Gewert Skoczylas - Analiza Matematyczna 2 Przykłady i zadania
Dwumiesiêcznik - iop.krakow.pl · Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna...
Transcript of Dwumiesiêcznik - iop.krakow.pl · Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna...
SPIS TREŚCI
Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie) .............
Krystyna Dąbrowska, Ryszard Sawicki, Maria Franszczak-Być: Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie ...........................................................................
Stefan Friedrich, Piotr Waloch: Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody .........................................
Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: Potrzeba aktywnej ochrony siedlisk na przykładzie rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki” w województwie zachodniopomorskim .......
Krzysztof Nowak: Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy ...............................................
Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego Eryngium planum L. na Śląsku Opolskim ............
Ryszard Plackowski: Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. w okolicach Gorzkowic w środkowej Polsce .............
Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. na Śląsku Opolskim ............
Alicja Suder: Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego ..........................................................................
Andrzej Szczepkowski: Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.) With. w środkowo-wschodniej Polsce .............
3
14
24
45
59
73
78
82
86
97
I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D YP O L S K I E J A K A D E M I I N A U K
Member of
Dwumiesiêcznik
R. LXIV (64) – 2008 – Zeszyt 4 (Lipiec–Sierpieñ)
ORGAN PAÑSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY
KRAKÓW
„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykaza-nie polskiego patriotyzmu:
Chrońmy przyrodę ojczystą”(A. Wodziczko)
Redaktor Naczelny: Antoni AmirowiczSekretarz Redakcji: Agata Skoczylas
Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając
Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku
do bibliotek szkół wszystkich typów
Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanychw “Zoological Record” (W. Brytania)
ISSN 0009-6172
Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.31-505 Kraków, ul. Bosacka 6
Nakład 900 egz.
Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu
Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej
Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu
Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3–13, 2008.
3
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)
WACŁAW BARTOSZEK, DONATA SIATKA
Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego31-501 Kraków, ul. M. Kopernika 27e-mail: [email protected]
Podczas badań florystycznych prowadzonych w beskidzkiejczęści województwa małopolskiego pierwszy z autorów (WB) od-nalazł w 2005 r. stanowiska interesujących i rzadkich w polskich Karpatach gatunków roślin na górze Grodzisko k. Wiśniowej w powiecie myślenickim (ok. 8 km na SE od Dobczyc; 49°49’ N, 20°09’ E; kwadrat EF-91 w siatce ATPOL). Góra Grodzisko jest najbardziej na północ wysuniętym szczytem w paśmie Ciecienia (Cietnia), zaliczanym do Beskidu Wyspowego (Czeppe, German 1993). Ma kształt stożka o wysokości 618 m n.p.m. Wzniesienie zaznacza się wybitnie w krajobrazie (ryc. 1), za-mykając od północnego wschodu rozległe obniżenie – Kotlinę Wiśniowej (Czeppe, German 1993). Stoki południowe i połu-dniowo-zachodnie należą administracyjnie do wsi Wiśniowa, natomiast partie szczytowe oraz stoki północno-wschodnie do Poznachowic Górnych.
Góra Grodzisko jest od dawna znana archeologom jako ważny punkt osadniczy, gdzie wyróżniono warstwy kulturowe trzech faz osadniczych. Najstarszą z nich datuje się na cza-sy kultury łużyckiej (okres halsztacki, wczesnolateński, tj. ok. VII–VIII w. p.n.e.). Kolejna faza osadnicza pochodzi z okresu późnolateńskiego i początku wpływów rzymskich. Natomiast zachowane na szczycie pozostałości dawnego grodu mają nie-wątpliwie średniowieczne pochodzenie. Związane są z trzecią, najmłodszą fazą osadniczą z drugiej połowy XII i XIII w. Gród został zniszczony u schyłku XIII w. (Marszałek 1993; por. też: Żaki 1957, 1966).
4
W. Bartoszek i D. Siatka
Wyjątkowe położenie Grodziska w strefie występowaniautworów płaszczowiny podśląskiej i śląskiej, często zasobnych w węglan wapnia (np. łupki cieszyńskie, warstwy grodziskie; Burtan 1993), powoduje, że miejsce to jest ostoją interesującej flory. Flora wzgórza nie była, jak dotąd, obiektem regularnychbadań. Raciborski (1883) podaje stąd zaledwie jeden gatunek – pokrzyka wilczą jagodę Atropa belladonna, którego zresztą nie udało się dotąd potwierdzić. W latach 60. i 70. XX w., na odcin-ku Pogórza między Krzyworzeką a Stradomką, prowadził bada-nia florystyczne Adam Zając z Instytutu Botaniki UJ. Podał on z Grodziska szereg gatunków, m.in. buławnika wielkokwiato-wego Cephalanthera damasonium (A. Zając – mat. niepubl.).
U podnóża i w dolnej części stoki są w większości odlesio-ne. Dominują tu pola uprawne i łąki. Jedynie nad potokami,
Ryc. 1. Widok na Grodzisko z Kotliny Wiśniowej (17.X 2007; fot. W. Bartoszek ).Fig. 1. The Grodzisko hill seen from the Kotlina Wiśniowej dell (17 October 2007; photo by W. Bartoszek).
5
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym
w miejscach trudno dostępnych, zachowały się niewielkie skrawki lasów lub zarośli. Znaleźć tu można rośliny charakte-rystyczne dla grądów (Tilio-Carpinetum) – lasów dębowo-grabo-wych piętra pogórza, np. gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea. Górne partie Grodziska (od ok. 450–500 m n.p.m. po szczyt) pokrywa zwarty las, tworzący tutaj charakterystyczną „czapę”. Na samym jego brzegu znaleźć można gatunki cha-rakterystyczne dla mezofilnych, żyznych lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia, takie jak zawilec gajowy Anemone nemorosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, turzyca leśna Carex sylvatica, kopytnik pospolity Asarum europaeum, koko-ryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, szczyr trwały Mercurialis perennis, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, tu-rzyca palczasta Carex digitata, czy stosunkowo rzadki w tym re-jonie groszek wiosenny Lathyrus vernus. Rosną tu także rośliny grądowe, w tym charakterystyczne dla tzw. „ciepłych” grądów (Tilio-Carpinetum melittetosum). Nieco wyżej, na stokach połu-dniowych i południowo-zachodnich dominuje zespół kwaśnej buczyny Luzulo nemorosae-Fagetum. Płaty Luzulo-Fagetum są bardzo ubogie florystycznie. W runie spotkać można kosmatkę gajową Luzula luzuloides, kosmatkę orzęsioną L. pilosa, kon-walijkę dwulistną Maianthemum bifolium, borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i in. Gleba jest tu bardzo płytka, miejscami kamienista, ze względu na stromość stoków słabo zaopatrzona w wodę. Stoki północno-wschodnie i częściowo partie szczyto-we wzgórza pokrywają płaty żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum, z gatunkiem charakterystycznym – żyw-cem gruczołowatym Dentaria glandulosa.
Wśród zbiorowisk nieleśnych na szczególną uwagę zasługują fragmenty muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea oraz suchych łąk (związek Arrhenatherion) z interesującymi i rzadkimi w polskich Karpatach gatunkami. Wykształciły się one na stokach południowych oraz południowo-zachodnich. W murawach tych dominują różne gatunki, np. kłosownica roz-pierzchła Brachypodium pinnatum, sparceta siewna Onobrychis viciifolia, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lucerna sier-powata Medicago falcata. Niekiedy dość duży udział mają ta-kie gatunki, jak szałwia okręgowa Salvia verticillata, lebiodka pospolita Origanum vulgare, dziurawiec zwyczajny Hypericum
6
W. Bartoszek i D. Siatka
perforatum, krzyżownica czubata, Polygala comosa, koniczy-na pagórkowa Trifolium montanum, wyżlina bezbronna Ononis arvensis, jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos, cie-ciorka pstra Coronilla varia, janowiec barwierski Genista tinc-toria, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czy babka średnia Plantago media. Wiele spośród wymienionych gatunków „prze-chodzi” także do zbiorowisk „ciepłych zarośli” i okrajków (rząd Quercetalia pubescentis, klasa Trifolio-Geranietea sanguinei). Niestety, w związku z zaprzestaniem użytkowania (koszenia i wypasu) wiele płatów opisywanych muraw zarasta.
W „ciepłych” zaroślach (na brzegu kompleksu leśnego pod szczytem) spotyka się tarninę Prunus spinosa, dąb szypułko-wy Quercus robur, leszczynę Corylus avellana, różę dziką Rosa canina, dereń świdwa Cornus sanguinea, kruszynę Frangula al-nus, kalinę koralową Viburnum opulus oraz szakłak pospolity Rhamnus cathartica (pojedyncze krzewy). Z gatunków zielnych „ciepłych” okrajków (klasa Trifolio-Geranietea sanguinei): dzwo-nek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, groszek czer-niejący Lathyrus niger, koniczynę pogiętą Trifolium medium, traganka pospolitego Astragalus glycyphyllos, lepnicę zwisłą Silene nutans czy pszeńca gajowego Melampyrum nemorosum.
Na szczególną uwagę zasługują gatunki kserotermiczne i niektóre rzadkie w Karpatach gatunki leśne. Wiele spośród nich to rośliny prawnie chronione (●). Poniżej wymieniamy je w porządku systematycznym, z krótką charakterystyką siedlisk, uwagami o wielkości populacji i lokalnym rozmieszczeniu. W latach 2006–2007 badania nad florą były kontynuowaneprzez drugiego z autorów (DS) w ramach pracy magisterskiej wykonywanej w Instytucie Botaniki UJ. Pozwoli to w przyszło-ści na zestawienie pełnej listy gatunków roślin naczyniowych występujących na Grodzisku.
Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth (P. loba-tum) – ● – W płatach buczyn, np. pod szczytem u podnóża „wa-łów” grodziska; pojedyncze okazy. Gatunek górski (reglowy).Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. – ● – Bardzo nie-licznie na „wałach” grodziska na szczycie.Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia Ehrh. (E. maximum). – ● – Wilgotne łąki i zarośla; licznie. Gatunek górski (podgórski).
7
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym
Goździk kosmaty Dianthus armeria L. – ● – Pojedyncze okazy na suchych łąkach.Lepnica zwisła Silene nutans L. – Gatunek stosunkowo rzadki w Beskidach. Na Grodzisku występuje w „ciepłych” zaroślach na brzegu lasu oraz (masowo) na suchych łąkach od strony południowej.Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. – ● – Licznie w żyź-niejszych partiach lasów i w zaroślach.Jaskier polny Ranunculus arvensis L. – Nieliczne okazy na polu. Ustępujący chwast segetalny; archeofit.Kokorycz pusta Corydalis cava Schweigg. & Körte – Nielicznie w płacie buczyny karpackiej na stoku północnym.Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench (F. hexape-tala) – Licznie w murawach kserotermicznych, na suchych łą-kach i „ciepłych” miedzach. Gatunek lokalnie rzadki w polskich Karpatach.Róża francuska Rosa gallica L. – ● – Na miedzy od strony połu-dniowej, dość licznie. Gatunek bardzo rzadki w Karpatach, ustę-pujący (por. Zieliński 2001, Zarzycki, Szeląg 2006). Z okolic Wiśniowej podany już wcześniej przez Bartoszka (1997).Róża rolna Rosa agrestis Savi – Pojedyncze krzewy na mie-dzach i brzegach „ciepłych” zarośli. Gatunek stosunkowo rzad-ki w Karpatach.Poziomka twardawa Fragaria viridis Duchesne – W murawach kserotermicznych na stokach południowych i południowo-za-chodnich. Gatunek rzadki w Beskidach.Przywrotnik kosmaty Alchemilla glaucescens Wallr. – Nielicznie na suchej miedzy od strony południowej. Gatunek górski, re-glowy.Koniczyna żółtobiała Trifolium ochroleucon Huds. (T. ochroleu-cum) – Nieliczne kępy w murawach na brzegu lasu przy po-lnej drodze i szlaku niebieskim z Poznachowic. Gatunek rzadki w polskich Karpatach, związany z „ciepłymi” łąkami; najpraw-dopodobniej ustępujący.Traganek pęcherzykowaty Astragalus cicer L. – Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadko spotykany w Karpatach.Sparceta siewna Onobrychis viciifolia Scop. – Status tej ro-śliny w Polsce jest niejasny. Być może jest antropofitem. Na
8
W. Bartoszek i D. Siatka
Grodzisku występuje bardzo obficie na suchych łąkach i w mu-rawach pod lasem (stoki południowe i południowo-zachodnie).Wyka zaroślowa Vicia dumetorum L. – Nielicznie w prześwietlo-nych miejscach w lasach. Gatunek rzadki w Beskidach.Groszek czerniejący Lathyrus niger (L.) Bernh. – „Ciepłe” brze-gi lasów i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; licznie. Bardzo rzadki w Beskidach Zachodnich.Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. – ● – Pojedyncze krzewy w żyźniejszych partiach lasu i na jego brzegu.Bluszcz pospolity Hedera helix L. – ● – Rozproszony w lasach.Pierwiosnka wyniosła P. elatior (L.) Hill – ● – Licznie w lasach i zaroślach oraz na wilgotnych łąkach.Pierwiosnka lekarska Primula veris L. (P. officinalis) – ● – Dość licznie na „ciepłych” łąkach i w murawach kserotermicznych.Ośmiał mniejszy Cerinthe minor L. – Pojedyncze okazy u pod-nóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis Wulfen ex A. Kern. (P. mollissima) – Murawy kserotermiczne, miedze; dość licznie. Gatunek rzadki w Polsce; stanowisko leży na zachodniej grani-cy zasięgu (por. Pawłowski 1963).Trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa Dumort. (S. ala-ta) – Licznie w rowie przy dróżce asfaltowej na stoku od strony Wiśniowej. Gatunek rzadki w Beskidach.Przetacznik pagórkowy Veronica teucrium L. – Na Grodzisku występuje bardzo licznie w murawach pod lasem od strony południowej i południowo-zachodniej. Bardzo rzadki gatunek kserotermiczny w polskich Karpatach; w Beskidach tylko poje-dyncze stanowiska (por. Zając A., Zając M. 2001). Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora Mill. – ● – Zbierana na Grodzisku przez Kazimierza Roupperta w 1913 r. (okazy w Zielniku Instytutu Botaniki PAN w Krakowie), utrzymuje się do dziś. Pojedyncze okazy na „wałach” grodziska na szczycie.Pszeniec różowy Melampyrum arvense L. – Dość licznie w mu-rawce z dziewięćsiłem pospolitym Carlina vulgaris, na „ciepłych” brzegach lasu i (pojedynczo) na miedzach. Archeofit.Dąbrówka kosmata Ajuga genevensis L. – Nieliczne okazy w suchych murawkach od strony Wiśniowej. Ustępujący gatunek kserotermiczny.
9
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym
Kocimiętka pannońska Nepeta pannonica L. (N. nuda) – Dość licznie na wysokich miedzach śródpolnych od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadki w polskich Karpatach, wystę-pujący przede wszystkim w dolinie Dunajca. Ostatnio podany przez Bartoszka (2004) z Ochojna koło Wieliczki.Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. – ● – „Ciepłe” brzegi lasu i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; dość licznie.Szałwia lepka Salvia glutinosa L. – ● – W wilgotniejszych pła-tach zbiorowisk leśnych; licznie. Gatunek górski (reglowy). Centuria pospolita Centaurium erythraea Rafn subsp. erythra-ea (C. umbellatum) – ● – Nielicznie na suchych łąkach.Goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata (L.) Borkh. (Gentiana ciliata) – ● – Pojedyncze okazy w suchych mu-rawach.Marzanka wonna Galium odoratum (L.) Scop. (Asperula odora-ta) – ● – Licznie w żyznych lasach liściastych, np. w buczynie pod szczytem.Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L. – ● – Nielicznie w płacie ze skrzypem olbrzymim (!) na stoku od strony Wiśniowej.Czosnek wężowy Allium scorodoprasum L. – Niewielkie sku-pienia na „ciepłych” łąkach i miedzach od strony południowej. Gatunek bardzo rzadki w polskich Karpatach.Lilia złotogłów Lilium martagon L. – ● – Bardzo licznie w żyznych lasach oraz w murawach kserotermicznych na brzegach lasu.Konwalia majowa Convallaria majalis L. – ● – Niewielkie sku-pienie w kwaśnej buczynie (Luzulo-Fagetum).Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. – ● – Pojedyncze okazy na porzuconej, wilgotnej łące powyżej osiedla domków letniskowych w Poznachowicach Górnych.Turzyca pagórkowa Carex montana L. – Dość licznie w mura-wach. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny.Turzyca zwisła Carex pendula Huds. – Pojedyncze kępy nad małym potoczkiem na stoku północnym. Gatunek podgórski.Perłówka jednokwiatowa Melica uniflora Retz. – Gatunek po-dany przez Guzikową i Kornasia (1969) na podstawie zbioru A. Zająca. Utrzymuje się nadal w runie żyznych lasów buko-wych, tworząc skupienia.
10
W. Bartoszek i D. Siatka
Stokłosa Benekena Bromus benekenii (Lange) Trimen – Nielicznie w żyznych, wilgotniejszych partiach lasu (na wy-płaszczeniach terenu) od strony południowo-zachodniej.Stokłosa żytnia Bromus secalinus L. – Dość licznie jako chwast w uprawach zbożowych; archeofit. Według Zarzyckiego i Szeląga (2006) gatunek zagrożony (kategoria V – narażone) w Polsce, ale na badanym terenie i w okolicy jeszcze dość często spotykany.Storczyk męski Orchis mascula (L.) L. subsp. signifera (Vest) Soó – ● – Pojedyncze okazy na zarastającej łące pod lasem. Gatunek ustępujący w Polsce; w Beskidach jeszcze dość często spotykany (por. Bernacki 1999).Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt & Summerh. (Orchis latifolia) – ● – Nielicznie na mokrej łące (zespół ostrożenia łąkowego – Cirsietum rivularis) i przy wysięku wodnym na brzegu lasu.Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz (E. latifolia) – ● – Pojedyncze okazy w lasach.Buławnik wielkokwiatowy Cephalantera damasonium (Mill.) Druce (C. alba) – ● – Pojedyncze okazy w brzeżnych partiach lasu. Duże skupienie w odroślowym (lekko prześwietlonym) la-sku grabowym na brzegu kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagetum) w pobliżu starej, zarastającej drogi wozowej. W czerwcu 2006 r. obserwowano tu ok. 150 kwitnących pędów bu-ławnika. W runie, o bardzo niewielkim pokryciu (10–15%), współwystępowały: kopytnik Asarum europaeum, lilia złoto-głów Lilium martagon, wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides, miodunka ćma Pulmonaria obscura i gnieź-nik leśny Neottia nidus-avis. Lasek grabowy z buławnikiem zajmuje najprawdopodobniej dawno opuszczone pole (wi-doczne jeszcze ślady miedz) i sąsiaduje od południa z „cie-płymi” zaroślami tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus sp. div., derenia świdwy Cornus sanguinea, trześni Cerasus avium i dzikiej róży Rosa canina. Jest to jedna z najbogat-szych populacji buławnika wielkokwiatowego w polskich Karpatach.Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch – ● – Dość licznie, ale w rozproszeniu; w lasach liściastych (frag-menty grądów i płaty przejściowe do kwaśnych buczyn).
11
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym
Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) Rich. – ● – Rozproszony w żyźniejszych płatach lasów liściastych (przy brzegu) z udzia-łem gatunków grądowych.
Wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe (stanowisko archeologiczne) wzgórza Grodzisko przemawiają za jego włączeniem do projektowanego Parku Krajobrazowego Beskidu Myślenickiego (Dyląg 2006). Prowadzone od kilkuna-stu lat badania terenowe (W. Bartoszek, mat. niepubl.) wskazu-ją, że w granicach Parku powinny się znaleźć także sąsiadują-ce z Grodziskiem obszary Pogórza i Beskidów (pasmo Ostrysza, Kotlina Wiśniowej, pasmo Lubomira i Łysiny, pozostała część pa-sma Ciecienia), posiadające również duże walory przyrodnicze.
SUMMARY
Bartoszek W., Siatka D. Interesting flora of the Grodzisko hillin the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3–13, 2008.
The Grodzisko hill near Wiśniowa, in the Beskid Wyspowy range (ca. 8 km to SE of Dobczyce; lat. 49˚ 49’ N, long. 20˚ 09’ E; square EF-91 of the ATPOL grid) is a well-known settlement site in the Polish Carpathians (traces of the Lusatian culture, remnants of a stronghold dating from the second half of the 12th or the 13th century). The unique situation of the hill between the Beskidy Mountains and the Pogórze Karpackie foothills as well as the favourable conditions, both orographic (vast areas exposed towards the S and SW) and geological (calcium carbonate-rich formations), has resulted in the occurrence of rare and interesting vascular plant species. The most interesting among the species found in the area in 2005–2007 include: Allium scorodoprasum, Astragalus cicer, Carex montana, Cephalanthera damasonium (very abundant population), Melittis melissophyllum, Nepeta pannonica, Pulmonaria mollis, Rosa gallica, Trifolium ochroleucon and Veronica teucrium. The total number of species discovered to date stands at 25 protected species, 9 species vulnerable in Poland (according to the ‘Red List’ compiled by Zarzycki and Szeląg, 2006, and the ‘Red Data Book’, Kaźmierczakowa and Zarzycki, 2001). The
12
W. Bartoszek i D. Siatka
authors postulate that protection should be extended to include the unique nature, landscape and cultural values of the hill by adding it, together with the adjacent areas, to the area of the designed Beskid Myślenicki Landscape Park.
PIŚMIENNICTWO
Bartoszek W. 1997. Stanowisko Rosa gallica (Rosaceae) w okolicach Wiśniowej na Pogórzu Wielickim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: 380–382.
Bartoszek W. 2004. Notatki florystyczne z Pogórza Wielickiego (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11: 41–46.
Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części polskich Beskidów. Colgraf-Press, Zespół Zachodniobeskidzkich Parków Krajobrazowych, Poznań.
Burtan J. 1993. Budowa geologiczna Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków:11–35.
Czeppe Z., German K. 1993. Regiony fizycznogeograficzne i typy środowiska przyrodniczego Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: 107–116.
Dyląg D. 2006. Park Krajobrazowy Beskidu Myślenickiego szansą na zrównoważony rozwój dorzecza górnej Raby i regionu. Ochr. Beskidów Zach. 1: 195–200.
Guzikowa M., Kornaś J. 1969. Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 2. Melica uniflora Retz. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): 131–145.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków.
Marszałek J. 1993. Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach. Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa: 176–178.
Pawłowski B. 1963. Pulmonaria. W: Pawłowski B. (red.). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. X. PWN, Warszawa – Kraków: 189–198.
Raciborski M. 1883. Przyczynek do flory roślin naczyniowych wadowickiego i myślenickiego obwodu. Spraw. Kom. Fizj. 17: 239–243.
13
Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp., Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland [Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce]. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland: 10–20.
Zieliński J. 2001. Rosa gallica. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. Instytutu Botaniki im. W. Szafera i Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 195–196.
Żaki A. 1957. Zespół osadniczy Poznachowice Grn., pow. Myślenice w świetle badań wstępnych. Sprawozdania Archeologiczne 4: 107–130.
Żaki A. 1966. Starożytne i średniowieczne warownie karpackie. Acta Archaeologica Carpathica 8: 5–54.
14
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 14–23, 2008.
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie
KRYSTYNA DĄBROWSKA, RYSZARD SAWICKI,MARIA FRANSZCZAK-BYĆ
Ogród Botaniczny UMCS20-810 Lublin, ul. Sławinkowska 3e-mail: [email protected]
W Polsce ożota zwyczajna Linosyris vulgaris objęta jest ochroną prawną (Rozporządzenie 2004), została też wpi-sana na listę zagrożonych roślin naczyniowych na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu i Polesiu Lubelskim jako gatunek nara-żony na wyginięcie VU (Kucharczyk, Wójciak 1995). Jest to bylina osiągająca 70 cm wysokości. Jej liście są równowąskie, przylegające lub ukośnie odstające od łodyg. Na szczycie łodyg późnym latem pojawiają się koszyczki z obupłciowymi kwiata-mi żółtej barwy. Koszyczki zebrane są w wielokoszyczkowe ni-by-baldachogrona. Dojrzałe owocki są przylegająco owłosionie (Pawłowski, Jasiewicz 1971).
Zasięg ożoty obejmuje prawie całą Europę, występuje ona też w Turcji, na Kaukazie oraz w Algierii (Erhardt i in. 2000). W naszym kraju gatunek notowany jest na Pomorzu, Kujawach, w Wielkopolsce, na Wyżynie Małopolskiej, w okoli-cach Sandomierza, na Podgórzu Rzeszowskim oraz na Wyżynie Lubelskiej (Pawłowski, Jasiewicz 1971). Na Lubelszczyźnie rośnie na suchych, mezotroficznych glebach zasobnych w wę-glan wapnia, wytworzonych na glinach oraz ubogich w hu-mus lessach (Fijałkowski 1994). Od dawna nie odnaleziony na Śląsku (Zając A., Zając M. 2001).
W latach 2001–2007 nasze wyprawy terenowe w miejsca, gdzie wcześniej gatunek był notowany (Parchatka, Kazimierz Dolny nad Wisłą, Stara Wieś koło Krasnegostawu, Opoczka koło Annopola, Wirkowice koło Zamościa, Broczówka koło
15
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie
Skierbieszowa, Gródek koło Hrubieszowa, Dzierążnia Kościelna koło Tomaszowa Lubelskiego; Pawłowski, Jasiewicz 1971) nie potwierdziły jego występowania. Jedyne potwierdzone przez au-torów artykułu stanowisko znajduje się w pobliżu wsi Tarnogóra koło Izbicy (50°53’40’’ N, 23°07’00’’ E; ryc. 1, 2). Omawiany gatunek obserwowany jest tam od 1989 r. Odnaleziono go w
50 km
Lublin
ABCD
8
7
654
3
21
24°16°
50°
54°
0
Ryc. 1. Ożota zwyczajna w województwie Lubelskim: A – stanowiska niepotwierdzone w latach 2001–2007 (1 – Parchatka, 2 – Kazimierz Dolny, 3 – Stara Wieś, 4 – Opoczka, 5 – Wirkowice, 6 – Broczówka, 7 – Gródek, 8 – Dzierążnia Kościelna), B – stanowisko naturalne w Tarnogórze potwierdzone w latach 1989–2007, C – granica województwa, D – granica państwa.Fig. 1. Occurrence of Linosyris vulgaris in the Lublin Province: A – localities not confirmed in 2001–2007 (1–8 – localities as above), B – natural locality in Tarnogóra confirmed in 1989–2007, C – voivodeship border, D – state border.
16
K. Dąbrowska i in.
kilkunastu bardzo dużych skupieniach na dobrze nasłonecz-nionych, różnej wysokości, rozległych, poprzecinanych głębo-kimi jarami, lessowych zboczach doliny Wieprza ciągnących się na długości około 1 km wzdłuż drogi Tarnogóra–Wirkowice. Występuje licznie zarówno na przejściu między zbiorowiskami leśnymi i murawami kserotermicznymi; w zespołach Peucedano cervariae-Coryletum oraz Peucedano cervariae-Prunetum frutico-sae, Koelerio-Festucetum sulcatae i Thalictro-Salvietum praten-sis (Sawicki i in. 2006). Liczebność ożoty w poszczególnych skupieniach jest mocno zróżnicowana. W czterech znacznie oddalonych od siebie (250–300 m) płatach wybrano losowo po 5 kęp i przeliczono liczbę pędów w poszczególnych kępach, z uwzględnieniem pędów kwitnących oraz liczbę koszyczków kwiatowych. W miejscach obserwacji dokonano również spisu gatunków porastających zbocza razem z ożotą (tab. 1).
Ryc. 2. Ożota zwyczajna w Tarnogórze (25.IX 2006; fot. M. Franszczak-Być).Fig. 2. Linosyris vulgaris found in Tarnogóra (25 September 2006; photo M. Franszczak-Być).
17
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie
Obfite kwitnienie oraz odnotowane rośliny młodociane świadczą o dobrej kondycji i żywotności populacji. W pobliżu występowania ożoty nie zauważono, aby rolnicy w nadmier-nych ilościach stosowali środki chemiczne (nawozy sztuczne czy herbicydy). Opisane murawy kserotermiczne oddalone są od siedzib ludzkich, a ruch turystyczny jest znikomy. Gatunek nie jest wykopywany do przydomowych ogródków, co czynione jest regularnie w przypadku rosnącego tam kosaćca bezlist-nego Iris aphylla (Dąbrowska i in. 1998). Trafiające się w tym miejscu wypalanie zboczy wczesną wiosną ma najwyraźniej pozytywny wpływ na kondycję roślin. Sprzyjającym czynni-kiem dla populacji jest też fakt objęcia części skarpy, gdzie głównie występuje ożota, ochroną prawną w formie pomnika przyrody (Zarządzenie 1989). Tak więc w najbliższych latach to stanowisko ożoty zwyczajnej nie powinno być zagrożone.
Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że na Lubelszczyźnie populacje tego gatunku w ostatnich latach za-nikają (z ośmiu stanowisk notowanych jeszcze pod koniec ubie-głego wieku, udało się potwierdzić tylko jedno). W miejscach poszukiwań obserwowano często zaśmiecanie odpadami orga-nicznymi i technicznymi oraz wkraczanie roślinności ruderal-nej bądź zarastanie krzewami i drzewami. W takiej sytuacji, w 2003 r. Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie otrzymał zgodę od Ministra Środowiska na pobranie 200 nasion Linosyris vulgaris w Tarnogórze. Tym sposóbem wzbogaciliśmy istniejącą kolekcję roślin chronionych o kolejny gatunek. W przyszłości, w przy-padku niekorzystnych rokowań zachowania opisanej populacji można będzie użyć tego materiału do utrzymania lub odtworze-nia stanowiska.
18
K. Dąbrowska i in.
Gat
un
ki t
owar
zysz
ące
Acc
ompa
nyi
ng
spec
ies
Płat
y A
reas
AB
CD
Pędy
– S
prou
ts51
(17)
76 (3
6)33
6 (1
91)
29 (1
4)K
oszy
czki
– H
eads
177
239
3470
751
23
45
Paję
czn
ica
gałę
zist
a A
nthe
ricu
m r
amos
um+
Czo
snek
zie
lon
awy
Alli
um o
lera
ceum
+K
okor
yczk
a w
onn
a Po
lygo
natu
m o
dora
tum
+K
onw
alia
maj
owa
Con
valla
ria
maj
alis
+K
osac
iec
bezl
istn
y Ir
is a
phyl
la+
++
Turz
yca
wcz
esn
a C
arex
pra
ecox
++
Tym
otka
Boe
hm
era
Phle
um p
hleo
ides
++
+M
ietl
ica
posp
olit
a A
gros
tis v
ulga
ris
+S
tokł
osa
bezo
stn
a B
rom
us in
erm
is+
Kło
sow
nic
a pi
erza
sta
Bra
chyp
odiu
m p
inna
tum
++
++
Tabe
la 1
. Li
czba
pęd
ów (
w n
awia
sach
pęd
y z
kwia
tost
anam
i) i
kosz
yczk
ów k
wia
tow
ych
ora
z ga
tun
ki
tow
arzy
sząc
e od
not
owan
e w
200
7 r.
w p
ięci
u k
ępac
h o
żoty
zw
ycza
jnej
loso
wo
wyb
ran
ych
w c
zter
ech
pła
tach
te
go g
atu
nku
na
stan
owis
ku w
pob
liżu
wsi
Tar
nog
óra
koło
Izb
icy.
Tabl
e 1.
Nu
mbe
r of
spr
outs
(in
th
e br
acke
ts s
prou
ts w
ith
in
flore
scen
s)an
dof
hea
dsan
dlis
tof
spec
ies
reco
rded
in fi
vecl
um
psLi
nosy
ris
vulg
aris
ran
dom
ly c
hos
en in
fou
r ar
eas
of t
his
spe
cies
at
the
loca
lity
nea
r Ta
rnog
óra
villa
ge in
200
7.
19
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie
Perz
sin
y E
lym
us h
ispi
dus
subs
p. h
ispi
dus
++
++
Lesz
czyn
a C
oryl
us a
vella
na+
Topo
la o
sika
Pop
ulus
trem
ula
++
Len
iec
posp
olit
y Th
esiu
m li
noph
yllo
n+
++
Goź
dzik
kar
tuze
k D
iant
hus
cart
husi
anor
um+
++
+W
ilczo
mle
cz s
osn
ka E
upho
rbia
cyp
aris
sias
++
+W
ilczo
mle
cz la
nce
tow
aty
Eup
horb
ia e
sula
++
Plu
skw
ica
euro
pejs
ka C
imic
ifuga
eur
opae
a+
Zaw
ilec
wie
lkok
wia
tow
y A
nem
one
sylv
estr
is+
+R
ute
wka
mn
iejs
za T
halic
trum
min
us s
ubs
p. m
inus
++
++
Dzi
ura
wie
c zw
ycza
jny
Hyp
eric
um p
erfo
ratu
m+
++
Roz
chod
nik
wie
lki S
edum
max
imum
++
++
Wią
zów
ka b
ulw
kow
a Fi
lipen
dula
vul
gari
s+
++
Jeży
na
popi
elic
a R
ubus
cae
sius
++
++
Śliw
a ta
rnin
a Pr
unus
spi
nosa
+W
isie
nka
kar
łow
ata
Cer
asus
frut
icos
a +
++
Szc
zodr
zen
iec
roze
słan
y C
ytis
us r
atis
bone
nsis
+Lu
cern
a si
erpo
wat
a M
edic
ago
falc
ata
++
+K
onic
zyn
a pa
górk
owa
Trifo
lium
mon
tanu
m+
+K
onic
zyn
a dw
ukł
osow
a Tr
ifoliu
m a
lpes
tre
+C
ieci
orka
pst
ra C
oron
illa
vari
a+
++
20
K. Dąbrowska i in.
Tab.
1 c
.d.
12
34
5
Wyk
a pt
asia
Vic
ia c
racc
a+
++
Śla
zów
ka t
ury
ngs
ka L
avat
era
thur
ingi
aca
+B
odzi
szek
cze
rwon
y G
eran
ium
san
guin
eum
+Tr
zmie
lina
posp
olit
a E
uony
mus
eur
opae
us+
Sza
kłak
pos
polit
y R
ham
nus
cath
artic
us+
+K
rusz
yna
posp
olit
a Fr
angu
la a
lnus
+S
ierp
nic
a po
spol
ita
Falc
aria
vul
gari
s+
++
Ole
śnik
gór
ski L
iban
otis
pyr
enai
ca+
Gor
ysz
sin
y Pe
uced
anum
cer
vari
a+
+Pi
erw
iosn
ek le
kars
ki P
rim
ula
veri
s+
+D
ziew
ann
a ku
tner
owat
a V
erba
scum
phl
omoi
des
++
Dzi
ewan
na
fiole
tow
aV
erba
scum
pho
enic
eum
++
Prze
tacz
nik
ząb
kow
any
Ver
onic
a au
stri
aca
++
+Pr
zeta
czn
ik k
loso
wy
Ver
onic
a sp
icat
a +
++
Dąb
rów
ka k
osm
ata
Aju
ga g
enev
ensi
s+
Czy
ście
c pr
osty
Sta
chys
rec
ta+
++
+S
załw
ia łą
kow
a Sa
lvia
pra
tens
is+
++
Lebi
odka
pos
polit
a O
riga
num
vul
gare
++
+
21
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie
Mac
ierz
anka
zw
ycza
jna
Thym
us p
uleg
ioid
es+
Cie
mię
żyk
biał
okw
iato
wy
Vin
ceto
xicu
m h
irun
dina
ria
++
++
Mar
zan
ka p
agór
kow
a A
sper
ula
cyna
nchi
ca+
Przy
tulia
wła
ściw
a G
aliu
m v
erum
++
+Pr
zytu
lia p
ospo
lita
Gal
ium
mol
ugo
+D
zwon
ek s
yber
yjsk
i Cam
panu
la s
ibir
ica
+D
zwon
ek b
oloń
ski C
ampa
nula
bon
onie
nsis
++
++
Naw
łoć
pols
polit
a So
lidag
o vi
rgau
rea
+A
ster
gaw
ędka
Ast
er a
mel
lus
++
++
Krw
awn
ik p
ann
ońsk
i Ach
illea
pan
noni
ca
++
++
Byl
ica
posp
olit
a A
rtem
isia
vul
gari
s+
Ch
aber
dri
akie
wn
ik C
enta
urea
sca
bios
a+
++
+C
hab
er n
adre
ńsk
i Cen
taur
ea s
toeb
e+
+Ja
strz
ębie
c ba
ldas
zkow
y H
iera
cium
um
bella
tum
++
22
K. Dąbrowska i in.
SUMMARY
Dąbrowska M., Sawicki R., Franszczak-Być M. Estimation of present conditions of populations of goldilocks, Linosyris vulgaris in Lublin region (E Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 14–23, 2008.
Linosyris vulgaris has been included in the list of species threatened in Lublin region (VU). Within the last six years (2001–2007) field surveysat sites where the plant had previously been reported (Parchatka, Kazimierz Dolny, Stara Wieś, Opoczka, Wirkowice, Broczówka, Gródek and Dzierążnia Kościelna) did not confirm its occurrence. The onlyconfirmed site is situated near the village Tarnogóra near Izbica(50°53’40’’ N, 23°07’00’’ E). L. vulgaris grows there abundantly in patches of xerothermic vegetation on the loess slopes of the Wieprz River valley, intersected with deep ravines. Generous blooming and presence of young plants imply good condition and remarkable viability of this population. In the authors’ opinion, this site of L. vulgaris will not be endangered in the next years.
PIŚMIENNICTWO
Dąbrowska K., Franszczak-Być M., Sawicki R. 1998. Kosaciec bezlistny Iris aphylla na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 3: 108–112.
Erhardt W., Götz E., Bödeker N., Seybold S. 2000. Zander. Handwörterbuch der Pflanzennamen. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart.
Fijałkowski D. 1994. Flora Roślin Naczyniowych Lubelszczyzny. T. I: 222, 316. LTN, Lublin.
Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33–46.
Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). 1971. Flora polska. PWN, Warszawa – Kraków, T. XII: 137–138.
23
Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 92 (2004), poz. 880.
Sawicki R., Dąbrowska K., Franszczak-Być M. 2006. Interesujące gatunki roślin w obrębie pomnika przyrody w Tarnogórze (gmina Izbica). Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 2: 58–63.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenie roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
Zarządzenie 1989. Zarządzenie Nr 35 Wojewody Zamojskiego z dnia 10.XI 1989 r. w sprawie uznania za pomnik przyrody. Dz. Urzędowy Woj. Zamojskiego Nr 18 (1989), poz. 302.
24
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 24–44, 2008.
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostojazachodniopomorskiej przyrody
STEFAN FRIEDRICH, PIOTR WALOCH
Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza70-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: [email protected],[email protected]
1. Wstęp
Dolina dolnego odcinka rzeki Tywy należy do najbardziej ma-lowniczych i cennych przyrodniczo miejsc Pomorza Zachodniego. Charakteryzuje się ona bogatą w rzadkie i chronione gatunki florą oraz fauną, dobrze zachowanymi fitocenozami, nagroma-dzeniem okazałych i sędziwych drzew, wąwozową formą doliny, czystą wodą i bystrym nurtem rzeki. Znaleźć tu można także pamiątki o wartościach historycznej i kulturowej – ruiny młyna w jednym z najbardziej malowniczych fragmentów doliny oraz nieczynną linię kolejową na krawędzi doliny. Walory te dostrze-żono już podczas inwentaryzacji florystycznej gminy Gryfino(Jasnowska i in. 1997). Zaproponowano wówczas utworzenie rezerwatu krajobrazowo-biocenotycznego „Skarpa Tywy”, obej-mującego fragment doliny między Szczawnem i Żórawkami, oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu – na całej długości rze-ki. W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gryfino proponuje się utworzenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego na kilkukilometrowym dolnym odcinku rzeki. Jednak jak dotąd żaden z projektów i propozycji ochrony nie doczekał się realizacji. Mamy nadzieję, że wykonana w latach 2003–2004 szczegółowa inwentaryzacja flory i fitocenoz (Waloch 2004), oraz badania uzupełniające prowadzone w latach 2005–2006 (Friedrich, Waloch 2006) przyczynią się do urzeczywistnienia powyższych zamierzeń.
25
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
Tematem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawie-nie wyników badań inwentaryzacyjnych i waloryzacyjnych floryoraz fitocenoz dolnego odcinka rzeki Tywy, określenie ich za-grożeń oraz sposobów ochrony.
2. Ogólna charakterystyka obszaru
Tywa płynie w zachodniej części województwa zachodniopo-morskiego, biorąc swój początek w okolicach Trzcińska Zdroju i uchodząc do Odry Wschodniej (Regalicy) na wysokości Gryfina.Ma 44,6 km długości i leży w całości na terenie powiatu gryfiń-skiego w województwie zachodniopomorskim. Górny i środko-wy odcinek Tywy o przebiegu południkowym ma charakter ty-powej rzeki niżowej. W dolnym odcinku rzeka skręca i płynie na zachód, początkowo w płaskiej dolinie (Wirówek – Szczawno), następnie w głębokiej dolinie o stromych zboczach (Szczawno – Żórawki), a krótki, ujściowy odcinek (Żórawki – Gryfino) bie-gnący przez płaski teren jest przebudowany i wykorzystywany jako kanał odprowadzający wody chłodnicze elektrowni Dolna Odra.
Badania prowadzono w latach 2003–2006 w dolinie Tywy na odcinku od miejscowości Wirówek do przepustu pod dro-gą krajową nr 31 (Szczecin – Kostrzyn) koło miejscowości Żórawki (ryc. 1). Jest to obszar o długości około 4 km i szeroko-ści oscylującej od 20 do 300 m oraz powierzchni blisko 40 ha. Badany teren położony jest w obrębie mezoregionu Równiny Wełtyńskiej, makroregionu Pobrzeże Szczecińskie (Kondracki 2002). Młodoglacjalny krajobraz morenowy Tywa przecina krę-tą i głęboką doliną o wysokości zboczy dochodzących do 20 m i nachyleniu do 40°. Dolinę budują przede wszystkim gleby brunatne (właściwe i wyługowane) wytworzone z piasków na-glinowych i glin zwałowych lekkich. Mniejszy udział mają gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z piasków luźnych różnej ge-nezy oraz różnego typu gleby bagienne (w tym gleby torfowisk niskich). Wśród typów siedliskowych lasów dominują tu sie-dliska lasowe (las wilgotny, las świeży, las mieszany świeży). Zaznacza się także niemały udział siedlisk borowych oraz olsów (POPM 1964, WBGUR 1969, Operat 1995). Rzeczywista ro-ślinność doliny Tywy w dużej mierze pokrywa się z roślinnością
26
S. Friedrich i P. Waloch
potencjalną tego obszaru (IGPZ 1995). Znajduje to swoje od-zwierciedlenie szczególnie w dużym udziale łęgów, grądów oraz buczyn.
3. Flora i roślinność
3.1. Flora
Na badanym obszarze stwierdzono 241 gatunków roślin na-czyniowych. Najliczniej reprezentowane są rośliny dwuliścien-ne (Magnoliopsida), a wśród nich przedstawiciele rodziny astro-wate (Asteraceae). Dominują taksony rodzimego pochodzenia (spontaneofity), stanowiące około 90% flory badanego obiektu.Wśród nich przeważają gatunki rodzime naturalne (spontane-ofity niesynantropijne), stanowiące przeszło 50% flory; niecomniej jest apofitów (spontaneofitów synantropijnych) – blisko40%. Pozostałe taksony to gatunki obcego pochodzenia (antro-pofity) – tak więc wskaźnik antropofizacji wynosi poniżej 10%.
Gryfino
Szczawno
Wirówek
¯órawkiTy wa
A B C D E
24°16°50°
54°
500 m
Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań w dolinie Tywy: A – obszar badań, B – proponowany rezerwat, C – lasy, D – zabudowania, E – droga krajowa nr 31.Fig. 1. Location of the study area in the Tywa River valley: A – investigated area, B – proposed nature reserve, C – forest, D – build-up area, E – main road no. 31.
27
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
W spektrum biologicznym flory wyraźnie przeważają hemikryp-tofity (46,7%). Pozostałe grupy biologiczne mają następującyudział: kryptofity – 23,3%, fanerofity – 18,3%, terofity – 9,6%,chamefity – 2,1%.
Wśród stwierdzonych gatunków, 28 to gatunki przyrodniczo cenne (tab. 1) ze względu na: status ochronny (Rozporządzenie 2004), zagrożenie w Polsce i na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995, Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001), lub rzadkość występowania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunki te mają na badanym odcinku doliny od jednego do kilku stano-wisk, a ich populacje w chwili obecnej wydają się niezagrożone. Większość tych taksonów rośnie w żyznych lasach liściastych z rzędu Fagetalia. Najcenniejszym gatunkiem, znajdującym się we wszystkich uwzględnionych w tabeli kategoriach waloryza-cyjnych, jest buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera dama-sonium (ryc. 2) występujący – począwszy od znalezienia stano-wiska w 2003 roku do 2008 roku – na stanowisku liczącym rokrocznie 30–40 kwitnących i owocujących osobników. Jest to nowe stanowisko w kraju (53°13’32” N, 14°31’22” E; kwadrat ATPOL AC-03; oddział 80b leśnictwa Wełtyń), a najbliższe zna-ne stanowisko buławnika znajduje się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ziarnek 2002). W Polsce jest to gatunek rzadki, występujący na rozproszonych stanowiskach, częściej na po-łudniu (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2006). Bardzo cennymi tak-sonami są również gatunki narażone na wyginięcie na Pomorzu (V): czerniec gronkowy Actaea spicata, gnieźnik leśny Neottia ni-dus-avis (ryc. 3) i jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides.
3.2. Roślinność
Na badanym odcinku doliny Tywy dominują zbiorowiska le-śne, a wśród nich żyzne lasy liściaste z klasy Querco-Fagetea. Ponadto występują sztuczne bory sosnowe oraz olsy wraz z bę-dącymi w ich dynamicznym kręgu zbiorowisk zaroślami wierz-bowymi. Stwierdzono specyficzną strefowość w układzie zbio-rowisk leśnych świadczącą o dużej naturalności tego obszaru. Na terasie zalewowej wykształciły się fitocenozy łęgu jesionowo--olszowego. Nieco wyżej, w dolnych partiach zboczy dominują żyzne grądy dębowo-grabowe z przytulią leśną. W najwyższych
28
S. Friedrich i P. Waloch
Gat
un
ek –
Spe
cies
PLR
DB
PZ-W
PZ
Papr
otka
zw
ycza
jna
Poly
podi
um v
ulga
re L
.○
+C
is p
ospo
lity
Taxu
s ba
ccat
a L.
●R
+G
rąże
l żół
ty N
upha
r lu
tea
(L.)
SIB
TH. &
SM
.○
+C
zern
iec
gron
kow
y A
ctae
a sp
icat
a L.
V+
Przy
lasz
czka
pos
polit
a H
epat
ica
nobi
lis S
CH
RE
B.
●+
Kok
oryc
z w
ątła
Cor
ydal
is in
term
edia
(L.)
MÉ
RA
TR
+Fi
ołek
prz
edzi
wn
y V
iola
mir
abili
s L.
R+
Toje
ść g
ajow
a Ly
sim
achi
a ne
mor
um L
.+
Tabe
la 1
. C
hro
nio
ne,
zag
rożo
ne
i rz
adki
e ga
tun
ki r
oślin
nac
zyn
iow
ych
dol
neg
o od
cin
ka d
olin
y Ty
wy:
PL
– ga
tun
ki c
hro
nio
ne
(Roz
porz
ądze
nie
200
4; ●
– o
chro
na
ścis
ła, ○
– o
chro
na
częś
ciow
a; R
DB
– P
olsk
a C
zerw
ona
Ksi
ęga
Roś
lin (
Kaź
mie
rcza
kow
a, Z
arzy
cki
2001
); PZ
-W –
Gin
ące
i za
groż
one
rośl
iny
nac
zyn
iow
e Po
mor
za
Zach
odn
iego
i W
ielk
opol
ski
(Żu
kow
ski,
Jack
owia
k 19
95;
E –
gat
un
ki s
kraj
nie
zag
rożo
ne
wym
arci
em,
V
– ga
tun
ki n
araż
one,
sto
pnio
wo
zan
ikaj
ące,
R –
gat
un
ki r
zadk
ie i
prze
z to
pot
encj
aln
ie z
agro
żon
e, I
– ga
tun
ki
o n
ieok
reśl
onym
zag
roże
niu
); PZ
– r
oślin
y ce
nn
e dl
a Po
mor
za Z
ach
odn
iego
(Ku
jaw
a-Pa
wla
czyk
200
1).
Tabl
e 1.
Pro
tect
ed,
thre
aten
ed,
and
rare
vas
cula
r pl
ant
spec
ies
occu
rrin
g in
th
e Ty
wa
Riv
er v
alle
y: P
L –
prot
ecte
d sp
ecie
s (R
ozpo
rząd
zen
ie 2
004;
● –
str
ict
prot
ecti
on,
○ –
part
ial
prot
ecti
on;
RD
B –
Pol
ish
Red
D
ata
Boo
k of
Pla
nts
(K
aźm
ierc
zako
wa,
Zar
zyck
i 20
01);
PZ-W
– t
hre
aten
ed v
ascu
lar
plan
ts o
f th
e W
este
rn
Pom
eran
ia a
nd
Wie
lkop
olsk
a re
gion
s (Ż
uko
wsk
i, Ja
ckow
iak
1995
; E
– s
peci
es i
n d
ange
r of
ext
inct
ion
, V
–
vuln
erab
le s
peci
es, c
onti
nu
ousl
y de
clin
ig, R
– r
are
and
ther
efor
e po
ten
tial
ly th
reat
ened
spe
cies
, I –
spe
cies
of
un
dete
rmin
ed t
hre
at c
ateg
ory)
; PZ
– s
peci
es t
o w
hic
h a
tten
tion
sh
ould
be
paid
in
Wes
tern
Pom
eran
ia
(Ku
jaw
a-Pa
wla
czyk
200
1).
29
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
Porz
eczk
a cz
arn
a R
ibes
nig
rum
L.
○B
lusz
cz p
ospo
lity
Hed
era
helix
L.
○+
Kru
szyn
a po
spol
ita
Fran
gula
aln
us M
ILL.
○B
arw
inek
pos
polit
y V
inca
min
or L
.○
+M
arza
nka
won
na
Gal
ium
odo
ratu
m (L
.) S
CO
P.○
Przy
tulia
leśn
a G
aliu
m s
ylva
ticum
L.
+K
alin
a ko
ralo
wa
Vib
urnu
m o
pulu
s L.
○W
icio
krze
w p
omor
ski L
onic
era
peri
clym
enum
L.
●+
Zerw
a kł
osow
a Ph
yteu
ma
spic
atum
L.
+Ja
strz
ębie
c żm
ijow
cow
aty
Hie
raci
um e
chio
ides
LU
MN
.V
Koc
anki
pia
skow
e H
elic
hrys
um a
rena
rium
(L.)
MO
EN
CH
○K
onw
alia
maj
owa
Con
valla
ria
maj
alis
L.
○Ś
nie
dek
bald
aszk
owat
y O
rnith
ogal
um u
mbe
llatu
m L
.●
Śn
ieży
czka
prz
ebiś
nie
g G
alan
thus
niv
alis
L.
●I
+B
uła
wn
ik w
ielk
okw
iato
wy
Cep
hala
nthe
ra d
amas
oniu
m (M
ILL.
) DR
UC
E●
+E
+G
nie
źnik
leśn
y N
eott
ia n
idus
-avi
s (L
.) R
ICH
.●
V+
Turz
yca
pias
kow
a C
arex
are
nari
a L.
○+
Kos
trze
wa
leśn
a Fe
stuc
a al
tissi
ma
ALL
.+
Man
na
gajo
wa
Gly
ceri
a ne
mor
alis
R. U
EC
HTR
. & K
ÖR
N.
R+
Perł
ówka
jedn
okw
iato
wa
Mel
ica
unifl
ora
RE
TZ.
+
30
S. Friedrich i P. Waloch
partiach zboczy dominującym typem zbiorowiska leśnego są kwaśne buczyny o bardzo ubogim runie. Zbocza doliny obfitująponadto w liczne wysięki i źródliska. W ich obrębie spotkać moż-na takie rośliny, jak: rzeżucha gorzka Cardamine amara, szczyr trwały Mercurialis perennis czy turzyca rzadkokłosa Carex remo-ta. W zbiorowiskach roślinnych dolnego odcinka doliny Tywy wy-stępuje 61 gatunków, tj. prawie 40%, uznanych za wskaźnikowe starych lasów liściastych w Polsce (Dzwonko 2007). Biorąc pod uwagę niewielki obszar oraz jego lokalizację i izolację przestrzen-ną, a także brak zbiorowisk borowych, można uznać, że ten 40% udział świadczy o naturalnym pochodzeniu lasów na badanym odcinku doliny. Roślinność nieleśna (wodna, szuwarowa i zioło-roślowa) pokrywa niewielkie powierzchnie.
Część zbiorowisk roślinnych doliny Tywy znajduje się na li-ście chronionych siedlisk przyrodniczych wymagających ochro-
Ryc. 2. Kwitnący buławnik wielkokwiatowy w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 2. Blooming Cephalanthera damasonium in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch).
31
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
Ryc. 3. Kwitnący gnieźnik leśny w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 3. Blooming Neottia nidus-avis in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch).
32
S. Friedrich i P. Waloch
ny w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2005). Są to: ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium, kwaśne buczyny Luzulo-Fagetum, ży-zne buczyny Galio odorati-Fagetum, grądy środkowoeuropejskie Galio-Carpinetum, łęgi olszowe i jesionowe Alnenion glutinoso--incanae. Siedliska te na badanym obszarze zajmują ponad 50% powierzchni.
3.2.1. Roślinność leśna i zaroślowa
Łęgi, czyli lasy nadrzeczne są ze swej natury ekosystemami wyróżniającymi się szczególnym bogactwem flory. Tak jest rów-nież nad Tywą, gdzie łącznie we wszystkich zdjęciach fitosocjo-logicznych lasów łęgowych stwierdzono 114 taksonów (średnio 26 w jednym zdjęciu). Wpływa na to przede wszystkim szerokie spektrum ekologiczne siedliska lasu łęgowego na tym obsza-rze. Łęgi występują głównie na terasie zalewowej doliny z usta-bilizowanym poziomem wody przepływowej bez tendencji do stagnacji. Występują tutaj typowe dla dolin małych rzek nizin-nych fitocenozy łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum ze związku Alno-Ulmion (ryc. 4) z gatunkami charakterystycznymi i wyróżniającymi, takimi jak: olsza czarna Alnus glutinosa, ol-sza szara A. incana, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, pępawa błotna Crepis paludosa, szczawik zaję-czy Oxalis acetosella, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, dereń świdwa Cornus sanguinea, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, czeremcha zwyczajna Padus avium, kostrzewa olbrzy-mia Festuca gigantea oraz mech – merzyk falisty Plagiomnium undulatum. Ważną grupą są występujące w domieszce gatun-ki olsowe będące gatunkami wyróżniającymi zespół (kosaciec żółty Iris pseudacorus, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, porzeczka czarna Ribes nigrum, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata). Płaty zbiorowisk łęgowych występują również na siedliskach częściowo zabagnionych, skupionych przy wy-siękach i źródłach. Charakterystyczny dla nich jest wiosenny aspekt kwitnącej łanowo rzeżuchy gorzkiej Cardamine amara. W łęgach wykształconych w strefie ekotonowej z grądami lubbuczynami występuje niekiedy pełny zestaw taksonów z kilku fitocenoz, jednakże z ilościową przewagą gatunków łęgowych.
33
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
Łęgi nad Tywą cechują się zazwyczaj wielopiętrowym drzewo-stanem. Jego warstwę główną tworzy olsza czarna Alnus glu-tinosa, czasem z domieszką jesionu Fraxinus excelsior. W niż-szych warstwach drzewostanu często ważną rolę pełnią klon zwyczajny Acer platanoides i jawor A. pseudoplatanus. O du-żym stopniu naturalności roślinności łęgowej świadczy fakt, że niektóre płaty pozbawione są zupełnie gatunków obcych ekologicznie. Na siedliskach łęgowych zaobserwowano jednak również zjawiska negatywne, do których należą: protegowanie świerka Picea abies, częsta dominacja w runie obcego w naszej florze niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora, a w miejscach o niewielkim zwarciu koron drzew z powodu nad-miernego prześwietlenia drzewostanu – dominacja gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea objawiająca się ich łanowym
Ryc. 4. Łęg jesionowo-olszowy w dolinie Tywy (3.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 4. Alluvial forest Fraxino-Alnetum in the Tywa River valley (3 May 2007; photo by P. Waloch).
34
S. Friedrich i P. Waloch
występowaniem. W latach prowadzenia badań obserwowano niezmienny stan dominacji tych gatunków. Na uwagę zasłu-gują interesujące płaty łęgów ze skrzypem zimowym Equisetum hyemale, oraz większe skupienia śnieżyczki przebiśnieg Galanthus nivalis, najprawdopodobniej pochodzenia antropo-genicznego, o czym świadczą znajdujące się opodal ślady osad ludzkich (ruiny młyna).
Grądy, czyli świeże lub lekko wilgotne wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk mezo- lub eutroficznych, występują na ob-szarze omawianego odcinka doliny Tywy także powszechnie. Podczas badań fitosocjologicznych zidentyfikowano w zbio-rowiskach lasów grądowych łącznie 79 taksonów (średnio 22 w jednym zdjęciu). Grądy występują przeważnie na zboczach pokrywając je na całej wysokości bądź stanowiąc wąską i niewy-raźną strefę między łęgami i buczynami. Dominuje zespół grą-du środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum (ryc. 5) z licznymi taksonami charakterystycznymi i wyróżniającymi dla wyższych syntaksonów (grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drobnolistna Tilia cordata, leszczyna pospolita Corylus avella-na, przytulia leśna Galium sylvaticum). Zespół ten wyróżniono przede wszystkim na podstawie licznego występowania w runie Galium sylvaticum i całkowitego braku gwiazdnicy wielkokwia-towej Stellaria holostea. Podobnie jak w łęgach, tak i w grądzie zaznacza się wyraźnie wielowarstwowa budowa zbiorowiska. Główną warstwę drzewostanu tworzą grab Carpinus betulus oraz lipa Tilia cordata. Spory udział miejscami mają także: buk Fagus sylvatica, jawor Acer pseudoplatanus oraz dąb Quercus robur. Te same gatunki budują również niższe warstwy drzewo-stanu. W płatach tego zespołu znajduje się bogate stanowisko chronionego gnieźnika leśnego Neottia nidus-avis oraz przy-laszczki pospolitej Hepatica nobilis. Innym godnym podkreśle-nia walorem tej fitocenozy jest aspekt wiosenny tworzony przezbarwny kobierzec kwitnących geofitów, takich jak: ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, zawilec żółty Anemone ranunculoides, złoć żółta Gagea lutea i kokorycz wątła Corydalis intermedia. Niezwykle interesujący jest płat zboczowego lasu grądowego ja-worowo-lipowego, w którego runie zupełnie brak gatunków cha-rakterystycznych dla grądu, a dominuje w nim skrzyp zimowy Equisetum hyemale. Negatywnym zjawiskiem obserwowanym
35
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
w tych fitocenozach, jest utrzymujący się od lat duży udział w runie niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora.
Lasy bukowe ze związku Fagion wspólnie z grądami tworzą mozaikę na zboczach doliny Tywy, zajmując przede wszystkim ich górne, mocno eksponowane strefy. Cechuje je przeciętne zróżnicowanie flory; we wszystkich zdjęciach stwierdzono łącz-nie 75 taksonów (średnio 23 gatunki w zdjęciu). Nad Tywą wy-kształcają się dwa zespoły buczyn – żyzna buczyna niżowa typu „pomorskiego” Galio odorati-Fagetum i kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosae-Fagetum. Dla pierwszego zespołu w dolinie Tywy charakterystycznymi taksonami są kostrzewa leśna Festuca al-tissima i perłówka jednokwiatowa Melica uniflora. Dla drugiego natomiast wyróżniającym taksonem jest kosmatka owłosiona Luzula pilosa. Żyzne buczyny są bogatsze florystycznie niż kwa-śne buczyny, a pokrycie warstwy runa oscyluje w granicach 50%. Drzewostan jest rozbudowany piętrowo; oprócz buka
Ryc. 5. Grąd zboczowy w dolinie Tywy (4.V 2004 r.; fot. P. Waloch).Fig. 5. Oak-hornbeam forests Galio-Carpinetum on the slope of the Tywa River valley (4 may 2004; photo by P. Waloch).
36
S. Friedrich i P. Waloch
Fagus sylvatica tworzą go: klon zwyczajny Acer platanoides, grab Carpinus betulus i lipa Tilia cordata. Płaty ubogich (kwa-śnych) buczyn porastają najbardziej strome zbocza badanej do-liny. Są to zazwyczaj lasy czysto bukowe z dominującym głów-nym lub dwoma najwyższymi piętrami drzewostanu, a ubogie florystycznie zacienione runo nie przekracza swym pokryciem10% powierzchni. Oprócz wymienionej wyżej kosmatki, typo-wymi składnikami runa tych lasów są: konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i konwalia majowa Convallaria majalis. Na szczególne wyróżnienie zasługuje jeden z płatów żyznej bu-czyny, bogatej florystycznie, o zróżnicowanym, wielopiętrowymdrzewostanie w oddziale 80b leśnictwa Wełtyń. W płacie tym, u podnóża zbocza tuż przy bystrym nurcie rzeki, doskonałe miejsce dla swojego bytowania znalazły storczyki – buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium i gnieźnik leśny Neottia nidus-avis.
Bagienne lasy olszowe oraz zarośla wierzbowe występują nad Tywą między miejscowościami Wirówek i Szczawno (ryc. 1). Dolina jest tutaj stosunkowo płaska, a rzekę charakteryzuje muliste i głębokie dno, wolny przepływ oraz bujnie rozwinię-ta roślinność wodna i szuwarowa. Z grupy zbiorowisk leśnych zidentyfikowano ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, a ze zbiorowisk zaroślowych – łozowisko z panującą wierzbą szarą Salicetum pentandro-cinereae. Ols, wykształcony w jednym du-żym płacie, wyróżnia widoczna struktura kępkowo-dolinkowa. Doliny cechują się dużym zabagnieniem, czasami stagnacją wody, a roślinność tworzą przede wszystkim gatunki szuwa-rowe, takie jak: turzyca błotna Carex acutiformis i brzegowa C. riparia, kosaciec żółty Iris pseudacorus, karbieniec pospolity Lycopus europaeus i porzeczka czarna Ribes nigrum. Wyniesione kępy olch są natomiast miejscem większego zróżnicowania flo-ry, gdyż poza wymienionymi już taksonami spotyka się tu ga-tunki przechodzące z wilgotnych i świeżych lasów. Drzewostan, rzadko dwuwarstwowy, budowany jest przede wszystkim przez olszę czarną Alnus glutinosa. Rozproszone, niewielkie płaty za-rośli z dominującą wierzbą szarą są nad Tywą wyraźnym sta-dium sukcesyjnym pomiędzy wilgotnymi łąkami i szuwarami wielkoturzycowymi a bagiennymi lasami olsowymi, co ma swoje odzwierciedlenie w zróżnicowaniu flory łozowisk. Zagrożeniem
37
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
dla leśnych i zaroślowych zbiorowisk bagiennych nad Tywą jest postępujące obniżanie się poziomu wody oraz murszenie torfu.
Lasy gospodarcze mają charakter sztucznych drzewo-stanów sosnowych, sosnowo-osikowo-brzozowych oraz robi-niowych. Występują na obrzeżach doliny w środkowej części obszaru badań i zajmują łącznie około 15% jego powierzchni. Są to lasy stosunkowo młode, w większości w II klasie wieku (21–40 lat). Zajmują siedliska właściwe dla pomorskich lasów dębowo-bukowych, buczyn, grądów, a w pewnych przypadkach nawet łęgów. Sąsiedztwo buczyn, grądów oraz łęgów nadrzecz-nych oraz flora zdominowana przez taksony charakterystycznedla tych zbiorowisk, wyraźnie podkreślają niezgodność lasów gospodarczych z siedliskiem.
3.2.2. Roślinność wodna i szuwarowa, ziołorośla nadbrzeżne
Badany odcinek doliny cechuje niewielkie zróżnicowanie ro-ślinności wodnej i szuwarowej. W miejscach zacienionych na odcinku wąwozowym, tam gdzie koryto jest płytkie, dno ka-mieniste, a nurt bystry, nie stwierdzono przedstawicieli florynaczyniowej. Występuje tutaj mech zdrojek Fontinalis antipy-retica rosnący na kamieniach całkowicie lub tylko częściowo zanurzonych w wodzie oraz, dość rzadki w tej części kraju, niezwykle efektowny w słoneczne dni, krwistoczerwony krasno-rost Hildebrandtia rivularis, spotykany na licznych kamieniach w płytkim nurcie rzeki. Na tym samych odcinku Tywy spora-dycznie występuje także roślinność nadbrzeżna w postaci nie-wielkich płatów turzycy błotnej Carex acutiformis, czy też poje-dynczych osobników kosaćca żółtego Iris pseudacorus i żabieńca babki wodnej Alisma plantago-aquatica. Natomiast na odsłonię-tych lub częściowo odsłoniętych od lasu odcinkach rzeki, tam gdzie dolina jest stosunkowo płaska, dno muliste, a nurt głę-boki i spokojny, powszechnie występuje roślinność zanurzona, pływająca i szuwarowa. Starorzecza i niektóre odcinki rzeki po-krywa masowo rzęsa drobna Lemna minor. W nielicznych miej-scach spotyka się rzęśl długoszyjkową Callitriche cophocarpa, rdestnicę drobną Potamogeton pusillus oraz moczarkę kanadyj-ską Elodea canadensis. Zbiorowiska szuwarowe tego odcinka doliny reprezentują związki: Phragmition (szuwary ze strzałką
38
S. Friedrich i P. Waloch
wodną Sagittario-Sparganietum emersi i z jeżogłówką gałęzistą Sparganietum erecti, zespół manny mielec Glycerietum maximae i trzciny pospolitej Phragmitetum australis), Sparganio-Glycerion (zbiorowisko z potocznikiem wąskolistnym Berula erecta) i Magnocaricion (zespoły: kosaćca żółtego Iridetum pseudacori, mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae, turzycy błotnej Caricetum acutiformis, turzycy brzegowej C. ripariae, turzycy prosowej C. paniculatae). Szuwary ze związku Phragmition oraz Sparganio-Glycerion występują zazwyczaj zanurzone w wodzie na całym nurcie rzeki lub tylko przy brzegu. Szuwary wielko-turzycowe Magnocaricion rzadko mają kontakt z otwartym lu-strem wody, pokrywają zwartymi łanami płaską część doliny oddaloną od brzegu rzeki. Często stanowią one łącznik między pasem szuwarów właściwych a zbiorowiskami łąkowymi oraz wypełniają luki między zaroślami wierzbowymi.
Zbiorowiska nitrofilnych ziołorośli i pnączy nadrzecznych występują nad Tywą najczęściej w postaci wąskiego, kilkume-trowego pasa bardzo bujnej roślinności okalającej brzegi rzeki. Skupiają się one w miejscach żyznych, odsłoniętych, często na skraju łęgów czy olsów. Należą do klasy Artemisietea vulgaris, rzędu Convolvuletalia sepium, związku Convolvulion. Fitocenozy te budują głównie wysokie byliny: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, wierzbow-nica błotna Epilobium palustre i kosmata E. hirsutum, a także gatunki przechodzące ze związków Phragmition i Magnocaricion, w szczególności Phragmites australis. Dodatkowo zbiorowiska te przerośnięte są obficie przez pnącza oraz gatunki pokła-dające się tuż przy ziemi, takie jak m.in. kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, przytulia czepna Galium aparine, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea.
3.2.3. Psammofilna murawa
W dolinie Tywy, a właściwie na jej północnym skraju, na krawędzi zbocza, znajduje się jeden izolowany płat murawy na-piaskowej należącej do rzędu Corynephoretalia. Struktura ro-ślinności tej fitocenozy ma charakter kępowy, tworzony przez kostrzewę owczą Festuca ovina i szczotlichę siwą Corynephorus canescens. Piaszczyste podłoże pomiędzy kępami jest po części odsłonięte, po części pokryte porostami, mszakami i drobnymi
39
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
bylinami. W płacie występują m.in. gatunki chronione – turzy-ca piaskowa Carex arenaria i kocanki piaskowe Helichrysum arenarium. Poważnym zagrożeniem dla tej fitocenozy jest eks-pansja sosny Pinus sylvestris z sąsiadującego z murawą lasu gospodarczego.
4. Inne walory badanego obszaru
Badany fragment doliny Tywy wyróżnia się obecnością wie-lu sędziwych i okazałych drzew. Największe ich skupienie wy-stępuje w grądach oraz buczynach. Tylko na odcinku wąwozo-wym pomiędzy Szczawnem i Żórawkami stwierdzono 32 drzewa należące do 10 gatunków, o wymiarach kwalifikujących je doobjęcia ochroną pomnikową. Najgrubsze z nich to: trzy dęby szypułkowe (obwód na wysokości pierśnicy, tj. 130 cm – 500, 450, 400 cm), cztery buki zwyczajne (400, 350, 350, 350 cm), trzy graby pospolite (260, 240, 220 cm), wierzba biała (420 cm), olsza czarna (280 cm), lipa drobnolistna (330 cm), klon jawor (270 cm), klon pospolity (270 cm). Ponadto wiele innych drzew ma wymiary zbliżone do wymaganych dla pomnika przyrody.
Innymi ważnymi walorami tego obiektu, szczególnie dla lo-kalnej społeczności, są: malowniczy krajobraz (ryc. 6), doskona-łe miejsce plenerowe (malarstwo i fotografia), walory dydaktycz-ne i naukowe oraz możliwość zagospodarowania turystycznego poprzez poprowadzenie szlaków pieszych i rowerowych z wyko-rzystaniem nasypu po nieczynnym torze kolejowym, biegnącym wzdłuż krawędzi doliny. Obecnie pozostałość infrastruktury kolejowej jest rozkradana, a utwardzony nasyp stopniowo zara-sta gąszczem drzew i krzewów.
5. Zagrożenia i ochrona
Dolny odcinek doliny Tywy, tak jak każdy mało przekształ-cony fragment rodzimej przyrody nie objęty ochroną prawną, jest narażony na wiele zagrożeń. Do najważniejszych dla bada-nej doliny należą: 1) budowa urządzeń hydrotechnicznych i regulacja rzeki w celu
dostosowania wielkości przepływu oraz biegu rzeki, m.in. do hodowli ryb;
40
S. Friedrich i P. Waloch
2) melioracje powodujące obniżenie poziomu wody i murszenie torfu;
3) eutrofizacja wody oraz masowe zaśmiecanie doliny;4) gospodarka leśna nie uwzględniająca charakteru siedliska
oraz ekspansja lub protegowanie gatunków obcych ekolo-gicznie (topola osika Populus tremula, sosna zwyczajna Pinus sylvestris – z nasadzeń) i geograficznie (niecierpek drobno-kwiatowy Impatiens parviflora, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, świerk pospolity Picea abies – z nasadzeń).
5) mała świadomość społeczna i nieznajomość obowiązujące-go prawa dotyczącego ochrony przyrody (np. pozyskiwanie niektórych gatunków chronionych – wielokrotnie obserwo-wano zrywanie kwiatów i wykopywanie cebulek śnieżyczki
Ryc. 6. Malowniczy krajobraz Tywy meandrującej pośród stromych zboczy (10.VII 2004 r.; fot. P. Waloch).Fig. 6. Scenic landscape the Tywa River meandering in steep sloped valley (10 July 2004; photo by P. Waloch).
41
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
przebiśnieg, w efekcie czego populacja śnieżyczki stale się zmniejsza).
Powyższe zagrożenia w większości dotyczą tylko niewielkich fragmentów opisywanego obszaru i nie należy przeceniać ich wpływu na stan walorów doliny. Niemniej zjawiska takie, jak wprowadzanie zanieczyszczeń czy też fragmentacja rzeki po-przez urządzenia hydrotechniczne lub budowę stawów rybnych odbijają się negatywnie na całym ekosystemie rzeki. Regulacja Tywy w miejscowości Żurawki spowodowała, że na pewnym od-cinku rzeki starym korytem płynie tylko śladowa ilość wody, co szczególnie widoczne jest w suchych miesiącach letnich. Liczne zapory (Wirówek, Szczawno, Żórawki) stanowią ponadto barie-ry uniemożliwiające migracje ryb. Zmiany będące skutkiem tej regulacji mogły być przyczyną wycofania się zimorodka z tego obszaru, którego często obserwowano jeszcze w latach 2003––2004 (Waloch 2004), a od 2005 roku nie zauważono żadnego osobnika.
Biorąc pod uwagę wykazane walory badanego odcinka doli-ny Tywy i potrzebę ich ochrony przed powyższymi zagrożenia-mi, proponuje się objęcie wąwozowego odcinka doliny ochro-ną jako rezerwat florystyczno-leśny „Jar Tywy” (ryc. 1). Wynikiprzeprowadzonych badań potwierdziły słuszność wcześniejszej propozycji utworzenia rezerwatu przedstawionej w 1997 roku przez autorów inwentaryzacji flory i roślinności gminy Gryfino(Jasnowska i in. 1997). Dla utworzenia rezerwatu sprzyjają-cą okolicznością jest fakt, że w większości są to lasy ochronne położone na stromych zboczach i terasie zalewowej, a obiekt niemal w całości należy do Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Gryfino).
Należy podkreślić, że dolina dolnej Tywy jest ważnym koryta-rzem ekologicznym pomiędzy parkiem Krajobrazowym „Dolina Dolnej Odry” a Ostoją Ptasią Natura 2000 „Jeziora Wełtyńskie” (Friedrich, Waloch 2006), dlatego warto czynić starania o utworzenie na całej długości rzeki Obszaru Chronionego Krajobrazu. Należy wspomnieć, że opisany odcinek doliny Tywy został włączony w 2004 roku do proponowanej listy obszarów siedliskowych Natura 2000 (Shadow list – „Dolina Tywy i Dziczy Las”, pltmp215).
42
S. Friedrich i P. Waloch
SUMMARY
Friedrich S., Waloch P. The Tywa River valley – an important site of the Western Pomerania nature (NW Poland)Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 24–44, 2008.
The River Tywa has its source near Trzcińsko-Zdrój and is the right tributary of the eastern branch of the Odra River – the Regalica. The area of investigations included the part of the River Tywa valley between Wirówek and Żórawki near Gryfino. This area stands out uncommonnatural advantages like numerous rare and protected plant species, well developed plant associations, many old and imposing trees, scenic landscape of “the mountain valley”, clear water and the rapid current of the river. Investigated part of the Tywa River valley is rather flat atthe beginning but near Szczawno and Żórawki the valley looks like a gorge (Fig. 1).
Within the research area 241 species of vascular plants were found. Among them predominating group of species were indigenous taxa of spontaneophytes (over 90%). According to Raunkiaer’s life forms predominated hemicryptophytes (46.7%). In the flora of the researcharea 28 species are protected by law, threatened, and rare in Poland or in the Western Pomerania (Tab. 1). Each of these species has a few sites and their rich populations seem to be safe. The most valuable plant species are: Cephalanthera damasonium, Neottia nidus-avis, Corydalis intermedia, Actaea spicata, Viola mirabilis.
Within the surveyed part of the River Tywa valley dominate forest associations occurring in zonal arrangement, among them fertile deciduous forests from Querco-Fagetea class. These forests are probably of natural origin. They stand out by significant participationof old forest indicator species as well as the conformity of a real vegetation to the potential one. Over 50% of the investigated area constitute protected natural habitats of the Natura 2000 network, like: beech forests Luzulo-Fagetum and Galio-Fagetum, oak-hornbeam forests Galio-Carpinetum, alluvial forests Alnion incanae, hydrophilous tall herb communities by the river-side Convolvulion.
These advantages make described area extraordinarily interesting and important to the Western Pomerania nature. Described part of the valley was proposed to protection as the Natura 2000 Special Area of Conservation called the “Dolina Tywy i Dziczy Las” (code pltmp 215, the
43
Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody
“Shadow list”) and beside that as the “Jar Tywy” floristic-forest reserve(Fig. 1). The whole River Tywa valley was proposed to protection as the Area of Protected Landscape.
PIŚMIENNICTWO
Borówka R. 2002. Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna In Plus,Szczecin.
Dyrektywa 1992. Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.
Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Sorus, Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Poznań – Kraków.
Friedrich S., Waloch P. 2006. Dolina Dolnej Tywy – korytarz ekologiczny pomiędzy Parkiem Krajobrazowym „Dolina Dolnej Odry” a Ostoją Ptasią Natura 2000 „Jeziora Wełtyńskie”. Mat. konf. „Ochrona przyrody w parkach krajobrazowych”, Barzkowice.
IGPZ 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski – mapa przeglądowa 1:300 000, Arkusz 6. Instytut Geografii iPrzestrzennegoZagospodarowania, Warszawa.
Jasnowska J., Friedrich S., Kowalski W., Markowski. 1997. Inwentaryzacja flory i roślinności gminy Gryfino. Opracowanie autorskie na prawach rękopisu, Szczecin.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Kujawa-Pawlaczyk J. 2001. Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego.
W: Klub Przyrodników – Poradniki – Checklista flory PomorzaZachodniego wraz ze statusem gatunków wg różnych Czerwonych List (http:www.lkp.org.pl).
Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. 2006. Rośliny chronione. Multico, Warszawa.
Operat 1995. Operat glebowo-siedliskowy – zestawienie tabelaryczne. Obręb Gryfino. Zakład – Prace Gleboznawczo-Siedliskowe, Szczecinek.
44
S. Friedrich i P. Waloch
POPM 1964. Mapa klasyfikacyjna gleb, 1:5000, Wieś Żórawki, (31/3/7/64). Poznańskie Okręgowe Przedsiębiorstwo Miernicze, Wydz. w Szczecinie.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168 (2004), poz. 1764.
Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Dz. U. Nr 94 (2005), poz. 795.
Waloch P. 2004. Florystyczna i fitocenotyczna charakterystyka dolnego odcinka doliny Tywy oraz waloryzacja przyrodnicza i koncepcja ochrony. Praca magisterska, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody AR Szczecin.
WBGUR 1969. Mapa glebowo-rolnicza, 1:5 000, Żórawie, Ark. 1(1). Wojewódzkie Biuro Geod. i U. R. w Szczecinie.
Ziarnek K. 2002. Dynamika flory roślin naczyniowych Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Rozprawa doktorska, UAM Poznań.
Żukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 45–58, 2008.
45
Potrzeba aktywnej ochrony siedlisk na przykładzie rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki” w województwie zachodniopomorskim
JANINA JASNOWSKA*, MARIOLA WRÓBEL*, SYLWIA JURZYK**
* Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza71–434 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: [email protected]
** Katedra Dendrologii i Kształtowania Terenów ZieleniAkademia Rolnicza71–424 Szczecin, ul. Janosika 8e-mail: [email protected]
Wstęp
Rezerwat przyrody „Białodrzew Kopicki” został w momencie powoływania objęty ochroną ścisłą, czyli niedopuszczającą in-terwencji człowieka w spontanicznie przebiegające procesy roz-wojowe. Ta forma ochrony o charakterze biernym stosowana była od dawna w rezerwatach, jako najlepszy sposób na zapew-nienie naturalnego rozwoju chronionych biocenoz. Była to me-toda rzeczywiście słuszna w odniesieniu do leśnych zbiorowisk klimaksowych, stanowiących końcowe i trwałe ogniwo sukcesji roślinności. Najczęściej jednak w rezerwatach występują tak-że inne zbiorowiska, w różnych fazach rozwoju. W nieleśnych zbiorowiskach otwartych trzeba utrzymywać określone stadium sukcesji, by zachować walory, dla których zostały one objęte ochroną rezerwatową. Są też i inne przypadki, gdzie ochrona bierna może być niewłaściwa.
Przykładem niekorzystnych skutków ochrony biernej są zmiany w lądowo-wodnej części rezerwatu „Białodrzew Kopicki” nad Zalewem Szczecińskim. W wyniku samorzutnie zachodzą-
46
J. Jasnowska i in.
cych przemian zarówno w szacie roślinnej, jak i warunkach siedliskowych, z biegiem lat zanikły niektóre cenne fitocenozy.Opisując ten przypadek proponujemy zabiegi ochrony czynnej, która może przywrócić w tym obiekcie utracone walory przy-rodnicze.
Opis rezerwatu
Łęg wierzbowo-topolowy z topolą białą Populus alba L. przy Zatoce Kopickiej został rozpoznany i scharakteryzowa-ny w ramach badań ekologicznych strefy brzegowej Zalewu Szczecińskiego (Jasnowski i in. 1977). Zaproponowano wtedy utworzenie rezerwatu przyrody, by chronić zarówno rzadkie na terenie kraju zbiorowisko roślinne, jak i całe specyficzne siedli-sko. Dokumentację projektową wykonała Jasnowska (1983) dla Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie. W 1985 r. został utworzony rezerwat „Białodrzew Kopicki” o łącznej powierzchni 10,5 ha (N 53°42,132’, E 14°32,371’; gmina Stepnica, powiat goleniowski, obecne województwo zachodniopomorskie; Rozporządzenie 1985). Zarządzającym strefą brzegową Zalewu Szczecińskiego, a w tym i rezerwatem, jest Urząd Morski w Szczecinie. Rezerwat obejmował terasę mineralną o pow. 2,5 ha oraz litoral Mielizny Kopickiej o pow. 8 ha. Celem ochrony w rezerwacie było zacho-wanie aluwialnej terasy Zatoki Kopickiej z roślinnością wodną i szuwarową w strefie litoralu oraz zaroślami i fragmentem lasułęgowego w części lądowej. W roku 2005 skorygowano przebieg granic oraz uściślono udział powierzchni lądowej rezerwatu na terasie mineralnej (1,57 ha) i powierzchni wodnej (8,93 ha) oraz określono jako przedmiot ochrony brzeg Zalewu Szczecińskiego w formie piaszczystego klifu, ze względu na jego wyjątkowy charakter geologiczny (Rozporządzenie 2005c). Jest to rodzaj rezerwatu lądowo-wodny, typ – różnych ekosystemów, podtyp – mozaika różnych ekosystemów (Rozporządzenie 2005a).
Utworzenie rezerwatu miało na celu utrzymanie w krajobra-zie naturalnej enklawy leśnej na brzegu Zalewu Szczecińskiego oraz zbiorowisk terasy zalewowej i wód przybrzeżnych. Bardzo charakterystyczny był tu strefowy układ roślinności, w zależno-ści od zasięgu oddziaływania wód Zalewu: 1) podwodne zbioro-wiska makrohydrofitów (Potamion i Nymphaeion) oraz szuwary
47
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
wodne i błotne (Phragmition); 2) nadbrzeżne pionierskie ziołoro-śla lepiężnika kutnerowatego Petasites spurius oraz nadwodne i welonowe ziołorośla kielisznika zaroślowego (Convolvuletalia sepium); 3) zalewiskowe wierzbińce i łęgi (Salicion albae) (ryc. 1). Drzewostan z dominacją topoli białej Populus alba i domiesz-ką wierzb występował w siedlisku łęgowym, kształtowanym po-dobnie jak w dolinach rzecznych przez okresowo wysokie stany wód zalewowych, pozostawiających dużo szczątków organicz-nych – bogatego źródła azotu. Wyjątkowe walory krajobrazowe, jakie nadają srebrzące się w słońcu liście topoli białej na tle rozległych wód Zalewu, wyeksponowano w nazwie rezerwatu – „białodrzew”, nawiązując do jej nazwy gatunkowej.
Rezerwat ma istotne znaczenie w krajowym systemie ochro-ny przyrody, gdyż w Polsce nadwodne łęgi topolowe występują jedynie w małych fragmentach lub zachowały się tylko jako po-jedyncze drzewa topoli wśród pastwisk na nadbrzeżnych tera-sach. Zawsze były to bowiem żyzne siedliska od dawien dawna przekształcane na użytki rolne, łąkowe i pastwiskowe. Rezerwat leży na terenie Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 na granicy dwóch ostoi ptasich: „Zalew Szczeciński” (PLB 320009) i „Łąki Skoszewskie” (PLB 320007) oraz na specjalnym obsza-rze ochrony „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH 320018). Siedlisko występujące w rezerwacie to wymienione w Załączniku 1 Dyrektywy Siedliskowej – lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe (91EO). Łęg topoli białej Populetum albae reprezen-tuje siedliska łęgów wierzbowo-topolowych Salici-Populetum chronione na mocy rozporządzeń Ministra Środowiska doty-czących określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlega-jących ochronie (Rozporządzenie 2001) oraz typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagają-cych ochrony w formie wyznaczenia obszarów NATURA 2000 (Rozporządzenie 2005b).
Czynniki abiotyczne kształtujące warunki siedliskowe w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
Wschodni brzeg Zalewu Szczecińskiego tylko w okolicy Kopic i pobliskiego Czarnocina ma charakter mineralnego klifu. Dalej, zarówno po stronie południowej, jak i po północnej, do same-
48
J. Jasnowska i in.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14
010
0m
15 16
GrzybnicaW
olin
Wys
pa
24°
16°
50°
54°
49
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
go brzegu dochodzą zmeliorowane złoża torfowe typu niskiego, tylko nieznacznie wyniesione ponad poziom wód w Zalewie. Są one zabezpieczone wałem przed zalewaniem. Wybrzeże mine-ralne koło Kopic, o wysokości względnej 5–10 m, utworzone zo-stało przez starą ławicę wydmową o nazwie Wydma Krzewina, uformowaną na początku holocenu z piasków rzecznych prze-noszonych przez wiatr. Wschodni brzeg Zalewu stanowi stronę nawietrzną oddziaływania fal na linię brzegową. W kontakcie z wodami Zalewu na niedługim odcinku piaszczystej wydmy wy-kształcił się pod wpływem uderzeń fal sztormowych brzeg klifo-wy. Jednak w północnej części rezerwatu brzeg został zabezpie-czony przez Urząd Morski kamieniami łagodzącymi uderzenia fal, a dalej, już poza rezerwatem, betonowym falochronem.
Klif, stanowiący nad Zalewem Szczecińskim pewną osobli-wość geologiczną, ma na jego wschodnich brzegach około 2 km długości i wysokość względną do 2,5 m. Ten specyficzny rodzajbrzegu ze zboczem martwego klifu na zapleczu i terasą pokrytą utworami torfowo-bagiennymi u podnóża klifu nie występuje nad otwartym morzem i jak dotąd nie był uwzględniany w ist-niejących klasyfikacjach brzegów (Musielak, Wochna 2007).Jest to obecnie klif martwy, gdyż ograniczone zostało abrazyjne oddziaływanie fal. Przed nim rozciąga się „Mielizna Kopicka” – litoral o charakterze ławicy przybrzeżnej, uformowany z piasków osadzanych przez prądy podwodne. Jest to płycizna
Ryc. 1. Siedliska przyrodnicze w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”: 1 – roślinność podwodna, 2 – samosiew topoli białej, 3 – wodny szuwar trzcinowy, 4 – lądowy szuwar trzcinowy, 5 – ziołorośla nitrofilne, 6 – zarośla bzu czarnego, 7 – murawy zalewowe, 8 – wierzbiniec, 9 – łęg topoli białej, 10 – litoral piaszczysty, 11 – łąki i pastwiska, 12 – umocnienia brzegowe, 13 – strefa kidziny, 14 – powały drzew, 15 – granice rezerwatu, 16 – drogi polne.Fig. 1. Natural habitats in the „Białodrzew Kopicki” nature reserve: 1 – aquatic vegetation, 2 – self-seeding of Populus alba, 3 – aquatic reedy rush, 4 – terrestrial reedy rush, 5 – nitrophilous herbs, 6 – Sambucus nigra brushwood, 7 – floodland grasses, 8 – osier hope, 9 –P. alba riverside carr, 10 – sandy littoral, 11 – meadows and pastures, 12 – flood defences, 13 – foreshore, 14 – wind-felled trees, 15 – bordersof the nature reserve, 16 – pathways.
50
J. Jasnowska i in.
o głębokości 0,5–0,8 m, która sięga w głąb Zalewu na odległość 400–2500 m. W litoralu, stanowiącym biotop dla roślinności podwodnej i szuwarowej, zachodzą nieprzerwanie ruchy wód, zwłaszcza przy brzegu w strefie kipieli plażowej. Niska terasa– piaszczysta plaża w zasięgu falowania wód to strefa kidziny, czyli miejsce gromadzenia szczątków wyrzucanych na brzeg. Powyżej, ponad tą linią, znajduje się pas w zasięgu wysokich fal sztormowych. To strefa abrazyjnego oddziaływania wód, które spowodowały utworzenie brzegu klifowego.
Charakterystyka fitosocjologiczna roślinności rezerwatu
Poniżej opisano zespoły roślinne wyróżnione na podsta-wie badań przeprowadzonych w 2005 r. (klasyfikacja wgMatuszkiewcza 2001).
Łęg topolowy z topolą białą Populetum albae Br.-Bl. Dominującym gatunkiem drzewostanu jest topola biała Populus alba. W domieszce występują typowe gatunki lasów łęgowych: wierzba krucha Salix fragilis, olsza czarna Alnus glutinosa, to-pola osika Populus tremula i brzoza brodawkowata Betula pen-dula. Okazałe ponad 100-letnie topole i wierzby, których pnie na wysokości 1,3 m osiągają średnice do 1,5 m, są już u kresu życia – w słabej kondycji, łamane silnymi wiatrami sztormowy-mi giną ze starości (ryc. 2). Tak działo się i dawniej. Gdy two-rzono rezerwat, wzdłuż linii brzegowej leżały połamane konary, a także wykroty starych drzew wyrwanych z korzeniami. Mimo to zbiorowisko miało i ma zapewnioną trwałość dzięki obfite-mu podrostowi, jaki występował w przeszłości i równie bujnie rozwija się obecnie. Jest to przede wszystkim samosiew topoli białej zasiedlający nowe powierzchnie. W warstwie krzewów ga-tunkiem wyróżniającym jest trzmielina europejska Euonymus europaea i porzeczka czerwona Ribes spicatum, zaś z roślin zielnych chmiel Humulus lupulus, który oplata drzewa i krzewy oraz kielisznik Calystegia sepium wijący się wokół roślin szu-warowych. Nie potwierdzono obecności dwóch chronionych ga-tunków, które występowały w czasie, gdy rezerwat był projekto-wany w 1983 r. – ściśle chronionego wiciokrzewu pomorskiego Lonicera periclymenum oraz objętej ochroną częściową porzecz-ki czarnej Ribes nigrum. Gatunkiem obcym, inwazyjnym, który
51
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
pojawił się w łęgu i zaroślach jest niecierpek pospolity Impatiens parviflora. Na podkreślenie zasługuje liczny udział pospolitych gatunków wysokich ziół nitrofilnych, jak pokrzywa zwyczajnaUrtica dioica, podagrycznik Aegopodium podagraria, przytulia czepna Galium aparine i inne.
Zarośla wierzbowe Salicetum triandro-viminalis Lohm. 1952. Zarośla z wierzbą wiciową Salix viminalis występu-ją razem z luźnym drzewostanem wierzby białej Salix alba, w bliskim kontakcie z łęgiem topolowym. Są to pokrewne zbio-rowiska ze związku Salicion albae o wspólnych gatunkach cha-rakterystycznych wyższych jednostek syntaksonomicznych. Gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną jest występujący w zaroślach arcydzięgiel nadbrzeżny Angelica archangelica ssp. litoralis (Rozporządzenie 2004).
Ryc. 2. Widok rezerwatu „Białodrzew Kopicki” od strony Zalewu Szczecińskiego – powalone drzewa topoli białej (8.VII 2005 r.).Fig. 2. The view of the „Białodrzew Kopicki” reserve from the Szczecin Lagoon side – wind-felled Populus alba trees on the shore (8 July 2005).
52
J. Jasnowska i in.
Nitrofilne zarośla dzikiego bzu czarnego Sambucetum ni-grae Oberd. 1973. Bezleśną powierzchnię w sąsiedztwie łęgu topolowego zajmuje nitrofilne krzewiasto-ziołoroślowe zbio-rowisko Sambucetum nigrae ze znacznym udziałem dzikiego bzu czarnego Sambucus nigra. Wśród roślin zielnych – pnącza chmielu i przestępu białego Bryonia alba. Zespół cechuje udział gatunków siedlisk bardzo żyznych, zasobnych w azot i wilgot-nych. Zbiorowiska takie Matuszkiewicz (2001) uznaje za sta-dium regeneracji lasów łęgowych. Potwierdza to potencjalny, a nie tylko rzeczywisty łęgowy charakter zbiorowiska z biało-drzewem. Można oczekiwać, że w wyniku sukcesji z czasem i na to miejsce powróci łęg topolowy.
Roślinność murawowa strefy zalewowej Polygono-Bidentetum (Koch 1926) Lohm. 1950. Otwarte niedu-że fragmenty niskiego brzegu, schodzącego do wody Zalewu w pobliżu martwego klifu, stanowią odsłonięte piaszczyste po-wierzchnie, na których rośnie w pojedynczych egzemplarzach lepiężnik kutnerowaty Petasites spurius, gatunek zagrożony na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce (Żukowski, Jackowiak 1995), który niegdyś masowo występował na piaszczystej plaży. W części północnej rezerwatu, gdzie brzeg jest umocniony ka-mieniami, bez strefy szuwarów, występuje niska murawa z ele-mentami zbiorowisk uczepów ze związku Bidention tripartiti, do którego należą umiarkowanie nitrofilne zbiorowiska terofitów,występujące na okresowo zalewanych brzegach śródlądowych zbiorników wodnych. Najczęściej spotykane gatunki to: uczep trójlistkowy Bidens tripartitus, rdest ostrogorzki, łagodny i ko-lankowy Polygonum hydropiper, P. mite, P. lapathifolium, szczaw nadmorski i skupiony Rumex maritimus, R. conglomeratus, ło-boda oszczepowata Atriplex prostrata, sit członowany Juncus articulatus, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera oraz młodo-ciane okazy arcydzięgla nadbrzeżnego Angelica archangelica ssp. litoralis.
Roślinność wodna i szuwarowa. W żyznych i słabo zaso-lonych wodach Zalewu Szczecińskiego w sposób naturalny rozwijają się eutroficzne zespoły roślinności wodnej i szuwa-rowej. Analiza rozwoju roślinności brzegowej na przestrzeni lat oraz stopień jej stabilności umożliwia ocenę intensywno-ści procesów brzegowych zachodzących w zbiorniku wodnym
53
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
(Musielak, Wochna 2007). Roślinność podwodna występuje w płytkich (do 0,7 m głębokości) wodach litoralu, poza strefą przybrzeżnych szuwarów, oraz bliżej brzegu w otwartych wo-dach zatoczek między szuwarem trzcinowym. Występuje tu zespół rdestnicowy Potametum perfoliati Koch 1926 z dominu-jącym udziałem rdestnicy przeszytej Potamogeton perfoliatus. W rozproszeniu spotyka się punktowo kadłubowe fitocenozyNupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977 i Myriophylletum spicati Soe 1927. Odnotowano pojedyncze stanowiska gatun-ków objętych częściową ochroną, do których należą grzybie-nie białe Nymphaea alba i grążel żółty Nuphar lutea, w prze-szłości tworzące własny zespół na znacznych powierzchniach. Gatunkiem dominującym wśród roślinności porastającej brzegi Zalewu Szczecińskiego jest obecnie trzcina pospolita Phragmites australis. Pas szuwaru trzcinowego wyraźnie zwęża się lub za-nika w miejscach nasilenia procesów erozyjnych lub intensyw-nej działalności antropogenicznej (Musielak, Wochna 2007). Strefę przybrzeżną Zatoki Kopickiej, na całej prawie długości rezerwatu, także opanowały w minionym 20-letnim okresie szu-wary trzcinowe Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 – szuwar wodny w wodach Zatoki i szuwar błotny w czę-ści lądowej. Poza trzciną nie spotyka się w nim takich gatun-ków, jak strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, czy sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, które w przeszłości two-rzyły tu własne fitocenozy. Należy podkreślić, że z wyjątkiemfragmentów wybrzeża klifowego wzdłuż całego brzegu Zalewu Szczecińskiego w płytkich wodach ciągną się trzcinowiska. Gdy rezerwat był tworzony, szuwary nie występowały na tym odcin-ku, a fale swobodnie uderzały o piaszczystą plażę i formowały brzeg klifowy. W utrzymywaniu się takiego stanu pewną rolę odgrywało korzystanie z plaży i kąpieliska przez mieszkańców wsi Kopice. Był to rodzaj koegzystencji człowieka i natury w ra-mach ekstensywnego, rekreacyjnego użytkowania obiektu.
Ocena stanu rezerwatu po 20 latach oraz skutków realizowanej dotychczas ochrony biernej
Obecny stan łęgu topolowego wskazuje z jednej strony na fazę degradacji starodrzewu, co jest związane z naturalnym sta-
54
J. Jasnowska i in.
rzeniem się drzewostanu, a z drugiej strony na jego natural-ne odnawianie się. Trwałość chronionej fitocenozy gwarantujetakże samosiew rozprzestrzeniający się na przyległych otwar-tych powierzchniach w rezerwacie. Można tu śledzić dynamikę przemian rozwojowych zachodzących w płacie łęgu topolowego z topolą białą.
Największe zmiany po utworzeniu rezerwatu nastąpiły w strefie terasy niskiej z powodu wyeliminowania udziału czło-wieka (wcześniej plaża i otwarta przestrzeń wody była użytko-wana jako kąpielisko). Nie było na tym odcinku szuwarów, co umożliwiało łatwy dostęp fal sztormowych powodujących abra-zję brzegu klifowego. Piaszczysta plaża stanowiła siedlisko dla szeroko rozprzestrzenionego zespołu lepiężnika kutnerowate-go, w sąsiedztwie zaś dobrze rozwijały się płaty niskiej murawy strefy zalewowej.
Powołanie rezerwatu wyeliminowało czynnik antropogenicz-ny ze środowiska, co pozwoliło na ożywienie spontanicznych procesów sukcesji. Umocnienie brzegu kamieniami zahamowa-ło procesy stymulowane siłami natury. W rezultacie rozrosły się szuwary zarówno w wodzie, jak i na brzegu, co pociągnęło dalsze skutki, bowiem szuwar wyhamował siłę fal, które nie uderzały już w brzeg klifowy i nie osadzały piasku na plaży. Niesiony piasek osiadał między trzcinami coraz bardziej wypły-cając dno. Szuwary zarosły plażę i całkowicie zasłoniły brzeg klifowy, izolując go od otwartych wód. Obecnie tylko na ma-łych odcinkach falowanie dociera do samego brzegu i tylko tam występują małe płaty muraw zalewowych i kidziny. W wodach Zalewu zwarty wodny szuwar trzcinowy tworzy coraz szerszą, niedostępną strefę litoralną.
Ochrona bierna realizowana w rezerwacie po jego utworze-niu w 1985 r. przyczyniła się do wyparcia przez ekspansywny szuwar trzcinowy szeregu zbiorowisk takich, jak Sagittario-Sparganietum emersi, Scirpetum maritimi, Scirpetum lacustris, Typhetum latifoliae, Typhetum angustifoliae oraz ziołorośli z lepiężnikiem kutnerowatym Petasites spurius. Spowodowało to zmiany linii brzegowej i całkowitą izolację klifu od sztormo-wych fal.
55
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
Zakres ochrony czynnej w planie ochrony rezerwatu „Białodrzew Kopicki”
Dawniejszy udział człowieka pośrednio kształtującego oma-wiane siedlisko powinien zostać zastąpiony zadaniami określo-nymi w ramach ochrony czynnej, prowadzonej aby przywrócić rezerwatowi utracone walory. Ochrona czynna powinna po-legać na ograniczeniu zasięgu szuwarów trzcinowych – wod-nych i błotnych, przywróceniu otwartych siedlisk zalewowych – piaszczystej plaży i strefy kidziny oraz stworzeniu warunków sprzyjających różnorodności florystycznej. Opracowując planochrony rezerwatu w roku 2005 (Jasnowska i in. 2006) zapla-nowano następujące działania w poszczególnych zbiorowiskach roślinnych:1. Łęg topoli białej – Pozostawienie zbiorowiska bez ingerencji
w naturalne procesy rozwojowe w partii leśnej oraz na po-wierzchniach opanowywanych przez samosiew topoli białej.
2. Szuwary wodne – Usuwanie szuwaru trzcinowego przez wydobywanie trzciny wraz z kłączami na określonych po-wierzchniach w celu poszerzenia zatok dochodzących do brzegu i stworzenie warunków do rozprzestrzenienia się pła-tów roślinności wodnej.
3. Szuwary błotne – Koszenie szuwaru trzcinowego na wyzna-czonych powierzchniach (poza okresem lęgowym ptaków) do wyczerpania zdolności regeneracyjnych trzciny w celu przy-wrócenia siedliska ziołorośli z lepiężnikiem kutnerowatym Petasites spurius. Otwarty dostęp dla fal sztormowych przy-czyni się do utworzenia piaszczystej strefy plażowej.
4. Ziołorośla – Oczyszczenie terenu ze śmieci i zabezpieczenie przed penetracją wędkarzy oraz stały monitoring chronio-nych gatunków roślin i wspomaganie ich konkurencyjności w stosunku do pospolitych elementów flory.Odsłonięcie piaszczystego dna w strefie litoralu Mielizny
Kopickiej poprzez usunięcie na znacznej powierzchni szuwa-rów trzcinowych umożliwi dostęp sztormowych wód do pod-nóża klifu, by podlegał abrazji i stał się znowu klifem żywym. Ten zabieg pozwoli przywrócić spontaniczne procesy w przy-rodzie ożywionej i nieożywionej. Może warto również potrakto-wać człowieka jako element przyrody i zezwolić na korzystanie
56
J. Jasnowska i in.
z plaży i kąpieliska (ale bez żadnych urządzeń technicznych i sprzętu mechanicznego)? Za sprawę dużej wagi uznano również uświadomienie mieszkańcom znaczenia rezerwatu na spotka-niu z mieszkańcami wsi zorganizowanym przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody przy udziale autorów planu ochrony re-zerwatu.
Podsumowanie i wnioski
Podczas rozpoznania terenowego prowadzonego w trak-cie opracowywania planu ochrony dla rezerwatu „Białodrzew Kopicki” (Jasnowska i in. 2006) stwierdzono dużą dynamikę łęgu topoli białej w wyniku przemian związanych z zastępowa-niem starzejącego się starodrzewu przez młody podrost topoli białej. Bierna ochrona drzewostanu topoli białej w rezerwacie zapewnia samorzutne odnawianie się populacji białodrzewu i poszerzanie zajmowanej powierzchni w granicach rezerwa-tu. Ta forma, korzystna w odniesieniu do głównego przedmio-tu ochrony, czyli do łęgu topoli białej, okazała się niewłaściwa w stosunku do roślinności zielnej strefy brzegowej. Spowodowała ekspansję szuwarów trzcinowych zamykających linię brze-gową i klif przed oddziaływaniem otwartych wód Zalewu Szczecińskiego. Całkowicie wyeliminowany został ze środowi-ska czynnik antropogeniczny (wiejskie kąpielisko), ogranicza-jący ekspansję trzciny. W rezultacie znikła plaża, zmalała po-wierzchnia roślinności zalewowej, zanikły niektóre fitocenozyi gatunki roślin, ustały procesy abrazyjne, które kształtowały aktywny klif w okolicy Kopic.
Wprowadzenie zabiegów czynnej ochrony polegających na wykaszaniu i usuwaniu szuwaru trzcinowego w strefie litoraluożywi linię brzegową w rezerwacie przez przywrócenie oddziały-wania wód Zalewu Szczecińskiego na klifowy brzeg mineralny i stworzy warunki dla większej różnorodności biologicznej, jaka była tu w przeszłości.
57
Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”
SUMMARY
Jasnowska J., Wróbel M., Jurzyk S. The necessity of active protection of habitats for the example of „Białodrzew Kopicki” nature reserve in Western Pomerania voivodeship (NW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 45–58, 2008.
During the research on a protection plan for the “Białodrzew Kopicki” nature reserve (53°42.132’ N, 14°32.371’ E, Szczecin Lagoon, Western Pomerania) there was stated dynamic condition of Populus alba L. riverside carr as a result of changes connected with timber forest natural agening and degeneration processes as well as young white poplar brushwood succession. Conservation of the white poplar tree stand in the nature reserve provides spontaneous restocking of the Populus alba population and its widespreading within the area of the nature reserve. This form of nature conservation was profitable forthe main object of conservation – the white poplar riverside carr but improper for riparian herbaceous vegetation. It caused the expansion of reeds which cut the shore line and the cliff off the influence ofwave action. As a consequence the flooded areas were significantlyreduced, some phytocenoses (Sagittario-Sparganietum emersi, Scirpetum maritimi, Scirpetum lacustris, Typhetum latifoliae, Typhetum angustifoliae, Petasites spurius community) and valuable plant species disappeared. Introducing the nature protection measurements in the nature reserve relay on cutting and removing the reed bed in a litoral zone, revitalization the shore line by restoration the impact of waves on cliffed mineral shore will create proper habitat conditions for higher biological diversity, as it was observed in the past.
PIŚMIENNICTWO
Jasnowska J. 1983. Rezerwat przyrody „Białodrzew nad Zalewem Szczecińskim” – Dokumentacja przyrodnicza. Urząd Wojewódzki w Szczecinie (mscr).
Jasnowska J., Wróbel M., Jurzyk S. 2006. Plan ochrony rezerwatu „Białodrzew Kopicki”. Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie (mscr).
58
J. Jasnowska i in.
Jasnowski M., Jasnowska J., Ćwikliński E., Markowski S., Kowalski W., Friedrich S., Wołejko T. 1977. Inwentaryzacja ekologiczna strefy brzegowej Zalewu Szczecińskiego na odcinku Stepnica – Wolin. Inst. Morski w Gdańsku (mscr).
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
Musielak S., Wochna S. 2007. Typy i rodzaje brzegów Zalewu Szczecińskiego. W: Borówka R.K., Musielak S. (red.). Środowisko przyrodnicze wybrzeży Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego. Oficyna In Plus, Szczecin.
Rozporządzenie 1985. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 11.04.1985 r. w sprawie utworzenia rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki”. Monitor Polski nr 7, poz. 60.
Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 14.08.2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Dz. U. nr 92 (2001), poz. 1029.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. nr 168 (2004), poz. 1764.
Rozporządzenie 2005a. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 30.03.2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. Dz. U. nr 60 (2005), poz. 533.
Rozporządzenie 2005b. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn.16.05.2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów NATURA 2000. Dz. U. nr 94 (2005), poz. 795.
Rozporządzenie 2005c. Rozporządzenie Wojewody Zachodnio-pomorskiego w sprawie aktualizacji granic rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki”. Dz. Woj. Zach. nr 55, poz.1238.
Żukowski W., Jackowiak B. 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Nr 3: 9–96.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59–72, 2008.
59
Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy
KRZYSZTOF NOWAK
42-200 Częstochowa, ul. Wygodna 30e-mail: [email protected]
Wstęp
Obszar miasta Częstochowy ma bardzo słabo poznaną faunę motyli. Pierwsze badania dla regionu częstochowskiego prze-prowadzone zostały przez Prüffera (1934), później były konty-nuowane przez Markiewicza (1966), zaś ostatnie długoletnie badania lepidopterofauny okolic Częstochowy przeprowadzone zostały przez Skalskiego (1977, 1992). Wszystkie dotychczas przeprowadzone badania lepidopterofauny dotyczyły jedynie okolic Częstochowy, a nie obszaru miasta, tak więc można uznać moje badania za pierwsze opracowanie tego terenu.
Teren i metody badań
Badaniami terenowymi objęto głównie tereny parków, ziele-ni miejskiej, muraw łąkowych i zalesień na obrzeżach miasta, które cechuje bogaty skład gatunkowy roślin żywicielskich dla motyli. Powierzchnie badawcze wyznaczono w dwóch strefach: podmiejskiej (powierzchnie 1–16) i miejskiej (17–22; ryc. 1, tab. 1). Obserwacje i odłowy prowadzono na całych powierzchniach badawczych od początku lipca do połowy września 2006, trzy-krotnie na każdej z 22 wyznaczonych powierzchni, w odstępach dwutygodniowych, ograniczając się tylko do postaci dorosłych motyli. Jedynie wyniki badań z okolic Cegielni Gnaszyn (pow. 15) oparte są o dwuletnie badania i obserwacje tego miejsca (lata 2005 i 2006). Na każdej z badanych powierzchni prowa-dzono dokumentację fotograficzną oraz sporządzono listę do-minujących gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem
60
K. Nowak
gatunków roślin żywicielskich. W oparciu o zebrane wyniki do-konano analizy ekologicznej, chorologicznej oraz pokarmowej występujących gatunków motyli dziennych. Nazwy gatunkowe (polskie i łacińskie) oraz układ systematyczny motyli przyję-to za Buszko (1998). Zebrany materiał został zdeponowany w zbiorach Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie przy ulicy Armii Krajowej 13/15.
Wyniki i dyskusja
Na badanych powierzchniach stwierdzono występowa-nie 58 gatunków motyli dziennych należących do 6 rodzin, w tym 9 nowych dla Częstochowy, co stanowi 35,6% krajowej
Ryc. 1. Położenie stanowisk badawczych na obszarze Częstochowy w układzie UTM (objaśnienia symboli w tabeli 1).Fig. 1. Location of sampling sites within the suburban (sites 1–16) and urban area (17–22) of Częstochowa in UTM grid (for explanations see Table 1).
61
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
entomofauny Rhopalocera (20 gatunków Lycaenidae, 16 gat. Nymphalidae, po 8 gat. Pieridae i Satyridae, 5 gat. Hesperidae oraz 1 gat. Papilionidae) (tab. 2). Odnotowanie 9 nowych dla Częstochowy gatunków może wynikać z faktu, iż wcześniejsze badania lepidopterofauny dotyczyły głównie terenów przylega-jących do obszaru miasta, ponadto nie miały one charakteru kompleksowego.
Wśród odłowionych gatunków rzadkich i bardzo rzadkich są gatunki z Polskiej Czerwonej Listy (Buszko, Nowacki 2002): Papilio machaon, Apatura ilia, A. iris, Lycaena dispar – zaliczane do kategorii gatunków najmniejszej troski (LC), Polyommatus bellargus – gatunek narażony (VU) oraz Euphydryas maturna – gatunek bliski zagrożenia (NT), a ponadto z Czerwonej Listy motyli dziennych Górnego Śląska (Buszko 1998): Cupido argia-des – gatunek krytycznie zagrożony (CR). Z gatunków rzadkich na obszarze byłego województwa częstochowskiego odnoto-wano występowanie Lycaena virgaureae, L. alciphron, L. hip-pothoe, Polyommatus dorylas, P. daphnis, Quercusia quercus, Euphydryas maturna, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae oraz gatunki stosunkowo rzadkie w Polsce, które nie są umiesz-czone w Czerwonej Księdze ani na Czerwonej Liście: Pontia da-plidice, Leptidea sinapsis, Cupido minimus i Nymphalis antiopa (Buszko 1998).
Największe bogactwo gatunkowe lepidopterofauny wykazują tereny wokół Cegielni Gnaszyn (pow. 15), na których odłowio-no łącznie 31 gatunków motyli. Bogaty skład gatunkowy lepi-dopterofauny tej powierzchni może wynikać z faktu, iż tereny te podlegają w mniejszym stopniu antropopresji. Ponadto wy-jątkowość tego miejsca związana jest z dużym bogactwem wy-stępujących tam gatunków roślin żywicielskich, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i obfitości ich występowania oraz dość dużej powierzchni tych terenów (24 ha). Najbardziej ubogą powierzchnią okazał się teren Alei Najświętszej Maryi Panny (pow. 17), na którym zaobserwowano jedynie 2 gatun-ki, co prawdopodobnie związane jest z silną antropopresją, a zwłaszcza zanieczyszczeniem powietrza spalinami, oraz ubó-stwem roślin żywicielskich.
Na terenie miasta dominują gatunki murawowe (28 gatun-ków), co związane jest ze znacznym udziałem w zieleni miejskiej
62
K. Nowak
Pow
ierz
chn
ia
Loca
lity
UTM
Bad
any
area
ł S
tudi
ed a
rea
(ha)
Poło
żen
ie
Loca
tion
Bad
ane
sied
liska
S
tudi
ed h
abit
ats
12
34
5
1C
B63
90La
s A
nio
łow
ski
Las
zbliż
ony
do g
rądu
i łę
gu; ł
ąka
trzc
inn
ikow
a Ti
lio-C
arpi
netu
m-l
ike
fore
st; m
eado
w w
ith
C
alam
agro
stis
2C
B63
21G
óry
Kaw
ieLa
s m
iesz
any,
łąka
trz
cin
nik
owa
Mix
ed fo
rest
; mea
dow
wit
h C
alam
agro
stis
3C
B63
40Pa
rk „
Lisi
nie
c”La
s zb
liżon
y do
grą
du i
łęgu
; wilg
otn
a łą
ka; s
zuw
ar t
rzci
now
y ; s
zuw
ar p
ałki
. w
ąsko
listn
ej; s
zuw
ar p
ałki
sze
roko
listn
ej
Tilio
-Car
pine
tum
- an
d flo
odpl
ain
fore
st-
like
woo
dlan
d; w
et m
eado
w, r
eedb
eds;
Ty
phet
um a
ngus
tifol
iae;
Typ
hetu
m la
tifol
iae
4C
B63
24Zł
ota
Gór
aM
ura
wa
kser
oter
mic
zna;
mło
dnik
liśc
iast
y;
zbio
row
isko
roś
linn
ości
ru
dera
lnej
X
erot
her
mic
gra
ssla
nd;
reg
ener
atin
g de
cidu
ous
fore
st; r
ude
ral v
eget
atio
n
Tabe
la 1
. Ch
arak
tery
styk
a ba
dan
ych
pow
ierz
chn
i (po
łoże
nie
pod
ane
na
ryc.
1).
Tabl
e 1.
Ch
arac
teri
stic
stu
died
loca
litie
s (lo
cati
ons
show
ed in
Fig
. 1).
63
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
5C
B63
4W
apie
nn
ik „
Ada
m”
Łąka
trz
cin
nik
owa;
mło
dnik
liśc
iast
y M
eado
w w
ith
Cal
amag
rost
is; r
egen
erat
ing
deci
duou
s fo
rest
6C
B63
20N
iecz
ynn
e ka
mie
nio
łom
y pr
zy
ul.
Złot
ej
Zdzi
czał
y sa
d; łą
ka; z
aroś
la g
łogu
i ta
rnin
y;
mło
dnik
liśc
iast
y O
ld o
rcha
rd; m
eado
w; h
awth
orn
and
blac
ktho
rn
brus
h; r
egen
erat
ing
deci
duou
s fo
rest
7C
B73
71M
irow
ski P
rzeł
om
War
tyŁą
ka t
rzci
nn
ikow
a; s
zuw
ar t
rzci
now
y;
szu
war
pał
ki. w
ąsko
listn
ej; s
zuw
ar p
ałki
sz
erok
olis
tnej
; zar
ośla
wie
rzbo
we;
grą
d M
eado
w w
ith
Cal
amag
rost
is; r
eedb
eds;
Ty
phet
um a
ngus
tifol
iae ;
Typ
hetu
m la
tifol
iae;
w
illow
th
icke
t; T
ilio-
Car
pine
tum
8C
B72
15G
óra
Oss
ona
Mło
dnik
.; łą
ka t
rzci
nn
ikow
a; m
ura
wa
szcz
otlic
how
a R
egen
erat
ing
woo
dlan
d; m
eado
w w
ith
C
alam
agro
stis
: Spe
rgul
o ve
rnal
is-
Cor
ynep
hore
tum
9C
B72
96Zb
iorn
iki
rete
ncy
jne
wok
ół H
uty
“C
zęst
och
owa”
Szu
war
pał
ki w
ąsko
listn
ej; s
zuw
ar p
ałki
sz
erok
olis
tnej
; zar
ośla
wie
rzbo
we;
łąka
tr
zcin
nik
owa
Typh
etum
ang
ustif
olia
e ; T
yphe
tum
latif
olia
e;
will
ow t
hic
ket;
mea
dow
wit
h C
alam
agro
stis
64
K. Nowak
12
34
5
10C
B62
/ C
B72
20Pr
ojek
tow
any
reze
rwat
„Łą
ki
Błe
szn
ień
skie
”
Torf
owis
ko; z
dzic
zały
sad
B
og, o
ld o
rch
ard
11C
B62
50Łą
ki B
łesz
nie
ńsk
ie
Łąka
trz
cin
nik
owa;
zes
pół w
roty
czu
i by
licy
Mea
dow
wit
h C
alam
agro
stis
; Tan
acet
o-A
rtem
isie
tum
vul
gari
s
12C
B62
5,4
Kol
onia
W
arsz
awsk
a pr
zy
ul.
Kop
aln
ian
ej
Łąka
trz
cin
nik
owa
Mea
dow
wit
h C
alam
agro
stis
13C
B62
96Pr
ojek
tow
any
reze
rwat
„T
rzęś
licow
a Łą
ka”
Łąka
trz
ęślic
owa;
wilg
otn
a łą
ka; s
zuw
ar
trzc
inow
y; s
zuw
ar p
ałki
wąs
kolis
tnej
; sz
uw
ar p
ałki
sze
roko
listn
ej
Mol
inie
tum
med
ioeu
ropa
eum
; wet
mea
dow
; re
edbe
ds; T
yphe
tum
ang
ustif
olia
e;
Typh
etum
latif
olia
e
14C
B63
18Ża
bin
iec,
oko
lice
rzek
i Koc
inki
Szu
war
trz
cin
owy,
łąka
św
ieża
R
eedb
eds;
Arr
hena
ther
etum
ela
tiori
s
15C
B62
/C
B63
24Te
ren
y w
okół
ce
giel
ni G
nas
zyn
Łąka
św
ieża
, szu
war
trz
cin
owy
Arr
hena
ther
etum
ela
tiori
s; R
eedb
eds;
Tab.
1. c
.d.
65
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
16C
B62
0,05
Gn
aszy
n, n
asyp
od
sta
cji P
KP
Czę
stoc
how
a-G
nas
zyn
do
ul.
Spó
łdzi
elcz
ości
Zbio
row
isko
roś
linn
ości
ru
dera
lnej
po
rast
ając
ej p
rzy
torz
e R
ude
ral v
eget
atio
n a
t ra
ilway
17C
B63
7,5
Ale
je N
ajśw
ięts
zej
Mar
yi P
ann
y Pa
sy z
iele
ni
Str
eet
law
ns
18C
B63
2,2
Ale
ja J
ana
Paw
ła I
IPa
sy z
iele
ni (
w o
si i
wzd
łuż
pobo
czy)
, zie
leń
os
iedl
owa
Law
ns,
tre
es, b
ush
es
19C
B63
6Pa
rk N
aru
tow
icza
Kom
plek
s pa
rkow
y Pu
blic
par
k
20C
B63
3Ja
sna
Gór
a, B
łon
ia
Jasn
ogór
skie
Łąka
M
eado
w
21C
B63
5,4
Park
im.
Sta
nis
ław
a S
tasz
ica
Kom
plek
s pa
rkow
y Pu
blic
par
k
22C
B63
6,4
Park
3-g
o M
aja
Kom
plek
s pa
rkow
y Pu
blic
par
k
66
K. Nowak
Gat
un
ek
Spe
cies
Status zagrożenia Threat category
Gatunki nowe dla Częstochowy Species new for Częstochowa
Analiza chorologiczna Chorologic analysis
Analiza siedliskowa Habitat analysis
Analiza pokarmowa Dietary analysis
PowierzchniaLocality
PCL
CLG
Ś
12
34
56
78
Pier
idae
Pier
is b
rass
icae
(L.)
PM
p1,
4, 6
, 15
P. n
api (
L.)
PM
o1–
22
Tabe
la 2
. Li
sta
gatu
nk ó
w m
otyl
i dz
ien
nyc
h w
ystę
pują
cych
na
tere
nie
mia
sta
Czę
stoc
how
y (P
CL
– Po
lska
C
zerw
ona
List
a, B
usz
ko, N
owac
ki 2
002;
CLG
Ś –
Cze
rwon
a Li
sta
Mot
yli D
zien
nyc
h G
órn
ego
Ślą
ska,
Bu
szko
19
98;
LC -
gat
un
ek n
ajm
nie
jsze
j tro
ski,
VU
- n
araż
ony,
NT
– bl
iski
zag
roże
nia
, C
R –
kry
tycz
nie
zag
rożo
ny,
r
– ga
tun
ek r
zadk
ie;
P –
gatu
nek
pal
eark
tycz
ny,
H –
hol
arkt
yczn
y, E
A –
eu
roaz
jaty
cki,
E –
eu
rope
jski
; M
–g
atu
nek
mu
raw
owy,
L –
leśn
y, W
–n
adw
odn
y; m
–m
onof
ag, o
–ol
igof
ag, p
– p
olifa
g).
Tabl
e 2.
Ch
eckl
ist
of b
utt
erfli
es(R
hop
aloc
era)
reco
rded
wit
hin
the
area
ofC
z ęst
och
owa
(PC
L –
Polis
h R
ed
List
, B
usz
ko,
Now
acki
200
2; C
LGŚ
– R
ed L
ist
of U
pper
Sile
sian
Rh
opal
ocer
a, B
usz
ko 1
998;
LC
- l
east
co
nce
rn,
VU
- v
uln
erab
le,
NT
– n
ear
thre
aten
ed,
CR
–cr
itic
ally
en
dan
gere
d, r
– r
are;
P –
Pal
earc
tic,
H
– H
olar
ctic
, E
A –
Eu
rasi
an,
E –
Eu
rope
an;
M –
gras
slan
d sp
ecie
s, L
– f
ores
t sp
ecie
s, W
–lim
icol
ine
spec
ies;
m
– m
onop
hag
ous,
o –
olig
oph
agou
s, p
– p
olip
hag
ous)
.
67
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
P. r
apae
(L.)
PM
p1–
16, 1
8–22
Pont
ia d
aplid
ice
(L.)
PM
p4–
6, 1
5A
ntho
char
is c
arda
min
es (L
.)E
AM
o15
Gon
epte
ryx
rham
ni (L
.)P
Mo
1–9,
14–
16, 1
8, 1
9Le
ptid
ea s
inap
sis
(L.)
EA
Mo
5–8,
15,
16
Col
ias
hyal
e (L
.)E
AM
o4,
10,
15
Papi
lion
idae
Papi
lio m
acha
on (L
.)LC
HM
o4–
8, 1
4–16
Lyca
enid
aeLy
caen
a ph
laea
s (L
.)P
Mo
1–8,
14,
15
L. d
ispa
r (H
aw.)
LCr
•E
AW
o14
, 15
L. v
irga
urea
e (L
.)r
EA
Lo
1, 3
, 7–9
, 14,
15
L. ti
tyru
s (P
oda)
EA
Lo
1, 3
, 14,
15
L. a
lcip
hron
(Rot
t.)
rE
AW
o5,
8L.
hip
poth
oe (L
.)r
EA
Wo
5C
upid
o ar
giad
es (P
all.)
CR
EA
Lo
4C
. min
imus
(Fu
essl
y)•
EA
Mp
8C
elas
trin
a ar
giol
us (L
.)P
Lp
4, 7
Cya
niri
s se
mia
rgus
(Rot
t.)
PL
o5
Pleb
ejus
arg
us (L
.)E
AL
oP.
arg
yrog
nom
on (B
gstr
.)E
AM
p4,
5, 7
Poly
omm
atus
icar
us (R
ott.
)P
Mp
2–4,
9–1
6, 1
8–22
P. c
orid
on (P
oda.
)E
Mp
4–6
P. d
aphn
is (D
en. &
Sch
iff.)
r•
EA
Mp
4
68
K. Nowak
12
34
56
78
P. d
oryl
as (D
en. &
Sch
iff.)
EA
Mo
5, 6
P. b
ella
rgus
(Rot
t.)
VU
CR
EA
Mo
P. th
ersi
tes
(Can
t.)
EA
Mm
Que
rcus
ia q
uerc
us (L
.)r
PL
o7
Ari
cia
ages
tis (D
en. &
Sch
iff.)
•P
Mp
15
Nym
phal
idae
Apa
tura
ilia
(Den
. & S
chiff
.)LC
EA
Lo
14A
. iri
s (L
.)LC
PL
o7
Nym
phal
is a
ntio
pa (L
.)E
AL
p7
Inac
his
io (L
.)P
Lp
1–22
Van
essa
ata
lant
a (L
.)P
Lp
7, 9
V. c
ardu
i (L.
)P
Mp
7, 9
, 10,
13,
15,
19
Agl
ais
urtic
ae (L
.)P
Lp
3–7,
9–1
2, 1
4–16
, 20
Poly
goni
a c-
albu
m (L
.)P
Lp
4, 6
, 9, 1
0A
rasc
hnia
leva
na (L
.)E
AL
m4,
6, 7
, 14
Arg
ynni
s ag
laja
(L.)
EA
Lp
8A
. pap
hia
(L.)
PL
p7
Isso
ria
lath
onia
(L.)
PM
o1,
4, 6
–8, 1
4, 1
5, 1
9B
olor
ia d
ia (L
.)P
Lp
1, 5
Mel
itaea
ath
alia
(Rot
t.)
PL
p15
M. c
inxi
a (L
.)P
Mp
15E
uphy
dras
mat
urna
(L.)
NT
r•
PL
p15
?
Tab.
2. c
.d.
69
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
Sat
yrid
aeM
elan
argi
a ga
lath
ea (L
.)P
Mo
1, 3
–8, 1
0, 1
2–13
, 15–
16, 1
8–19
Man
iola
jurt
ina
(L.)
PM
o1–
16, 1
8, 1
9H
ypon
ephe
le ly
caon
(Kü
hn
)r
PM
o7
Aph
anto
pus
hype
rant
hus
(L.)
EA
Mo
1–16
, 18,
19
Coe
nony
mph
a gl
ycer
ion
(Bor
kh.)
•P
Lo
5, 8
C. p
amph
ilus
(L.)
PM
o6,
8, 9
, 11,
12,
15,
16,
19
Para
rge
aege
ria
(L.)
PL
o1,
3, 7
Lasi
omm
ata
meg
era
(L.)
EA
Mo
15
Hes
peri
dae
Ery
nnis
tage
s (L
.)P
Lp
4, 6
, 7, 1
5Th
ymel
icus
line
ola
(Och
s.)
PL
o1,
5–8
, 10–
16T.
flav
us (B
run
nic
h)
•E
AL
o7
Och
lode
s ve
natu
s (B
rem
. & G
rey.
)•
PL
o15
Car
char
odus
alc
eae
(Esp
.)r
•P
Lo
1
70
K. Nowak
roślinności niskiej, zwłaszcza na terenie Parku Lisinieckiego, terenów łąkowych Mirowskiego Przełomu Warty (pow. 7), mu-raw położonych przy Górze Ossona (pow. 8 ) oraz trawników osiedlowych. Nieco mniejszy udział w składzie gatunkowym mają gatunki leśne (27 gatunków), a ich występowanie ma związek ze stosunkowo rozległymi parkami miejskimi – zwłasz-cza parki jasnogórskie oraz „Las Aniołowski”, „Lisiniec” i Park Narutowicza. Najmniejszy udział mają gatunki nadwodne, z których wykazano jedynie 3 przedstawicieli rodzaju Lycaena.
Wykazano obecność stosunkowo licznej grupy gatunków ce-chujących się dużą stałością występowania, obejmującej 42 ga-tunki Rhopalocera (72,4% lepidopterofauny miasta) występują-ce nieprzerwanie od pierwszej połowy XX wieku (Prüffer 1934) (tab. 2). Niestety, od tamtego czasu prawdopodobnie wymar-ło na terenie miasta oraz terenach przyległych 20 gatunków: Iphiclides podalirius (L.), Aporia crataegi (L.), Colias palaeno (L.), C. myrmidone (Esp.), Lycaena hylas , L. euphymus (Hbn.), Maculinea alcon (Den. et Schiff.), M. teleius (Bgstr.), M. na-usithous (Bgstr.), M. arion (L.), Vacciniina optilete (Knoch), Polyommatus eroides (Friv.), Limenitis populi (L.), Melitaea dic-tynna (Schäf.), M. aurelia (Nick.), Erebia ligea (L.), E. medusa (Den. et Schiff.), Coenonympha hero (L.), Augiades sylvanus (Esp.) i Pyrgus carthami (Hbn.), co stanowi 34,5% całości le-pidopterofauny miasta. W dostępnych publikacjach brak jest danych o dokładnej lokalizacji siedlisk gatunków, które uważa się za wymarłe z terenu miasta i okolic. Wyjątkiem jest Colias palaeno, o którym wiadomo, że jeszcze w 1972 r. występo-wał na podmokłych łąkach w dzielnicy Kręciwilk (Krysiak i in. 1993).
Przyczynami ekstynkcji tych gatunków może być duże zanie-czyszczenie powietrza i zanikanie odpowiednich siedlisk wsku-tek melioracji, zalesiania lub naturalnego wkraczania lasu na obszary łąkowe. Różnice pomiędzy niniejszymi badaniami, a danymi wcześniejszymi mogą wynikać z tego, iż być może nie badano dokładnie tych samych siedlisk (lokalizacja stanowisk z wcześniejszych publikacji nie jest precyzyjnie określona). Jeżeli badane wcześniej stanowiska stanowiły wtedy odmien-ne pod względem ekologicznym siedliska, to różnica w składzie fauny motyli jest zrozumiała.
71
Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy
W wyniku przeprowadzonej analizy chorologicznej, stwier-dzono w zebranym materiale 33 gatunki palearktyczne, 23 ga-tunki euroazjatyckie oraz po jednym gatunku holarktycznym i europejskim (tab. 2). Pod względem spektrum pokarmowego dominowały gatunki oligofagiczne (33 gatunki), nieco mniejszy udział miały gatunki polifagiczne (23 gatunki), zaś najmniej-szy – monofagiczne reprezentowane przez Araschnia levana i Polyommatus thersites.
Zebrane wyniki przypuszczalnie nie odzwierciedlają w pełni róż-norodności gatunkowej Rhopalocera terenu miasta Częstochowy – przeprowadzone badania stanowią raczej punkt wyjścia dla przyszłego szczegółowego opracowania. W przyszłości wskazane jest wykonanie kompleksowych badań zarówno jakościowych, jak i ilościowych, również na innych powierzchniach badawczych. Wskazane jest również, by badania i obserwacje prowadzić przez cały okres pojawu motyli na obszarze całego miasta, co umożliwi uzyskanie pełniejszego obrazu fauny motyli Częstochowy.
Podziękowania: Poprawność oznaczeń zebranego materiału sprawdził dr Cezary Gębicki, zaś pomocy w zakresie oznaczeń roślin udzieliła mgr Ewa Witkowska, którym składam w tym miejscu wyrazy podziękowania.
SUMMARY
Nowak K. Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera) on chosenurbicenoses of Czestochowa (S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59–72, 2008.
The studies were focused on the 22 localities within the urban and suburban area of Częstochowa. Altogether 58 species of butterflieswere found in July to September 2006. Nine species were new to Częstochowa: Lycaena dispar (Haw.), Cupido minimus (Fuessly), Polyommatus daphnis (Den. et Schiff.), Aricia agestis (Den. et Schiff.), Euphydras maturna (L.), Coenonympha glycerion (Borkh.), Ochlodes venatus (Brem. et Grey.), Thymelicus flavus (Brunnich) and Carcharodus alceae (Esp.). The most interesting butterflies were:1. Species placed in the Polish Red List of threatened animals (Buszko,
Nowacki 2002): Lycaena dispar, Papilio machaon (L.), Apatura
72
K. Nowak
ilia (Den. et Schiff.), A. iris (L.), all of least concern category (LC); Polyommatus bellargus (Rott.) (category VU); Euphydryas maturna (category NT).
2. Species placed in the Red List of Rhopalocera of the Upper Silesia (Buszko 1998): Cupido argiades (Pall.) (category CR).
3. Species rare in Częstochowa region: Lycaena virgaureae (L.), L. alciphron (Rott.) , L. hippothoe (L.), Polyommatus dorylas (Den. et Schiff.), P. daphnis, Quercusia quercus (L.), Euphydras maturna (L.), Hyponephele lycaon (Kühn) and Carcharodus alceae.
4. Species rare in Poland but not listed in the Red Data Book or Red List: Pontia daplidice (L.), Leptidea sinapsis (L.), Cupido minimus and Nymphalis antiopa (L.).
PIŚMIENNICTWO
Buszko J. 1998. Czerwona Lista Motyli Dziennych (Rhopalocera) Górnego Śląska (http://www.przyroda.katowice.pl/documents/czerwona_lista_motyli_dziennych.pdf)
Buszko J., Nowacki J. 2002. Lepidoptera – Motyle. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Krysiak J.B., Markiewicz J., Skrzypczyk S. 1993. Przyroda województwa częstochowskiego. Zarząd Wojewódzki Ligi Ochrony Przyrody w Częstochowie, Częstochowa: 56–62.
Markiewicz J. 1966. Przyczynek do znajomości motyli okolic Częstochowy. Rocznik Muzeum Częstochowskiego 2: 255–262.
Prüffer J. 1934. Próba charakterystyki fauny okolic Częstochowy na podstawie analizy rozmieszczenia motyli w paśmie Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Ziemia Częstochowska 1: 279–316.
Skalski A.W. 1977. Materiały do znajomości motyli (Lepidoptera) okolic Częstochowy. IV Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, Przyroda, 1.
Skalski A.W. 1992. Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea + Hesperioidea) na Wyżynie Częstochowskiej. Ziemia Częstochowska, 18: 179–192.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 73–77, 2008.
73
Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego Eryngium planum L. na Śląsku Opolskim
ARKADIUSZ NOWAK, SYLWIA NOWAK
Zakład Biologii Roślin, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski45-052 Opole, ul. Oleska 48e-mail: [email protected], [email protected]
Mikołajek płaskolistny jest byliną osiągającą wysokość do 100 cm, górą niebieskawo nabiegłą. Liście dolne i środkowe są niepodzielone, w nasadzie sercowate, a górne – palczasto 3–5-łatkowe. Kwiatostan jest jajowaty o kwiatach niebieskich. Mikołajek kwitnie od lipca do września (Rutkowski 2004). To gatunek euroazjatycko-kontynentalny, rosnący na piasz-czystych lub suchych siedliskach centralnej i południowo--wschodniej Europy, m.in. w Austrii, Czechach, Niemczech, na Węgrzech, w Jugosławii, Rumunii, zachodniej Rosji oraz w Turcji (Oberdorfer 1994, Tutin i in. 2005). W Polsce jest taksonem umiarkowanie częstym o ekspansywnej tendencji (Zarzycki i in. 2002). Występuje na terenie całego kraju, głów-nie w szeroko rozumianej dolinie Wisły i Odry (Zając A., Zając M. 2001). Zarzycki i in. (2002) uznają go za gatunek typo-wy dla zbiorowisk klasy Festuco-Brometea i związku Agropyro-Rumicion. Według Oberdorfera (1994) jest to gatunek często spotykany w zbiorowiskach ruderalnych i murawach piaszczy-stych z rzędu Corynephoretalia canescentis, charakterystycz-nych dla dolin rzecznych.
Mikołajek płaskolistny to jeden z najrzadszych przedsta-wicieli flory Śląska Opolskiego. Dotychczas znany był jedyniez 6 stanowisk: Ziemiełowice, Opole (cmentarz), Nysa – forty (Schube 1903), między Strzelnikami a Pawłowem, Krzyżowice (Schube 1908) i Dobrodzień (Schalow 1932). Część z nich mogła mieć charakter antropogeniczny – np. na cmentarzu w Opolu.
74
A. Nowak i S. Nowak
Mikołajek płaskolistny uznany został za takson wymarły na terenie województwa opolskiego (Badora i in. 2007) oraz na-rażony na wymarcie na obszarze Dolnego Śląska (Kącki i in. 2003). W Czechach posiada status gatunku krytycznie zagrożo-nego (Procházka 2001).
Nowe stanowisko mikołajka odnaleziono w lecie 2007 roku na przydrożach i obwałowaniach rzeki Odry na północny-za-chód od miejscowości Lipki (kwadrat ATPOL: CE16; 50°15’49’’ N, 17°22’28’’ E). Rośnie tu na powierzchni 50 m2 łącznie ok. 150 osobników (okazów), głównie na przydrożu drogi grunto-wej w bezpośrednim sąsiedztwie Odry (ryc. 1). Mikołajek ro-śnie w zbiorowisku o charakterze przejściowym. Towarzyszą mu gatunki reprezentujące różne syntaksony. Najczęściej są to gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk należących do 2 klas: Molinio-Arrhenatheretea i Artemisietea vulgaris. Rzadziej – taksony związane z fitocenozami Koelerio glaucae-Corynepho-retea canescentis, Stellarietea mediae oraz Festuco-Brometea. Strukturę florystyczną zbiorowiska przedstawia poniższe zesta-wienie: Data: 23.08.2007 r.; powierzchnia: 50 m2 ; pokrycie war-stwy c – 100%; liczba gatunków: 26; mikołajek płaskolistny Eryngium planum 2, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epi-gejos 3, konyza (przymiotno) kanadyjska Conyza canadensis 3, bylica pospolita Artemisia vulgaris 1, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias 1, dziurawiec zwyczajny Hypericum per-foratum 1, wiechlina łąkowa Poa pratensis 1, szczaw zwyczaj-ny Rumex acetosa 1, krwawnik pospolity Achillea millefolium +, czosnek kątowaty Allium angulosum +, czosnek winnicowy A. vineale +, tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris +, turzyca wczesna Carex praecox +, świerząbek gajowy Chaerophyllum te-mulum +, ostrożeń lancetowaty Cirsium vulgare +, perz właści-wy Elymus repens +, przytulia właściwa Galium verum +, bodzi-szek drobny Geranium pusillum +, jasieniec piaskowy Jasione montana +, maruna nadmorska bezwonna Matricaria maritima subsp. inodora +, pięciornik srebrny Potentilla argentea +, je-żyna gruczołowata Rubus hirtus +, róża dzika Rosa canina +, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis +, wyka drobnokwia-towa Vicia hirsuta +, zawciąg pospolity Armeria maritima subsp. elongata r.
75
Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego na Śląsku Opolskim
Ryc. 1. Mikołajek płaskolistny na przydrożu koło miejscowości Lipki na Śląsku Opolskim (23.VIII 2007 r., fot. A. Nowak).Fig. 1. Eryngium planum L. at the new site near Lipki village in Opole Silesia (23 August 2007; photo by A. Nowak).
76
A. Nowak i S. Nowak
Mikołajek płaskolistny jest bardzo interesującym gatunkiem z punktu widzenia ochrony różnorodności florystycznej ŚląskaOpolskiego. Mimo, że posiada duże zdolności adaptacyjne do zaburzonych, często wręcz ruderalnych siedlisk, to liczba jego stanowisk w XX w. spadła do zera. Ostatnie lata intensywnej penetracji geobotanicznej także nie przyniosły pozytywnych rezultatów w odniesieniu do tego gatunku, mimo, iż był po-szukiwany w rejonie Brzegu ze względu na znane stanowisko mikołajka po stronie województwa dolnośląskiego. Odnalezione stanowisko mikołajka z pewnością jest bardzo ważne dla ochro-ny przyrody regionu i powinno być monitorowane choćby ze względu na plany przebudowy wałów przeciwpowodziowych Odry, które mogą zagrozić populacji mikołajka.
SUMMARY
Nowak A., Nowak S. A new locality of Eryngium planum L. in Opole Silesia (SW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 73–77, 2008.
During the floristic studies conducted in 2007 the new site ofEryngium planum L., a species threatened in Silesia was found north-west of Lipki village (50°15’49’’ N, 17°22’28’’ E; CE16 square of the ATPOL grid). The population of about 150 individuals occupies small area of 50 m2 on the Odra river embankments and road verges. E. planum grows in a transitional phytocoenosis composed of the species from different syntaxonomical units, mainly Molinio-Arrhenatheretea and Artemisietea vulgaris. The population is threatened by planned modernization of embankments.
PIŚMIENNICTWO
Badora K., Badora K., Hebda G., Nowak A. 2007. Charakterystyka, diagnoza i waloryzacja przestrzeni przyrodniczej województwa opolskiego dla potrzeb opracowania ekofizjograficzngo województwa
77
Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego na Śląsku Opolskim
opolskiego. Departament Planowania Przestrzennego, Urząd Marszałkowski w Opolu, Opole.
Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Inst. Biol. Roślin, UWr.,PTPP “pro Natura”, Wrocław: 9–65.
Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Přziroda 18: 1–166.
Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa.
Schalow E. 1932. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1931. Jahr.-Ber. Schles. Gesell.vaterl. Cultur 104: 92–112.
Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Druck von. R. Nischkowsky, Breslau.
Schube T. 1908. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1907. Jahr.-Ber. Schles. Gesell.vaterl. Cultur 85: 46–62.
Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A. (eds). 2005. Flora Europaea. Vol. 2, Rosaceae to Umbelifereae. Cambridge University Press.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Inst. of Botany, Pol. Acad. of Sciences, Kraków.
78
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 78–81, 2008.
Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. w okolicach Gorzkowic w środkowej Polsce
RYSZARD PLACKOWSKI
Piotrków Trybunalskie-mail: [email protected]
Goździk pyszny występuje na wilgotnych, żyznych łąkach i torfowiskach w przeważającej części niżowej Polski, rzadziej w niższych położeniach górskich (Polakowski 1995). Jest rośliną prawnie chronioną w Polsce, narażoną na wyginięcie – ranga V (Zarzycki, Szeląg 2006). Zanika głównie z powodu zmniejszania się stosownych biotopów dla jego rozwoju. Jako gatunek wilgociolubny ginie na skutek odwodnienia siedlisk, urbanizacji i uprzemysłowienia, na przykład w okolicy Krakowa (Bartoszek i in. 1998), czy Warszawy (Sudnik-Wójcikowska 1987).
Odkryte przeze mnie w 1991 roku stanowisko goździka pysznego położone jest na południe od Gorzkowic (51°12’25’’ N, 19°35’10’’ E, woj. łódzkie) (ryc. 1). Region należy do Wzgórz Radomszczańskich (Kondracki 1994). Stanowisko było odwie-dzane w latach 1991–1996, 2001 i 2003–2005. Goździk rośnie na łące trzęślicowej o powierzchni 1 ha, populacja zajmuje ok. 150 m2. Dla oceny składu florystycznego zbiorowiska, w którymwystępował goździk pyszny, w dniu 27 lipca 2005 roku wyko-nano zdjęcie fitosocjologiczne na powierzchni 20 m2, przy czym zastosowano skalę Braun-Blanqueta. Do oznaczenia roślin ziel-nych posłużono się kluczem Rutkowskiego (1998), mszaków – Frahma i Freya (1983). Przynależność syntaksonomiczną ustalono według Matuszkiewicza (2002).
79
Nowe stanowisko goździka pysznego w okolicach Gorzkowic
Goździk pyszny występował w małych grupach, jego udział wynosił 10% pokrycia powierzchni. Pokrycie w warstwach: krzewów (B) – 5%, zielnej (C) – 70%, mszaków – 5%:B: Kl. Alnetea glutinosae: wierzba rokita Salix rosmarinifolia +2, wierzba szara Salix cinerea +2, inne: brzoza omszona Betula pubescens +;C: Kl. Molinio-Arrhenatheretea: Dianthus superbus 1.2, bu-kwica zwyczajna Betonica officinalis +, trzęślica modra Molinia caerulea 2.2, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis +, komonica zwyczajna Lotus corniculatus +, rdest wężownik Polygonum bis-torta +, krwawnica pospolita Lythrum salicaria +2, krwawnik pospolity Achillea millefollium +, bodziszek błotny Geranium palustre +, turzyca owłosiona Carex hirta +, Kl. Phragmitetea:
Ryszardów
Gorzkowice
0 500 m
24°16°
50°
54°
Ryc. 1. Położenie stanowiska goździka pysznego.Fig. 1. Location of the site of Dianthus superbus.
80
R. Plackowski
gorysz błotny Peucedanum palustre +2, inne: ostrożeń polny Cirsium arvense +, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa 1.2, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica +2, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys +, kosmatka licznokwiatowa Luzula mul-tiflora +, przytulia właściwa Galium verum 2.2;D: Plagomnium cuspidatum +2, Caliergonella cuspidata +2.
Dodatkowo wykonano analizę chemiczną podłoża. W dniu wykonywania zdjęcia fitosocjologicznego pobrano próbki glebytorfowej z dziesięciu punktów badanej powierzchni, z warstwy ryzosfery. W laboratorium oznaczono odczyn gleby w H2O (meto-dą potencjometryczną), zawartość węgla organicznego (metodą Tiurina), azotu ogólnego (metodą Kjeldahla) oraz zawartość CaO (metodą spektrometryczną na aparacie FLAPHO 4). Uzyskano następujące wyniki: pH w H2O wynosiło 5,4; zawartość CaO nie przekraczała 1%; C:N 12,5. Stosunek C:N świadczy o dobrej sprawności gleby i bardzo dobrej jakości siedliska.
Należy podkreślić, że stanowisko goździka jest położone po-śród łąk koszonych dwukrotnie w ciągu roku (maj–czerwiec i sierpień), przy czym koszenie obejmuje płat z goździkiem, co naraża populację goździka na wyginięcie. Wydaje się, że zacho-wanie tej łąki trzęślicowej i przetrwanie stanowiska goździka pysznego dałoby się pogodzić z dalszym rolniczym użytkowa-niem pod warunkiem stosowania koszenia raz w roku, późnym latem lub jesienią. Kontynuowanie właściwego koszenia jest za-bezpieczeniem przed sukcesją prowadzącą do przekształcenia łąki w zbiorowisko zaroślowe lub leśne (Denisiuk 1980).
SUMMARY
Plackowski R. A new locality of Dianthus superbus L. near Gorzkowice in central Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 78–81, 2008.
New locality of this threatened and protected in Poland species was discovered in 1991 and observed till 2005. Superb pink occurred in a 1-ha Molinia-meadow south of Gorzkowice (51°12’25’’ N, 19°35’10’’ E). The population of Dianthus superbus was distributed in small clumps and occupied an area of 150 m2. More detailed study of plant
81
Nowe stanowisko goździka pysznego w okolicach Gorzkowic
community composition was carried out on the 20-m2 patch according to the Braun-Blanquet method. D. superbus covered 10% of this area on 27 July 2005. The accompanying species were Molinia caerulea (25%), Galium verum (25%), Deschampsia flexuosa (5%), Peucedanum palustre (<5%), and Succisa pratensis (<5%). Selected soil characteristics were measured: pH 5.4 (H2O), CaO concentration <1%, C:N ratio 12.5.
PIŚMIENNICTWO
Bartoszek W., Dubiel E., Trzcińska-Tacik H. 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
Denisiuk Z. 1980. Łąki turzycowe Wielkopolski. Studia Naturae 20. Frahm J. P., Frey W. 1983. Moosflora. Verlag Eugen Ulmer,
Stuttgart.Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-
geograficzne. PWN, WarszawaMatuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. PWN, Warszawa.Polakowski B. 1995. Rośliny chronione. Atlas. PWN, WarszawaRutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski
Niżowej. PWN, Warszawa.Sudnik-Wójcikowska B. 1987. Flora miasta Warszawy w ciągu XIX
i XX wieku. Cz. I + Cz. II. Uniwersytet Warszawski, Warszawa.Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w
Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Kraków.
82
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 82–85, 2008.
Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. na Śląsku Opolskim
KRZYSZTOF SPAŁEK
Pracownia Geobotaniki i Ochrony RoślinKatedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski45-052 Opole, ul. Oleska 22e-mail: [email protected]
Pływacz krótkoostrogowy to osiągająca około pół metra dłu-gości, pozbawiona korzeni owadożerna bylina wodna. Jej li-ście są podzielone na łatki, z których część przekształcona jest w niewielkie pęcherzyki zdolne do chwytania drobnych bezkrę-gowców. Gatunek ten posiada liście i pędy zielone zwykle z jed-nym pęcherzykiem oraz pędy bezzieleniowe, zanurzone w mule, o liściach zredukowanych. Jego żółte kwiaty z odstającą, stoż-kowatą i do 5 mm długą ostrogą, zebrane są w grona. Kwitnie od czerwca do sierpnia (Żukowski 1974, Rutkowski 1998). Roślina ta występuje najczęściej w płytkich dystroficznych zbior-nikach wodnych na podłożu torfowym w zbiorowiskach z kla-sy Utricularietea intermedio-minoris (Dostál 1989, Oberdorfer 1994). Jest gatunkiem charakterystycznym bardzo rzadkiego w Polsce zbiorowiska z panującym pływaczem krótkoostrogowym Sphagno-Utricularietum ochroleucae (Matuszkiewicz 2001).
Pływacz krótkoostrogowy jest gatunkiem amfiatlantyckim.Występuje w północno-zachodniej i zachodniej Europie oraz na pojedynczych stanowiskach w centralnej jej części (Meusel i in. 1965). W Polsce znany jest z nielicznych stanowisk zlokalizo-wanych głównie w zachodniej, północno-zachodniej i południo-wej części kraju (Żukowski 1974, Zając A., Zając M. 2001). W skali kraju gatunek ten uznawany jest za wymierający – kate-goria E (Zarzycki, Szeląg 2006). Na Śląsku Opolskim pływacz krótkoostrogowy stwierdzony został tylko w okolicach Lasowic
83
Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego na Śląsku Opolskim
Małych (Schube 1903). Obecnie stanowisko to należy uznać za historyczne, ponieważ, pomimo poszukiwań, gatunek ten nie został powtórnie odnaleziony i z tego względu został umiesz-czony w „Czerwonej księdze roślin województwa opolskiego” w kategorii wymarły w regionie – RE (Spałek 2002). Jest rów-nież gatunkiem krytycznie zagrożonym w Czechach (Procházka 2001) oraz w Niemczech (Korneck i in. 1996).
W 2007 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego, w nieczynnym kanale hutniczym położonym na południowy wschód od miasta Kolonowskie (ryc. 1) we wschodniej części tego regionu (kwadrat ATPOL CF08, współrzędne geograficzne 50o38’84’’ N, 18o24’38’’ E), na ob-szarze mezoregionu Równina Opolska, wchodzącego w skład Niziny Śląskiej (Kondracki 1998). Kanał hutniczy między Kolonowskiem a Zawadzkiem o długości 8 km został zbu-dowany w latach 1790–1795 przez hrabiego Filipa Colonnę i łączył rzekę Mała Panew z hutami żelaza w Kolonowskiem i Fosowskiem. Dzięki temu, że już od dawna przestał mieć zna-czenie gospodarcze, stał się cennym obiektem przyrodniczym (Spałek 2006). Obecnie szerokość kanału wynosi od 2–8 m, maksymalna głębokość wody około 1,5 m, dno jest piaszczysto--muliste, muliste, a miejscami torfowe, przepływ wody bardzo wolny. Woda w kanale jest mezotroficzna, pozbawiona zanie-czyszczeń.
Pływacz krótkoostrogowy występował na kilku powierzch-niach od 5 do 20 m2, gdzie stwierdzono łącznie kilkadziesiąt osobników tego gatunku. Występowały one w wodzie o głęboko-ści do 0,5 m (pH 6,4), na podłożu piaszczysto-mulistym. Skład florystyczny zbiorowiska z udziałem pływacza krótkoostrogo-wego przedstawia zdjęcie fitosocjologiczne:Kolonowskie, 02.07.2007, powierzchnia 20 m2, zwarcie warstwy c – 50%. Ch. Sphagno-Utricularietum ochroleucae: Utricularia ochroleuca 2; Ch. Utricularietea intermedio-minoris: pływacz drobny Utricularia minor 1; Ch. Littorelletea uniflorae: sit drob-ny Juncus bulbosus 2.
84
K. Spałek
SUMMARY
Spałek K. A new locality of Utricularia ochroleuca R. W. Hartm. on the Opole Silesia (SW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 82–85, 2008.
Utricularia ochroleuca is considered endangered species in Poland and extinct in the Opole Silesia. In 2007 the new locality of U. ochroleuca was found near Kolonowskie (square CF08 of the ATPOL grid; 50o38’84’’ N, 18o24’38’’ E). Several dozen specimens grows in the abandoned canal (width 2–8 m, maximum depth about 1.5 m, sandy and muddy bottom, very slow flow of unpolluted, mesotrophic water). This is only 1 known site of U. ochroleuca within the Opole Silesia territory.
Ryc. 1. Pływacz krótkoostrogowy w nieczynnym kanale hutniczym koło Kolonowskiego na Śląsku Opolskim (2.VII 2007 r.; fot. K. Spałek).Fig. 1. Utricularia ochroleuca in the abandoned canal near Kolonowskie in the Opole Silesia (2 July 2007; photo by K. Spałek).
85
Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego na Śląsku Opolskim
PIŚMIENNICTWO
Dostál J. 1989. Nová kvétena ČSSR. 2. Academia, Praha.Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn-
und Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter PflanzenDeutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskunde 28: 21–187.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena.
Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1–166.
Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischkowsky. Breslau.
Spałek K. 2002. Pływacz krótkoostrogowy Utricularia ochroleuca R. W. Hartm. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole.
Spałek K. 2006. Kanały hutnicze ostoją różnorodności biologicznej na Śląsku Opolskim. Przyr. Górnego Śląska 46: 16.
Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.
Żukowski W. 1974. Rozmieszczenie gatunków z rodzaju Utricularia L. w Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 27: 189–217.
86
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 86–96, 2008.
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego
ALICJA SUDER
Akademia Rolnicza, Wydział LeśnyKatedra Użytkowania Lasu i Drewna,31-425 Kraków, al. 29-go Listopada 46e-mail: [email protected]
Wstęp
W trakcie inwentaryzacji roślinności wilgotnych łąk i pa-stwisk, przeprowadzonej w latach 2001–2004 na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, odnotowano 8 sta-nowisk rzadkiego w skali regionu i Polski zespołu Juncetum acutiflori. Jego zasięg obejmuje atlantyckie obszary Europy za-chodniej, natomiast w Polsce osiąga wschodnią granicę wystę-powania (Matuszkiewicz 2001). Stanowiska zespołu znane są z zachodniej części kraju. Został opisany z Pomorza Zachodniego (Jasnowski 1962) i Wyżyny Śląskiej (Celiński i in. 1976).
Łąka z sitem ostrokwiatowym jest różnie klasyfikowana przezfitosocjologów. Część badaczy zalicza zespół do grupy zbioro-wisk żyznych łąk dwukośnych ze związku Calthion palustris (Nowiński 1967, Celiński i in. 1976, Pott 1995, Schubert i in. 1995, Matuszkiewicz 2001), inni umieszczają go w ramach związku Juncion acutiflori, który obejmuje zbiorowiska łąkowe o charakterze atlantyckim (Oberdorfer 1983, Dierschke 1994). Gatunek charakterystyczny zespołu – sit ostrokwiato-wy Juncus acutiflorus jest taksonem rzadkim w skali kraju [R], a na terenie województwa śląskiego zaliczany jest do grupy ga-tunków narażonych na wymarcie [VU] (Bernacki i in. 2000).
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie aktual-nego rozmieszczenia i zróżnicowania zespołu łąki z sitem ostro-kwiatowym na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
87
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP
Metody
Badania terenowe przeprowadzono na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, który obejmuje nastę-pujące mezoregiony Wyżyny Śląskiej: Wyżyna Katowicka, Garb Tarnogórski, Pagóry Jaworznickie (Kondracki 2001) (ryc. 1). Nie potwierdzono jednego stanowiska Juncetum acutiflori wymienio-nego w opracowaniu Celińskiego i in. (1976) – w Kochłowicach, natomiast odnaleziono nowe – w Miasteczku Śląskim, Zabrzu-Makoszowym i Katowicach-Piotrowicach. Na wszystkich sta-nowiskach wykonano 15 zdjęć fitosocjologicznych metodąBrauna-Blanqueta. Materiał zdjęciowy zestawiono w tabelę fi-tosocjologiczną, w której podano wartości stałości oraz współ-czynników pokrycia gatunków. Nazewnictwo roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002), a mchów za Ochyrą i in. (2003). Stopień zagrożenia gatunków określono na podstawie regionalnej listy gatunków ginących i zagrożonych (Bernacki i in. 2000) oraz ustawy o ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie 2004).
Wyniki
Na Wyżynie Śląskiej płaty zespołu Juncetum acutiflori zaj-mują powierzchnie od kilku m2 do kilku hektarów. Rozwijają się na glebach glejowych lub torfowych, ubogich w składni-ki mineralne, zwłaszcza węglan wapnia. Występują zwykle wzdłuż cieków wodnych oraz miejsc wysięku wody grunto-wej (Celiński i in. 1976). Warstwa zielna zbiorowiska osiąga zwarcie 70–100% (tab. 1). Tworzą ją głównie gatunki charak-terystyczne dla związku Calthion palustris i rzędu Molinietalia caeruleae, wśród których najwyższą frekwencję wykazują: sit rozpierzchły Juncus effusus, komonica błotna Lotus uliginosus i ostrożeń błotny Cirsium palustre. Gatunkiem dominującym w runi i decydującym o charakterystycznej fizjonomii zbio-rowiska jest sit ostrokwiatowy. Wśród nielicznej grupy ga-tunków towarzyszących największą stałość i pokrycie osią-gają wierzbownica błotna Epilobium palustre, karbieniec wyniosły Lycopus europaeus i mięta nadwodna Mentha aqua--tica. Fitocenozy Juncetum acutiflori zajmują siedliska zróżni-cowane pod względem żyzności, co znajduje odzwierciedlenie
88
A. Suder
w dużym zróżnicowaniu składu florystycznego omawianych pła-tów. Pozwoliło to na wydzielenie dwóch podzespołów: typicum i shagnetosum fallaxi subass. nova.
Nowy podzespół należy utożsamić z wariantem z Vaccinium uliginosum, który wyróżnili autorzy wcześniejszego opracowa-nia (Celiński i in. 1976). Zmiana rangi syntaksonomicznej jest umotywowana znacznymi różnicami siedliskowymi mię-dzy płatami typowymi, a wykształconymi na torfie i w związku z tym posiadaniem dużej grupy gatunków torfowiskowych wy-różniających tę jednostkę. Dodatkowo znikomy udział gatun-ków łąkowych w podzespole nasuwa przypuszczenie, że jego fi-tocenozy mogą być postacią zniekształconą torfowisk wysokich
MiasteczkoŒl¹skie
O¿arowice
Zabrze-Makoszowy
PaniówkiBorowaWieœ
Katowice-Piotrowice
£aziskaGórne Lêdziny-
Zamoœcie
DE
C
AB Koch³owice
24°16°
50°
54°
30 km
PAGÓRY JAWORZNII
CKE
WY ¯ Y N A K A T O W I C K A
G A R B T A R N O G Ó R S KI
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Juncetum acutiflori na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego: A – nowe stanowiska, B – potwierdzone stanowiska, C – stanowisko nie potwierdzone, D – granice badanego terenu, E – granice mezoregionów.Fig. 1. Distribution of Juncetum acutiflori stands on the territory of the Upper Silesia Industrial District: A – new sites, B – confirmed sites, C – not confirmed site, D – boundary of investigated area, D – boundaries of mesoregions.
89
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP
o czym wspomina Oberdorfer (1983). Płaty podzespołu spha-gnetosum fallaxi występują na łąkach śródleśnych w otocze-niu bagiennych borów sosnowych, w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorowisk szuwarowych. Rozwijają się na siedliskach ubogich i zabagnionych. W runi łąki obficie występują gatunki torfo-wisk wysokich (klasa Oxyccoco-Sphagnetea) – żurawina błotna Oxyccocus palustris, kwaśnych młak niskoturzycowych (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) – mietlica psia Agrostis canina oraz muraw bliźniczkowych (klasa Nardo-Callunetea) – pię-ciornik kurze ziele Potentilla erecta. Duża wilgotność siedliska sprzyja rozwojowi warstwy mszystej, która pokrywa 70–100% powierzchni zbiorowiska. Tworzą ją głównie torfowce Sphagnum sp. i płonnik pospolity Polytrichum commune. Gatunki łąkowe, charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea pojawiają się tu sporadycznie i z niewielkim pokryciem.
Fitocenozy podzespołu typowego wykształcają się w sąsiedz-twie podmokłych łąk z sitem rozpierzchłym (Epilobio-Juncetum effusi), sitowiem leśnym Scirpetum sylvatici lub zbiorowisk szu-warowych. Charakteryzują się większym bogactwem florystycz-nym niż płaty podzespołu sphagnetosum fallaxi. Na powierzch-ni gruntu stagnuje woda. Pokładający się wojłok zaschniętych pędów situ gromadzący się u nasady szyi korzeniowej nadaje charakterystyczną dla tej postaci zbiorowiska strukturę kępo-wą. Na kępach rozwija się warstwa mszysta, której pokrycie jest bardzo zróżnicowane i wynosi 1–70%. W jej skład wchodzą inne gatunki niż w podzespole z torfowcami, najczęściej merzyk Plagiomnium elatum, mokradłosz kończysty Calliergonella cu-spidata i drabik drzewkowaty Climacium dendroides. Warstwę zielną obok situ ostrokwiatowego tworzą gatunki charaktery-styczne dla rzędu Molinietalia i związku Calthion, zwłaszcza ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, sit rozpierzchły, komonica błotna i ostrożeń błotny. W części płatów podzespołu wzrasta znacząco pokrycie tojeści pospolitej, która wyróżnia wariant z Lysimachia vulgaris.
Łąki z dominacją situ ostrokwiatowego nie są użytkowane ze względu na małą wartość gospodarczą. Posiadają natomiast wysokie walory przyrodnicze, są miejscem występowania 12 gatunków chronionych – kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kruszyna pospolita Frangula alnus, bagno zwyczajne
90
A. Suder
Tabela 1. Skład florystycznypłatów zespołu Juncetum acutiflori Br.-Bl., 1915 na na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego: BW – Borowa Wieś; LZ – Lędziny-Zamoście; ŁG – Łaziska Górne; O – Ożarowice; KP – Katowice-Piotrowice; ZM – Zabrze-Makoszowy; P – Paniówki; MŚ – Miasteczko Śląskie; F – frekwencja; S – stałość; WP – współczynnik pokrycia.
Zdjęcia – RelevésNumer – Number 1 2 3 4 5 6Stanowisko – Locality LZ LZ BW BW BW BW
Data – Date
2004
-07-
06
2004
-07-
06
2004
-07-
02
2002
-07-
03
2002
-07-
03
2004
-07-
02
Powierzchnia – Area (m2) 30 30 30 5 30 30Pokrycie warstwy c – Cover of herb layer c (%) 100 80 70 70 100 90Pokrycie warstwy d – Cover of moss layer d (%) 80 90 100 100 100 100Liczba gatunków – Number of species 18 22 24 11 12 21
Podzespół – Subassociation sphagnetosum fallaxi
Wariant z – Variant withCh: Calthion, *Juncetum acutiflori
*Juncus acutiflorus 4 3 4 4 4 4Juncus effusus 1 + · + · +Cirsium rivulare · · · · · ·Scirpus sylvaticus · · · · · ·Caltha palustris · + · · · ·Myosotis palustris · · · · · ·
D niższe jednostki – D lower unitsLysimachia vulgaris + · · + · +°Agrostis canina 2 2 2 + + 2Sphagnum fallax d 5 5 5 5 4 3Vaccinium uliginosum 1 2 2 1 + 1Oxycoccus palustris 1 · + + 3 2Polytrichum commune d + + · 1 2 3Potentilla erecta 1 + + · + 1
Ch: MolinietaliaLotus uliginosus · + + · · +Cirsium palustre · 1 + · · ·Angelica sylvestris · · · · · ·Deschampsia caespitosa · · · · · ·
91
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP
Table 1. Species composition of phytocoenoses of Juncetum acutiflori Br.-Bl., 1915 at stands on the territory of the Upper Silesia Industrial District (localities as in explanation on page 90): F – frequency, S –constancy, WP – cover coefficient.
7 8 9 10 11 12 13 14 15ŁG O KP ZM P P MŚ ZM ZM
2003
-06-
12
2003
-06-
13
2003
-06-
13
2002
-06-
20
2002
-07-
10
2002
-07-
03
2004
-06-
24
2002
-08-
05
2002
-08-
0550 70 50 30 10 50 40 40 70100 100 90 90 90 90 80 100 90+ 20 20 60 10 40 10 + 70
spha
gnet
osum
fa
llaxi
typi
cum
Junc
etum
ac
utifl
ori21 35 31 19 23 19 21 20 18
typicum
Lysimachia vulgaris F WP F WP S WP
4 4 4 4 4 4 4 4 4 6 5833 9 6250 V 60831 1 + · + + · · · 4 66.5 6 72 III 70+ 1 1 + + · · · · 5 72 II 431 · + · r 1 + · · 5 67.5 II 40.52 · · · 1 · · · · 1 8 3 194.5 I 120· + + + · · · · · 3 16.5 I 10
· + + · 2 1 2 1 2 3 25 7 566.5 IV 350· · · · · · · + + 6 1016.5 2 11 III 413· · · · · · · · · 6 7500 II 3000· · · · · · · · · 6 616.5 II 246.5· · · · · · · · · 5 933 II 373· · · · · · · · · 5 933 II 373· · · · · · · · · 5 108 II 43
1 1 1 2 1 1 + 2 2 3 25 9 477.5 IV 296.5· 1 r + + 2 1 1 1 2 50 8 290 IV 194· + 1 + + · · 1 · 5 72 II 43· · + · + · · 1 1 4 66.5 II 40
92
A. Suder
Equisetum palustre · · · · · ·Climacium dendroides d · · + · · ·Galium uliginosum · · · · · ·Lychnis flos-cuculi 1 · · · · ·^Lythrum salicaria · · · · · ·Molinia caerulea · + · · · +Selinum carvifolia · · · · · ·
Ch: Molinio-ArrhenathereteaHolcus lanatus + + + · · +Rumex acetosa · · + · · ·Ranunculus acris · · · · · ·Festuca pratensis · · · · · ·Alopecurus pratensis · · · · · ·Festuca rubra · · · · · 1Poa trivialis · · · · · ·
Ch: Phragmitetea, °Scheucherio-Caricetea nigrae
°Viola palustris 2 2 1 + 1 2Galium palustre · + · · · +°Carex echinata + + + · · ·°Carex nigra · · + · · ·°Eriophorum angustifolium · · + 1 · +
Gatunki towarzyszące – Accompanying species
Epilobium palustre · + + · + +Calliergonella cuspidata d · · · · · ·Lycopus europaeus · · · · · ·Plagiomnium elatum d · · · · · ·Mentha aquatica · · · · · ·Anthoxanthum odoratum · · · · · +Frangula alnus c · · + · + +Pinus sylvestris c · · + + + ·
Gatunki sporadyczne (Sporadic species):Ch: Calthion, ^Filipendulion: Crepis paludosa 8(1.1); Dactylorhiza majalis 8(1.1); ^Filipendula ulmaria 8; ^Hypericum tetrapterum 13; Juncus conglomeratus 11; Ch: Molinietalia: Succisa pratensis 8, 9; Ch: Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium 8; 14(1.1); Cardamine pratensis 8, 9; Centaurea jacea 9(1.1), 14(1.1); Lathyrus pratensis 8(1.1), 14(1.1); Ranunculus repens 8, 9(1.1); Vicia cracca 8, 9; Carex hirta 7(1.1); Lysimachia nummularia 7; Plantago lanceolata 14(1.1); Poa pra-tensis 7; Rumex crispus 9; Ch: Phragmitetea, °Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Peucedanum palustre 12(1.1), 13; °Comarum palustre 2, 11(1.1); Carex rostrata 1; °Drepanocladus aduncus d 2; Equisetum fluviatile 9; °Juncus filiformis 8; Lysimachia thyrsiflora 2; Phragmites australis 12; °Ranunculus flammula 9; Scutellaria ga-
93
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP
2 1 · · + · 1 · · 4 277.5 II 136.5· + · 1 · · · · · 1 8 3 33 I 20· + · · + · + · · 3 16.5 I 10· 2 · · · · + · · 1 41.5 3 172 I 120· · 1 · + + · · · 3 39 I 23· · · · · + · · · 2 16.5 2 5.5 I 10· + + · + · · · · 3 16.5 I 10
+ + + + · · · + 1 4 33 6 55.5 IV 46.5+ 2 · 1 · · + 1 + 1 8 6 239 III 146.5+ + · + · · · 1 1 5 66.5 II 401 + · + · · · + · 4 44.5 II 26.5+ · + · · · · + · 3 16.5 I 10· · · + · · r · · 1 41.5 2 6.5 I 20.5+ + · · · · 1 · · 3 39 I 23
· 2 1 + + + · · · 6 841.5 5 211 IV 463· + · + · + 2 · + 2 16.5 5 189 III 120· · · · · · · · · 3 25 I 10+ · · · · · · · + 1 16.5 2 5.5 I 10· · · · · · · · · 3 58 I 23
· · 1 + + 1 · · · 4 33 4 66,5 III 53+ + · 1 1 1 · · + 6 156 II 93· · 1 1 + 1 + · + 6 100 II 60· 1 + 2 + 1 · · + 6 239 II 143· 2 1 · + · · 2 · 4 367 II 220· 1 · · · · · + · 1 8,5 2 33,5 I 20· · · · · · · · · 3 25 I 10· · · · · · · · · 3 25 I 10
lericulata 9(1.1); °Sphagnum teres d 8(1.1); Inne (Others): Aulocomnium palustre d 14, 15(1.1); Brachythecium rutabulum d 9, 12(2.2); Calamagrostis epigejos 11, 13; Dryopteris carthusiana 1, 3; Equisetum arvense 9, 10; Eupatorium cannabinum 9, 12; Ledum palustre 3, 6; Sphagnum palustre 1, 2; Alnus glutinosa c 7; Andromeda polifolia 1; Betula pubescens c 3; Bryum pseudotriquetrum d 2; Calluna vulgaris 3; Solidago canadensis 15(1.1); Drepanocladus polycarpos d 13(1.1); Epilobium ciliatum 15(1.1); Hieracium lachenalii 14; Lactuca serriola 13; Lemna minor 12; Luzula multi-flora 1(1.1); Nardus stricta 1; Polygonum amphibium 7; Rhytidiadelphus squarrosus d 8; Salix cinerea c 3; Sciuro-hypnum oedipodium d 13(1.1); Sphagnum fimbriatum d 15(3.3); Sphagnum inundatum d 3; Stellaria graminea 13; Trientalis europaea 5.
94
A. Suder
Ledum palustre, próchniczek bagienny Aulocomnium palustre, drabik drzewkowaty, płonnik pospolity, fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus, torfowiec kończysty Sphagnum fallax, torfowiec postrzępiony Sphagnum fimbriatum, torfowiec zanurzony Sphagnum inundatum, torfowiec błotny Sphagnum palustre, torfowiec ziemny Sphagnum terres i 5 zagrożonych w skali województwa śląskiego – dziewięciornik błotny Comarum palustre, sit cienki Juncus filiformis, bagno zwyczajne, żurawi-na błotna, borówka bagienna Vaccinium uliginosum (Bernacki i in. 2000, Rozporządzenie 2004). Brak koszenia przejawia się rozwojem siewek drzew w runi zbiorowiska oraz wzrostem po-krycia gatunków ziołoroślowych jak tojeść pospolita Lysimachia vulgaris.
Istotnym czynnikiem zagrażającym trwałości fitocenozJuncetum acutiflori na badanym obszarze jest zmiana stosun-ków wodnych na skutek przeprowadzanych melioracji oraz two-rzenia się lejów depresyjnych w związku z działalnością kopalń. Osuszenie kompleksu bagien i torfowisk w Kochłowicach było głównym powodem zaniku stanowiska zespołu na tym terenie. W porównaniu z płatami opisanymi w latach 70-tych ubiegłego wieku nastąpiły zmiany ilościowe w fitocenozach omawianegozbiorowiska, przejawiające się znaczącym spadkiem pokrycia niektórych kluczowych gatunków siedlisk bagiennych, jak: wełnianka szerokolistna Eriophorum angustifolium, przytulia błotna Galium palustre, bagno zwyczajne Ledum palustre, mo-drzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, skrzyp bagienny Equisetum fluviati-le, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, oraz pojawieniem się gatunków siedlisk ruderalnych: skrzyp polny Equisetum arvense, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, sałata kompasowa Lactuca seriola. Dlatego warunkiem zachowania wszystkich płatów łąki z sitem ostrokwiatowym jest w pierwszej kolejności utrzymanie odpowiedniej wilgotności siedliska przy sporadycznym koszeniu.
95
Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP
SUMMARY
Suder A. Wet meadows with Juncus acutiflorus (Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915) on the territory of the Upper Silesia Industrial District.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 86–96, 2008.
As a result of field investigation 8 stands of Juncetum acutiflori, a rare plant community in Poland, were confirmed on the territory of theUpper Silesia Industrial District (Fig. 1). Most of its stands is located in the central part of this region and the association have no tendency to disappearance. Twelve protected species and five endangered oneswere noted in the patches of Juncetum acutiflori community. The main causes of its threat in the study area are drainage and cessation of mowing.
The phytocoenoses of Juncetum acutiflori demonstrate great floristicdiversity, which results from variety of occupied habitats (Tab. 1). It was distinguished 2 subassociations (typicum in two variants and sphagnetosum fallaxi subass. nova). The new subassociation should be identified with variant with Vaccinium uliginosum, described by Celiński et al. (1976). The reason of change of syntaxonomical range were significant habitat differences between typical patches and thosedeveloping on peat soil. These last were distinguished by presence of numerous species from Oxycocco-Sphagnetea class. In addition, small participation of species of meadow syntaxa led to assumption, that its phytocoenoses probably constitute degenerative shape of peat-bog communities, as Oberdorfer (1983) mentioned. The patches of sphagnetosum fallaxi subassociation were mainly noted in the neighbourhood of rush, meadows and peat-bog coniferous forest communities. They developed in poor and marshy habitats. Species of peat-bogs (Oxycocco-Sphagnetea class) – Oxycoccus palustris, acid fens (Scheuchzerio-Caricetea nigrae class) – Agrostis canina, and semi-natural dry grasslands (Nardo-Callunetea class) – Potentilla erecta occurred abundantly in the meadow green growth. Great humidity of habitat favoured development of moss layer, which cover 70–100% area of community. It was created mainly by Sphagnum sp. and Polytrichum commune. Meadow species from Molinio-Arrhenatheretea class appeared here sporadically and with small cover value.
96
A. Suder
PIŚMIENNICTWO
Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B. 2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Biol. Sil. 35(52): 78–107.
Celiński F., Wika S., Cabała S. 1976. Les prairies marécageuses à Juncus acutiflorus en Silésie (Pologne). Coll. Phytosoc. 5: 205–217.
Dierschke H. 1994. Syntaxonomical survey of Molinio-Arrhenatheretea in Central Europe. Coll. Phytosoc. 23: 387–399.
Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szczec. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr.-Roln. 10: 1–339.
Kondracki J. 2001. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. Vademecum geobotanicum, PWN, WarszawaMirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering
plants and Pteridophytes of Poland. Biodiv. of Poland vol. 1.Nowiński M. 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Szkic
fitosocjologiczny. PWRiL, Warszawa.Oberdorfer E. (red.). 1983. Süddeutsche Pflanzengesellschaften. Teil
III. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart – New York.Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census
catalogue of Polish mosses. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.
Pott R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764.
Schubert R., Hilbig W., Klotz S. 1995. Bestimmungsbuch der Pflanzengesellschaften Mittel- und Nordostdeutschlands. GustavFischer Verlag Jena, Stuttgart.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 97–109, 2008.
97
Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.) With. w środkowo-wschodniej Polsce
ANDRZEJ SZCZEPKOWSKI
Zakład Mikologii i Fitopatologii LeśnejSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego02–776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159e-mail: [email protected]
Wstęp
Ozorek dębowy Fistulina hepatica (Schaeff.) With., znany również pod takimi polskimi nazwami jak ozorek wątrobowy, ozorek pospolity, cewiak wątrobowy (Wojewoda 2003) jest jedynym gatunkiem w swoim rodzaju i jedynym rodzajem w rodzinie ozorkowatych (Fistulinaceae) w Europie (Ryvarden, Gilbertson 1993). Ozorek jest fakultatywnym pasożytem drzew. Powoduję niezbyt intensywną, brunatną zgniliznę drew-na, zwłaszcza twardzielowego. W pierwszej kolejności rozkła-da taniny, substancje inhibitujące wzrost większości grzybów zdolnych do rozkładu drewna. Proces ten jest bardzo powol-ny, może trwać kilkadziesiąt lat bez znaczącego obniżenia właściwości mechanicznych drewna. We wczesnym stadium dekompozycji drewna powstają brązowe smugi, po czym cała twardziel dębów przybiera charakterystyczne ciemnobrunatne zabarwienie (ang. brown oak, ros. buryj dub). W zaawansowa-nym stadium rozkładu drewno przybiera barwę intensywnie czerwonobrązową i rozpada się na kostki, ale nigdy nie staje się tak miękkie, ani nie kruszy się na proszek tak szybko, jak drewno dębowe rozłożone przez żółciaka siarkowego Laetiporus sulphureus – często spotkanego sprawcę wewnętrznej zgnilizny pni dębów. Ponadto prostopadłościenne spękania są mniejsze i nie występują między nimi płaty grzybni, jak to ma miejsce
98
A. Szczepkowski
w przypadku żółciaka siarkowego (Cartwright, Findlay 1951, Orłoś 1952, Schwarze i in. 2000).
Owocniki ozorka pojawiają się od lipca do listopada, pra-wie każdego roku, przez wiele lat w tych samych miejscach. Wyrastają na starych drzewach, żywych lub martwych, zarów-no stojących, jak i leżących, zwykle u podstawy pnia lub na niewielkiej wysokości, na odsłoniętych grubych korzeniach, a także na pniakach. Owocniki są jednoroczne, pojedyncze lub złożone z kilku kapeluszy zrośniętych nasadami o średnicy do kil-kudziesięciu cm i masie kilku kg. Kapelusze są początkowo guzo-wate, potem poduchowate, łopatkowate, półkoliste, bokiem przy-rośnięte do substratu, bez trzonu lub ze szczątkowym trzonem. Wyglądem przypominają jęzor, wątrobę lub płat surowego mię-sa, dlatego nie sposób ich pomylić z innymi grzybami. Górna po-wierzchnia owocnika początkowo bladoróżowa, potem pomarań-czowoczerwona, krwistoczerwona lub purpurowobrązowa, lepka, często z czerwonymi kroplami u młodych okazów. Inną charak-terystyczną cechą budowy owocnika jest występowanie na dolnej stronie kapelusza niezrośniętych ze sobą, wolno zwisających ru-rek o długości do ok. 15 mm. Hymenofor początkowo biały, póź-niej kremowy do rdzawoczerwonego. Pory koliste, przeciętnie 3–4 na 1 mm. Miąższ mięsistosoczysty, czerwonawy z widocznymi na przekroju jasnymi włóknami przebiegającymi od nasady lub krót-kiego trzonu do brzegu kapelusza. Zarodniki okrągławo-kroplo-wate, gładkie, o wymiarach 3,5–6 × 2,5–4,5 μm (Domański i in. 1967, Breitenbach, Kränzlin 1986, Ryvarden, Gilbertson 1993). Stadium anamorficzne (bezpłciowe) znane pod nazwąPtychogaster hepaticus (Sacc.) C.G. Lloyd [Ceriomyces hepati-cus Sacc., Confistulina hepatica (Sacc.) Stalpers] charaktery-zuje tworzenie zarodników konidialnych, a u dębów również grubościennych chlamydospor w włóknocewkach (Stalpers, Vlug 1983, Jahn 1990, Schwarze i in. 2000). Młode owoc-niki ozorka są jadalne, ale ze względu na kwaśny smak nie są specjalnie cenione. Ostatnio udane próby uprawy ozorka prze-prowadzono w Szwajcarii (Pätzold, Laux 2007).
Ozorek dębowy spotykany jest w różnych typach lasów li-ściastych i mieszanych, najczęściej na obszarach objętych ochroną w formie parków narodowych i rezerwatów, w parkach zabytkowych, zadrzewieniach przykościelnych, na drzewach
99
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
pomnikowych w miastach, jak i poza terenami zabudowany-mi (Wojewoda 2003). Obecność ozorka dębowego w biocenozie powoduje występowanie specyficznych warunków ekologicz-nych i stąd m.in. próby sztucznego zakażania dębów grzybnią tego gatunku w celu wspomagania ochrony innych organizmów wykorzystujących powstające próchnowiska i dziuple (Kepel 2001).
Ozorek jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie, Ameryce Północnej, Azji i Australii. Na kontynencie europejskim pora-ża głównie dęby Quercus i kasztany Castanea, bardzo rzad-ko notowany na przedstawicielach z rodzaju klon Acer, olsza Alnus, brzoza Betula, leszczyna Corylus, buk Fagus, lipa Tilia, (Ryvarden, Gilbertson 1993). Poza Europą podawany również z innych rodzajów drzew liściastych (Ryvarden, Gilbertson, 1993, Schwarze i in. 2000). W Polsce jako żywiciela ozorka podawano wyłącznie dęby (Q. robur i Q. petraea). W Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego znajduje się okaz zebrany z pnia brzozowego w Cierpiszewie k. Torunia (4. IX 1946 r., leg. et det. J. Zabłocki, UW 032790). Niestety, w kopercie zielnikowej nie ma żadnego fragmentu substratu (drewno, kora) na podstawie którego można by potwierdzić poprawność oznaczenia żywicie-la. Skirgiełło (1970) opisując rozmieszczenie ozorka w Polsce w ogóle nie wymienia tego stanowiska.
Już w połowie ubiegłego wieku, leśnik, profesor Instytutu Badawczego Leśnictwa, Henryk Orłoś zaliczył ozorka do grupy grzybów rzadkich w naszym kraju i apelował o jego ochronę (Orłoś 1949a, b, 1957). Postulat ten został spełniony dopiero w 2004 roku, kiedy wpisano ozorka na listę grzybów podlega-jących ścisłej ochronie (Rozporządzenie 2004). Od 1992 r. gatunek umieszczony na czerwonej liście grzybów zagrożonych w Polsce, gdzie sklasyfikowany został jako „narażony na wymar-cie” (V) (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). W ostatnim wyda-niu czerwonej listy przeniesiony do niższej kategorii zagrożenia „rzadki” (R) (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Znalazł się rów-nież na wszystkich trzech istniejących w Polsce regionalnych czerwonych listach grzybów wielkoowocnikowych: polskich Karpat (Wojewoda 1991) w kategorii „rzadki” (R) oraz Górnego Śląska (Wojewoda 1999) i Gór Świętokrzyskich (Łuszczyński 2002) w kategorii „narażony” (V).
100
A. Szczepkowski
Rozmieszczenie stanowisk ozorka dębowego w środkowo--wschodniej Polsce
Dotychczas, na podstawie danych literaturowych i informa-cji zawartych na stronach internetowych, na obszarze środ-kowo-wschodniej Polski ozorek dębowy znany był z 20 sta-nowisk, z których 9 to lokalizacje podawane w XIX w., w tym 5 z Warszawy. W niniejszej pracy podano 26 nowych stano-wisk na tym obszarze, w tym 23 odnalezione przez autora, a 3 na podstawie niepublikowanych materiałów znajdujących się w Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego. Stanowiska nr 17 i 25–27 przedstawione w opracowaniu uznano za lokalizacje odpowiadające miejscom występowania ozorka cytowanym w publikacjach z XIX wieku i dlatego sumaryczna liczba znanych stanowisk na omawianym obszarze wynosi 46 (ryc. 1).
Do 1945 r. znanych było 9 następujących stanowisk ozorka dębowego:
1. Warszawa-Sielce (obecnie Dolny Mokotów) (Chełchowski 1888);
2. Warszawa-Mokotów (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);
3. Warszawa-Natolin (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);
4. Warszawa-Bielany (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);
5. Warszawa-Wawer (Błoński 1896);6. Kałuszyn (Błoński 1896);7. Unikowo (Chełchowski 1898);8. Rostkowo (Chełchowski 1898); 9. Międzyrzec Podlaski (Eichler 1900).
Po roku 1945 podawany był w literaturze i w Internecie z następujących stanowisk:
10. Chojnów k. Piaseczna (Skirgiełło 1970);11. Puszcza Kampinoska, ok. Łomianek (Skirgiełło 1970);12. Podkowa Leśna (Skirgiełło 1970);
101
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
13. Bielawy-Mroga k. Głowna (Skirgiełło 1970); 14. Stanisławów (Skirgiełło 1970);15. Rezerwat „Spała” (Ławrynowicz 1973);16. Rezerwat „Trębaczew” (Ławrynowicz 1973); 17. Rezerwat „Las Bielański” (Burakowski, Luniak 1982,
Kozłowski 2006a);18. Rezerwat „Babsk” (Mamos 1986); 19. Warszawa Bemowo, park leśny (Kozłowski 2006b); 20. Lasy Chotomowskie, ok. Legionowa (Kapuścińska 2006);21. Łódź, rezerwat „Las Łagiewnicki” (Gajkowski 2007).
W Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego znajdują się okazy zbierane na omawianym obszarze w miejscach dotych-czas nie podawanych w literaturze:
12
4, 17, 25
5, 26
37
19
28
3522
1321 33
49
3231
15
181416
294142
50 1112 45
10406
4823
46 4743
39
34
78
2430
36 38
9
44 20
Bug
0 50 km
24°16°
50°
54°
3, 27
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce (● – znane stanowiska, ○ – nowe stanowiska). Objaśnienia numeracji stanowisk w tekście.Fig. 1. Distribution of Fistulina hepatica in the east-central Poland (● – known localities, ○ – new localities). Numbers refer to the list of sites in the text.
102
A. Szczepkowski
22. Warszawa Pyry, na pniu starego dębu, listopad 1969, leg. S. Zan, det. A. Skirgiełło, UW 15519;
23. Szumin, pow. Wyszków, Lasy Łochowskie, na pniaku dębowym w Pino-Quercetum, listopad 1972, leg. et det. Z. Domański, UW 020788;
24. Łazy, pow. Węgrów, Lasy Łochowskie, na pniaku dębowym w Pino-Quercetum, 28.11.1974, leg. et det. Z. Domański, UW 022342.
W ostatnich latach na obszarze środkowo-wschodniej Polski autor odnotował występowanie ozorka dębowego na na-stępujących stanowiskach:
25. Rezerwat „Las Bielański”, Warszawa; grąd, na ok. 20 dębach, owocniki wyrastały na pniach drzew stojących od podstawy do wysokości ok. 10 m, na korzeniach kilku wywrotów i na kilku pniakach; sierpień–listopad 1991–2007 r.
26. Rezerwat „Las im. Króla Jana Sobieskiego”, Warszawa; grąd, na czterech dębach szypułkowych Q. robur, kilka-naście owocników na pniach i w dziupli na wysokości od postawy do 2,5 m; 12.09.1998 r.; na dwóch Q. robur, trzy i pięć owocników u podstawy pni; 20.10.2000 r.; na pniaku dębowym, trzy owocniki, na dwóch Q. robur, jeden owocnik na dużym guzowatym zrakowaceniu u podstawy pnia i dwa owocniki na wysokości 1,3 m; 21.07.2007 r.
27. Rezerwat „Las Natoliński”, Warszawa; grąd, na trzech Q. robur, kilkanaście owocników na wysokości 0,5–3 m; wrze-sień 1998 r.
28. Park Łazienkowski, Warszawa; na pniaku dębowym, kilka owocników; wrzesień 2001 r.
29. Rezerwat „Uroczysko Stephana”, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów, oddz. 127; grąd, u podstawy zamierającego Q. robur, dwa owocniki; 25.10.2002 r.; na pniaku dębowym, jeden owocnik; 06.09.2007 r.
30. Węgrów, zadrzewienie przydrożne przy drodze krajo-wej nr 637, na pniaku dębowym, dwa duże owocniki; 26.09.2003 r.
103
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
31. Uroczysko Doliska, Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie, oddz. 95; na dębie bezszypułkowym Q. petraea, kilka owocników na pniu; 19.10.2003 r.
32. Uroczysko Górki, LZD SGGW w Rogowie; na pniaku dębo-wym, w pobliżu linii oddziałowej w otoczeniu mieszanego drzewostanu, jeden owocnik; 12.10.2005 r.
33. Uroczysko Wilczy Dół, LZD SGGW w Rogowie, oddz. 143; starodrzew sosnowo-dębowy na szkółce leśnej, na pniaku dębowym, dwa owocniki; 20.09.2006 r.
34. Rezerwat „Modła”, Nadleśnictwo Ciechanów, oddz. 164b; grąd, na dwóch pniakach dębowych, po kilka młodych owocników, na Q. petraea, dwa owocniki u podstawy pnia; 15.08.2005 r.; na przekroju poprzecznym leżącej kłody dę-bowej, jeden owocnik; 30.07.2007 r.
35. Rezerwat „Skarpa Ursynowska”, Warszawa; grąd zboczowy, na Q. robur, jeden owocnik na korzeniu; 4.11.2005 r., dwa owocniki na korzeniu; 23.10.2006 r.
36. Nadleśnictwo Sarnaki, oddz. 92c; pomnikowa aleja dębo-wa, w rozległej dziupli pnia Q. robur, trzy młode owocniki na wysokości 1–1,5 m; 10.08.2006 r.
37. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dęby Młocińskie”, Warszawa; grąd, na Q. robur, dwa owocniki na wysoko-ści 2,5 m, 18.11.2006 r.; na pniaku dębowym, trzy młode owocniki, na martwym Q. robur, jeden duży owocnik na wysokości 3 m; 24.08.2007 r.
38. Rezerwat „Dębniak”, Nadleśnictwo Sarnaki; grąd, na Q. ro-bur, dwa owocniki na wysokości ok. 0,6 m; 3.07.2007 r.
39. Rezerwat „Dziektarzewo”, Nadleśnictwo Płońsk; grąd na wysokim brzegu rzeki Wkry, na dwóch Q. robur, dwa duże owocniki na wysokości 0,5 m i jeden owocnik na odsłonię-tym korzeniu; 29.08.2007 r.
40. Rezerwat „Chojnów”, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów; grąd, na trzech żywych i dwóch stojących złomach Q. robur, łącznie 12 owocników na wy-sokości: od podstawy pnia do 4,5 m; 30.08.2007 r.
41. Nadleśnictwo Chojnów, oddz. 97, LKP „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy; na Q. robur rosnącym przy drodze gruntowej Chojnów–Czarnowo w otoczeniu młod-
104
A. Szczepkowski
szych drzewostanów sosnowo-dębowych, dwa duże owoc-niki na wysokości 3 m; 30.08.2007 r.
42. Rezerwat „Pilawski Grąd”, LKP „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów; grąd, na Q. robur o rozmiarach pomnikowych, jeden bardzo duży owocnik (średnica ok. 35 cm) wyrastał na korzeniu w odległości 2 m od pnia; 06.09.2007 r.
43. Rezerwat „Pomiechówek”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Jabłonna; grąd, oddz. 125, na pniaku dębo-wym, dwa młode owocniki; 14.09.2007 r.
44. Rezerwat „Jabłonna”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Jabłonna; las mieszany ze starodrzewem sosnowo-dębo-wym (grąd, dąbrowa świetlista, bór mieszany), na dwóch pniakach dębowych, dwa i jeden owocnik, na stojącym zło-mie, cztery owocniki, na martwym dębie, jeden owocnik, na zamierającym Q. robur, jeden owocnik w spękaniach guzowatego zrakowacenia, na sześciu żywych Q. robur, 10 owocników na wysokości 0,1–5 m; 14.09.2007 r.
45. „Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Chojnów; dąbrowa świetlista, na czterech Q. robur: w ranie po wyłamanym konarze na wysokości 3,5 m, jeden owocnik, u podstawy pnia i na wy-sokości 3 m, dwa owocniki, na guzowatym zrakowaceniu pnia na wysokości 2,5 m, dwa owocniki, w płytkiej dziupli u podstawy pnia, jeden owocnik; 01.10.2007 r.
46. Rezerwat „Zegrze”, oddz. 27, Nadleśnictwo Jabłonna; dą-browa świetlista, na Q. robur, jeden owocnik na guzowatym zrakowaceniu pnia; 09.10.2007 r.
47. Rezerwat „Jadwisin”, gmina Serock; grąd, na Q. robur, dwa owocniki u podstawy pnia i na wysokości 0,4 m; 09.10.2007 r.
48. Rezerwat „Dębina”, Nadleśnictwo Drewnica; grąd, na trzech Q. robur, w odziomku, jeden owocnik na wysokości 0,4 m, na guzowatym zrakowaceniu pnia na wysokości 1,5 m, trzy owocniki (ryc. 2), u podstawy pnia, trzy owocniki; 11.10.2007 r.
49. Rezerwat „Uroczysko Bażantarnia”, Nadleśnictwo Skierniewice; grąd, na pniaku dębowym, dwa owocniki, na
105
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
zamierającym Q. robur, jeden owocnik na wysokości 0,5 m; 27.10.2007 r.
50. Kampinoski Park Narodowy, Roztockie Dęby, przy czerwo-nym szlaku, na Q. robur (pomnik przyrody), jeden owocnik na wysokości 2,5 m w dziupli zabezpieczonej kilka lat wcze-śniej środkiem ochrony drewna – Imprexem z dodatkiem Abizolu; 02.11.2007 r.
Ryc. 2. Owocniki ozorka dębowego wyrastające z guzowatego zrakowacenia pnia dębu szypułkowego w rezerwacie „Dębina” (11.X 2007 r.; fot. A. Szczepkowski). Fig. 2. Basidiocarps of Fistulina hepatica growing on stem canker of Quercus robur in the „Dębina” nature reserve (11 October 2007, photo by A. Szczepkowski).
106
A. Szczepkowski
Podsumowanie
Przedstawione stanowiska znacznie wzbogacają dotychcza-sową wiedzę o rozmieszczeniu ozorka dębowego, nie tylko na ob-szarze środkowo-wschodniej Polski, ale również w skali całego kraju. Obecnie, na omawianym obszarze, znanych jest 46 sta-nowisk tego gatunku, z których 9 to lokalizacje podawane przed 1945 r. Znaczna większość z 40 współczesnych stanowisk na obszarze środkowo-wschodniej Polski znajduje się w obiektach objętych różnymi formami ochrony przyrody: 21 zlokalizowa-nych jest w rezerwatach przyrody, dwa w Kampinoskim Parku Narodowym, po jednym w zespole przyrodniczo-krajobrazowym w Warszawie, alei pomnikowych dębów w lasach Nadleśnictwa Sarnaki, zabytkowym parku i lesie miejskim w Warszawie, 6 w lasach gospodarczych, w tym 3 w lasach doświadczalnych SGGW w Rogowie, trzy na terenach zabudowanych (Podkowa Leśna, Warszawa Pyry, Węgrów). W przypadku kilku opubliko-wanych stanowisk nie udało się ustalić siedliska. Potwierdzono utrzymywanie się tego gatunku, od ponad 100 lat, w 3 miej-scach w Warszawie: Bielany – rez. „Las Bielański” (stanowi-ska 4, 17, 25), Natolin – rez. „Las Natoliński” (3, 27), Wawer – rez. „Las im. Króla Jana Sobieskiego” (5, 26). Obecnie w gra-nicach Warszawy znanych jest 8 stanowisk ozorka. Najwięcej drzew (od 5 do 20) porażonych przez ozorka oraz największą obfitość owocników odnotowano w dwóch rezerwatach położo-nych w granicach Warszawy: „Las Bielański” i „Las im. Króla Jana Sobieskiego” oraz w rezerwatach „Jabłonna” i „Chojnów”. W 5 rezerwatach („Las im. Króla J. Sobieskiego”, „Jabłonna”, „Bolesława Hryniewieckiego”, „Zegrze”, „Dębina”) stwierdzono owocniki ozorka na guzowatych zrakowaceniach o nieokreślo-nym pochodzeniu. Być może, dęby pod wpływem porażenia przez ozorka mogą reagować wytwarzaniem guzowatych raków lub deformacje te są innego pochodzenia i stanowią jedynie do-godne miejsce wnikania zarodników grzyba, a w końcu pojawu owocników. Na obszarze środkowo-wschodniej Polski znajduje się jeszcze wiele obiektów przyrodniczych, np. leśnych rezerwa-tów, będących potencjalnymi miejscami występowania ozorka dębowego. Warto zwracać uwagę na tego bardzo charaktery-stycznego i stosunkowo łatwego do rozpoznania grzyba.
107
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
SUMMARY
Szczepkowski A. Localities of Fistulina hepatica (Schaeff.) With. in the east-central Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 97–109, 2008.
The beefsteak fungus Fistulina hepatica is a species strictly protected in Poland. In the Polish Red List of Macrofungi it belongs to the category R (rare species). So far it has been noted from 20 stations in the east-central Poland. The paper gives characteristics of twenty-six new localities of this species. Of the 40 present localities (including 8 from Warsaw), 21 are located in nature reserves, two in a national park (Kampinos NP), one in a nature and landscape complex, in a historical park, in an urban forest (in Warsaw), in an alley of monumental oaks situated in a forest area, six in managed forests, including three in Forest Experimental Station of Warsaw University of Life Sciences in Rogów, and three in towns. The most abundant occurrence of this fungus was found in the “Las Bielański” and “Las im. Króla Jana Sobieskiego” nature reserves (in Warsaw), also in “Jabłonna” and “Chojnów” nature reserves. The F. hepatica basidiocarps occurred exclusively on Q. robur and Q. petraea, some of them growing on stem cankers of Q. robur located in five nature reserves.
PIŚMIENNICTWO
Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63–93.
Breitenbach J., Kränzlin F. 1986. Fungi of Switzerland. 2. Lucerne.
Burakowski B., Luniak M. 1982. Świat zwierząt. W: Baum T., Trojan P. (red.). Las Bielański w Warszawie – rezerwat przyrody. PWN, Warszawa: 209–210.
Cartwright K.S.G., Findlay W.P.K. 1951. Rozkład i konserwacja drewna. PWRiL, Warszawa.
Chełchowski S. 1888. Basidialnyje griby okrestnostnej Varšavy. Varš. Univ. Izv.
Chełchowski S. 1898. Grzyby podstawkozarodnikowe Królestwa Polskiego. I. Autobasidiomycetes. Pam. Fizjogr. 15(3): 3–285.
108
A. Szczepkowski
Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate II (Polyporaceae pileatae), Szczeciniakowate II (Mucronoporaceae pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae), Bondarcewowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae), Ozorkowate (Fistulinaceae). W: Kochman J., Skirgiełło A. (red.). Flora Polska. Rośliny Zarodnikowe Polski i Ziem Ościennych. Grzyby (Mycota). 3. PWN, Warszawa.
Eichler B. 1900. Materiały do flory grzybów okolic Międzyrzeca. Pam. Fizjogr. 16(3): 157–206.
Gajkowski G. 2007. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/messages/7259/107571.html, ID72495.
Jahn H. 1990. Pilze an Bäumen. Patzer Verlag, Berlin – Hannover. Kapuścińska A. 2006. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.
pl/messages/7259/62137.html, ID44110.Kepel A. 2001. Dąb pokazuje język. Salamandra 2(15): 27–28.Kozłowski M. 2006a. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/
messages/7259/62137.html, ID44479.Kozłowski M. 2006b. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/
messages/7259/62137, ID44480.Ławrynowicz M. 1973. Grzyby wyższe makroskopowe w grądach
Polski środkowej. Acta Mycol. 9(2): 133–204. Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basidiomycetes in the
Świętokrzyskie Mts (Poland). Polish Bot. J. 47(2): 183–193. Mamos K. 1986. Flora grzybów makroskopowych rezerwatu lipowego
Babsk koło Skierniewic. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 4: 203–221. Orłoś H. 1949a. Ochrona rzadkich gatunków grzybów. Las Polski
1–2: 31–33. Orłoś H. 1949b. Grzyby jadalne i trujące. Spółdzielnia „Las”,
Warszawa.Orłoś H. 1952. Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa.Orłoś H. 1957. Chrońmy od zagłady rzadkie gatunki grzybów.
Przyroda Polska 5–6: 4–5. Pätzold W., Laux H. E. 2007. Jaki to grzyb? Multico, Warszawa. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. Nr 168 (2004), poz.1765.
Ryvarden L., Gilbertson R.L. 1993. European Polypores. 1. Fungiflora, Oslo.
109
Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce
Schwarze F.W.M.R., Engels J., Mattheck C. 2000. Fungal strategies of wood decay in trees. Springer Verlag Berlin –Heidelberg – New York.
Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia grzybów wyższych w Europie. III. Acta Mycol. 6(1): 101–123.
Stalpers J. A., Vlug I. 1983. Confistulina, the anamorph of Fistulina hepatica. Can. J. Bot. 611: 1660–1666.
Wojewoda W. 1991. Pierwsza czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych (macromycetes) zagrożonych w polskich Karpatach. Studia Ośr. Dokument. Fizjogr. PAN Oddz. Kraków 18: 239–261.
Wojewoda W. 1999. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych Górnego Śląska. Centr. Dziedz. Przyr. Górn. Śląska. Raporty i Opinie 4: 8–51.
Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). List of threatened plants in Poland (2nd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 27–56.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland (3rd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.
110
Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences
Chrońmy Przyrodę Ojczystą(Let’s protect Our Indigenous Nature)
Bi-monthly publication,Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland
Vol. LXIV (64) 2008
No. 4
CONTENTS
Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesting flora of theGrodzisko hill in the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland) ............................................
Krystyna Dąbrowska, Ryszard Sawicki, Maria Franszczak-Być: Estimation of present conditions of populations of goldilocks, Linosyris vulgaris in Lublin region (E Poland)
Stefan Friedrich, Piotr Waloch: The Tywa River valley – an important site of the Western Pomerania nature (NW Poland)
Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: The necessity of active protection of habitats for the example of „Białodrzew Kopicki” nature reserve in Western Pomerania voivodeship (NW Poland) .......................................................
Krzysztof Nowak: Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera) onchosen urbicenoses of Czestochowa (S Poland) ........................
Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: A new locality of Eryngium planum L. in Opole Silesia (SW Poland) ................................
3
14
24
45
59
73
111
Ryszard Plackowski: A new locality of Dianthus superbus L. near Gorzkowice in central Poland ................................................
Krzysztof Spałek: A new locality of Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. on the Opole Silesia (SW Poland) ...........................
Alicja Suder: Wet meadows with Juncus acutiflorus (Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915) on the territory of the Upper Silesia Industrial District .................................................................
Andrzej Szczepkowski: Localities of Fistulina hepatica (Schaeff.) With. in the east-central Poland ............................................
78
82
86
97
112
Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad ekorozwoju i wdrażania Agendy 21
oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.
Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.
Kontakt:
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki WodnejOśrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3ATel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]