DSM-5 KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ ... - … · Alternatywny model zaburzeń osobowości DSM-5...
Transcript of DSM-5 KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ ... - … · Alternatywny model zaburzeń osobowości DSM-5...
ISBN 978-83-65835-29-1
www.edraurban.plwww.appi.org
KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
WYDANIE PIĄTEKRYTERIA D
IAGN
OSTYCZN
E ZA
BURZEŃ
PSYCHICZN
YCHW
YDA
NIE PIĄTE
Redakcja wydania polskiego
Piotr Gałecki • Maciej Pilecki • Joanna RymaszewskaAgata Szulc • Sławomir Sidorowicz • Jacek Wciórka
DSM-5®
DSM
-5®
American Psychiatric Association
Washington, DCLondon, England
DIAGNOSTIC AND STATISTICAL MANUAL OF
MENTAL DISORDERSF I F T H E D I T I O N
DSM-5™
Copyright © 2013 American Psychiatric Association.
DSM-5®
KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
DSM-5®
WYDANIE 5
Redakcja wydania polskiego
Piotr GałeckiMaciej Pilecki
Joanna RymaszewskaAgata Szulc
Sławomir SidorowiczJacek Wciórka
Washington, DCLondon, England
DIAGNOSTIC AND STATISTICAL MANUAL OF
MENTAL DISORDERSF I F T H E D I T I O N
DSM-5™
Copyright © 2013 American Psychiatric Association.
Tytuł oryginału: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-5®, fifth edition Copyright © 2013 American Psychiatric Association
DSM® and DSM-5® are registered trademarks of the American Psychiatric Association. Use of these terms is prohibi-ted without permission of the American Psychiatric Association.
First Published in the United States by American Psychiatric Association Publishing, Arlington, VA. Copyright © 2013. All rights reserved. Pierwsza publikacja w Stanach Zjednoczonych: American Psychiatric Association Publishing, Arlington, VA. Copyright © 2013. Wszelkie prawa zastrzeżone.
First Published in Poland by EDRA Urban & Partner Sp. z o.o. in Polish. EDRA Urban & Partner Sp. z o.o. is the exclusive translation publisher of Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders DSM-5®, fifth edition, Copyright © 2018 in Polish for distribution Worldwide. Pierwsza publikacja w Polsce: EDRA Urban & Partner Sp. z o.o. w języku polskim. EDRA Urban & Partner Sp. z o.o. jest wyłącznym wydawcą tłumaczenia publikacji, wyd. 1, Copyright © 2018, na język polski do dystrybucji na terenie całego świata.
Permission for use of any material in the translated work must be authorized in writing by EDRA Urban & Partner Sp. z o.o. Pozwolenie na wykorzystanie jakichkolwiek materiałów zawartych w tłumaczonym dziele musi by uzyskane na piśmie od wydawnictwa EDRA Urban & Partner Sp. z o.o.
The American Psychiatric Association played no role in the translation of this publication from English to the Polish language and is not responsible for any errors, omissions, or other possible defects in the translation of the publication.Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association) nie brało udziału w tłumaczeniu niniejszej publikacji z języka angielskiego na język polski i nie bierze odpowiedzialności za jakiekolwiek błędy, pominięcia czy inne wady wydania polskiego.
Wszelkie prawa zastrzeżone, zwłaszcza prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna część tej książki nie może być w jakiejkolwiek formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.
Ze względu na stały postęp w naukach medycznych oraz odmienne nieraz opinie na temat leczenia, jak również możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby w trakcie podejmowania decyzji uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje. Pomoże to zmniejszyć ryzyko wystąpienia błędu lekarskiego.
© Copyright for the Polish edition by Edra Urban & Partner, Wrocław 2018
Redakcja naukowa wydania polskiego: prof. dr hab. Piotr Gałecki, prof. dr hab. Maciej Pilecki, prof. dr hab. Joanna Rymaszewska, prof. dr hab. Agata Szulc, dr hab. n. med. Sławomir Sidorowicz, prof. nadzw., prof. dr hab. Jacek Wciórka
Tłumaczenie z języka angielskiego: dr hab. n. med. Sławomir Sidorowicz, prof. nadzw.; Alternatywny model wymiarowy zaburzeń osobowości DSM-5: dr hab. Jan Cieciuch, prof. UKSW, dr Tomasz Rowiński, dr Włodzimierz Strus, dr n. med. Aleksandra Wieczorek
W książce wykorzystano tłumaczenie kryteriów diagnostycznych z publikacji: Kryteria diagnostyczne z DSM-5®, Desk Reference, American Psychiatric Association; wydanie I polskie Edra Urban & Partner, Wrocław 2015; redakcja naukowa: prof. dr hab. Piotr Gałecki, prof. dr hab. Łukasz Święcicki; tłumaczenie: lek. Piotr Sebastian Krawczyk.
Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti Dyrektor wydawniczy: lek. med. Edyta Błażejewska Redaktor tekstu: Jolanta Kardela Redaktor prowadzący: Dorota Lis-Olszewska Opracowanie skorowidza: Anna Świderska-Popczyk
ISBN 978-83-65835-29-1
Edra Urban & Partner ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław tel.: 71 726 38 35 [email protected], www.edraurban.pl
Łamanie i przygotowanie do druku: Marta Radlak Druk i oprawa: ReadMe, Łódź
Spis treści
Klasyfikacja DSM-5® . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xlix
Część I Podstawy DSM-5®
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Posługiwanie się podręcznikiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Otrzeżenia dotyczące posługiwania się DSM-5® na potrzeby sądownictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Część II Kryteria diagnostyczne i kody
Zaburzenia neurorozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Zaburzenia należące do spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Zaburzenia (afektywne) dwubiegunowe i inne z nimi związane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Zaburzenia depresyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Zaburzenia lękowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i inne z nimi związane (pokrewne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Zaburzenia pourazowe i związane z czynnikiem stresowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Zaburzenia dysocjacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Zaburzenia z objawami somatycznymi i inne z nimi związane (pokrewne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Zaburzenia jedzenia i odżywiania się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Zaburzenia wydalania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Zaburzenia snu i czuwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Dysfunkcje seksualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Dysforia płciowa (Zaburzenia tożsamości płciowej) . . . . . . . . . 549
Zaburzenia niszczycielskie, kontroli impulsów i zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
Zaburzenia związane z substancjami i uzależnienia . . . . . . . . . 581
Zaburzenia neuropoznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713
Zaburzenia osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783
Parafilie (Zaburzenia parafiliczne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 831
Inne zaburzenia psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 855
Zaburzenia ruchu wywołane lekiem i inne działania niepożądane leków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 859
Inne stany, które mogą być przedmiotem zainteresowania klinicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867
Część III Nowe metody i modele
Metody pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 887
Kontekst kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 907
Alternatywny model zaburzeń osobowości DSM-5® . . . . . . . . . 921
Stany wymagające dalszych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 947
AneksNajważniejsze zmiany DSM-5® w porównaniu z DSM-IV . . . . . . 979
Słownik terminów specjalistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989
Słownik kulturowych pojęć cierpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007
Wykaz rozpoznań DSM-5® i kodów (ICD-9-CM i ICD-10-CM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1013
Numeryczny wykaz rozpoznań DSM-5® i kodów (ICD-9-CM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1037
Numeryczny wykaz rozpoznań DSM-5® i kodów (ICD-10-CM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1051
Doradcy i inni współpracownicy DSM-5® . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071
Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1091
35
Zaburzenianeurorozwojowe
Do zaburzeń neurorozwojowych należy grupa stanów zaczynających się w okresie rozwoju, zwykle na wczesnym jego etapie, często w wieku przedszkolnym. Grupa ta charakteryzuje się rozwojem deficytów, które prowadzą do upośledzenia funkcjonowania w życiu osobistym, społecznym, szkolnym oraz zawodowym. Różny jest zakres tych deficytów – od bardzo wybiór-czych ograniczeń uczenia się lub kontroli czynności wykonawczych do całościowego upośle-dzenia umiejętności społecznych lub inteligencji. Zaburzenia neurorozwojowe często współ-występują, np. spektrum zaburzenia autystycznego nierzadko towarzyszy niepełnosprawność intelektualna (zaburzenie rozwoju intelektualnego), a zaburzeniu z deficytem uwagi i nadak-tywnością (ADHD) – specyficzne zaburzenie uczenia się. W obrazie klinicznym niektórych zaburzeń obserwuje się zarówno pewne objawy nadmiarowości, jak i deficyty oraz opóźnienia dotyczące osiągania oczekiwanych, kolejnych etapów rozwoju. Na przykład: spektrum zabu-rzenia autystycznego rozpoznaje się tylko pod warunkiem stwierdzenia charakterystycznych deficytów komunikacji społecznej z towarzyszącymi nadmiernie powtarzającymi się zachowa-niami, ograniczeniem zainteresowań oraz przesadną potrzebą niezmienności.
Niepełnosprawność intelektualna (zaburzenie rozwoju intelektualnego) charakteryzuje się deficytami ogólnych sprawności umysłowych, takich jak wnioskowanie, rozwiązywanie problemów, planowanie, myślenie abstrakcyjne, myślenie krytyczne, uczenie się w szkole oraz uczenie się na podstawie doświadczenia. Takie deficyty powodują upośledzenie funkcji przy-stosowawczych, przez co osoba nie osiąga odpowiedniego poziomu samodzielności w życiu osobistym oraz zdolności do ponoszenia odpowiedzialności w życiu społecznym. Upośle-dzenia dotyczą co najmniej jednego aspektu życia codziennego, takich jak sprawność komu-nikacji, udział w życiu społecznym, uczenie się, wykonywanie pracy, a także samodzielność osobista w domu lub w środowisku społecznym.
Całościowe opóźnienie rozwojowe, jak na to wskazuje nazwa, polega na nieosiąganiu ocze-kiwanych kamieni milowych w rozwoju na kilku polach funkcjonowania intelektualnego. Takie rozpoznanie stawia się w przypadkach niemożności przeprowadzenia dokładnego badania sprawności intelektualnej, np. u dzieci, które są za małe, by można było u nich zastosować standardowe testy. Niepełnosprawność intelektualna może być nabyta w okresie rozwojowym, np. w wyniku ciężkiego urazu głowy; w takim przypadku można jednak rozpoznawać także zaburzenie neuropoznawcze.
Do zaburzeń komunikacji należą: zaburzenie językowe, zaburzenie tworzenia dźwięków mowy, zaburzenie komunikacji społecznej oraz zaburzenie płynności o początku w dzieciń-stwie (jąkanie się). Pierwsze trzy zaburzenia charakteryzują się deficytami rozwoju i posługi-wania się dotyczące odpowiednio języka, mowy i społecznej komunikacji. Zaburzenia płyn-ności od początku w dzieciństwie manifestuje się zakłóceniami prawidłowej płynności oraz produkcji słownej, w tym powtarzaniem dźwięków i sylab, wydłużeniem dźwięków spółgłosek i samogłosek, przerywaniem słów, przerwami w mowie, wytwarzaniem słów z nadmiernym wysiłkiem. Podobnie do innych zaburzeń neurorozwojowych, zaburzenia komunikacyjne zaczynają się we wczesnym okresie życia i mogą powodować upośledzenia funkcjonowania przez całe życie.
36 Zaburzenia neurorozwojowe
Spektrum zaburzenia autystycznego charakteryzuje się utrwalonymi deficytami komu-nikacji społecznej i interakcji społecznych, które uwidaczniają się w rozmaitych sytuacjach. Mogą to być deficyty okazywania wzajemności w kontaktach społecznych, niewerbalnej komu-nikacji koniecznej w interakcjach społecznych oraz umiejętności tworzenia, podtrzymywania i rozumienia relacji. Do rozpoznania spektrum zaburzenia autystycznego, obok deficytów w komunikacji społecznej, muszą być obecne powtarzające się, ograniczone schematy zacho-wania, zainteresowania i aktywności. W miarę rozwoju objawy zmieniają się i mogą być ukryte dzięki mechanizmom kompensacyjnym. W takich przypadkach rozpoznanie głównie opiera się na danych z wywiadu, chociaż i aktualne zmiany w stanie psychicznym muszą powodować znaczące upośledzenie.
W ramach rozpoznania spektrum zaburzenia autystycznego wyodrębnia się indywidualne cechy charakterystyczne za pomocą uszczegółowień (z towarzyszącym upośledzeniem inte-lektualnym lub bez niego; z towarzyszącym strukturalnym upośledzeniem językowym lub bez niego; związane ze znanym stanem medycznym, czynnikiem genetycznym, czynnikiem środowiskowym lub ze stanem nabytym; związane z innym zaburzeniem neurorozwojowym, psychicznym lub z zachowania). Można też posłużyć się uszczegółowieniami służącymi do opisu objawów autystycznych (wiek, w którym pojawiły się pierwsze podejrzenia; z utratą lub bez utraty nabytych umiejętności; ciężkość). Takie uszczegółowienia pozwalają klinicy-ście dokładniej scharakteryzować indywidualne cechy rozpoznania i wzbogacić opis obrazu klinicznego u badanego pacjenta. Na przykład, niegdyś często rozpoznawane zaburzenie Aspergera zostało obecnie zastąpione rozpoznaniem spektrum zaburzenia autystycznego bez upośledzenia językowego i intelektualnego.
ADHD jest zaburzeniem neurorozwojowym, cechującym się upośledzającym poziomem nieuwagi, dezorganizacją funkcjonowania i/lub nadaktywnością oraz impulsywnością. Nieuwaga i dezorganizacja powodują brak wytrwałości podczas wykonywania zadania; osoba jakby nie słuchała, co się do niej mówi, gubi potrzebne materiały; zmiany nie odpowiadają wiekowi i poziomowi rozwoju. Z nadaktywnością i impulsywnością łączy się nadmierna ruchliwość, wiercenie się, niemożność usiedzenia na miejscu, wtrącanie się w działania innych, niezdolność odczekania na swoją kolej; nasilenie tych objawów jest niewspółmierne w stosunku do wieku i poziomu rozwoju osoby. ADHD w dzieciństwie zwykle nakłada się na zaburzenia, często zaliczanych do „zaburzeń z eksternalizacją, np. zaburzenie opozycyjno-buntownicze, zaburzenie zachowania. ADHD często utrzymuje się również w wieku dorosłym, doprowa-dzając do upośledzenia funkcjonowania społecznego, zawodowego i szkolnego.
Rozwojowe zaburzenia ruchowe obejmują ruchowe zaburzenie koordynacji, zaburzenie ze stereotypiami ruchowymi i zaburzenia tikowe.
Rozwojowe zaburzenie koordynacji charakteryzuje się niedostatecznym nabywaniem i wykonywaniem wymagających koordynacji sprawności ruchowych. Manifestuje się niezdar-nością, powolnością i niedokładnością wykonywania takich czynności ruchowych. Zmiany niekorzystnie wpływają na codzienne funkcjonowanie.
Zaburzenie ze stereotypiami ruchowymi cechują powtarzające się, z pozoru kontrolo-wane, a w rzeczywistości zupełnie bezsensowne czynności ruchowe, takie jak: wymachiwanie rękami, kołysanie tułowiem, uderzanie głową, gryzienie się, uderzanie się. Ruchy zakłócają funkcjonowanie społeczne, w szkole i inne działania. Jeśli dochodzi do samouszkodzenia, to można je wymienić jako uszczegółowienie rozpoznania.
Zaburzenia tikowe manifestują się tikami głosowymi i ruchowymi. Są to nagłe, szybkie, powtarzające się, nierytmiczne i stereotypowe ruchy lub wokalizacje. O szczegółowym rozpo-znaniu decydują czas trwania, przypuszczalna etiologia oraz obraz kliniczny. Wyróżnia się: zaburzenie Tourette’a, uporczywe (przewlekłe) zaburzenie tikowe ruchowe lub głosowe, prze-mijające zaburzenie tikowe, inne określone zaburzenie tikowe i nieokreślone zaburzenie tikowe.
Niepełnosprawność intelektualna (Zaburzenie rozwoju intelektualnego) 37Niepełnosprawność intelektualna (Zaburzenie rozwoju intelektualnego) 37
Podstawą rozpoznania zaburzenia Tourette’a są liczne tiki ruchowe i głosowe, występujące co najmniej od jednego roku. Ich nasilenie okresami wzrasta, a okresami maleje.
Specyficzne zaburzenie uczenia się. Zgodnie z nazwą, zaburzenie polega na określonych deficytach w dokładnym oraz efektywnym przyswajaniu i przetwarzaniu informacji. Objawy tego zaburzenia neurorozwojowego pojawiają się w pierwszych latach nauki szkolnej. Cechuje się ono uporczywymi i znacznymi trudnościami uczenia się podstawowych umiejętności szkolnych, tj. czytania, pisania i liczenia. Osiągnięcia w zakresie tych umiejętności szkolnych są znacznie niższe od tych, które uważa się za przeciętną dla danego wieku albo wyraźną poprawę tych umiejętności uzyskuje się ogromnym nakładem pracy. Specyficzne zaburzenie uczenia się zdarza się nawet u osób obdarzonych błyskotliwą inteligencją; objawy pojawiają się tylko wtedy, gdy wymagania związane z uczeniem się lub sposoby oceny (np. testy do wypełnienia w ograniczonym czasie) stwarzają takie przeszkody, z którymi nie radzą sobie ani wrodzona sprawność intelektualna, ani wypracowane strategie kompensacyjne. W każdym przypadku specyficznego zaburzenia uczenia się w ciągu całego życia może dochodzić do upośledzenia aktywności wymagającej posługiwania się wspomnianymi umiejętnościami, w tym także do spadku wydolności zawodowej.
Uszczegółowienia rozpoznania zaburzenia neurorozwojowego u danej osoby wzbogacają opis przebiegu klinicznego oraz aktualnych objawów. Poza uszczegółowieniami obrazu klinicz-nego, takimi jak wiek zachorowania lub ocena ciężkości, można też stosować uszczegółowienie „związane ze znanym stanem medycznym lub czynnikiem genetycznym lub czynnikiem środowiskowym”. To uszczegółowienie umożliwia klinicyście wskazanie tych czynników, które mogły odegrać rolę w etiologii bądź wpłynąć na przebieg zaburzenia. Jako przykłady można wymienić zaburzenia genetyczne, takie jak zespół kruchego chromosomu X, stwardnienie guzowate, zespół Retta; stany medyczne, m.in. padaczka; czynniki środowiskowe – w tym bardzo niską masę urodzeniową oraz ekspozycję na alkohol w okresie życia płodowego (nawet, gdy brakuje znamion zespołu alkoholowego płodu).
Zaburzenia neurorozwojowe
Niepełnosprawność intelektualna (Zaburzenie rozwoju intelektualnego)
Kryteria diagnostyczne
Niepełnosprawność intelektualna (zaburzenie rozwoju intelektualnego) jest zaburze-niem rozpoczynającym się w okresie rozwoju i obejmuje deficyty zarówno w zakresie funkcjonowania intelektualnego, jak i adaptacyjnego w obszarach dotyczących rozu-mienia pojęć, funkcjonowania społecznego oraz w dziedzinach praktycznych. Spełnione muszą być trzy następujące kryteria:
A. Obecność deficytów w funkcjonowaniu intelektualnym, takich jak wnioskowanie, rozwiązywanie problemów, planowanie, myślenie abstrakcyjne, ocenianie, uczenie się oraz uczenie się na podstawie doświadczenia, musi zostać potwierdzona zarówno przez ocenę kliniczną, jak i dostosowany do pacjenta, standaryzowany test inteligencji.
38 Zaburzenia neurorozwojowe
B. Występowanie deficytów w przystosowywaniu się, powodujących niepowodzenia w realizacji standardów rozwojowych i społeczno-kulturowych, co uniemożliwia zachowywanie niezależności i odpowiedzialności. Bez odpowiedniego wsparcia deficyty przystosowawcze ograniczają funkcjonowanie w jednej lub wielu spośród codziennych czynności, takich jak porozumiewanie się, uczestniczenie w życiu spo-łecznym, samodzielne życie, w różnorodnych środowiskach, takich jak dom, szkoła, praca lub grupa społeczna.
C. Początek deficytów intelektualnych i przystosowawczych w okresie rozwojowym.Uwaga: Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej odpowiada rozpoznaniu zaburzeń rozwoju intelektualnego w ICD-11. Choć termin niepełnosprawność intelektualna jest używany w niniejszym podręczniku, w tytule zamieszczono obie nazwy, by rozwiać wątpliwości pojawiające się w zestawieniu z innymi systemami klasyfikacyjnymi. Po-nadto prawo federalne w Stanach Zjednoczonych (Prawo Publiczne 111-256, Rosa’s Law) nakazuje zmianę określenia opóźnienie umysłowe na niepełnosprawność intelektu-alna i obecnie czasopisma naukowe stosują wyłącznie to pojęcie. Z tego też powodu pojęcie niepełnosprawności intelektualnej jest uniwersalne dla języka medycyny, edu-kacji i innych sfer, a także w obszarze działań społecznych i prawnych.Należy uwzględnić aktualne uszczegółowienie ciężkości (zob. tabela 1):
317 (F70) lekka318.0 (F71) umiarkowana318.1 (F72) znaczna318.2 (F73) głęboka
Uszczegółowienia Ocena poziomu ciężkości opiera się na analizie funkcjonowania przystosowawczego, a nie na wartości IQ, ponieważ na podstawie oceny funkcjonowania przystosowawczego określa się poziom wymaganego wsparcia. Poza tym, w przedziale niższych wartości IQ pomiary wartości ilorazu są mniej wiarygodne.
Cechy diagnostyczne Zasadniczymi cechami niepełnosprawności intelektualnej (zaburzenia rozwoju intelektu-alnego) są deficyty ogólnych sprawności intelektualnych (kryterium A) oraz upośledzenie funkcji przystosowawczych w zakresie codziennych czynności, gdy się porówna z grupą rówie-śniczą dobraną pod względem wieku, płci i czynników społeczno-kulturowych (kryterium B). Początek przypada na okres rozwojowy (kryterium C). Rozpoznanie niepełnosprawności inte-lektualnej opiera się na ocenie klinicznej oraz badaniach inteligencji i funkcji adaptacyjnych standaryzowanymi testami.
Kryterium A obejmuje takie funkcje intelektualne, jak myślenie logiczne, rozwiązywanie problemów, planowanie, myślenie abstrakcyjne, ocenianie, uczenie się w toku nauczania i na podstawie doświadczenia oraz myślenie praktyczne. Do kluczowych elementów należą rozumienie słów, pamięć operacyjna, rozumowanie percepcyjne, rozumowanie ilościowe, myśli abstrakcyjne i poznawcza efektywność. Funkcjonowanie intelektualne mierzy się za pomocą indywidualnie stosowanych testów na inteligencję, które muszą być psychometrycznie rzetelne i wiarygodne, wszechstronne i dostosowane kulturowo. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną osiągają
Niepełnosprawność intelektualna (Zaburzenie rozwoju intelektualnego) 39
TAB
ELA
1
Pozi
omy
cięż
kośc
i nie
pełn
ospr
awno
ści i
ntel
ektu
alne
j (za
burz
enia
rozw
oju
inte
lekt
ualn
ego)
Pozi
om
cięż
kośc
iSf
era
poj
ęcio
wa
Sfer
a sp
ołec
zna
Sfer
a p
rakt
yczn
a
Łago
dny
W p
rzyp
adku
dzi
eci w
wie
ku p
rzed
-sz
koln
ym ża
dne
różn
ice
w sf
erze
po
jęci
owej
mog
ą ni
e by
ć dos
trze
-ga
lne.
U d
ziec
i w w
ieku
szko
lnym
i u
dor
osły
ch w
idoc
zne
są ró
żnic
e w
zakr
esie
rozw
oju
umie
jętn
ości
sz
koln
ych,
w ty
m w
czyt
aniu
, pisa
niu,
ar
ytm
etyc
e, zn
ajom
ości
wsk
azań
ze-
gara
lub
rozp
ozna
wan
iu n
omin
ałów
ba
nkno
tów
– n
iezb
ędne
jest
wsp
arci
e w
jedn
ym lu
b w
ielu
obs
zara
ch w
celu
sp
ełni
enia
ocz
ekiw
ań d
la d
aneg
o w
ieku
. U d
oros
łych
upo
śledz
one
są
myś
leni
e ab
stra
kcyj
ne, f
unkc
je w
y-ko
naw
cze (
np. p
lano
wan
ie, t
wor
zeni
e st
rate
gii,
usta
lani
e pr
iory
tetó
w o
raz
elas
tycz
ność
poz
naw
cza)
ora
z pam
ięć
krót
kotr
wał
a, a
takż
e sk
utec
zne
uży-
wan
ie u
mie
jętn
ości
szko
lnyc
h (n
p.
czyt
ania
, pos
ługi
wan
ia si
ę pie
nięd
z-m
i). W
por
ówna
niu
z rów
ieśn
ikam
i po
dejśc
ie d
o pr
oble
mów
i ro
zwią
zań
jest
w p
ewny
m st
opni
u us
ztyw
nion
e.
W p
orów
nani
u z p
rzec
iętn
ie ro
zwija
-ją
cym
i się
rów
ieśn
ikam
i oso
ba je
st
nied
ojrz
ała
w za
kres
ie in
tera
kcji
społ
eczn
ych.
Prz
ykła
dow
o, m
oże
istni
eć tr
udno
ść w
e w
łaśc
iwym
in-
terp
reto
wan
iu sy
gnał
ów, w
ysył
anyc
h pr
zez r
ówie
śnik
ów. K
omun
ikac
ja,
spos
ób p
row
adze
nia
rozm
owy
oraz
ję
zyk
są b
ardz
iej s
ztyw
ne lu
b ni
edoj
-rz
ałe.
Obs
erw
uje
się w
ystę
pow
anie
tr
udno
ści w
kon
trol
owan
iu e
moc
ji i z
acho
wań
w sp
osób
typo
wy
dla
wie
-ku
. Tru
dnoś
ci te
są d
ostr
zega
ne p
rzez
ró
wie
śnik
ów. D
odat
kow
o og
rani
czo-
ne je
st ta
kże
rozu
mie
nie
ryzy
ka w
y-st
ępuj
ąceg
o w
rela
cjac
h sp
ołec
znyc
h.
Nie
dojrz
ałe
pozo
staj
ą um
ieję
tnoś
ci
ocen
y sp
ołec
znej
, co
moż
e zw
ięks
zać
ryzy
ko b
ycia
błę
dnie
pok
iero
wan
ym
prze
z inn
ych
(łatw
owie
rnoś
ć).
W za
kres
ie o
bsłu
gi o
sobi
stej
dan
a os
oba
moż
e fu
nkcj
onow
ać n
a po
ziom
ie w
łaśc
i-w
ym d
la w
ieku
. Jed
nocz
eśni
e m
oże
czę-
ście
j niż
rów
ieśn
icy
potr
zebo
wać
pom
o-cy
w w
ykon
ywan
iu zł
ożon
ych
czyn
nośc
i co
dzie
nnyc
h. W
prz
ypad
ku o
sób
doro
-sły
ch p
omoc
ta zw
ykle
dot
yczy
zaku
pów
sp
ożyw
czyc
h, tr
ansp
orto
wan
ia rz
eczy
, or
gani
zacj
i opi
eki n
ad d
zieć
mi i
dom
em,
przy
goto
wan
ia zd
row
ych
posił
ków
or
az o
pera
cji b
anko
wyc
h i p
ieni
ężny
ch.
Um
ieję
tnoś
ci d
otyc
zące
spęd
zani
a cz
asu
wol
nego
poz
osta
ją n
a po
ziom
ie w
łaśc
i-w
ym d
la w
ieku
, cho
ć oce
na zw
iąza
na
z sam
opoc
zuci
em o
raz o
rgan
izac
ja
czyn
nośc
i tow
arzy
sząc
ych
rekr
eacj
i m
ogą
wym
agać
wsp
arci
a. D
oroś
li m
ogą
znal
eźć z
atru
dnie
nie
w za
wod
ach,
któ
re
nie
wym
agaj
ą sz
czeg
ólny
ch u
mie
jętn
ości
ze
sfer
y po
jęci
owej
. Zaz
wyc
zaj o
soby
do
rosłe
wym
agaj
ą po
moc
y w
pod
ejm
o-w
aniu
dec
yzji
doty
cząc
ych
opie
ki zd
ro-
wot
nej o
raz d
ział
ań p
raw
nych
, a ta
kże
w za
kres
ie p
ełne
j nau
ki za
wod
u. Z
wyk
le
wsp
arci
e je
st ta
kże
niez
będn
e w
zakł
ada-
niu
rodz
iny.
40 Zaburzenia neurorozwojowe
TAB
ELA
1
Pozi
omy
cięż
kośc
i nie
pełn
ospr
awno
ści i
ntel
ektu
alne
j (za
burz
enia
rozw
oju
inte
lekt
ualn
ego)
, cd.
Pozi
om
cięż
kośc
iSf
era
poj
ęcio
wa
Sfer
a sp
ołec
zna
Sfer
a p
rakt
yczn
a
Um
iark
owan
yW
ciąg
u ca
łego
okr
esu
rozw
ojow
ego
umie
jętn
ości
dot
yczą
ce sf
ery
poję
cio-
wej
są w
yraź
nie
gors
ze w
por
ówna
-ni
u z r
ówie
śnik
ami.
W w
ieku
prz
ed-
szko
lnym
um
ieję
tnoś
ci ję
zyko
we
oraz
inne
, typ
owe
dla
dzie
ci w
tym
w
ieku
, roz
wija
ją si
ę pow
oli.
W w
ieku
sz
koln
ym ro
zwój
um
ieję
tnoś
ci cz
y-ta
nia,
pisa
nia,
licz
enia
i ro
zum
ieni
a po
jęci
a cz
asu
oraz
pie
niąd
za je
st
pow
olny
i ro
zcią
gnię
ty n
a ca
ły o
kres
ed
ukac
ji sz
koln
ej o
raz j
est w
yraź
nie
ogra
nicz
ony
w p
orów
nani
u z r
ówie
-śn
ikam
i. U
osó
b do
rosły
ch u
mie
-ję
tnoś
ci sz
koln
e zw
ykle
poz
osta
ją
na p
odst
awow
ym p
ozio
mie
i z t
ego
pow
odu
osob
y te
wym
agaj
ą po
moc
y w
e w
szys
tkic
h cz
ynno
ścia
ch co
dzie
n-ny
ch i
zaw
odow
ych,
wym
agaj
ącyc
h w
ysok
iego
poz
iom
u um
ieję
tnoś
ci
szko
lnyc
h. A
by re
aliz
ować
codz
ienn
e cz
ynno
ści z
wią
zane
ze sf
erą
poję
cio-
wą,
moż
e by
ć nie
zbęd
ne st
ałe
wsp
ar-
cie,
a w
nie
któr
ych
przy
padk
ach
prze
jęci
e pr
zez i
nne
osob
y od
pow
ie-
dzia
lnoś
ci za
te cz
ynno
ści.
W o
kres
ie ro
zwoj
owym
wid
oczn
e są
zn
aczą
ce o
dstę
pstw
a w
zakr
esie
za-
chow
ań sp
ołec
znyc
h i k
omun
ikac
yj-
nych
w p
orów
nani
u z r
ówie
śnik
ami.
Języ
k m
ówio
ny p
ozos
taje
zwyk
le
jedy
ną fo
rmą
kom
unik
acji,
jedn
ak
jest
on
dużo
mni
ej zł
ożon
y ni
ż ten
, kt
órym
pos
ługu
ją si
ę rów
ieśn
icy.
Rów
now
aga
w zw
iązk
ach
jest
wy-
raźn
ie p
rzes
unię
ta w
stro
nę ro
dzin
y i p
rzyj
ació
ł – w
ciąg
u ży
cia
zdar
zają
się
uda
ne p
rzyj
aźni
e, a
w p
rzyp
adku
os
ób d
oros
łych
czas
em g
łębs
ze re
-la
cje
uczu
ciow
e. M
imo
to n
iekt
órzy
m
ogą
nie
dost
rzeg
ać lu
b bł
ędni
e in
terp
reto
wać
sygn
ały
tow
arzy
skie
. Zd
olno
ści o
ceny
społ
eczn
ej i
pode
j-m
owan
ia d
ecyz
ji są
ogr
anic
zone
, co
zmus
za o
piek
unów
do
wsp
omag
ania
os
ób n
iepe
łnos
praw
nych
inte
lek-
tual
nie
w p
odej
mow
aniu
dec
yzji
życi
owyc
h. N
awią
zyw
anie
prz
yjaź
ni
z pra
wid
łow
o ro
zwija
jący
mi s
ię
rów
ieśn
ikam
i jes
t naz
nacz
one
ogra
-ni
czen
iam
i kom
unik
acyj
nym
i i sp
o-łe
czny
mi.
Oso
by d
oros
łe p
otra
fią d
bać o
real
izac
ję
swoi
ch o
sobi
styc
h po
trze
b, ta
kich
jak
jedz
enie
, ubi
eran
ie si
ę, w
ydal
anie
czy
higi
ena
osob
ista,
choć
opa
now
anie
tych
cz
ynno
ści n
a po
ziom
ie za
pew
niaj
ącym
sa
mod
ziel
ność
zajm
uje
wię
cej c
zasu
i w
ymag
a pr
zypo
min
ania
. Pod
obni
e, os
oby
doro
słe m
ogą
ucze
stni
czyć
w
e w
szel
kich
zaję
ciac
h zw
iąza
nych
z p
row
adze
niem
dom
u, je
dnak
ich
opan
owan
ie w
ymag
a zw
ięks
zone
j ilo
-śc
i cza
su i
opie
ki, j
eśli
ocze
kiw
any
jest
ef
ekt,
uzys
kiw
any
zwyk
le p
rzez
zdro
wą
osob
ę. M
ożliw
e je
st n
ieza
leżn
e za
trud
-ni
enie
na
stan
owisk
u w
ymag
ając
ym
jedy
nie
ogra
nicz
onyc
h um
ieję
tnoś
ci
ze sf
ery
poję
ciow
ej, j
edna
k ko
niec
zne
jest
wsp
arci
e ze
stro
ny w
spół
prac
owni
-kó
w, o
sób
nadz
oruj
ącyc
h i i
nnyc
h, je
śli
zakł
ada
się re
aliz
ację
ocz
ekiw
ań sp
o-łe
czny
ch, o
pano
wan
ie za
wiło
ści d
anej
po
sady
ora
z wyp
ełni
anie
pob
oczn
ych
obow
iązk
ów, t
akic
h ja
k pl
an p
racy
, pr
zem
iesz
czan
ie si
ę, ko
rzyś
ci zd
row
ot-
ne o
raz o
bsłu
gę fi
nans
ów.
ISBN 978-83-65835-29-1
www.edraurban.plwww.appi.org
KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH
WYDANIE PIĄTEKRYTERIA D
IAGN
OSTYCZN
E ZA
BURZEŃ
PSYCHICZN
YCHW
YDA
NIE PIĄTE
Redakcja wydania polskiego
Piotr Gałecki • Maciej Pilecki • Joanna RymaszewskaAgata Szulc • Sławomir Sidorowicz • Jacek Wciórka
DSM-5®
DSM
-5®
American Psychiatric Association