Dr. Y. İlker TOPCU · KARAR VERME SÜRECİ. 1. Sorunun yapılandırılması. Sorunu saptama ve...

Dr. Y. İlker TOPCUwww.ilkertopcu.net www.ilkertopcu.org www.ilkertopcu.info

facebook.com/yitopcu twitter.com/yitopcu

instagram.com/yitopcu

http://www.ilkertopcu.net/

http://www.ilkertopcu.org/

http://www.ilkertopcu.info/

http://www.facebook.com/yitopcu

https://twitter.com/yitopcu

KARAR VERME SÜRECİ1. Sorunun yapılandırılması

Sorunu saptama ve tanımlama, KV’nin sorun ile ilgili kriterlerinin belirlenmesi, seçenek kümesinin oluşturulması

2. Karar Modelinin KurulmasıTercihlerin, performans değerlerinin ve (gerekli ise) kriter önemlerinin elde edilmesi

3. Sorunu ÇözümlemeUygun bir yöntem kullanılarak bir çözüm bulunması ve önerilmesi (dayanıklılık veya duyarlılık analizi ile çözümü inceleme)

Dr. Y. İlker Topcu (www.ilkertopcu.n ) & Dr. Özgür Kabak ([email protected])et


mailto:[email protected]

KARAR MATRİSİ Seçeneklerin ölçütlere göre performans değerleri

kullanılarak bir karar matrisi oluşturulur. Hücreler: performans değerleri Satırlar: seçenekler Sütunlar: ölçütler

Dr. Y. İlker Topcu (www.ilkertopcu.n ) & Dr. Özgür Kabak ([email protected])et 3



Örnek – Otomobil Satın Alma


Satış Fiyatı*1000 TL

Benzin tüketimilt/100km

Konfor1-5

a 280 10 5b 160 9 4

c 170 8 4



Örnek – Cep telefonu

5Dr. Y. İlker Topcu (www.ilkertopcu.n ) & Dr. Özgür Kabak ([email protected])et

Fiyat(USD)

Kamera Hafıza Pil – Konuşma süresi (saat)

Ekran büyüklüğü

Tasarım

Apple iPhone 11

810 12MP 256GB -4 GB RAM

15 saat 6.1 in Çok iyi (5)

Samsung Galaxy S10

750 16 MP 512 GB –8 GB RAM

10 saat 6.1 in İyi (4)

Huawei Y9

500 13 MP 64 GB –4 GB RAM


OppoF15

400 48 MP 128 GB –8 GB RAM




Örnek – Tedarikçi Seçimi Formosa Watch Co., Ltd. (FWCL) Asya’nın önde gelen saat

üreticilerinden biridir. Firma geliştirmekte olduğu yeni ürünler için kilit öneme sahip

malzemelerin tedarikçilerini belirlemeye çalışmaktadır. Kalifiye tedarikçilerden (S1; S2; S3; S4) birini seçmek için bir

komite kurulmuştur. Komite, bu şeçimde kullanılmak üzerebeş kritik kriter belirlemiştir: Yakın ilişki (C1) Ürün kalitesi (C2) Teslimat yetkinliği (C3) Garanti süresi (C4) Ortalama fiyat (C5)




Örnek – Tedarikçi Seçimi

Seçenekler C1 C2 C3 C4 C5

S1 9.62 2.78 3.30 3.05 16.50S2 0.54 8.86 6.23 1.75 18.22S3 5.65 3.65 4.20 2.95 21.01S4 8.50 2.70 8.76 4.07 25.12

KriterAğırlıkları Yüksek Düşük Orta Yükskek

ÇokYüksek

• Yakın ilişki (C1): 0-10 ölçeği, 0: çok kötü, 10: çok iyi• Ürün kalitesi (C2): 0-10 ölçeği, 0: çok kötü, 10: çok iyi• Teslimat yetkinliği (C3): 0-10 ölçeği, 0: çok kötü, 10: çok iyi• Garanti süresi (C4): 0-10 ölçeği, 0: çok kötü, 10: çok iyi• Ortalama fiyat (C5): ABD Doları




Yakıt Türü Seçimi

8

Yakıt türü Uygunluk Sürdürülebilirlik Dengelilik

Dış maliyet tahmini

Dengelenmişmaliyet

Hidro 5 1 7 7.2 5Güç 6 1 7 3.6 45Güneş 7 1 10 8.1 250Biokütle 3 1 10 32 82Fosil yakıt 3 0 6 204 40Doğal gaz 8 0 4 80 30Nükleer 3 0 10 7.3 75

önem 20% 20% 20% 20% 20%

Sürdürülebilir Kalkınma

9

Ülke İşsizlik Okuryazaroranı Ormansızlaşma Kişi başına

gelirYenilenebilir

enerji

Arjantin 14 97 18 7918 0.09Bulgaristan 18 98 4 1549 0.04Kolombiya 18 92 14 2297 0.38Danimarka 5 100 8 31881 6.72Fransa 11 100 6 23500 0.38Gana 20 70 26 339 0Hindistan 5 56 9 457 0.08Meksika 2 91 20 4970 2.01Romanya 7 98 8 1720 0İspanya 16 98 4 13749 1.18Tayland 4 95 17 7000 0.54Türkiye 6 85 8 3022 0.13ABD 4 100 8 5000 5

önem 23% 25% 9% 28% 15%

ÖLÇÜTLER Kar (yarar) ölçütü

Artan tekdüze (monotonic) fayda sunarSeçeneğin ölçüt değeri büyüdükçe tercih artar

Maliyet ölçütüAzalan tekdüze fayda sunarSeçeneğin ölçüt değeri büyüdükçe tercih azalır

Tekdüze olmayan (nonmonotonic) ölçütlerTekdüze olmayan fayda sunarEn büyük fayda, ölçüt aralığının içinde bir noktadadır




GLOBAL PERFORMANS DEĞERİ Kullanılan sorun çözüm yöntemine bağlı olarak

seçeneklerin global performans değerlerinin hesaplanması için performans değerlerinin biraraya getirilmesi gerekebilir.

Performans değerlerinin biraraya getirilmesi gerekirse uygulanacak işlemler: Değerlerin boyutsuz hale getirilmesi

(Normalizasyon) Ölçütlerin göreli önemlerinin belirlenmesi




NORMALİZASYON Ölçütler arası karşılaştırmalar yapabilmek için

karşılaştırılabilir ölçekler oluşturmayı hedefler Normalize performans değerleri boyutsuzdur

(birimden bağımsızdır) Normalize değer büyüdükçe, tercih artar




NORMALİZASYON YÖNTEMLERİ1. Uzaklığa dayalı normalizasyon yöntemleri2. Orana dayalı normalizasyon yöntemleri

(Standardizasyon)




UZAKLIĞA DAYALINORMALİZASYON YÖNTEMLERİ

Normalize değer, seçeneklerin ölçütlere göre performans değerlerinin başlangıç noktasına (sıfır vektörüne) olan uzaklığının tüm seçeneklerin başlangıç noktasına toplam uzaklığına oranı (Yoon and Kim, 1989):

rij(p) = (xij - 0) /

Bu denklem kar ölçütü için düzenlenmiştir.

Maliyet ölçütleri (1/xij) ters dönüşümü ile kar ölçütü haline getirilir.

ppm

kkjx

/1

10

−∑=




p=1 için (Manhattan uzaklığı) “normalizasyon” p=2 için (Euclid uzaklığı) “vektör normalizasyonu” p= için (Tchebycheff uzaklığı) “doğrusal norm.”

rij(1) = xij /

rij(2) = xij /

rij( ) = xij / maks (KAR ÖLÇÜTÜ)

rij( ) = min / xij (MALİYET ÖLÇÜTÜ)

∞

∑=

m

kkjx

1

2

1∑=

m

kkjx

∞ { } ,...,2,1 , mkxkj =

UZAKLIĞA DAYALI NORMALİZASYON YÖNTEMLERİ

∞ { } ,...,2,1 , mkxkj =




Seçeneğin ölçüte göre performans değeri ile o ölçüte ait en kötü değer arasındaki farkın yine o ölçüte ait en iyi ve en kötü değerler arasındaki farka oranı (Kirkwood, 1997)

rij = (xij – xj-) / (xj

* – xj-) (KAR ÖLÇÜTÜ)

rij = (xj- – xij) / (xj

- – xj*) (MALİYET ÖLÇÜTÜ)

en iyi performans değeri * ile, en kötü değer – ile gösterilir

(en iyi: söz konusu ölçüt kar ölçütü ise en büyük; maliyet ölçütü ise en küçük veya KV’nin o ölçüt için belirlediği ideal değer)

ORANA DAYALI NORMALİZASYON YÖNTEMLERİ

KV5xNormalizasyon




TEKDÜZE OLMAYAN ÖLÇÜTÜN TEKDÜZEYE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ exp(–z2/2) üstel fonksiyonu ile dönüşüm yapılır

z = (xij – xj0) / σj

xj0: j ölçütü için en çok tercih edilen performans değeri

σj: j ölçütü performans değerlerinin standart sapması

KV5yMonotonikOlmayan




ÖLÇÜT ÖNEMLERİNİN BELİRLENMESİ Çoğu yöntem ölçütlerin göreli önemlerini “ağırlık”

olarak isimlendirilen sayılara dönüştürür (Vincke, 1992)

Söz konusu yöntemler iki gruba ayrılabilir(Huylenbroeck, 1995; Munda 1993; Al-Kloub et al., 1997; Kleindorfer et al., 1993; Yoon and Hwang, 1995): Doğrudan belirleme Dolaylı belirleme




• KV'nin doğrudan sayısal değerler ataması• Puan verme (rating), puan dağıtma (point allocation),

sınıflandırma (categorization) yöntemleri• Ölçütlerin sıralanmasına (Ranking) dayalı yöntemler• Değişim/Dönüşüm (Swing) yöntemi• Değiş tokuş (Trade-off) yöntemi• Oran (Ratio) [Özvektör (Eigenvector) yöntemi]

• Dolaylı olarak ölçüt ağırlıklarının belirlenmesi• Merkezilik değeri kullanarak• Regresyon – Conjoint analizi ile• KV ile karar analistinin etkileşimi ile

ÖLÇÜT ÖNEMLERİNİN BELİRLENMESİ




PUANA DAYALI YÖNTEMLER Puan verme

Her ölçüte belli bir ölçekte puan verilir (Örn. 0-100ölçeğinde)

Puan Dağıtma Berlirli bir puan (Örneğin 100) ölçekler arasında

dağıtılır.

Sınıflandırma Ölçütler farklı önemleri olan sınıflara atanır. Her

sınıfının farklı bir ağırlığı vardır.




SIRALAMA (Ranking) En önemli ölçüte 1 ve en az önemliye n atarız. Sayısal

ağırlıklar aşağıdaki formüllerden biri ile elde edilebilir: Sıralama tersi ağırlıklar (Rank reciprocal weights)

wj = (1/rj) / ( 1/rk)

Sıralama toplamı ağırlıklar (Rank sum weights)

wj = (n – rj + 1) / ( (n – rk + 1))

rj, j. ölçütün sıra numarası olmak üzere

Eğer iki ölçüt n. ve (n+1). sırayı paylaşıyorsa her ikisine de (2n+1)/2 atanır

∑=

n

k 1

∑=

n

k 1




DEĞİŞİM/DÖNÜŞÜM (Swing) Karar matrisi verilmiş bir problem için N ölçüt sayısı olsun.1. Seçenek kümesi üzerinde her ölçüt için en iyi ve en kötü

değerler belirlenir.2. N+1 adet yapay seçenek üretilir: İlk üretilen seçenek "en

kötü durum"u göstersin ve tüm ölçütlerden en kötü değeri alsın. Diğer N yapay seçenek ise her seferinde farklı bir ölçüt hariç tüm ölçütlerde en kötü değeri alsın. Kalan ölçütler için her seçenek en iyi değeri alsın.

3. N+1 yapay seçenek KV tarafından sıralanır. En kötü durumdaki yapay seçenek N+1. sırada ve en iyi durumdaki yapay seçenek 1. sırada olacaktır.

http://wiki.ece.cmu.edu/ddl/index.php/Swing_weighting




DEĞİŞİM/DÖNÜŞÜM (Swing) devam

4. N+1 yapay seçenek puanlanır. Sıralamada en sonda olana 0, en başta olana 100 puan verilir. Aradakiler sıralamaları dikkate alınarak puanlanır.

5. Her puan tüm puanların toplamına bölünerek normalizeedilir. Böylece en kötü durumdaki yapay seçeneğin normalize puanı 0 olur ve tüm normalize puanların toplamı 1 olur.

6. Yapay seçeneğin normalize puanı söz konusu seçeneğin en iyi durumda olduğu ölçütün ağırlığıdır.




DEĞİŞ/TOKUŞ (Trade-off) YÖNTEMİ Tüm kriterler için en az tercih edilen değerlere sahip bir yapay

seçenek göz önüne alınır. Eğer kriterlerden sadece birini en az tercih edilen seviyeden en

çok tercih edilen seviyeye çıkarmanız mümkün olsaydı, hangisini seçerdiniz?

Aynı soru geriye kalan kriterler için de tek tek sorulur. Tüm kriterler sıralayıncaya kadar devam edilir.

Değişim için en çok tercih ettiğiniz kriter (kriter 1) ile ikinci sırada tercih ettiğiniz kriteri (kriter 2) karşılaştırınız.




DEĞİŞ/TOKUŞ (Trade-off) devam Varsayalım ki 2. kriteri en az tercih edilen seviyeden en çok

tercih edilen seviyeye çıkarabilirsiniz veya 1. kriteri en az tercih edilen seviyeden ortada bir değere çıkarabilirsiniz. Değişiklik sonrası iki seçenek arasında kayıtsız kalmak için 1. kriterin orta değeri nedir?

Bu durumda oluşan iki yapay seçeneğin değerleri birbirlerine eşit olmalıdır:

w1v1(xa1) + w2v2(x2–) = w1v1(x1

–) + w2v2(x2*) ⇒

w1 k + w2 0 = w1 0 + w2 1 ⇒ w1 k = w2




Dr. Y. İlker TOPCU · KARAR VERME SÜRECİ. 1. Sorunun yapılandırılması. Sorunu saptama ve...

Documents

Transcript of Dr. Y. İlker TOPCU · KARAR VERME SÜRECİ. 1. Sorunun yapılandırılması. Sorunu saptama ve...