shum t madhe q ndikojn n :

-Politikn e mimeve,

-N vllimin dhe drejtimin e investimeve t rndsishme pr zhvillimin e ekonomis nacionale,

-N barazimin e oferts dhe t krkess,

-N kufizimin e shkalls s inflacionit dhe menjanimin e faktorve t cilt e kan shkaktuar prishjen e ekuilibrit n treg,

N zvoglimin ose anulimin e t gjitha atyre pengesave q e vshtirsojn apo e bjn t pamundshme zhvillimin e shpejt dhe t harmonizuar t ekonomis,

-N pengimin ose lehtsimin e disa trendeve afatgjata t pavolitshme n ekonomi, ngritjen e ngadalshme t produktivitetit n pun, n rnien e efikasitetit ekonomik, n zvoglimin e eksportit dhe njherit rritjen e importit etj.Klasifikimi i tatimeve

Klasifikimi i tatimeve bhet sipas kritereve t ndryshme t cilat gjat zhvillimit historik t tatimit kan ndryshuar. Gjat klasifikimit t tatimeve duhet bazuar n disa karakteristika kryesore t tatimit sipas t cilave nj grup i tatimeve ndryshon prej nj grupi tjetr.Klasifikimi themelor i tatimeve:

1.I drejtprdrejt (direkt) dhe i zhdrejt (indirekt),

2.Kadastral dhe tarifor,

3.Personal (subjekte) dhe real (objekte),

4.I rregullt dhe i jashtzakonshm,

5.I prgjithshm dhe special,

6.I supozuar dhe faktik,

7.Sipas vlers dhe specifik,

8.Fundar dhe jofundar,

9.Qndror dhe lokal,

10.Repartision dhe sipas kuots,

11.Themelor dhe plotsues,

12.N natyr dhe n para,Tatimet direkte dhe tatimet indirekteTatimet direkte jan ato tatime t cilat paguhen prpara se t bhet shpenzimi i t ardhurave (personale nga mardhniet e puns, prodhuesit bujqsor individual, tregtart, autort e veprave t ndryshme etj e paguajn tatimin n momentin e realizimit t t ardhurave t tyre).

Tatimet indirekte paguhen gjat shpenzimit t t ardhurave (me rastin e blerjes s produkteve t ngarkuara me tatim t prfshir n mimin e produkteve).Tatimet kadastrale dhe tatimet tarifore

Kjo ndarje e tatimeve bhet sipas mnyrs s mbledhes s tatimeve. Tatimet kadastrale: caktohen n baz t fakteve t regjistruara n librat kadastral, t cilat fakte mendohet se jan t sakta. Librat kadastral i shfrytzojn organet financiare pr t caktuar obliguesin tatimor, bazn tatimore dhe ngarkess tatimore. T tatuarit n baz t librave kadastral zbatohet n rastin e caktimit t tatimit n pasuri, si dhe nga disa t hyra nga pasuria.

Tatimet tarifore - caktohen n baz t elementeve t caktuara n regjistrat e ashtuquajtur tarifa. Tarifa tatimore sht nj pasqyr e sistematizuar e objekteve tatimore dhe e normave tatimore e shprehur n prqindje ose n shum absolute.Tatimet personale (subjekte) dhe reale (objekte)

Kjo ndarje e tatimeve sht br n baz t mnyrs s caktimit t aftsis tatimore.

Tatimet personale: jan ato me rast gjat caktimit t oblimit tatimor merret parasysh fuqia ekonomike e obliguesit tatimor si dhe disa argumente q jan n lidhje t ngusht n personalitetin e obliguesit tatimor, siq jan : mosha e obliguesit tatimor, gjendja bashkshortore, gjendja shndetsore, numri i antarve t familjes etj.Tatimet reale (objekte) : jan ato te t cilat me rastin e caktimit t tatimit nuk merren parasysh rrethanat personale t obliguesit tatimor. Gjendja personale e detyruesit tatimor gjat caktimit t ktij tatimi sht e parndsishme..Tatimet e rregullta dhe t jashtzakonshme

Kjo ndarje bhet sipas afatit t ekzekutimit. Tatime t rregullta jan ato t cilat caktohen, mblidhen dhe paguhen rregullisht nga viti n vit dhe t cilat shrbejn zakonisht pr mbulimin e t dalave shtetrore t rregullta.Tatime t jashtzakonshme jan ato tatime t cilat nuk jan t prhershme dhe sipas rregullit prdoren pr financimin e t dalave t jashtzakonshme t shtetit. Por, shpesh shteti e aplikon obligimin e pagimit t tatimit edhe n rastet kur shteti nuk ka t dala t jashtzakonshme, p.sh. e aplikon tatimin stabilizues me t cilin dshirohet q t pengohet inflacioni etj.Tatimet e prgjithshme dhe speciale

Kjo ndarje sht br n baz t qllimit t caktuar paraprak pr plotsimin e nevojave shtetrore.

Tatimet e prgjithshme jan ato q shrbejn pr plotsimin e t gjitha apo nj numri m t madh t t dalave publike.

Tatimet speciale jan me qllim t caktuar, me rast e tr shuma e mledhur e tatimit ose nj pjes e tij sht saktsisht e destinuar pr mbulimin e t dalave t caktuara, p.sh. luft, trmete etj.Tatimet e supozuara dhe faktike

Kjo ndarje sht br n baz t lartsis s bazs tatimore.

Tatimet e supozuara te t cilat caktimi i obligimit tatimor bazohet n supozimin se obliguesi tatimor i ka realizuar, respektivisht ka pasur mendsi q t realizoj t hyra t caktuara. P.sh. gjat caktimit t tatimit n bujqsi mund t caktohet prpara obligimi tatimor n baz t kualitetit t toks etj.

Tatimet faktike jan ato te t cilat caktimi i obligimit tatimor bhet n baz t t hyrave faktike t realizuara apo t fakteve t realizuara , t cilat jan me rndsi gjat caktimit t tatimit. P.sh. me kto tatime ngarkohen personat n mardhnie pune, personat me t ardhura nga e drejta e autorit,etj..Tatimet fundare dhe jofundare

Kjo ndarje sht br n baz t ndryshimeve t kualitetit t t hyrave, respektivisht t t ardhurave n t cilat caktohet tatimi.

Tatimet fundare jan ato tatime q caktohen n t hyrat q realizohen nga pasuria (toka, ndrtesat, letrat me vler etj) si dhe nga t hyrat e sigurta dhe t prhershme t realizuara pa punn e obliguesit tatimor.

Tatimet jofundare jan ato lloje t tatimeve me t cilat tatohen t hyrat e realizuara me punn personale nga marrdhnia e puns ose nga kryerja e veprimtaris s caktuar.

Tatimet qndrore dhe lokale

Kjo ndarje sht br n baz t asaj se kush e fut obligimin tatimor, dhe se cils njsi politike-territoriale i takojn t hyrat e mbledhura nga tatimi.

Tatimet qndrore jan ato t cilat i aplikojn dhe mbledhin organet qendrore. T dalat e mdha pr realizimin e detyrave t mdha shtetrore kan br q numri m i madh i tatimeve t rregullohet me dispozita ligjore t organeve qndrore.

Tatimet lokale jan ato t cilat zakonisht i fusin dhe i mbledhin organet e njsive t ngushta politiko-territoriale. Njsit e ngushta politiko-territoriale pr kryerjen m sukses t detyrave, n baz t dispozitave ligjore mund t rregullojn vet qshtjen e disa llojeve t tatimeve, p.sh. pr t stimuluar zejtarin aplikon lehtsi dhe lirime tatimore.Tatimet repartisione dhe sipas kuots

Kjo ndarje sht br n baz t shprndarjes s ngarkess tatimore. Tatimet repartisione m tepr jan nj mnyr e veant e mbledhjes s tatimit se sa nj lloj i veant i tatimit. Te ky lloj i tatimit shteti prpara me dispozita ligjore saktsisht e cakton shumn totale t mjeteve t cilat do ti mbledh me an t tatimit. sot, n shtetet moderne ky lloj tatimi nuk aplikohet.

Tatimi sipas kuots sht mnyr e shprndarjes s ngarkess tatimore, ku me ligj shteti m par e prcakton obligimin tatimor t obliguesit tatimor, i cakton format tatimore si dhe lartsin e norms tatimore. Por, te ky tatim nuk dihet m par shuma e tatimit e cila do t mblidhet.

Tatimi themelor dhe plotsues

. T gjitha llojet e tatimeve nuk e kan rndsin e njejt. Disa lloje t tatimeve kan pjesmarrje m t madhe, ndrsa disa t tjera pjesmarrje m t vogl n t hyrat e mbledhura nga tatimet. Tatimi n t ardhurat e personave juridik dhe fizik, tatimi n qarkullim jan llojet m t rndsishme t tatimeve,prandja quhen tatime themelore.

Tatimet plotsuese prfshijn t gjitha llojet e ndryshme t tatimeve t cilat ndoshta nuk kan ndonj efekt t madh financiar n sistemin tatimor, por megjithat me ato tatime realizohen qllime t caktuara. Qllimi i ktyre tatimeve sht me karakter plotsues,ndonse mund t ndodh q ndonjri prej ktyre tatimeve plotsuese gradualisht t bhet tatim themelor.Tatimet n natyr dhe n paraKjo ndarje sht br sipas mnyrs s realizimit t tatimit. Nse tatimi realizohet n natyr(prodhim) ather quhet tatim n natyr. Ky lloj i tatimit sot sht shum i rrall.Te sistemet tatimore bashkkohore, karakteristik e tyre sht se tatimi paguhet n para, e ndonjher rrall n natyr.Kufiri i ngarkess tatimore

. Problemi i kufirit t poshtm dhe t eprm t ngarkess tatimore mund t vshtrohet si nga pikpamja m e gjer, e prgjithshme shoqrore ashtu edhe nga pikpamja individuale- nga pikpamja e obliguesit tatimor.

Nga pikpamja shoqrore kufiri i poshtm i ngarkess tatimore sht i determinuar nga shpenzimet e caktimit dhe arktimit t tatimit dhe mbledhjes s tatimit. Nse shpenzimet e mbledhjes s tatimit jan t barabarta ose m t mdha se shuma e mbledhjes s tatimit, ather ky lloj tatimi mund t arsyetohet n raste t jashtzakonshme, kur dshirohet t arrihen qllimet e caktuara t politiks shtetrore.Tatimet sintetike dhe analitike

Kan shum ngjajshmri me tatimet subjektive dhe objektive.

Te tatimet sintetike prfshihen ato tatime me t cilat tatimohet fuqia e gjithmbarshme ekonomike e obliguesit tatimor. Po ashtu veprohet edhe me pasurin e gjithmbarshme t obliguesit tatimor.

Tatimet analitike jan ato me t cilat tatimohet ndonj e hyr ose ndonj pasuri pavarsisht se kush e ka realizuar, dhe pavarsisht se a realizon t hyra t tjera obliguesi tatimor.Tatimet sipas vlers dhe specifike

Te tatimet specifike obligimi tatimor caktohet n baz t disa njsive matse. Si baz mund t merret gjatsia, pesha etj. M shpesh te tatimet n qarkullim.

Te tatimet sipas vlers tatimi bhet sipas vlers s vrtet ose vlers s muar t objektit tatimor.TAKSATTaksat jan nj instrument financiar me t cilin mbledhen t hyrat shtetrore. Taksat jan t njohura qysh n shoqrin skllavopronare n Romn dhe Athinn antike si dhe n shoqrin feudale.Taksat jan nj lloj specifik i t hyrave publike, t cilat i arkton shteti dhe organet tjera juridiko-publike prej personave juridik dhe fizik si kundrshprblim pr shrbimet q ua ofrojn kto organe.Taksat jan form e mbledhjes s t hyrave t shetetit q jan t njohura n shtetet skllavopronare dhe n shtetet feudale. Taksat n shtetet skllavopronare paguheshin taksat gjyqsore, taksat pr hyrje n vendet n tempuj pronar etj. Taksat jan t hyra monetare t shtetit. Me rastin e pagess s takss aplikohet parimi territorial. Jan t hyra derivative t shtetit.Karakteristikat e taksave - karakteristik e par e taksave sht se paraqesin kundrvlern - kundrshprblimin pr shrbimin e kryer nga ana e organeve shtetrore ose organeve tjera juridiko-publike. Karakterisitk e dyt e taksave sht se obliguesit e taksave vet sipas dshirs bjn pagess e taksave dhe nxisin punn e organeve shtetrore. P.sh. qytetari paguan taksa pr nxjerrjen e dokumenteve: ertifikatn e lindjes, letrnjoftimin, pasaportn me rastin e paraqitjes s krkess. Mirpo edhe pa paraqitjen e krkess qytetari nuk do t marr dokumentet.

Taksat ndryshojn edhe prej kontributeve. Taksat paguhen pr shrbimet e natyrs jo materiale (intelektuale), t cilat i kryejn organet shtetrore administrative, gjyqsore, doganore, arsimore etj.

M e rndsishme gjat shqyrtimit t taksave sht caktimi i lartsis s taksave. Lartsia e takave duhet t caktohet n baz t shpenzimeve reale,Klasifikimi i taksave

N literaturn financiare klasifikimi i taksave bhet sipas ktyre kritereve:

1.Sipas organeve t cilat e caktojn obligimin e pagimit t taksave dallojm:

a).Taksat q i prcaktojn organet shtetrore qndrore, p.sh. taksat federative, taksat shtetrore etj.

b).Taksat t cilat i prcakton bashksia e ngusht politiko- territoriale, p.sh. taksat komunale, taksat lokale etj.

2.Sipas organeve t cilat i kryejn shrbimet e caktuara, e pr t cilat sht parapar pagimi i takss dallojm:

a).Taksat administrative t cilat paguhen pr shrbimet e kryera nga organet dhe institucionet shtetrore. Kto taksa quhen taksa shtetrore.

N taksat administrative bjn pjes:

-Taksat konsulare, t cilat paguhen pr shrbimet e organeve diplomatike dhe konsulare.

-Taksat pr qarkullimin e mjeteve motorike t huaja.

-Taksat kadastrale.

-Taksat pr mbrojtjen e patentave, liencave, modeleve .

b).Taksat gjyqsore, t cilat paguhen pr procedurat e gjyqeve t rregullta, gjyqeve ekonomike etj.

c).Taksa npunsish t cilat u jan paguar npunsve t caktuar pr shrbimin e kryer, ndonse kjo taks sot shum m rrall shfrytzohet.

3.Sipas mnyrs s pagimit taksat i ndajm n:

a).Mnyrn indirekte t pagess s takss- kur obligimi taksor paguhet duke bler dhe vulosur taksa dhe formulart e takss.

b).Mnyrs direkte t pagess s takss - kur obligimi taksor paguhet n t holla t gatshme.

4.Sipas kohs s pagimit taksat i dallojm:

a).Taksa q paguhen prpara, q sot praktikohet m tepr.

b).Taksa q paguhen prapa, pasi q t jet kryer shrbimi i organeve shtetrore dhe organeve tjera.5.Sipas faktit se a paguhet taksa pr disa shrbime t organeve shtetrore dhe t organizatave t autorizuara apo pr nj varg shrbimesh dallojm:

a).Taksn e posame,

b).Taksn paushalle t cilat paguhen pr t gjitha shrbimet s bashku t kryera prej organeve shtetrore t ndryshme e jo individuale.6.Sipas qllimit t shpenzimit t mjeteve t mbledhura me an t taksave dalljom:

a).Taksat q shrbejn pr plotsimin e nevojave t prgjithshme shoqrore.

b).Taksat q qllimi i shpenzimit t mejteve prpara sht caktuar(taksa t destinuara).7.Taksat ndahen edhe n:

a).Taksa t prgjithshme, t cilat jan t njejta pr t gjitha llojet e shrbimeve t njejta, pa marr parasysh se cili organ bn arktimin e tyre.

b).Taksa speciale t cilat jan t lidhura pr institucionet e caktuara(gjykatat, shkollat etj).

c).Taksa t ndryshueshme, t cilat nuk caktohen prpara, por prapa sipas llojit t puns s kryer, vlers.

KONTRIBUTET

Kontributet jan instrument financiar me rndsi me t ciln mbledhen mjete pr financimin e t dalave shoqrore t caktuara. Karakterisitikat kryesore t kontributeve jan:

1.Jan dhnie kryesisht n para, te t cilat ekziston dobia reale ose e mundshme n form t kundrshprblimit t cilin e kan nj rreth i ngusht nga aktiviteti i shtetit.

2.Shuma e obligueshme e pagimit t kontributeve varet drejtprdrejt prej shpezimeve t cilat i bn shteti

3.Kontributet e kan cilsin e obligueshme.

4.Obligimi i pagimit t kontributeve nuk shkaktohet m krkesat e obliguesve.Kontributet kan ngjajshmri me tatimet se t dy kto kategori jan t hyra publike, se obligime t personave fizik dhe juridik me qllim t caktuar. Ndryshimi i kontributeve nga tatimet qndron n at se kontributet i paguan kategoria e caktuar e personave fizik dhe juridik t cilt kan dobi t drejtprdrejt prej aktivitetit t organeve shtetrore. Obligimi i pagimit t kontributeve nuk e ka karakterin e prgjithshm si te tatimet. Latrsia e obligimit t pagimit t kontributeve sht n varshmri me dobishmrin q e ka obliguesi i kontributeve.

Kontributet jan t ngjajshme me taksat se jan t hyra publike q i aplikon shoqria. Ndryshimi i kontributeve prej taksave qndron n at se obligimin e pagimit t kontributeve nuk e nxisin obliguesit e pagimit t kontributeve dhe se kta obligues kan ndonj dobi materiale nga aktiviteti i organeve shtetrore ose organeve tjera t autorizuara pr kryerjen e atkivitetit t caktuar.Kontributet pr plotsimin e nevojave t prbashkta paguhen nga kto kategori:

a). Prej t ardhurave t organizatave,

b). Prej t ardhurave personale t puntorve,

c). Prej t ardhurave personale nga kryerja e veprimtaris s pavarur bujqsore,

d). Prej t ardhurave personale nga kryerja e pavarur e veprimtaris ekonomike ose joekonomike,

e). Prej pensioneve respektivisht prej shrbimeve monetare.. T hyrat parafiskale duhet ti ken kto karakteristika:

1. Qllimi i shpenzimit t t hyrave parafiskale prpara sht i caktuar (pra jan t destinuara).

2. Oblimi i pagimit t t hyrave parafiskale nuk sht i caktuar me dispozita t organeve shtetrore.

3. T hyrat parafiskale nuk jan t hyra buxhetore t organeve juridiko-publike.

4. Obligimi i pagimit t t hyrave parafiskale ngarkon nj rreth t caktuar t shfrytzuesve t cilt jan t lidhur me ndonj interes t prbashkt ekonomik, social etj.

PRINCIPET TATIMOREMe problemin e caktimit t parimeve financiare jan marr shum teoricien financiar. Shteti duke e mbledhur tatimin, krijon t hyrat e nevojshme pr mbulimin e numrit t madh t t dalave t tij. N mesin e shkrimtarve t shumt t cilt e kan prpunuar problemin e parimeve tatimore jan edhe Adam Smithi dhe Adolph Vagneri.PARIMET TATIMORE T SMITHITParimet e Smithit n literatur jan t njohura si katr kanonet e Smithit, n t cilat duhet t bazohet tatimi. Kto jan :Secili qytetar sht i detyruar q shtetit tia paguaj tatimin pr mbulimin e t dalave t tij dhe at sipas aftsis dhe mundsis ekonomike.Obligimi tatimor duhet t jet i rregulluar me ligj, shuma e tatimit, mnyra, pagesa, vendi i pagimit duhet t jen t njohura pr obliguesin tatimor.Tatimi duhet t mblidhet dhe t arktohet ather kur pr obliguesin tatimor sht m e prshtatshme,Shpenzimet e caktimit dhe mbledhjes s tatimit duhet t jen sa m t vogla dmth. Shpenzimet e administrats duhet t jen sa m t vogla, n mnyr q sa m shum mjete t hyjn ne arkn shtetrore.PARIMET E VAGNERITParimet tatimore m t numrta, t plota dhe m t sistematizuara i ka dhn Adolf Vagneri. Sipas Vagnerit parimet tatimore jan :I. Principet financiaro-politike :

1. Mjaftueshmria e tatimit,

2. Elasticiteti i tatimit.

II. Principet ekonomiko-politike :

Zhgjedhja e burimit tatimor,

Zgjedhja e llojeve t tatimit,

III. Principet socialo-politike :

Prgjithsia e tatimit,

Barabarsia e tatimit.

IV. Principet administrative-teknike :

Caktimi i tatimit,

Pagimi i volitshm i tatimit

Mbledhja e lir e tatimit.

PRINCIPET FINANCIARO - POLITIKEKy parim krkon q tatimet t jen :

T mjaftueshme

T prshtatshmePrincipi i mjaftueshmris - duhet kuptuar ashtu q me an t mbledhjes s tatimit t grumbullohen mjete t cilat s bashku me t hyrat e tjera shtetrore do t bjn t mundur mbulimin e t gjitha t dalave shtetrore t planifikuara.PRINCIPI I PRSHTATSHMRIS - ELASTICITETITMe principin e prshtatshmris duhet nnkuptuar mundsin e sistemit tatimor q tu prshtatet shpejt ndryshimeve n lartsin e t dalave t shtetit. Rritja e prhershme e t dalave t shtetit krkon edhe rritjen e krkess pr mjete monetare. Sipas ktij principi, lartsia e tatimit duhet t iu prshtatet t dalave shtetrore.Principi i prshtatmris s sistemit tatimor sipas krkeses pr financimin e t dalave t rritura shtetrore mund t arrihet vetm n kushtet dhe rastet relative stabile. Sistemi tatimor nuk mund t iu prshtatet krkesave t rritura t jashtzakonshme t t dalave shoqrore ( lufta, fatkeqsive elementare etj).

PRINCIPET EKONOMIKO-POLITIKE T TATIMIT

Pagimi i tatimit ka efekt t caktuar n zvoglimin e fuqis ekonomike dhe n

sjelljet e obliguesit tatimor. Andaj pr tu shfrytzuar tatimet si instrument i

prshtatshm i politiks ekonomike dhe pr tu realizuar qllimet e caktuara t ksaj politike, n kuadrin e ktij principi sht e nevojshme t merren parasysh kto principe:

1. Zgjedhja e burimit tatimor

2. Zgjedhja e llojeve t tatimitZgjedhja e burimit tatimor- Si burim tatimor jan t hyrat ose t ardhurat ose pasuria e obliguesit tatimor. Nga aspekti i principit ekonomik t tatimit del se sipas rregullit duhet t tatohen vetm ato burime tatimore t cilat pandrprer prsriten.

shtja e kufirit t ngarkess tatimore, i cili kufi nuk duhet t tejkalohet nse dshirojm q me caktimin e tatimit t nxitet aktiviteti ekonomik i obliguesit tatimor dhe t realizohen rezultatet ekonomkie pozitive, n shkencn financiare ende sht diskutabile, ende nuk sht dhn prgjegje adekuate.Zgjedhja e llojeve t tatimit

Zgjedhja e llojeve t tatimit d.m.th q t zgjedhen llojet m racionale t tatimit. Kjo d.m.th se me rastin e aplikimit t llojeve t tatimit n sistemin tatimor duhet pasur parasysh ndikimin e tatimit n procesin e prodhimit, t kmbimit t mallrave dhe n formimin e t ardhurave nacionale. Kjo sidoms sht me rndsi pr vendet n zhvillim, sepse nuk duhet shikuar vetm se si t sigurohen mjetet financiare, me llojet e tatimit nuk duhet rrezikuar dhe penguar zhvillimin ekonomik t tyre.

KRITERET SOCIALO - POLITIKEN grupin e kritereve socialo politike bjn pjes :Prgjithsia Universaliteti i tatimit

Barabasia e tatimeve.Prgjithsia universaliteti i tatimitT tatuarit duhet t ket karakter t prgjithshm, pr ndryshim nga koht e mparshme, kur nga pagesa e tatimit jan prjashtuar aristrokracia. Sipas ktij principi t gjith jan t obligueshm t paguajn tatim, pa marr parasysh dallimet klasore, fetare, gjjinore, racore, gjuhsore,bashkshortore, politke etj.Barabarsia e tatimitKy parim krkon q barra tatimore duhet t jet e ndar n mnyr t barabart pr t gjith obliguesit tatimor. Pr barazin n tatim flitet vetm athere kur ajo realizohet prej vitit n vit me pagimin e tatimeve t rregullta. Nse n nj sistem tatimor te tatimet e rregullta aplikohen prqindje proporcionale dhe here pas here aplikohen tatime jo t rregullta nuk mund t flitet pr barabrsin

PRINCIPET ADMINISTRATIVE - TEKNIKEN kt parim bjn pjes :Caktimi i tatimit

Pagimi i volitshm i tatimit (prshtatshmria e pagimit t tatimit )

Mbledhja e lire e tatimitCaktimii tatimitMe pagimin e tatimeve zvoglohet fuqia ekonomike e obliguesve tatimor e kjo ndikon n zvoglimin e kursimeve, investimeve, n plotsimin e nevojave shndetsore etj. Me tatim mund t ndikohet edhe n pozitn shoqrore t obliguesve tatimor. Pr shkak t efekteve jashtzakonisht t rndsishme t tatimit n jetn dhe punn e obliguesve tatimor, caktimi i tatimit duhet t jet i drejt.

Prshtatshmria e pagimit t tatimit (pagimi i volitshmi tatimit )Prshtatshmria e pagimit t tatimit paaraqet mundsin e pagimit t tatimit

athere kur pr obliguesin tatimor sht m e volitshme dhe kur ai ka mjete

financiare. P.sh. pr bujqit sht shum m e prshtatshme q obligimin e vet tatimor ta paguaj n fund t vitit, m saktsisht n vjesht, kur me shitjen e produkteve bujqsore realizon t hyrat me t cilat mund t plotsoj obligimin tatimor, sesa n fillim t vitit.Mbledhja e lire e tatimitMbledhja e lir e tatimeve d.m.th. q mbledhja e tatimeve t jet sa m e lir, sepse nga kjo varet shuma e mjeteve t cilat do ti mbesin shtetit pr plotsimin e t dalave. Me tatim mbledhen mjete me t cilat financohen t dalat shtetrore n baz t kushtetuts, ligjeve dhe dispozitave t tjera.EFEKTET E TATIMITPagimi i tatimit d.m.th marrja e nj pjese t t ardhurave t obliguesit tatimor n dobi t shtetit dhe t organeve t tjera juridiko- publike. Tatimimi ia zvoglon fuqin blerse obliguesit tatimor, andaj procesi i t tatuarit sht shum i ndrlikuar, i cili shkakton efekte t natyrs ekonomike, financiare, sociale, morale etj.

SISTEMI TATIMORSecili sistem tatimor sht rezultat i zhvillimit historik, i ndikimeve t ndryshme nga jasht, i kompromiseve t shumta. Duke i krahasuar sistemet tatimore t vendeve t ndryshme mund t vrehet leht se nuk ekzistojn dy shtete n t cilat tatimi do t bhej me aplikimin e formave t njejta tatimore, n t cilin tatimet e ndryshme do t kishin t njejtin vend, gj q sht e kuptueshme sepse sistemi tatimor sht rezultat i veprimit t faktorve t ndryshm.

Sistemi tatimor i nj vendi t zhvilluar industrial ndryshon nga sistemet tatimore t vendeve n zhvillim, sikuse edhe sistemi tatimor i vendeve kapitaliste ndryshor nga sistemi tatimor i vendeve socialiste.Ekzistojn dy lloje t sistemit tatimor : sistemi tatimor monist dhe ai pluralist. Monizmi tatimor-d.m.th. aplikimi i vetm nj lloji t tatimit. Ideja pr monizm tatimor ka pasur shum ithtar. Mendohet se kjo ide pr her t par sht shfaqur n Franc n shek.XVI. fiziokratt e kan prkrahur monizimin tatimor. Qndrimi i till i fiziokratve sht edhe i kuptueshm sepse del nga msimi i tyre se vetm n bujqsi mund t krijohet mbivlera.Sipas Adam Smithit elementet e sistemit tatimor jan:

- Renta e toks,

- Kamata,

- T hyrat nga kapitali,

- T hyrat nga mditjet.Sipas Shufrejt sistemi tatimor ndahet n:

a) Tatimet direkte

- Tatimi n pasuri,

- Tatimi n t ardhura,

- Tatimi n rendimente.

b) Tatimet indirekte

- Tatimi n konsum,

- Pr artikuj t nevojshm pr jet,

- Pr artikuj luksoz.

c) Tatimi n pasuri:

- Tatimi n fitimet e rastit,

- Tatimi n qarkullim t patundshmrive,

- Tatimi n trashgimi.Tatimi n pasuri

Te ky lloj i tatimit objekt tatimi sht pasuria e obliguesit tatimor. Obligues t tatimit n pasuri jan personat fizik dhe juridik. Tatimi n pasuri paguhet n vlern e pasuris. Baz e tatimit n pasuri sht vlera e zvogluar pr borxhet. Me rastin e caktimit t tatimit merren parasysh shum lirime dhe lehtsime.Tatimi n pasuri mund t jet n dy forma:

- Tatimi n pasuri,

- Tatimi n t hyrat nga pasuria.Tatimi n t ardhuraTatimet n t ardhura e prbjn boshtin e sistemit tatimor gati t do shteti modern. Kjo sht form me t ciln tatohet fuqia ekonomike e obliguesit tatimor, e realizuar n nj periudh t caktuar kohore. Pr ndryshim nga tatimi n pasuri, ku me rastin e tatimit gjithashtu i kushtohet kujdes cilsive t caktuara t obliguesit tatimor, te tatimi n t ardhura baza tatimore varet nga shuma monetare e realizuar brenda ndonj kohe t caktuar.REZISTENCA NDAJ PAGIMIT T TATIMITPagimi i tatimeve e zvoglon fuqin ekonomike t obliguesit tatimor dhe shkakton ndryshime n pozitn e tij shoqrore. Pr kt arsye lind edhe rezistenca e pagimit tatimit. Rezistenca e pagimit t tatimeve dhe prpjekja q t evitohet ose t zbutet efekti i tij jan t pranishme n t gjitha sistemet tatimore.SHMANGIA NGA PAGIMI I TATIMEVE

Me pagimin e tatimeve zvoglohet forca ekonomike e obliguesit tatimor. Kjo shkakton rezistencn e pagimit t tatimeve. Shmangia nga obligimi i pagimit t tatimeve varet prej shum faktorve, p.sh. nga struktura arsimore e popullsis, nga zhvillimi i vetdijes, nga diciplina e obliguesve tatimor n kryerjen e detyrs qytetare, nga morali tatimor etj.

Evazioni tatimor mund t jet:

1. Evazioni i paligjshm tatimor,

2. Evazioni tatimor i ligjshm ose i lejueshm.EVAZIONI TATIMOR I PALIGJSHMDallojm dy raste t evazionit t paligjshm ose t palejueshm tatimor:1. Fshehja e plot e tatimit ose defraudacioni i tatimit

2. Fshehja e pjesrishme e tatimit ose defraudacioni i pjesrishm i tatimit

Nse obliguesi tatimor nuk e paraqet t tr shumn e t hyrave t realizuara, prkatsisht t ardhurat q i nnshtrohen tatimit, nse i fsheh faktet e caktuara relevante, ngjarjet ose veprimtarit q shrbejn si shkas pr tatim, kemi t bjm me rastin e fshehjes s plot ose totale t tatimit. P.sh. Obliguesi tatimor kryen nj veprimtari t caktuar ose ka njdonj pasuri, por nuk paraqitet te organet financiare se e kryen at veprimtari, e as nuk i paraqet t hyrat q i realizon prej saj, prkatsisht nuk e paraqet se ka pasuri

fare.EVAZIONI TATIMOR I LIGJSHMEvazinoi tatimor i ligjshm paraqet dukurin kur obliguesi tatimor nuk bie n kundrshtim me dispozitat ligjore, andaj sht fjala pr evazioni t lejueshm.Evazioni tatimor i ligjshm paraqitet n raste t ndryshme.

Evazioni tatimor mund t paraqitet pr shkak t zbrazsive n ligj. Dispozitat ligjore jo t plota, jo precize, t parregulluara dhe kontradiktore pr llojet e ndryshme t tatimit ia mundsojn q m leht, madje edhe e nxisin obliguesin tatimor q ti shmanget pagimit t tatimit n trsi ose pjesrisht. BUXHETI

KUPTIMI I BUXHETIT

Termi buxhet eshte me prejardhje franceze, rrjedh nga fjala e frengjistes se vjeter bouge, bougette, balga, qe ka rrenjen e keltishtes boulga, bulga qe do te thote cante lekure. Normanet ne shekullin XI e moren kete fjale me te njejten domethenie ne Angli. Me kalimin e kohes, fjala bouge, bougette u transformua ne budget.Sipas disa teoricieneve, buxhetet e para I gjejme ne shekullin XV neper qytete dhe ne shekullin XVII edhe neper shtete.

Karakteristikat e perbashketa te te gjithe autoreve per buxhetin e shtetit:a) Buxhet paraqitet ne formen e nje tabele krahasuese midis te hyrave dhe shpenzimeve publike;b) Buxheti ka karakter planfikues per nje periudhe te ardhshme;c) Te hyrat dhe shpenzimet publike paraqiten ne ekuiliber midis tyre;d) Buxheti eshte program qeverisjes I shprehur ne shifra.

Buxheti eshte plan te hyrave dhe shpenzimeve te shtetit, qe I pergjigjet nje periudhe kohe te caktuar.Permbledhja e te hyrave dhe shpenzimeve, pothuajse ne te gjitha shtetet njihet me emrin buxhet.

E DREJTA BUXHETORE

E drejta buxhetore eshte pjese e se drejtes financiare, pra pjese e sistemit juridik.

E drejta buxhetore ndahet ne:- e drejte buxhetore subjektve;- e drejte buxhetore objective.

Permbledhja e te gjitha dispozitave juridike qe rregullojne te drejten e parlamentit per te aprovuar buxhetin e shtetit dhe per te kontrolluar zbatimin e tij, perben te drejten buxhetore subjektive. Kjo e drejte e organit perfaqesues konsiston ne perpilimin, aprovimin dhe zbatimin e buxhetit te shtetit.

E drejta buxhetore objective perbehet nga te gjitha dispozitat juridike qe rregullojne ceshtje te natyres teknke te perpilimit, aprovimt dhe zbatimit te buxhetit te shtetit dhe kontrollit te shpenzmeve publike.

NATYRA JURIDIKE E BUXHETIT

Ekzistojne pikepamje te ndryshme ne lidhje me natyren juridike te buxhetit. Disa autore mendojne se buxheti nuk eshte nje ligj, por thjesht nje akt administrative. Dsa autore te tjere mendojne se buxheti eshte pjeserisht ligje e pjeserisht akt administrativ. Ka autore te tjere qe e konsiderojne buxhetin si ligj ne kuptimin formal te tij. Nje grup tjeter teorcienesh e konsiderojne buxhetin si lgj, qofte ana formale, ashtu edhe nga ana material. Keshtu Zheze e konsideron buxhetin si nje akt te posacem te administrates shteterore, megjithese miratim I tij behet nga parlamenti qe eshte organ legjislativ e jo ekzekutiv. Ky grup autoresh e argumenton kete ide me faktn qe tatimet percaktohen nga ligjet mbi tatmet dhe jo nga buxheti, per kete arsye buxheti si plan I te hyrave, nuk mund te trajtohet si ligj me te cilin aplikohet detyrim I pageses se te hyrave. Buxheti mund te jete ne nje pjese ligj, kurse ne pjesen tjeter akt administrative.Ne ato shtete, ne te cilat detyrimi tatimor caktohet nje here ne vit dhe hyrat mund te mblidhen vetem pasi te jete marre miratimi nga parlamenti mund te thuhet se buxheti ne kete pjese ka karakterin e nje ligji. Ndersa, pjesa e shpenzimeve ne buxhet ka formen e nje akti administrativ.Teoricienet qe e konsiderojne buxhetn si ligj vetem nga ana formale e tij, argumentojne me faktin se buxhet nuk permban norma juridike te detyrueshme ne pergjithesi. Buxheti ka formen e jashtme si ligj, si edhe miratohet nga parlamenti, por nga permbajtja e tij eshte akt administrativ.Nje grup teoricienesh e konsiderojne buxhetin si ligj, qofte nga ana formale, ashtu edhe nga ana material. Sipas tyre kjo karakteristike duket ne faktin qe personat qe punojne ne organet shteterore zhvillojne aktivitetin ne emer dhe per shtetin Brenda kujfijve dhe jurdiksionit te ligjit. Per kete arsye buxheti nuk mund te jete akt administrative, por ligj.

Eshte fakt se ne pjesen e pergjithshme te buxhetit, zakonsht, percaktohen masat per zbatimin e buxhetit, te drejtat dhe detyrmet e organeve kompetente ne realizmin e buxhetit etj,. Pra, pjesa e pergjithshme e buxhetit permban norma ne kuptimin formal dhe material. Ndersa ne pjesen e vecante te buxhetit, pavaresisht se nuk kemi dispozita te caktuara, kjo nuk do te thote se mund te tejkalohen shumat e aprovuara. Pjesa e vecante e buxhetit paraqitet ne formen e nje tabele, pasqyre sistematike numerike te ndarjes se shpenzimeve sipas institucioneve apo destinacionit te perdorimit te tyre.

PARIMET E BUXHETIT

Parimet buxhetore jane rregulla themelore te cilat duhen respektuar per perpilimin, aprovimin dhe realizimit te buxhetit te shtetit.

Parimet ndahen ne dy grupe:- parimet tradicionale, klasike;- parimet e reja bashkekohore.

Parmet klasike te buxhetit te shtetit:Parimi I unitetit buxhetorKy parim nenkupton faktn qe te gjitha te hyrat dhe te gjitha shpenzimet paraqiten ne nje document te vetem, ne buxhetin e shtetit. Ne kete menyre sigurohet mundesia e nje informimi te plote te parlamentit mbi gjendjen e financave shteterore. Zbatimi I parimit te unitetit buxhetor krijon mundesine e verifikimit te nevojave publike dhe te hyrave qe do tI financojne keto nevoja.

Parimi I ekuilibrit buxhetorParimi I ekuilibrit buxhetor kerkon qe te gjitha shpenzimet publike te mbulohen nga te hyrat publike, domethene qe buxheti te jete ne ekuiliber. Kur te hyrat publke jane me te medha se shpenzimet publike, kemi te bejme me suficit buxhetor. Ndersa, kur shuma e te hyrave te realizuara eshte me e vogel se shpenzimet e kryera kemi te bejme me deficitin buxhetor.Ekuilibri buxhetor mund te jete formal-atehere kur te gjitha te hyrat mbulojne te gjitha shpenzimet, pavaresisht nga cilat burime jane mbledhur keto te hyra apo clloj te hyrash jane keto: dhe material-atehere kur shpenzimet buxhetore jane mbluar nga te hyra publike te rregullta.

Parimi I periodicitetit te buxhetitBuxheti I shtetit, si plan I te hyrave dhe shpenzimeve publike miratohet per nje periudhe te caktuar kohe. Ne kete menyre krijohet mundesia e mbledhjes se parlamentit per te shqyrtuar here pas here situaten financiare te vendit, te percaktoje detyrat qe duhen realizuar ne periudhen e ardhshme buxhetore, si edhe te analizoje e diskutoje detyrat e realizuara ne periudhen e kaluar buxhetore.Buxhet, zakonisht aprovohet per nje vit. Mendohet se kjo eshte periudha me e pershtatshme, sepse nepermjet buxhetit te shtetit behet rishperndarja e te ardhurave kombetare te realizuara ne ate vit.

Parimi I qartesise buxhetoreBuxheti I nje shteti duhet qe detyrimisht te mbeshtetet ne parimin e qartesise se tij. Kjo do te thote qe ne buxhet duhet te pasqyrohen te hyrat sipas burimit te tyre dhe shpenzimet sipas destinimit te tyre. Parimi I qartesise buxhetore lehteson punen e parlamentt s dhe te opinionit te gjere public per vleresimin e realizimit te politikes buxhetore te vendit.

Parimi I saktesise buxhetoreKy parim do te thote se te gjitha te hyrat dhe te gjitha shpenzimet e parashikuara ne buxhetin e shtetit duhet te percaktohen sa me qarte qe te jete e mundur.Per te realizuar sa me sakte parashikimin e te hyrave dhe shpenzimeve ne buxhetin e shtetit, zakonisht perdoren tre metoda:-metoda automatike, qe do te thote se percaktimi I te hyrave dhe shpenzimeve behet duke patur per baze te hyrat dhe shpenzimet e parashikuara ne buxhetin e vitit te kaluar;-metoda e rritjes(shume rralle e zvogelimit) te te hyrave dhe shpenzimeve ne krahasim me vitin e kaluar;-metoda e vleresimit direct te te hyrave dhe shpenzimeve buxhetore per secilin vit buxhetor. Ne rastin e aplikimit te kesaj metode nuk merren parasysh praktikat e viteve te kaluara, por organet kompetente, specialistet e buxhetit, bejne parashikimet e duhura per te hyrat qe do te mblidhen ne ate vit dhe per shpenzimet qe do te mbulohen.

Parimi I miratimit paraprak te buxhetitShpenzimet publike financohen nga te hyrat publike vetem pasi te jete marre miratimi nga parlamenti(kuvendi). Parlamentit I eshte dhene e drejta qe te vendose per lartesine e shpenzimeve publike si edhe per llojin e tyre. Ne kete menyre parlamenti duke miratuar paraprakisht planin e te hyrave publike qe do te mblidhen dhe destinacionin e perdorimit te tyre luan rol vendimtar ne politiken e vendit. Aprovimi paraprak I buxhetit te shtetit nga parlamenti nuk behet me qellim qe te kufizohen te drejtat e organeve ekzekutive, por per te siguruar realizimin e funksioneve te buxhetit si edhe per te shmangur arbitraritetet ne zbatimin e tij.Kur buxheti I shtetit nuk eshte miratuar ne kohen e duhur atehere aplikohet financimi I perkohshem.

Deri ne aprovimin e buxhetit te ri:-aplikohet buxheti I vjeter;-aplikohet buxheti I vjeter, vetem per nje kohe te kufizuar dhe ne nje shume te kufizuar;-aplikohet buxheti I vjeter per nje kohe te kufizuar, por, vetem per shpenzime te caktuara;-aprovohet nje buxhet I perkohshem;aplikohet project-buxheti I ri.

Parimi I publicitetit te buxhetitParimi I publicitetit ka te beje me te gjitha fazat e perpilimit, aprovmit te buxhetit si edhe kontrollin e zbatimit te tij. Parimi I publicitetit u krijon mundesine obliguesve tatimore te njihen me destinacionin e perdorimit te mjeteve monetare qe kane derdhur si tatime. Ne kete menyre sigurohet zvogelimi I rezistences ndaj pagimit te tatimeve.

Parimi I teresise buxhetoreSipas ketij parimi supozohet se ne buxhet paraqiten te gjitha te hyrat publike dhe te gjitha shpenzimet publike. Te hyrat publike dhe shpenzimet publike, mund te paraqiten ne buxhet:-ne shume te plote, kur eshte fjala per buxhetin bruto;-duke zbritur, me pare, te hyrat nga shpenzimet dhe paraqitur keshtu tepricen e te hyrave(ose te shpenzimeve) kur eshte fjala per buxhetin neto.Aplikimi I buxhetit neto veshtireson kontrollin e parlamentit mbi shpenzimin e te hyrave publike, ndersa aplikimi I buxhetit bruto lehteson perdorimin racional te te hyrave.Shuma e te hyrave dhe shpenzimeve publike ne rastin e aplikimit te buxhetit neto eshte shume me e vogel se sa kur keto jepen ne shumat bruto. Mirepo, ky zvogelim I shumes ne buxhetin neto eshte vetem fiktiv. Ne kete menyre veshtiresohet e drejta e parlamentit ne kontrollin e te hyrave dhe shpenzimeve publike.

Parimi I specifikimit buxhetorSipas ketij parimi, organet ekzekutive jane te detyruara qe mjetet e aprovuara ne buxhet tI shpenzojne:-vetem ne shumen e caktuar(specifikimi sasior);-per qellimin e caktuar(specifikimi cilesor);-brenda kohes se caktuar(specifikimi kohor).

a) Specifikimi sasior do te thote se te hyrat publike mund te shpenzohen vetem ne Shumen e parashikuara ne buxhet. Pra, mjetet financiare te shpenzuara nuk mund te tejkalojne Shumen e percaktuar ne buxhet. Konsiderohet I respektuar ky parim edhe ne rast se ne financimin e ndonje shpenzimi jane kursyer mjete financiare, por me kusht qe te mos jete cenuar cilesia e sherbimit te ofruar nga ky shpenzim.b) Specifikimi cilesor do te thote se mjetet financiare mund te shpenzohen vetem per mbulimin e atyre shpenzimeve qe jane percaktuar ne buxhet. Ne kete menyre evitohet qe pushteti ekzekutiv te ndryshoje destinacionin e perdorimit te te hyrave publike, destinacion ky I miratuar nga parlamenti.c) Specifikimi kohor do te thote qe mjetet financiare te parashikuara ne buxhet mund te shpenzohen vetem brenda kohes per te cilen eshte aprovuar buxheti. Mosrespektimi I ketij parimi do te krijonte problem ne planifikimin dhe racionalitetin e perdorimit te mjeteve, si dhe kontrollin e perdorimit te tyre.

PERPILIMI, APROVIMI DHE REALIZIMI I BUXHETIT TE SHTETITPuna per perpilimin dhe aprovimin e buxhetit te shtetit eshte ngarkuar organeve ekzekutive. Buxhet eshte plan I te hyrave dhe shpenzimeve per nje kohe te caktuar. Si instrument financiar buxheti realizon shume funksione te shtetit, si funksioni financiar, juridik, politik, social, ekonomik, kontrollues, etj.Perpilimi I buxhetit zakonisht bazohet tek parimi institucional dhe rralle tek parimi funksional.Parimi institucional nenkupton ndarjen e shpenzimeve ne buxhet sipas shfrytezuesve te mjeteve buxhetore, domethene sipas ministrive, institucioneve apo komiteteve te ndryshme. Ky parim mundeson kontrollin e zbatueshmerise se buxhetit, sepse eshte shume e lehte te identifikohet institucioni qe I eshte shmangur zbatimit te dispozitave te ligjit mbi buxhetin. Ndersa parimi funksional do te thote destinim I shpenzimit te te hyrave publike duke u nisur nga qellimet qe deshirohet te arrihen me shpenzimin e tyre, pavaresisht nga organi qe do tI disponoje keto mjete.Perpilimi I buxhetit behet nga organi competent shteteror(ministria e financave), mbi bazen e te thenave qe mblidhen nga shfrytezuesit e mjeteve buxhetore. Keta te fundit dergojne te dhenat mbi mjetet monetare qe iu nevojiten per vitin e ardhshem buxhetor me qellim qe te realizojne detyrat e caktuara ne baze te kompetencave. Shfrytezuesit e mjeteve buxhetore I hartojne keto te dhena sipas nje skeme te percaktuar. Klasifikimi unik I te hyrave dhe shpenzimeve, domethene te hyrat sipas burimeve dhe shpenzimet sipas destinacionit, krijon mundesine per te analizuar lehtesisht aktivitetin financiar te shtetit, realizimin e te hyrave publike dhe kontrollin e shpenzimit te mjeteve buxhetore. Shfrytezuesi I mjeteve buxhetore, pas ka perllogaritur nevojat e veta per kryerjen e shpenzimeve apo edhe realizimin e te hyrave, ia paraqet ate organit me te larte shteteror competent, I cili ka te drejte q eta ndryshoje(shtoje e plotesoje) kete llogaritje. Ky organ, pasi ka reflektuar verejtjet e veta ia dergon materialin organit competent qe merret me buxhetin, zakonisht ministria e financave. Institucioni competent per buxhetin e shqyrton propozimin e paraqitur si nga ana formale ashtu edhe nga ana material, harmonizon te hyrat buxhetore me shpenzimet buxhetore dhe perpilon nje document unik ne te cilin jane perfshire te gjitha te hyrat dhe te gjitha shpenzimet e buxhetit.Shqyrtimi I anes formale te buxhetit ka per qellim te kontrolloje nese propozimet e paraqitura jane perpiluar sipas kerkesave teknike, nese jane zbatuar drejte dispozitat perkatese, jane shenuar te dhena te sakta, etj.Nga ana materiale buxheti kontrollohet nese jane perfshire te gjitha shpenzimet per realizmin e detyrave te ngarkuara me dispozita ligjore.Organi competent per buxhetin shqyrton llogarite e mbledhura, analizon, ploteson, ndryshon pozicionet ne llogari, me qellm qe te ekuilibrohet plani I shpenzimeve me te hyrat e planifikuara per tu mbledhur me ane te tatimeve, taksave apo lloje te tjera te hyrash.Me pas ky project buxhet I dergohet qeverise per miratim. Pasi merret miratimi nga qeveria projekti kalon ne parlament per marre fuqine e ligjit.Ne parlament puna fillon nga miratimi I project buxhetit ne komisionet parlamentare. Keto komisione e analizojne dhe vleresojne ne menyre kritike projektin, mund te bejne edhe ndryshime dhe vetem pas ketij miratimi projektbuxheti mund te paraqitet per aprovim ne seance plenare.

Buxheti perbehet nga pjesa e pergjithshme dhe pjesa e vecante.

Pjesa e pergjithshme permban te dhena mbi shumen e pergjithshme te te hyrave dhe shpenzimeve publike, shumen e fondit reserve te shtetit, te drejtat dhe detyrimet e organeve kompetente per realizimin e buxhetit, masat per ruajtjen e ekuilibrit buxhetor.

Ne pjesen e vecante percaktohen te gjitha te hyrat buxhetore sipas burimeve, shfrytezuesit e mjeteve buxhetore dhe destinacioni I perdorimit te ketyre mjeteve(shpenzimet).

Realizimi I buxhetit te shtetit nenkupton mbledhjen e te hyrave publike ne shumen e planifikuar dhe shpenzimin e tyre per ato qellime dhe ne po ate nivel sic parashikohet ne buxhet. Vendosja e ekuilibrit buxhetor quhet edhe ribalancim I buxhetit. Buxheti realizohet ne vitin per te cilin eshte aprovuar (viti buxhetor).

ZBATIMI I BUXHETITPuna per zbatimin e buxhetit te shtetit fillon me detyrimin e organit competent(Ministrit te Financave), per nxjerrjen e udhezimit per kete ceshtje. Ne kete udhezim percaktohen rregullat, procedurat dhe afatet qe duhen permbushur nga nepunesit autorizues e zbatues te te gjitha niveleve.

MONITORIMI, AUDITIMI I SISTEMIT BUXHETOR DHE INSPEKTIMIProcesi I monitorimit drejtohet nga nepunesi I pare autorizues. Nepunesit autorizues te njesive te qeverisjes vendore I paraqesinm sa here qe kerkohet, por jo me pak se kater here ne vit, nepunesit te pare autorizues raportet e monitorimit te zbatimit te buxhetit te shtetit. Ministri I Financave I paraqet per informim Keshillit te Ministrave dhe Kuvendit nje kopje te raporteve te monitorimit, Brenda nje muaji nga perfundimi I afatit te periudhes se raportimit.

Auditimi sistemit buxhetor kryhet nga auditimi I brendshem dhe auditimi I jashtem. Te gjitha njesite e qeverisjes se pergjithshme jane pergjegjese per ngritjen e nje sistemi te qendrueshem te menaxhimit dhe kontrollit financiar dhe te nje funksioni te pavarur auditimi te brendshem.Subjekte te auditimit te brendshem jane te gjitha njesite e qeverisjes se pergjithshme. Auditimi I brendshem kryhet nga njesi te decentralizuara ne cdo njesi te qeverisjes se pergjithshme. Keto njesi I raportojne nepunesit autorizues dhe jane te pavarura ne kryerjen e funksioneve audituese. Njesia e auditimit nuk eshte pjese e strukturave operative. Nepunesi I pare autorizues ka te drejte te inspektoje ne cdo kohe cdo document dhe system financiar te cdo njesie te qeverisjes se pergjithshme. Auditimi I jashtem financiar kryhet nga Kontrolli I Larte I Shtetit.