DZIAŁ 6 ORGANIZM CZŁOWIEKA 6.1 Szkielet naszego ciała · Ryc. 3 Tak wyglądałby organizm bez...

131

6.1 Szkielet naszego ciałaPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

opisać budowę układu kostnego człowieka i wskazać położenie nie- fktórych kości w swoim organizmie; wyjaśnić, jaką funkcję pełnią niektóre kości oraz układ kostny. f

Szkielet dorosłego człowieka składa się z 206 kości. Kości są twarde i wytrzymałe, dzięki czemu mogą usztywniać organizm oraz chronić przed urazami narządy wewnętrzne.

DZIAŁ 6 ORGANIZM CZŁOWIEKA

JAK ZbudOWANy JEst ORGANIZM CZŁOWIEKA?

Ryc. 2 Różne komórki organizmu człowieka: komórka nerwowa (a), komórka krwi (b), komórki mięśniowe (c), komórka skóry (d), komórka kostna (e), plemnik (f), komórka jajowa (g)

a

b

c

d

e

f g

głowaklatka piersiowa

bark

dłoń

ramię

udo

brzuch

podudzie

stopa

przed- ramię

szyja

tułów

noga

ręka

Ryc. 1 Budowa zewnętrzna ciała człowieka

Ciało człowieka oraz wielu innych or- ganizmów zbudowane jest z komórek. Komórki to najmniejsze składniki or-ganizmu (Ryc. 2). Są tak małe, że można je zaobserwować tylko przez mikro-skop. Ciało człowieka składa się z 50 bi- lionów (50 000 000 000 000) komórek. Różne typy komórek pełnią inne funkcje w organizmie. Grupy współpracują-cych ze sobą komórek występują razem i tworzą różne narządy. Narzą- dami są na przykład kość, oko, serce, skóra, żołądek. Narząd to taka część ciała, która pełni w organizmie okreś-loną funkcję. Narządy współpracują ze sobą, tworząc zespoły zwane ukła-dami narządów.

egzemplarz demonstracyjny NIE DO DRUKU!egzemplarz demonstracyjny NIE DO DRUKU!

132

Kolejne stopnie złożoności budowy organizmu człowieka możemy przed-stawić za pomocą następującego schematu:

komórka → narząd → układ narządów → organizm

KOść Kość jest narządem zbudowanym z komórek kostnych. Komórki te gromadzą wokół siebie sole mineralne. Jedną z tych soli jest węglan wapnia – substancja, która także buduje skały wapienne. Dzięki solom mineralnym kość jest twarda. Twarde i sztywne kości mogą podpierać miękkie części ciała i osłaniać delikatne narządy. Kość jest też elastyczna, ponieważ zawiera elastyczne włókna.

Ryc. 3 Tak wyglądałby organizm bez kości

Zadanie 1Włóż kość kurczaka do szklanki wypeł-nionej octem. Ocet usunie z kości sole mineralne.Po dwóch, trzech dniach wyjmij kość, osusz i sprawdź jej właściwości fizyczne, takie jak sztywność, twardość, sprę-żystość, plastyczność.

Ryc. 4 Kości mają różne kształty

czaszka

kośćudowawnętrze klatki piersiowej

jeden z kręgów

żebra

mostek

kręg piersiowy

część brzuszna

część grzbietowa

kręgosłup

Kości mają różne kształty, ponie-waż pełnią różne funkcje (Ryc. 4). Na przykład płaskie kości mózgo-wej części czaszki osłaniają mózg. Połączone są one ze sobą nieru-chomo. Wielokształtne kości kręgo-słupa mają duże wyrostki, do któ-rych przyczepione są silne mięśnie grzbietu. Kręgi są połączone między sobą, dzięki czemu kręgosłup może się wyginać. Kości długie stanowią rusztowanie rąk i nóg. Klatka piersiowa osłania płuca i serce. Tworzą ją żebra, mostek oraz kręgi pier-siowe.


133

Ryc. 3 Tak wyglądałby organizm bez kości

Ryc. 4 Kości mają różne kształty

sZKIElEt, CZylI uKŁAd KOstNy

Ryc. 5 Układ kostny człowieka

czaszka

klatka piersiowa

staw kolanowy

staw biodrowy

kręgosłup

żebra

mostek

staw barkowy

staw łokciowy

kości przedramienia

kość miedniczna

kość udowa

kości podudzia

kości stopy

kości dłoni

kość ramienna

pOlECENIA KONtROlNEPokaż na sobie położenie czaszki, kręgosłupa, 1. klatki piersiowej, kości ręki i nogi.Wyjaśnij, dlaczego kości są sztywne i twarde.2. Wyjaśnij, po co mięśnie są przyczepione do kości.3.

komórka kostna → kość → układ kostny

Szkielet tworzą kości i stawy (Ryc. 5). Na- rządy te współdziałają ze sobą oraz z przy- czepionymi do nich mięśniami, umożliwiając wykonywanie ruchów (Ryc. 6).

staw łokciowy

mięsień prostownik (kurczy się)staw

łokciowy

mięsień zginacz (kurczy się)

Ryc. 6 Staw łokciowy umożliwia zginanie (a) i prostowanie ręki (b)

a b


134

6.2 Do życia potrzebna jest energiaPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wyjaśnić, co to znaczy, że komórka się odżywia i oddycha; fwykryć produkty oddychania – wodę i dwutlenek węgla. f

Organizm do wzrostu i rozwoju potrzebuje wielu różnych substancji. Są one dostarczane w pokarmie. Jedne substancje są materiałem do bu-dowy organizmu, a inne paliwem, które dostarcza energii potrzebnej do wykonywania wszystkich czynności. Energia zawarta w pokarmie uwalniana jest w komórkach podczas oddychania komórkowego.

KAżdA KOMóRKA OdżyWIA sIę I OddyChA Odżywianie ma miejsce wtedy, gdy pokarm trafia do komórek. Kanapka, jabłko oraz wszystkie inne spożywane produkty muszą ulec rozkładowi na bardzo drobne części. Dopiero wtedy pokarm może wniknąć do komórek ciała. Jedne składniki pokarmowe są budulcem komórki, inne stanowią uzupełnienie zużytych części komórki, jeszcze inne służą do budowy zupełnie nowych komórek. Składniki te to głównie białka, czasem tłuszcze i sole mineralne.Do komórek, poza pokarmem, dostarczany jest tlen. Komórka w obecności tlenu rozkłada pokarm i uwalnia zgromadzoną w nim energię (Ryc. 1). Proces uwalniania energii z pokarmu, zachodzący w komórkach, nazywa się oddychaniem komórkowym. Uwolniona w trakcie oddychania komór-kowego energia pozwala organizmowi wykonywać różne czynności ży-ciowe lub przekształca się w ciepło.

Ryc. 1 Procesy zachodzące w komórkach

tlen

pokarm

tlen pokarm

komórka komórka

energia

dwutlenek węgla

woda

Zadanie 1Wyjaśnij, co mają na myśli rodzice, gdy mówią: „Jedz, bo zabraknie ci siły”. Wyjaśnij, dlaczego, gdy wykonujesz intensywny i długotrwały wysiłek, czujesz, że brakuje ci energii.


135

Energia pochodzącą z pokarmu wykorzystywana jest przez nasz organizm między innymi do:

poruszania się, wykonywania pracy fizycznej;• myślenia;• pracy serca i wykonywania ruchów oddechowych;• utrzymania stałej temperatury ciała.•

spAlANIE I OddyChANIE KOMóRKOWE uWAlNIAJą ENERGIę Podczas palenia się świecy czujemy ciepło i widzimy światło. Ciepło i świa- tło to rodzaje energii. Energia cieplna i świetlna są uwalniane, gdy drobiny knota i stearyny łączą się z drobinami tlenu. Powstają wtedy dwie nowe substancje: dwutlenek węgla i woda.W komórkach ciała człowieka podczas oddychania komórkowego także uwalniana jest energia. Dzieje się to stopniowo, bez płomienia.

Ryc. 2 Energia uwolniona z drewna podczas spalania może być wyko- rzystana do gotowania

Spalanie i oddychanie komórkowe mają wiele cech wspólnych. Podczas spalania i oddychania rozkładowi ulegają substancje, w których zgromadzona jest energia. Produk-tami spalania i oddychania są najczęściej dwutlenek węgla i woda.Czyste powietrze zawiera około 1/5 tlenu. Pozostałe składniki powietrza nie podtrzymują palenia. Powietrze zużyte w wyniku spalania i oddychania komórkowego ma mniej tlenu, a więcej dwutlenku węgla. Do wykry-wania dwutlenku węgla służy woda wa-pienna, która w obecności tego gazu mętnieje.

Doświadczenie 1Cel: obserwujemy spalanie.Pomoce: dwie świeczki, szklanka.Wykonanie:

zapal świeczki i obserwuj, jak się palą;•po chwili nakryj jedną z nich szklanką;•obserwuj płomienie świeczek i sub- •stancję, która pojawia się na we-wnętrznej ścianie szklanki;dotknij tej substancji palcem i określ, •co to jest.

Ryc. 3 Obserwujemy spalanie: a) początek doświadczenia b) koniec doświadczenia

a b


136

Zadanie 2Na podstawie wyników doświadczenia 1 odpowiedz na pytania:

dlaczego świeczka nakryta szklanką zgasła?•dlaczego świeczka nie nakryta szklanką paliła się nadal?•jakie substancje są produktami spalania?•

Doświadczenie 3Cel: wykrywamy wodę w wydy-chanym powietrzu.Pomoce: torebka foliowa.Wykonanie: chuchnij kilka razy do torebki foliowej i zaobserwuj, co gromadzi się wewnątrz torebki.

Doświadczenie 2Cel: wykrywamy dwutlenek węgla w wydychanym powietrzu.Pomoce: rurka, naczynie z wodą wapienną.Wykonanie: wdmuchuj powietrze przez rurkę do wody wapiennej i obserwuj wygląd wody wapiennej.

Zadanie 3Na podstawie wyników doświadczeń 2 i 3 odpowiedz na pytania:

dlaczego w wydychanym powietrzu jest dużo dwutlenku węgla?•skąd pochodzi woda, która zgromadziła się w torebce?•jaki proces zachodzi cały czas w komórkach?•

Paląca się świeczka, nakryta szklanką, pali się, aż zużyje tlen znajdujący się w szklance. Po zgaśnięciu świeczki powietrze w szklance zawiera dużo dwutlenku węgla, który jest produktem spalania. Podobny do spalania proces zachodzi w komórkach. Produkty oddychania komórkowego – dwutlenek węgla i woda – zawarte są w wydychanym powietrzu. Możemy je wykryć, wdmuchując powietrze z płuc do wody wapiennej. Pod wpływem dwu-tlenku węgla woda wapienna mętnieje. Wodę możemy wykryć w oddechu, chuchając na zimną szybę lub do torebki foliowej. Pojawiają się wtedy na nich kropelki wody.

pOlECENIA KONtROlNEWyjaśnij pojęcia „odżywianie” i „oddychanie” komórkowe.1. Wymień podobieństwa i różnice między spalaniem i oddychaniem komórkowym.2. Oceń korzyści, jakie ma komórka dzięki 3. – odżywianiu, – oddychaniu komórkowemu.


137

6.3 Układ pokarmowyPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wymienić oraz wskazać na schemacie i modelu narządy układu pokar- fmowego człowieka;wyjaśnić, po co pokarm jest trawiony; fopisać drogę pokarmu od jamy ustnej do komórki; fwyjaśnić, na czym polega prawidłowe odżywianie się. f

Pokarm, zanim dotrze do komórek, przebywa długą drogę w układzie pokarmowym. Najpierw jest rozdrabniany na małe kawałki za pomocą zębów. Potem zostaje rozłożony przez substancje zwane enzymami tra-wiennymi na drobiny. Proces ten nosi nazwę trawienia.

tRAWIENIE pOKARMu I WydAlANIE NIEstRAWIONyCh REsZtEK Zadaniem układu pokarmowego (Ryc. 1) jest pobieranie, rozdrabnianie i trawienie pokarmu. Pokarm najpierw trafia do jamy ustnej. Znajdują się tam zęby, które tną i rozcierają pokarm. Kęsy pokarmu, śliskie i miękkie dzięki ślinie, wędrują przez gardło i przełyk do żołądka. W żołądku pokarm ulega roz-

jamaustna

gardło

przełyk

wątroba

jelitocienkie

żołądek

jelitogrube

odbyt

trzustka

Ryc. 1 Budowa układu pokarmowego człowieka

kładowi na drobiny. Pokarm zatrzymuje się tu nawet na 4 godziny. Jest mieszany, na- wilżany, odkażany i przera- biany na papkę. Za żołąd-kiem znajduje się jelito cienkie, w którym pokarm nadal jest trawiony. Dzięki enzymom trawiennym cząs-tki pokarmu stają się tak drobne, że mogą przenik-nąć przez ścianę jelita do na-czyń krwionośnych (Ryc. 2). Wraz z krwią popłyną do ko-mórek.Niektóre składniki pokarmu nie mogą być strawione. Zo- staną one przesunięte do jelita grubego i przez otwór od-bytowy wydalone w postaci kału na zewnątrz.


138

Obserwacja 1Obejrzyj w lusterku swoje zęby. Na podstawie ich kształtu ustal, które służą do odcinania kęsów, a które do miażdżenia pokarmu. Zastanów się, czy język pomaga w roz-drabnianiu pokarmu.

Zadanie 1Otwórz podręcznik na stronie z ryciną przedstawia-jącą układ pokarmowy. Przyłóż go do swojego brzucha w taki sposób, by schemat ilustrował po- łożenie narządów układu pokarmowego w twoim organizmie. Sprawdź, czy żołądek znajduje się w jamie brzusznej po prawej czy lewej stronie. A wątroba? A trzustka? Pokaż na sobie położenie tych narządów.

Strawione składniki pokarmowe – białka, cukry, tłuszcze – są wchłaniane do krwi

jelito cienkie

naczynia krwionośne

cząstki pokarmu

cząstki pokarmu

naczynia krwionośne

Ryc. 2 Pokarm z jelita przenika do krwi

Warto wiedziećW jamie brzusznej znajdują się wątroba i trzustka. Narządy te należą do układu pokar-mowego. Wydzielają one do jelita cienkiego różne substancje ułatwiające trawienie.

ZdROWE OdżyWIANIE sIę Sposób odżywiania decyduje o stanie zdrowia, ma wpływ na wzrost i rozwój fizyczny, a nawet psychiczny. Spożywane codziennie pokarmy powinny:

zawierać różne produkty, np. warzywa i źródła białka takie jak ryby, różne • gatunki mięsa, serów i innych przetworów mlecznych, a także warzywa strączkowe (fasola, soczewica, groch);dostarczać organizmowi składników, z których produkuje on energię • (głównie cukry i tłuszcze), substancji do budowy nowych komórek (białka i sole mineralne) i takich jak np. witaminy i sole mineralne, które regulują pracę organizmu;


139

produkty pełnoziarniste

oleje roślinne

owocewarzywa

słodycze, sóltłuszcze

zwierzęceczerwone mięso,produkty pszenne

warzywastrączkowe

orzechyi nasiona

jajka, ryby, białe mięso

produktymleczne (nabiał)

Ryc. 3 Piramida zdrowego żywienia

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNEWymień po kolei narządy układu pokarmowego, przez które wędruje pokarm.1. Wyjaśnij, dlaczego pokarm musi być trawiony.2. Czy słowa „odżywianie” i „trawienie” oznaczają to samo? Uzasadnij odpowiedź.3.

dostarczać organizmowi składników pokarmowych we właściwych • ilościach i proporcjach, dostosowanych do jego potrzeb; zbyt mała ilość przyjmo-wanego pokarmu powoduje utratę masy ciała, osłabienie i sprzyja poja-wianiu się chorób; szkodliwe jest też nadmierne objadanie się, ponieważ prowadzi ono do otyłości, mniejszej sprawności fizycznej i wystąpienia chorób np. układu krwionośnego.

Piramida zdrowego żywienia (Ryc. 3) pomaga dobrze zaplanować codzienne posiłki. Zawiera ona produkty żywnościowe podzielone na grupy. Podstawę piramidy stanowią wyroby zbożowe, które powinny codziennie dostarczać połowę energii. Na szczycie znajdują się te, które należy spo-żywać w mniejszych ilościach. Trzeba pamiętać, by codziennie wśród zja-danych produktów znalazł się choć jeden z każdej grupy.

Osoby prowadzące zdrowy tryb życia powinny unikać spożywania chrupek, chipsów, frytek, hot dogów, hamburgerów, napojów typu cola. Zawierają one dużo soli kuchennej, tłuszczu, cukru, sztucznych barwników i substancji kon- serwujących.


140

6.4 Układ oddechowyPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wyjaśnić, jakie funkcje pełni układ oddechowy; fopisać drogę tlenu w organizmie; frozpoznać i opisać położenie oraz funkcje narządów układu oddechowego. f

Warunkiem życia jest stały dopływ tlenu do komórek. Czerpiemy go z otaczającego nas powietrza. Powietrze wędruje w układzie oddecho-wym – przez nos i usta wnika do układu oddechowego, a przez drogi oddechowe trafia do płuc. W płucach tlen przenika do krwi i wraz z nią dociera do komórek.

NOs Tlen i inne gazy zawarte w powietrzu pobierane są głównie przez nos. W jego wnętrzu znajduje się jama nosowa. Powietrze zanim dotrze do płuc, musi zostać oczyszczone, ogrzane i nawilżone. Zanieczyszczenia powietrza zatrzymywane są przez włoski widoczne w dziurkach nosa. Inne zanie-czyszczenia i zarazki przyczepiają się do lepkiej substancji pokrywającej między innymi wnętrze jamy nosowej. Pozbywamy się ich podczas ki-chania. Nos nie chroni jednak przed szkodliwymi gazami, na przykład dy-mem papierosowym. Osoby zmuszone oddychać zadymionym powietrzem są narażone na te same choroby, co palacze.

Ryc. 1 Jak wyczuć krtań

GARdŁO Powietrze z jamy nosowej wędruje następnie przez gardło. Do gardła wraz z powietrzem i pokarmem dostaje się dużo zarazków. Gdy or-ganizm jest osłabiony, na przykład w wyniku wychłodzenia, zarazki mogą wywołać w gardle stan zapalny – zapalenie gardła – a później rów- nież katar, czyli zapalenie jamy nosowej.

KRtAń I tChAWICA Na szyi, w przedniej części, łatwo można wyczuć szeroką rurkę z poprzecznymi zgru-bieniami (Ryc. 1). To tchawica. Jej górną część stanowi krtań. W krtani znajdują się fałdy zwane strunami głosowymi. Między innymi dzięki nim wypowiadamy głoski.


141

6.4 Układ oddechowy Obserwacja 1Cel: określamy położenie krtaniWykonanie:

dotknij palcami górnej części •tchawicy;przełknij ślinę – jeśli czujesz ruch •w górę i w dół, to znaczy, że masz pod palcami krtań.

Obserwacja 2Cel: ustalamy, które dźwięki powstają w krtani.Wykonanie:

dotknij palcami krtani;•powiedz głośno aaa, eee, uuu, www, •zzz, sss;określ, gdzie powstają te dźwięki.•

W pŁuCACh ZAChOdZI WyMIANA GAZOWA

Ryc. 2 Budowa układu oddechowego

jama nosowa

jama ustna

gardło

krtań

płuco lewe

płuco prawe

tchawica

wdychane powietrze

dwutlenek węgla z krwi przenika do pęcherzyków płucnych

tlen z powietrza przenika do krwi

krew bogata w tlen

wypływa z płuc

pęcherzyk płucny

krew uboga w tlen wpływa do płuc

Powietrze zasysane jest do płuc podczas wdechu przez jamę nosową, gardło, krtań i tchawicę. Wdech wy- wołują mięśnie klatki piersiowej, które ją rozciągają, a wraz z nimi umocowane do niej od wewnątrz płuca. Wydech ma miejsce wtedy, gdy mięśnie znajdujące się między żebrami wiotczeją. Klatka pier-siowa wtedy zapada się i wyci-ska powietrze z płuc do dróg od-dechowych, a potem na zewnątrz.Płuca zbudowane są z ogromnej liczby cieniutkich pęcherzyków płucnych (Ryc. 2). Pęcherzyki są gęsto oplecione naczyniami krwio- nośnymi. W płucach część tlenu z powietrza przenika przez ściany pęcherzyków do krwi. Krew trans-portuje go do komórek. Dwutlenek węgla przyniesiony przez krew wę- druje do wnętrza płuc. Podczas wydechu powietrze zawierające mało tlenu, dużo dwutlenku węgla i dużo pary wodnej wydalane jest z orga-nizmu.


142

ZNACZENIE uKŁAdu OddEChOWEGO Funkcją układu oddechowego jest pobieranie powietrza z otoczenia i wy-dalanie zużytego powietrza. Narządy, z których składa układ oddechowy, współdziałają ze sobą, przewodząc powietrze, oczyszczając je, nagrzewając i nawilżając. Z układem oddechowym współdziała układ kostny (klatka piersiowa) i mięśnie, które wykonują ruchy oddechowe.

Obserwacja 3Cel: porównanie obwodu klatki piersiowej podczas wdechu i wydechu.Wykonanie:

weź głęboki wdech, a druga osoba niech w tym czasie •zmierzy obwód twojej klatki piersiowej na wysokości dolnej części mostka (tuż nad dołkiem);zrób głęboki wydech i ponownie zmierzcie obwód •twojej klatki piersiowej;wdech, wydech i pomiary powtórzcie kilka razy. •

Zadanie 1Opisz, jak wykonać doświadczenie, po- zwalające określić, ile powietrza mieści się w twoich płucach. W doświadczeniu wykorzystaj balon, akwarium z wodą i linijkę.

pOlECENIA KONtROlNEWymień i wskaż na sobie położenie narządów układu oddechowego.1. Wyjaśnij, na czym polega wymiana gazowa w płucach.2. Opisz drogę powietrza z tlenem w organizmie.3.

Warto wiedziećCałkowita powierzchnia płuc dorosłego człowieka wynosi około 60 m2. Dzięki temu mogą one przekazać do krwi nawet 350 litrów tlenu dziennie.

Ryc. 3 Nurkowie, by móc oddychać pod wodą, muszą zabierać ze sobą butle z tlenem


143

6.5 Krążenie krwi w organizmiePo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wymienić naczynia krwionośne i opisać ich funkcje; fodróżnić tętnicę i żyłę; fzmierzyć swoje tętno. f

W organizmie człowieka krew wypełnia naczynia krwionośne, two-rzące układ krwionośny. Krew jest w ciągłym ruchu. Serce to pompa, która tłoczy krew do żył i tętnic. Krew rozprowadza różne substancje po całym organizmie. Na przykład dostarcza pokarm i tlen do komórek, a zabiera z nich dwutlenek węgla i inne substancje.

sERCE Serce (Ryc. 1) ma wielkość za- ciśniętej pięści. Położone jest po- środku klatki piersiowej, za most-kiem. Zbudowane jest z komórek mięśniowych. Wewnątrz serca są 4 przestrzenie wypełniające się krwią – 2 komory (prawa i lewa) oraz 2 przedsionki (prawy i lewy). Ich ściany kurczą się regularnie, około 120 razy na minutę. Skurcz serca powoduje przepływ krwi. Z serca wychodzą duże naczynia krwionośne – tętnice i żyły.

tętNICE I żyŁy W tętnicach krew płynie od serca – szybko, z dużym ciśnieniem. Fale krwi wyrzucanej z serca powodują wytworzenie się tętna (pulsu). Ściany tętnic są grube i elastyczne. Żyły to naczynia krwionośne, do- prowadzające krew z powrotem do serca. Ich ściany są cienkie. Krew płynie w nich wolno i ma małe ciśnienie.

Ryc. 2 Naczynia krwionośne tworzą gęste sieci. Wypełniająca je krew składa się z płynu, w którym znajdują się krwinki

Ryc. 1 Budowa serca

żyła głównażyły płucne

tętnica płucnaaorta

(tętnica główna)

prawyprzedsionek

lewyprzedsionek

prawakomora

lewakomora


144

KRążENIE KRWI Jedna z tętnic wychodzących z serca prowadzi krew w kierunku płuc. Ta krew zawiera dużo dwutlenku węgla i mało tlenu. Tętnica płucna (Ryc. 1) dzieli się na wiele mniejszych tętnic i w końcu ogromną ilość bardzo cienkich naczyń, tzw. naczyń włosowatych. Oplatają one gęsto pęcherzyki płucne. Dwutlenek

Ryc. 3 Jedno z miejsc mierzenia tętna

Obserwacja 1Cel: mierzymy tętno.Wykonanie:

dotknij: • - boków tchawicy – po obu jej stronach można wyczuć wyraźne tętno; - miejsca powyżej nadgarstka (patrz rycina 3);zmierz liczbę uderzeń w ciągu •30 sekund i pomnóż ją przez 2 – tętno to liczba uderzeń na 1 minutę.

Ryc. 4 Do pomiaru ciśnienia krwi służy ciśnienio- mierz. Podwyższone lub obniżone ciśnienie krwi może być objawem choroby

węgla z krwi przenika do płuc, a tlen z płuc przenika do krwi. Cienkie naczynia włosowate łączą się ze sobą, tworząc żyły. Niosą one bogatą w tlen krew w stronę serca.Serce przepompowuje tętnicami krew z tlenem do wszystkich na-rządów i komórek ciała. Część naczyń oplata jelito cienkie. Z jelita cienkiego do naczyń krwio-nośnych przenika strawiony po-karm. Krew bogata w pokarm i tlen dociera w pobliże komórek. Krew oddaje im cenne składniki, a zabiera dwutlenek węgla i inne niepotrzebne substancje. Tran- sportuje je do serca. Serce znów kieruje krew pozbawioną tlenu do płuc.


145

fuNKCJE uKŁAdu KRWIONOśNEGO Krew płynąca w układzie krwionośnym (Ryc. 5) pełni funkcję trans-portową – przenosi pokarm, tlen, dwutlenek węgla i inne substancje. Układ krwionośny można porównać do instalacji centralnego ogrzewania. Krew ogrzana we wnętrzu organizmu ogrzewa uszy, palce, nos, skórę, które są narażone na zmarznięcie. W czasie dużego wysiłku, gdy jest nam gorąco, chłodzi się pod powierzchnią skóry i ochładza wnętrze organizmu.

pOlECENIA KONtROlNEWyjaśnij, jaką funkcję w układzie krwionośnym pełni serce.1. Wyjaśnij, dlaczego naczynia krwionośne oplatają gęstą siecią 2. – jelito cienkie, – płuca, – mięśnie.Gdy długo trenujesz, twój oddech staje się przyspieszony, a po treningu możesz 3. poczuć głód. Wyjaśnij dlaczego.

naczynia krwionośne w płucach;krew pobiera tlen

i oddaje dwutlenek węgla

serce

naczynia krwionośne jelita; krew pobiera pokarm

naczynia krwionośne w różnych częściach ciała;

krew oddaje komórkom pokarm oraz tlen

i zabiera dwutlenek węgla oraz inne niepotrzebne substancje

Ryc. 5 Układ krwionośny człowieka


146

6.6 Poczęcie człowiekaPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wskazać na schemacie i wymienić narządy rozrodcze kobiety i mężczyzny; fwyjaśnić, do czego służą i gdzie powstają komórki rozrodcze człowieka; fopisać rozwój zarodka i płodu w organizmie matki. f

Życie każdego z nas zaczyna się wtedy, kiedy połączą się ze sobą dwie komórki rozrodcze – komórka jajowa wytwarzana przez kobietę i plemnik pochodzący od mężczyzny. Powstała w wyniku zapłodnienia komórka przechodzi liczne przemiany, a następnie przekształca się w płód. Czas od zapłodnienia do porodu to ciąża.

NARZądy I KOMóRKI ROZROdCZE Narządy rozrodcze tworzą układ rozrodczy. Żeńskie i męskie narządy rozrodcze różnią się budową zewnętrzną i wewnętrzną (Ryc. 1). Dzięki nim ludzie mogą się rozmnażać.W męskich narządach rozrodczych wytwarzane są plemniki. Powstają one w jądrach u mężczyzny. Plemnik ma wydłużony kształt. Składa się z główki i wici, dzięki której porusza się, aby dotrzeć do komórki jajowej. Przez na- sieniowody plemniki trafiają do prącia, a następnie wydostają się na ze-wnątrz ciała mężczyzny.Komórka jajowa ma kulisty kształt, jest dużo większa od plemnika i nie może samodzielnie się poruszać. Zawiera zapas pokarmu na kilka pier-wszych dni rozwoju dziecka. Komórki jajowe tworzą się w jajnikach. Raz na miesiąc z jajnika wydostaje się komórka jajowa. Wędruje przez jajowód do macicy. Jeśli w jajowodzie napotka ją plemnik, dojdzie do zapłodnienia, czyli połączenia komórki jajowej i plemnika (Ryc. 2). Zapłodniona komórka jajowa zagnieżdża się w macicy. Rozpoczyna się ciąża. Po jej zakończeniu nastąpi poród i dziecko przyjdzie na świat.

Ryc. 1 Budowa narządów płciowych: a) żeńskich, b) męskich

a b

macica nasieniowód

jajowód

jądro

jajnik

mosznapochwa

członek


147

dlACZEGO dZIECI są pOdObNE dO ROdZICóW?

Ryc. 2 Zapłodnienie

plemniki poruszają się za pomocą wici

plemnik

komórka jajowa

komórka jajowajest znacznie większa od plemnika

Komórki rozrodcze przekazują dziecku projekt budowy jego ciała. Jest on zapisany w genach. Dziecko będzie się rozwijać we- dług tego projektu. Dzięki genom prze-kazanym przez rodziców, dziecko będzie do nich podobne.

ROZWóJ ZAROdKOWy I pŁOdOWy CZŁOWIEKA W macicy z zapłodnionej komórki jajowej rozwija się dziecko (Ryc. 4). Ma tu znakomite warunki do rozwoju. Z organizmu matki krew dostarcza mu pokarm i tlen. Rozwijające się dziecko otacza płyn, który chroni je przed urazami i wstrząsami. Dziecko przebywa w macicy 9 miesięcy. O kobiecie, która nosi w sobie dziecko, mówimy ciężarna albo, że jest w ciąży.Na początku zarodek jest bryłką komórek. W 8 tygodniu ma około 20 mm długości. Już widać, gdzie powstanie głowa – na jej bokach pojawiają się oczy. Zaczyna się kształtować serce. Widać guzki, z których powstaną ręce i nogi oraz ogon, który z czasem zaniknie. Od 8 tygodnia dziecko nazywane jest płodem.Pod koniec trzeciego miesiąca dziecko ma głowę, ręce i nogi z palcami i paznokciami oraz narządy wewnętrzne. Podczas badania można określić, czy to chłopiec, czy dziewczynka. Ma około 10 cm długości.W czwartym miesiącu płód ma 15 cm. Zaczyna wykonywać pierwsze ruchy. Ssie palce, robi miny, może mieć czkawkę. W piątym miesiącu matka czuje ruchy dziecka. Płód cały pokryty jest włoskami.

Ryc. 3 Dzieci są podobne nie tylko do rodziców,

ale też i do swojego rodzeństwa, czyli brata lub siostry.


148

pOlECENIA KONtROlNEWymień komórki rozrodcze człowieka i narządy, 1. w których one powstają.Wyjaśnij, dlaczego dzieci są podobne do swoich 2. rodziców i do swojego rodzeństwa.Narysuj linię długości 9 cm. Każdy centymetr 3. to 1 miesiąc życia dziecka w macicy. Zaznacz na linii następujące wydarzenia: - zapłodnienie, - pojawienie się serca, - pojawienie się pierwszych ruchów, - reagowanie na światło, - zdolność płuc do oddychania.

Ryc. 4 Rozwój dziecka w organizmie matki przed urodzeniem

Ryc. 5 Kobieta przed zajściem w ciążę i w 9 miesiącu ciąży

W siódmym miesiącu kształtują się płuca i układ pokarmowy. Mózg już jest mocno roz-winięty. Dziecko reaguje, gdy mama głaszcze się po brzuchu, a gdy świeci mocne światło, odwraca się w jego stronę.W dziewiątym miesiącu ciąży (Ryc. 5) dziecko połyka wody płodowe ćwicząc swój układ po-karmowy. Może już żyć samodzielnie. Cały czas jest połączone z ciałem matki za pomocą pę-powiny – śladem tego połączenia jest pępek. Ciąża kończy się porodem, czyli wydaniem dziecka na świat.

pępowinagłowa

pierwszy miesiąc

trzeci miesiąc

siódmy miesiąc

dziewiąty miesiąc

drugi miesiąc

piąty miesiąc


149

6.7 Rozwój człowiekaPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

opisać etapy rozwoju człowieka; fwyjaśnić znaczenie procesu dojrzewania płciowego; fwymienić zmiany zachodzące w organizmie dziewczynki i chłopca fw okresie dojrzewania;wyjaśnić, czym różni się dojrzałość płciowa od dorosłości. f

Organizm człowieka od momentu narodzin rozwija się, rośnie i doj-rzewa. W wieku kilkunastu lat ma już zdolność do wydania potomstwa. W okresie tym młody człowiek jeszcze nie potrafi sam zadbać o swoje potrzeby i pozostaje pod opieką rodziców. Dopiero gdy osiągnie doros-łość może troszczyć się o siebie i swoje dzieci. Wtedy jest w stanie za-pewnić im jak najlepsze warunki rozwoju. Na koniec wchodzi w okres starości, kiedy znów potrzebuje opieki ze strony innych osób.

NOWOROdEK Do pierwszego miesiąca życia dziecko jest nowo-rodkiem (Ryc. 1). W tym okresie przystosowuje się do życia poza organizmem matki. Śpi nawet 21 go-dzin na dobę, budzi się tylko do karmienia. Ma inne proporcje ciała niż dorosły – dużą głowę, długi tułów oraz krótkie ręce i nogi. Jest ruchliwy, ale jego ruchy są przypadkowe.

NIEMOWlę W okresie niemowlęcym wzrost i rozwój dziecka jest najszybszy. Po jego zakończeniu, czyli po ukoń- czeniu przez dziecko pierwszego roku życia, ma ono dwa razy większą długość ciała i trzy razy większą masę niż tuż po urodzeniu. Około szóstego (Ryc. 2), siódmego miesiąca życia pojawiają się zęby mleczne. Dziecko zaczyna gaworzyć, czyli próbować mówić. Chwyta wszystko, co może dosięgnąć. Rozpoznaje niektóre słowa i reaguje na swoje imię. Próbuje sia-dać, a pod koniec pierwszego roku życia – stać i cho- dzić (Ryc. 4).

Ryc. 1 Noworodek wkrótce po urodzeniu

Ryc. 2 6-miesięczne niemowlę


150

OKREs pONIEMOWlęCy Okres poniemowlęcy trwa od pierwszego do trzeciego roku życia (Ryc. 3). Dziecko uczy się chodzić, a potem też biegać, nie przewracając się. Wchodzi na schody. Wyrastają mu wszystkie mleczne zęby. Pod koniec trzeciego roku dziecko buduje proste zdania, potrafi powtórzyć krótki wierszyk, zaczyna stawiać pytania. Początkowo nie umie bawić się z innymi dziećmi – jest zazdrosne o zabawki. Póź-niej chętnie zaczyna zabawy z rówieśnikami.

Ryc. 4 W pierwszych dwóch latach życia – od noworodka do okresu poniemowlęcego – dziecko szybko rośnie i staje się coraz bardziej sprawne

noworodek 3 miesiące 4 miesiące 7 miesięcy

15 miesięcy9 miesięcy 21 miesięcy11 miesięcy 24 miesiące

OKREs pRZEdsZKOlNy Dziecko w okresie przedszkolnym (Ryc. 5) rośnie 5–7 cm rocznie. Jest ruchliwe, ale szybko się męczy. Chętnie układa przedmioty, buduje z nich różne konstrukcje, rysuje, słucha muzyki, śpiewa pio-senki. Zna coraz więcej słów i staje się bardziej spo- strzegawcze.

Ryc. 3 Dziewczynka w wieku poniemowlęcym (2 lata)

Ryc. 5 Chłopiec w wieku przedszkolnym (4 lata)


151

OKREs sZKOlNy Dziecko w okresie szkolnym (Ryc. 6) rośnie trochę wolniej, staje się silniejsze, sprawniejsze i umie wykonywać precyzyjne ruchy. Wypadają mu zęby mleczne i pojawiają się zęby stałe. Coraz lepiej potrafi się skupić, coraz więcej za-pamiętuje, uczy się nie tylko w trakcie zabawy.

Ryc. 6 Dziewczynka w wieku szkolnym (9 lat)

Ryc. 7 Chłopiec i dziewczynka w wieku dojrzewania (13 lat)

OKREs dOJRZEWANIA Okres dojrzewania zaczyna się wyraźnym przyspieszeniem wzrostu. Organizm dziecka zmienia się i rozwija, aby w przyszłości podjąć funkcje rozrodcze. W tym okresie dziewczynka staje się kobietą, a chłopiec męż- czyzną. Dzieci zaczynają okres dojrzewania w różnym wieku – dziewczynki między dziewiątym a dwunastym rokiem życia, a chłopcy między jede-nastym i czternastym (Ryc. 7).Dziewczynki powinny oczekiwać następujących zmian:

Będą się powiększać piersi.• Poszerzą się i zaokrąglą biodra.• W okolicy narządów płciowych oraz pod pa-• chami pojawi się owłosienie.Co jakiś czas, na początku nieregularnie, a póź- • niej co miesiąc wystąpi kilkudniowe krwawie-nie z dróg rodnych, zwane miesiączką lub okre- sem. W czasie miesiączki usuwana jest z ma-cicy niepotrzebna warstwa komórek. W ten sposób macica przygotowuje się na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. Oznacza to, że dziewczynka może zajść w ciążę.Skóra zacznie wytwarzać więcej łoju i potu – mogą pojawić się wypryski.•

Chłopcy mogą zaobserwować następujące zmiany:Powiększą się zewnętrzne narządy płciowe – prącie i moszna z jądrami.• Pojawi się owłosienie – na twarzy, wokół narządów płciowych i pod pa-• chami.Głos zacznie się łamać, a potem stanie się grubszy – to mutacja.• Rozrosną się barki, zwiększy się umięśnienie ciała.• Jądra zaczną wytwarzać plemniki, które co jakiś czas będą się wy-• dostawać z prącia – nazywa się to polucją i jest naturalnym objawem dojrzewania.Skóra, tak jak u dziewcząt, zacznie wytwarzać więcej łoju i potu – mogą • pojawić się na niej wypryski.


152

Opisane zmiany zachodzą pod wpływem hormonów. Hormony zmieniają także psychikę dziewczynki i chłopca. Rodzice mówią, że dziecko weszło w trudny okres. Nie zawsze panuje ono nad swoim zachowaniem, jest dra-żliwe, czasem smutne, za chwilę wesołe. Taka huśtawka nastrojów jest nat-uralna w okresie dojrzewania i skończy się wraz z nim.

OKREs WIEKu dOROsŁEGO

Ryc. 8 Mężczyzna i kobieta w wieku dorosłym (35 lat)

Ryc. 9 Mężczyzna i kobieta w wieku późnej dorosłości (85 lat)

pytANIA I pOlECENIA KONtROlNEZapytaj mamę lub tatę, kiedy: 1. a) zostały przez ciebie opanowane umiejętności siadania, samodzielnego stania, chodzenia, mówienia, zawiązywania sznurowadeł w butach, b) pojawiły się u ciebie pierwsze zęby mleczne i stałe.Opisz zmiany, jakie zajdą u ciebie w okresie dojrzewania.2. Opisz swoją babcię lub dziadka. Czy zaliczysz ich do osób starszych, czy dorosłych?3.

Dojrzałość do wydania na świat potomstwa młodzi ludzie uzyskują w wieku kilkunastu lat. Jednak pełnoletność osiągają w naszym kraju w wieku 18 lat i dopiero wtedy mogą korzystać z praw dorosłego człowieka oraz wywiązywać się z typowych dla niego obowiązków. W okresie wieku dorosłego (Ryc. 8), który trwa do około 65 roku życia, człowiek jest zdolny do podjęcia pracy i zrezygnowania z finansowej pomocy rodziców, aktywnie uczestniczy w życiu społecznym, jest odpowiedzialny, umie i chce troszczyć się o innych. Podejmuje też decyzję o posiadaniu dzieci.

OKREs późNEJ dOROsŁOśCI W okresie późnej dorosłości komórki wolniej się odbudowują, człowiek częś-ciej zapada na choroby. Zmniejsza się jego zdolność zapamiętywania i spraw- ność fizyczna. Starszy człowiek potrze-buje coraz więcej pomocy od bliskich.

Warto wiedziećCzłowiek żyje na ogół około 70–90 lat. Nieliczni żyją nawet ponad 100 lat, ale nie więcej niż 120. Długość życia zależy m.in. od czystości środowiska i od tego, jak dbamy o zdrowie.


153

Ryc. 1 Układ nerwowy Ryc. 2 Komórki nerwowe

6.8 Układ nerwowyPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

opisać funkcje układu nerwowego; f wymienić funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów; f opisać położenie mózgu i rdzenia kręgowego w organizmie. f

Mózg to ważny narząd kierujący pracą organizmu oraz miejsce, w któ- rym odbywa się zapamiętywanie informacji i myślenie. Wraz z rdze-niem kręgowtm i nerwami tworzy układ nerwowy.

budOWA uKŁAdu NERWOWEGO Układ nerwowy (Ryc. 1) jest zbudowany z komórek nerwowych (Ryc. 2). Są one połączone ze sobą licznymi wypustkami, tworząc gęste sieci w mózgu lub długie nerwy docierające do wszystkich narządów. Komórki te odbierają i przekazują informacje do i z wnętrza ciała oraz z otoczenia zewnętrznego. Zbudowany z nich układ nerwowy kieruje pracą narządów wewnętrznych i reaguje na to, co dzieje się w naszym otoczeniu.

mózg

nerwy

rdzeńkręgowy


154

wych i jest bardzo dobrze ukrwiony. Jego komórki zużywają około 8 razy więcej tlenu i pokarmu niż inne. Mózg kontroluje na przykład pracę serca i oddychanie nawet wtedy, gdy śpimy. Do-cierają do niego informacje z narządów zmysłów – to, co widzimy, słyszymy, czujemy. Mózg te informacje rozpoznaje i sprawia, że je rozumiemy. Narząd ten odpowiada też za powstawanie emocji – stanów radości, dumy, smutku, strachu. Komórki mózgu są odpowiedzialne za zapamiętywanie, my- ślenie, uczenie się. Mózg kieruje więc naszym cia-łem i naszym zachowaniem.

kręgosłup

czaszka

powierzchnia mózgu jest bardzo pofałdowana

rdzeńkręgowy

rdzeńkręgowy

Ryc. 3 Mózg jest chroniony przez czaszkę

Ryc. 5 Rdzeń kręgowy jest chroniony przez kręgi

RdZEń KRęGOWy Rdzeń kręgowy (Ryc. 5) łączy się w czaszce z móz- giem i w postaci grubego sznura biegnie wzdłuż ciała we wnętrzu kanału utworzonego przez kręgi. Rdzeń kręgowy pośredniczy w przekazywaniu informacji między mózgiem a resztą ciała. Odchodzą od niego parami liczne nerwy.

MóZG Mózg znajduje się w czaszce (Ryc. 3), która chroni go przed urazami. Ponieważ kieruje on pracą całego organizmu, jego uszkodzenie powoduje zawsze poważne zagrożenie dla życia. Mózg składa się komórek nerwo-

Warto wiedziećW mózgu wyróżnione zostały części,które odpowiadają za poszczególnefunkcje życiowe człowieka(Ryc. 4).

pole słuchowe

ośrodekmowy

pole kojarzeniowe

pole kojarzeniowe

polewzrokowe

móżdżek – równowaga i koordynacja mięśniowa

poleruchowe

poleczuciowe

Ryc. 4 Podział mózgu według odpowiedzialności za funkcje życiowe


155

Ryc. 5 Rdzeń kręgowy jest chroniony przez kręgi

NERWy I REAKCJA NA INfORMACJE Nerwy łączą mózg i rdzeń kręgowy z pozostałymi częściami ciała. Do-cierają do narządów zmysłów, skóry, narządów wewnętrznych. Odbierają od nich informacje i przekazują je tam, gdzie będą one analizowane. Gdy ośrodki w rdzeniu lub mózgu podejmą decyzje, przekazują je nerwami do narządów wykonawczych. W ten sposób, w odpowiedzi na sygnały ze środowiska, pojawia się reakcja organizmu. Gdy za bardzo zbliżymy dłoń do płonącej świecy, to natychmiast cofamy rękę. Dzieje się tak, ponieważ informacja o zagrożeniu (wysokiej tempe-raturze, która może uszkodzić skórę) odbierana jest przez komórki czu-ciowe i wędruje nerwem do rdzenia kręgowego. W nim powstaje odpowiedź na zagrożenie – nerw biegnący do mięśni powoduje ich skurcz i cofnięcie ręki (Ryc. 6).

pOlECENIA KONtROlNEWskaż na sobie położenie mózgu i rdzenia kręgowego.1. Wymień narządy i funkcje układu nerwowego.2. Wyjaśnij, dlaczego mózg jest ukryty wewnątrz czaszki.3.

2 – odczucie gorąca

3 – nerwy przekazują infromację do rdzenia

kręgowego

rdzeń kręgowy

4 – rdzeń kręgowywysyła informację

do mięśni

5 – skurcz mięśnia

1 – płomień świecy

6 – następujereakcja, czylicofnięcie ręki

Ryc. 6 Przebieg reakcji ręki na zagrożenie oparzeniem


156

6.9 Rola zmysłów w życiu człowiekaPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wymienić i pokazać na sobie, gdzie znajdują się narządy zmysłów; fwyjaśnić, jakie jest znaczenie zmysłów w życiu człowieka. f

Narządy zmysłów odbierają informacje z otoczenia i z wnętrza orga-nizmu. Dzięki nim możemy orientować się w naszym otoczeniu. Umożli-wiają nam funkcjonowanie, na przykład poruszanie się, jedzenie, pracę, kontakty z innymi ludźmi. Dzięki narządom zmysłów możemy dosto-sować się do środowiska. Głównym zadaniem większości zmysłów jest zapewnienie nam bezpieczeństwa.

ZMysŁ WZROKu I JEGO OChRONA

Wzrok to najważniejszy zmysł człowieka. Dzięki niemu poznajemy swoje środowisko, rozpoz- najemy otaczających nas ludzi, obserwujemy, co dzieje się do-okoła, dostrzegamy zagrożenia i to, co nam się podoba. Mamy dwoje oczu, dzięki czemu mo- żemy dobrze oceniać odległości.

Ryc. 1 Ilość informacji odbierana w tym samym czasie przez różne zmysły

Tabela 1 Narządy zmysłów, zmysły i bodźce, które odbierają

Narząd zmysłów Zmysł W jakiej postaci odbiera

informacje? Jakich informacji dostarcza?

oko wzroku światło ruch, barwa, kształt, odległość

ucho słuchu dźwięki

można określić kierunek, z którego dźwięk dochodzi, natężenie (silny czy słaby), wysokość (niski – gruby czy wysoki – cienki)

ucho równowagi położenie w stosunku do ziemi w jakim położeniu znajduje się ciało

nos węchu substancje unoszące się w powietrzu – zapachy przyjemne i nieprzyjemne zapachy

język smaku substancje zawartew pokarmach i napojach

odróżnianie substancji jadalnych i niejadalnych

skóra dotyku ucisk, zmiany temperatury, ból

o tym, że skóra może zostać uszkodzona

wzrok

zmysłrównowagi

dotyk smak

słuchwęch


157

6.9 Rola zmysłów w życiu człowieka Doświadczenie 1Cel: porównujemy odległości, patrząc jednym i dwojgiem oczu.Pomoce: arkusz korka o wymiarach 70x50 cm, długa linijka, 2 cienkie flamastry o dwóch różnych kolorach (np. czarny i zielony), 4 szpilki z łebkami w różnych kolorach.

widok z góry

10 cm

5 cm

15 cm

widok z boku

Ryc. 2 Jak wykonać przyrząd do oceny odległości

Wykonanie:narysuj na środku arkusza •korkowego prostokąty tak, jak pokazano to na rycinie 2;wbij na każdej linii zielonej tylko •w jednym z miejsc przecięcia się linii zielonej z czarną szpilkę;twój kolega lub koleżanka, •patrząc z odległości 30 cm, mając powierzchnię korka na wysokości wzroku, będzie patrzeć na szpilki jednym okiem lub dwoma – za każdym razem ma wymienić kolory szpilek od najbliższej do najdalszej; opisz wynik doświadczenia.•

Oczy należy chronić przed nadmiernym światłem, urazami mechanicznymi, zanieczyszczeniem. Dzięki systematycznej kontroli u lekarza okulisty można wcześnie wykryć wadę wzroku i ją leczyć lub korygować.

Ryc. 3 Źrenica oka zmienia się w zależ-ności od ilości światła

tęczówka

mało światła

dużo światła

źrenicaZadanie 1Popatrz w stronę okna. Zobacz w lusterku, jak duże są źrenice. Zasłoń jedno oko ręką, a po 30 sekundach odsłoń je.Porównaj wielkość obu źrenic.

Oko może regulować ilość światła wpadającego do jego wnętrza. Odpowiedzialna jest za to kolorowa tęczówka, która rozszerza lub zwęża źrenicę – otwór w środku tę-czówki. Tęczówka i źrenica umieszczone są w przedniej części oka (Ryc. 3).

Mimo przystosowania oczu do ilości wpadającego do ich wnętrza światła, oczy należy chronić przed nadmiernym oświetleniem. Nie powinno się patrzeć wprost na Słońce lub błyszczący w słońcu śnieg i wodę. By chronić wzrok, należy zakładać okulary przeciwsłoneczne (Ryc. 4a) nie


158

Ryc. 4 Okulary ochronne: a) przeciwsłoneczne, b) chroniące przed urazami w pracy, c) pływackie

a b c

Ryc. 5 Zewnętrzna część ucha – małżowina uszna – wyłapuje dźwięki i kieruje je do wnętrza ucha

tylko latem, ale też w zimie, w słoneczny dzień, gdy wokół jest biało. Osoby, których oczy są narażone na urazy mechaniczne lub zanieczyszczenia muszą zakładać specjalne okulary ochronne (Ryc. 4b). Okulary pływackie chronią oczy przed podrażnieniem przez wodę, umożliwiają też nurkowanie (Ryc. 4c).

Oczy to bardzo wrażliwy narząd i dlatego należy szczególnie o nie dbać: czytaj w dobrze oświetlonym pomieszczeniu – słabe światło męczy wzrok;• zakładaj okulary przeciwsłoneczne – chroń oczy przed światłem Słońca;• noś okulary korekcyjne, jeśli lekarz okulista przepisał je;• używaj okularów ochronnych – podczas pływania czy jazdy na nartach;• korzystając z komputera, rób przerwy – podejdź do okna i popatrz w dal.•

ZMysŁ sŁuChu I JEGO OChRONA Słuch, podobnie jak wzrok, odgrywa u człowieka bardzo ważną rolę. Do-starcza informacji ważnych dla fizycznego bezpieczeństwa. Umożliwia po-sługiwanie się mową i porozumiewanie się. Dzięki temu, że uszy umieszczone są po obu stronach głowy, można dobrze ocenić, skąd dochodzi dźwięk. Uszy należy chronić przed hałasem, czyli takim dźwiękiem, który jest dla nas uciążliwy. Hałas może powodować rozdrażnienie, zmęczenie, utrudnia sku-pienie się i obniża refleks. Długotrwały hałas uszkadza słuch. Osoba słucha- jąca głośnej muzyki przez słuchawki, np. ze smartfona, naraża się na uszkodzenie słuchu. W kinie i podczas koncertów mu-zycznych poziom hałasu również może być bardzo wysoki. Poziom dźwięku mierzy się w decybelach (Ryc. 6). Dźwięk powyżej 100 decybeli może wywo- łać ból i spowodować uszkodzenie narządu słuchu.Uszy, podobnie jak oczy, to wrażliwe narządy. By nie doszło do uszkodzenia słuchu, o uszy należy dbać:

utrzymuj uszy w czystości;• nie słuchaj zbyt głośnej muzyki przez słuchawki;• zamiast słuchawek wkładanych do uszu, stosuj • słuchawki nakładane na uszy;ścisz radio, jeśli w domu ktoś śpi lub odpoczywa.•


159

Ryc. 4 Okulary ochronne: a) przeciwsłoneczne, b) chroniące przed urazami w pracy, c) pływackie

Ryc. 6 Poziom dźwięku (w decybelach [dB])0

próg słyszal- ności

szumliści na

drzewie

jadący samochód

przerwa w szkole, głośna

muzykakoncert

rock-owy

młot pneu-matyczny

silnik samolotubiblioteka rozmowa

20 40 60 80 90 100 120 140 [dB]

Doświadczenie 2Cel: ustalamy, czy można rozpoznać po-karm jedynie za pomocą smaku.Pomoce: pojemnik na żywność, kawałki jabłka, kiszonego ogórka, cebuli, wyka-łaczki, szalik, klamerka do bielizny.Wykonanie:

zasłoń szalikiem oczy kolegi lub koleżanki •i poproś o założenie na nos klamerki;wyjmuj z pojemnika nadziane na wyka-•łaczkę kawałki jedzenia i podawaj je do ust badanej osoby;ustal, które pokarmy zostały rozpoznane •i zapisz wynik doświadczenia.

Doświadczenie 3Cel: porównujemy wrażliwość skóry na ra-mieniu i na wewnętrznej stronie dłoni.Pomoce: cyrkiel z dwiema igłami, szalik.Wykonanie:

zasłoń szalikiem oczy kolegi lub koleżanki;•cyrklem ze zbliżonymi igłami dotykaj lek-•ko skóry dłoni i ramienia badanej osoby;oddal od siebie igły i powtórz badanie;•opisz wynik doświadczenia.•

ZMysŁ sMAKu Człowiek rozróżnia sześć podsta-wowych smaków: gorzki, słony, kwaśny, słodki, mięsny i smak tłuszczu. Dzięki smakowi roz- poznajemy i wybieramy potrawy. Czasem smak potrawy jest nie- przyjemny. Świadczy to o tym, że pokarm jest zepsuty i nie na-daje się do jedzenia. Zmysł smaku współdziała ze zmysłem węchu – gdy mamy katar potrawy wydają się nam bez smaku.

ZMysŁ dOtyKu Powierzchnia skóry ma różną wra-żliwość na dotyk. Najbardziej wra-żliwe są opuszki palców, czubek nosa, wargi i czubek języka. Naj-mniej – ramiona, uda i grzbiet. Dlatego, żeby poznać nieznane przedmioty, bierzemy je w dłonie i dotykamy (a małe dzieci wkła-dają je nawet do ust).

pOlECENIA KONtROlNEWymień narządy zmysłów, które mogą ostrzegać przed niebezpieczeństwem.1. Opisz doświadczenie, które wyjaśnia, dlaczego podczas kataru słabo odczuwamy 2. smak potraw.Wyjaśnij, jak chronić wzrok i słuch przed uszkodzeniem.3.


160

6.10 Dbam o swoje ciałoPo zapoznaniu się z tym tematem będziecie mogli:

wyjaśnić, jak dbać o włosy, skórę, paznokcie i zęby; fwymienić skutki niewłaściwej higieny ciała. f

Dbanie o zdrowie polega na stosowaniu zasad higieny osobistej, prawi- dłowym odżywianiu się, aktywności fizycznej, wypoczynku i ochronie przed szkodliwymi substancjami. Zadbane włosy, zęby, skóra i paznok-cie to oznaka zdrowia oraz warunek dobrego wyglądu i samopoczucia.

pIElęGNACJA WŁOsóW Najwięcej włosów rośnie na głowie (Ryc. 1). Każdy włos jest połączony z gruczołem łojowym. Łój wy-dostaje się na zewnątrz i natłuszcza włosy oraz skórę. Wskutek nadmiernego wydzielania się łoju, szcze- gólnie w okresie dojrzewania, włosy mogą się prze-tłuszczać. Tłuste włosy trzeba myć częściej, gdyż zbiera się na nich więcej brudu i kurzu.

Ryc. 1 Najwięcej włosów rośnie na naszej głowie

Ryc. 2 Łupież

Ryc. 3 Wesz ludzka

Jedną z przyczyn niewłaściwej higieny skóry głowy może być łupież. Jest to choroba skóry polegająca na nadmiernym łuszczeniu się na- skórka (Ryc. 2). Można temu zapo-

biec, stosując na przykład szampon przeciwłupieżowy.Przy niedostatecznej higienie we włosach mogą pojawić się wszy (Ryc. 3). Te pozbawione skrzydeł pasożytnicze owady, żywiące się krwią, łatwo przenoszą się z jednej osoby na drugą. By do tego nie dopuścić, nie powinno się pożyczać przedmiotów osobistych, np. grzebienia czy ręcznika. Trzeba też dbać o czystość ciała i odzieży. Wszy są roznosicielami niektórych chorób.

pIElęGNACJA sKóRy Na skórze gromadzą się martwy naskórek oraz wydzieliny gruczołów łojo- wych i potowych. Zapach ciała pochodzi od zapachu potu i łoju oraz pro-duktów rozkładu tych substancji przez bakterie żyjące na skórze. Gruczoły potowe znajdujące się pod pachami i w okolicy narządów płciowych wy-twarzają pot gęstszy i o bardziej intensywnym zapachu niż na innych częś-ciach ciała. Stosowanie dezodorantu zapobiega rozwojowi bakterii i tłumi


161

Ryc. 2 Łupież

Ryc. 3 Wesz ludzka

Ryc. 4 Świerzbowiec (a) to pasożyt człowieka i zwierząt. Żyje w naskórku i żywi się jego komórkami. Choroba – świerzb (b) – objawia się dokuczliwym swędzeniem i zaczerwie- nionymi grudkami na skórze. Przenosi się przez kontrakt bezpośredni, na przykład przez dotyk

Ryc. 5 Trądzik

a

b

zapach potu. Dezodoranty ograniczają również wydzielanie się potu. Dezodorantu należy używać wy-łącznie na czystą skórę.Na spoconej, tłustej skórze łatwiej zatrzymuje się brud. Codzienne mycie całego ciała ciepłą wodą i mydłem pozwala utrzymać skórę w czystości. Za- pobiega też szerzeniu się niektórych chorób zakaź-nych, takich jak świerzb czy grzybice. Świerzb to choroba zakaźna wywołana przez świerzbowca (Ryc. 4).Grzybica stóp to pospolita i zakaźna choroba skóry. Można się nią zarazić w takich miejscach, jak pub-liczne łaźnie, natryski i kąpieliska, czyli tam, gdzie chodzimy boso. Korzystanie z przedmiotów używa- nych przez osoby chore na grzybicę, takich jak ręcz- nik, skarpety czy obuwie, grozi zarażeniem. Na za-atakowanej skórze powstają wtedy drobne pęche-rzyki, które pękają i powodują silne swędzenie. Grzy-bica może rozwijać się także w innych miejscach skóry, na przykład na głowie czy na dłoniach.Powszechną dolegliwością skóry w okresie dojrze-wania jest trądzik (Ryc. 5). Przyczyną jego powstania jest nadmierne wydzielanie się łoju. Trądzik wystę-puje w postaci wyprysków, głównie na skórze twarzy, pleców, klatki piersiowej. Do mycia skóry trądziko- wej dobrze jest stosować środki antybakteryjne, które zapobiegają rozmnażaniu się bakterii.

pIElęGNACJA pAZNOKCI Paznokcie chronią palce przez uszkodzeniem. Należy utrzymywać je w czystości i często obcinać (Ryc. 6). Paznokcie palców stóp powinno się przycinać prosto. Zapobiegnie to wrastaniu paznok-cia w skórę. Zbierający się pod paznokciami brud to siedlisko bakterii. Paznokci nie wolno obgryzać, ponieważ prowadzi to do ich zniekształcenia. Osoba obgryzająca paznokcie może uszkodzić naskórek wokół paznokci. To z kolei może doprowadzić do za-każenia bakteriami i grzybami. Częste wkładanie pal-ców do ust bywa przyczyną infekcji jamy ustnej. Ryc. 6 Zadbane paznokcie


162

pOlECENIA KONtROlNEWyjaśnij, dlaczego nie należy pożyczać innym osobom 1. swojego grzebienia, ręcznika, obuwia.Wymień choroby skóry i wyjaśnij, jak im zapobiegać.2. Napisz w zeszycie, co doradzisz komuś, kto obgryza paznokcie.3.

Ryc. 8 Jak prawidłowo myć zęby

Ryc. 7 Zdrowe zęby

pIElęGNACJA ZębóW Zęby należy czyścić przynajmniej dwa razy dziennie – rano i wieczorem. Czyszczenie zębów polega na usu-waniu resztek jedzenia i osadu nazębnego, które są po- żywką dla bakterii żyjących w jamie ustnej. Zapo-biega też chorobom dziąseł i nieprzyjemnemu zapa- chowi z ust. Szczoteczka do zębów nie może być zbyt twarda, bo może pokaleczyć dziąsła. Ale zbyt miękka nie usunie osadu z zębów. Szczoteczkę powinno się wy- mieniać na nową co 3 miesiące. Zęby należy szczot- kować we wszystkich kierunkach, gdyż tylko tak usunie się jak najwięcej osadu (Ryc. 8). Do czysz-czenia przestrzeni między zębami można stosować nici dentystyczne. Co pół roku należy skontrolować stan zębów u dentysty, by nie dopuścić do rozwoju próchnicy – choroby powodującej powstawanie ubyt- ków w zębie. Rozwojowi próchnicy sprzyja brak hi-gieny oraz jedzenie słodyczy w nadmiarze.

CZystOść OdZIEży Czysta odzież to warunek dobrego wyglądu i samo-poczucia. Przylegająca bezpośrednio do ciała bielizna powinna być zmieniana codzienne. Także codziennie trzeba zmieniać skarpetki. Ubiór należy dostosować do warunków atmosferycznych i pory roku. Zbyt grubo ubrani nadmiernie się pocimy. Zarówno przegrzanie, jak i wychłodzenie może zmniejszyć odporność na-szego organizmu.

Warto wiedziećSkóra dłoni i na powierzchni podeszwowej stóp jest nieowło-siona i grubsza niż na innych częściach ciała. Pozbawiona gru- czołów łojowych, jest też bardziej sucha. By skóra w tych miejscach nie pękała, można stosować kremy, które ją natłuszczą.

DZIAŁ 7 JA I MOJE OtOCZENIE


DZIAŁ 6 ORGANIZM CZŁOWIEKA 6.1 Szkielet naszego ciała · Ryc. 3 Tak wyglądałby organizm bez...

Documents

Transcript of DZIAŁ 6 ORGANIZM CZŁOWIEKA 6.1 Szkielet naszego ciała · Ryc. 3 Tak wyglądałby organizm bez...