DORACAK PËR PREGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

DORACAK PËR PREGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

BOTIMI I TRETË, Prishtinë 2008

Mbështetur nga Qeveria Japoneze

Implementuar nga:

UNDP, Kosovë

Projekti për Provimin e Jurisprudencës –

Programi i Sundimit të Ligjit:

Virgjina Dumnica

Rrezearta Reka

Në bashkëpunim me LOGIC PLUS:

Besnik Limaj

Botimi shpërndahet falas! i

PARATHËNIE PËR DORACAKUN E TRETЁ TЁ PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

Parathënie Kanë kaluar mbi shtatë vjet (2001) nga botimi i parë në gjuhën shqipe i

Doracakut për përgatitjen e provimit të jurisprudencës. Rëndësia e botimit të

Doracakut të parë konsistoi në mundësimin dhe lehtësimin e dhënies së

provimit të jurisprudencës për kanditatët e shumtë që pritnin një material prej

nga do të përgatiteshin për atë provim dhe aftësimi i tyre për t’u inkuadruar

në institucionet e drejtësisë.

Doracaku i dytë për Provimin e Judisprudencës u ribotua në vitin 2004, si

nevojë për plotësimin, rifreskimin dhe përshtatjen e tij me legjislacionin e ri

të pasluftës, të miratuar nga Kuvendi i Kosovës, i cili është koherent me ligjet

evropiane, përkatësisht në harmoni me Acquis të UE-së dhe me aplikimin e

drejtpërdrejtë të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe

dokumenteve të tjera ndërkombëtare, pastaj me rregulloret e reja të UNMIK-

ut me të cilat rregulloheshin çështjet nga fushat e caktuara, që sipas Kornizës

Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në Kosovë ishin përgjegjësi e

rezervuar për Përfaqësuesin e Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të

Bashkuara.

Iniciativa për botimin e tretë të Doracakut për përgatitjen e provimit të

jurisprudencës rrodhi si rezultat i zhvillimeve të ngjarjeve të reja shoqërore e

politike që ndodhën pas botimit të dytë të Doracakut, i nxjerrjes së një numri

të madh të ligjeve të spastruara dhe ligjeve të reja, ku bënë pjesë edhe

iii

nxjerrja e Ligjit për provimin e Jurisprudencës nr.02-40 dhe, me veçanti, si

rezultat i nxjerrjes së Kushtetutës së Republikës së Kosovës.

Synimi kryesor i këtij Doracaku është qartësimi dhe përshtatja e tij me

Kushtetutën e Republikës së Kosovës dhe me legjislacionin e nxjerrë në bazë

të saj. Renditja e këtij Doracaku është bërë sipas programit të hartuar nga

ekspertët teorik (profesorë universitar) e praktik (gjyqtarë, prokurorë dhe

avokatë) të fushave përkatëse, të parapara për dhënien e provimit të

jurisprudencës. Është ky një përmbledhje e përshtatshme për t’ua lehtësuar

kandidatëve që t’i demonstrojnë aftësitë e tyre teorike në praktikë, gjatë

punës së tyre të ardhshme në gjyqësi, prokurori, avokaturë, biznes, e tjera.

Marrë në përgjithësi, ky Doracak kandidatëve për provimin e jurisprudencës

u ofron fond dijesh praktike për të gjetur përgjigje për dijen e nxënë teorike

gjatë studimeve universitare.

Hartuesit e këtij doracaku janë përpjekur që ta mbulojnë tërë Programin për

provimin e jurisprudencës, i cili përmban: parimet, struktuat kushtetuese,

organizimin aktual të gjyqësorit dhe të prokurorisë së Kosovës; të drejtën

penale (materiale dhe procedurale); të drejtën civile (materiale, procedurale,

familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); të drejtën tregëtare

(ekonomike); të drejtën e punës; të drejtën administrative dhe të drejtën

ndërkombëtare e Evropiane për të drejtat e njeriut. Për kandidatët që kanë të

dhënë provimin për gjyqtarë për kundërvajtje, programi i provimit të

jurisprudencës shkurtohet dhe programi i shkurtuar përmban: organizimin

aktual të gjyqësorit dhe të prokurorisë së Kosovës; të drejtën penale

(materiale dhe procedurale); të drejtën civile (materiale, procedurale,

iv

familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); të drejtën tregëtare

(ekonomike) dhe të drejtën ndërkombëtare Evropiane për të drejtat e njeriut. As tani, me rastin e botimit të tretë të këtij Doracaku, brenda një periudhe të

shkurtër prej shtatë vitesh, nuk pretendoj se i njëjti është i përsosur, prandaj

do t’i isha mirënjohëse komunitetit juridik dhe ekspertëve të fushave të tjera

teorike e praktike të cilët do të tregojnë çfarëdo gabimi apo mangësi që është

bërë në këtë Doracak, që të mund të eliminohen në të ardhmën.

Mirënjohje

Mirënjohje për botimin e këtij Doracaku i shkon hartuesve të tij dhe UNDP-

së, i cili e mbështeti profesionalisht dhe financiarisht, me të njëjtin

përkushtim sikur që ka mbështetur edhe përgatitjen e korpusit të ligjeve në

fushën e drejtësisë.

Prishtinë, më 12 janar 2009 Nekibe Kelmendi,

Ministre e Drejtësisë

v

PËRMBAJTJA:

• SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCËS Prof.Dr. Arsim Bajrami dhe Mr.Sc. Xhavit Shala ---------------------1

• E DREJTA PENALE (MATERIALE) dhe Shembuj të Prokurorive Ismet Kabashi -----------------------------------------------------63

• E DREJTA PENALE (PROCEDURALE) dhe Shembuj Haki Lecaj --------------------------------------------------------177

• E DREJTA CIVILE (Pjesa e Përgjithshme, E Drejta Sendore, Familjare dhe Trashigimore) dhe Shembuj të Parashtresave dhe Vendimeve të Gjykatës nga:

- E Drejta Sendore; - E Drejta Familjare; - E Drejta Trashëgimore; - Mbrojtja nga Dhuna në Familje

Ruzhdi Berisha dhe Atdhe Berisha -----------------------------313

• E DREJTA DETYRIMORE Mr.Sc. Rifat Zylfiu ---------------------------------------------- 503

• E DREJTA E PROCEDURËS CIVILE dhe Formularët në Procedurën Kontestimore Adem Vokshi ------------------------------------------------------611

• E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE) Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani -----------775

vi

• E DREJTA E PUNËS Selim Nikqi ---------------------------------------------------------869

• E DREJTA ADMINISTRATIVE Osman Tmava -------------------------------------------------------- 947

• E DREJTA NDËRKOMBËTARE DHE EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT Dr. Gjyljeta Mushkolaj -------------------------------------------- 1005

vii

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCËS

ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA


KUPTIMI I KUSHTETUTËS

Ç’ është kushtetuta

Kushtetuta është një nocion i njohur për opinionin e gjërë. Ajo

nënkupton aktin më të lartë juridiko-politik me të cilin përcaktohen dhe mbrohen vlerat themelore të një shteti. Për kushtetuen mund të jepen definicione nga me të ndryshmet, duke filluar nga ato juridike-normative, politike, juridiko-politike, sociologjike, filozofike dhe këndvështrimet tjera. Për nevojat praktike të këtij doracaku do të përkufizohemi vetëm në disa qasje për kushtetutën.

Përkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutën e koncipon si akt suprem

juridik, ligj themelor të shtetit, me të cilin duhet të jenë në pajtim të gjitha aktet tjera me fuqi më të ultë se kushtetuta. Ky përkufizim nënkupton hierarkinë juridike dhe epërsinë e kushtetutës ndaj ligjeve dhe akteve tjera nënligjore.

Piramida juridike e një shteti sipas hierarikisë juridike është Kushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, Amandamentet Kushtetuese, Ligjet, Aktet nënligjore-urdhëresat, Dekretet, Udhëzimet, Aktet e përgjithshme juridike-statutet dhe Rregulloret.

Në shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi i kushtetutshmërisë, të gjitha aktet në fuqi nën kushtetutën duhet të jenë në pajtueshmëri me kushtetutën, përkatësishtë me ligjin (parimi i ligjshmërisë).

Përkufizimi politik i kushtetutës, merr për bazë faktin se, kushtetuta

paraqet akt të kufizimit të pushtetit, vendosjen e tij në kornizat e sjelljes kushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave të manifestimit të pushtetit shtetëror. Kushtetuta ndërtohet mbi shtyllën e parimit të ndarjes

1


së pushteteve, pavarësisë së tyre dhe funksionimit të parimit të kontrollit reciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin, kushtetuta e shëndrron shtetin në një organizatë juridike që funksionon në bazë të rregullave kushtetuese.

Përkufizimi juridiko-politik është qasje e plotë e dimensionit të

kushte- tutës dhe nënkupton kushtetutën si akt me të lartë juridik, i cili miratohet nga organi më i lartë, ose populli për të mbrojtur vlerat themelore të shtetit dhe për të kufizuar vetë shtetin dhe sjelljen e tij në pajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike është e plotë dhe shpreh në plotëni misionin e kushtetutës në një shoqëri demokratike, si një instrument i promovimit dhe garantimit të vlerave kryesore të një shteti demokratik.

Kushtetuta si kontratë publike, për shumë teoricientë, sidomos

sociologë, krijon një llojë partneriteti midis qytetarëve dhe shtetit, të cilët duke arritur pëlqim për kushtetutën përcaktojnë të drejta dhe detyrat reciproke në funksionimin e shtetit dhe politikave publike. Qytetarët, përkatësishtë populli si palë kontraktuese legjitimon kushtetutën përmes referendumit dhe i bartë sovranitetin shtetit, duke i krijuar atij legjitimitetin demokratik për ndërtimin dhe ushtrimin e politikave publike. Shteti si palë tjetër kontraktuese, me kushtetutë pajiset me tërë autoritetin e nevojshëm, që të ndërtojë legjislacionin dhe insitucionet e tij legjislative, ekzekutive e gjyqësore dhe të qeverisjes së mirë në interes të përgjithshëm publik. Kjo teori e koncipon kushtetutën si kontratë sociale dhe është e pranishme në shtete që zbatojnë demokracinë e drejtpërdrejtë (referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetarët, dhe ku njëmend krijohet një marrëveshje kushtetuese midis qeverisë dhe qytetarit me të drejta dhe detyra reciproke.

Llojet e kushtetutave

Momenti i parë me të cilin do të ballafaqohen hartuesit e kushtetutës, është përcaktimi i llojit dhe modelit të Kushtetutës. Dilemat e para kanë të bëjnë me vëllimin e kushtetutës, një kushtetutë e gjatë apo e shkurtë? Në të kaluaren shtetet socialiste kanë përqafuar idenë e hipertrofisë kushtetuese, duke hartuar kushtetuta të gjata të cilat rregullojnë në detale jetën dhe me norma të stërngarkuara juridike ngulfatin qytetarin dhe lirinë e tij. Këto shtete kishin kushtetuta të gjata me nga 500 nene dhe me

2


anekse shtesë (Kushtetuta e Indisë njëhet si kushtetuta më e gjatë në botë me afër 500 nene dhe 15 anekse). Në anën tjetër ka raste të shteteve me kushtetuta të shkurta siç janë psh, SHBA-të, ku kushtetuta ka vetëm shtatë nene në formë parimeve kushtetuese, të cilat më vonë janë plotësuar me 27 amandamente.

Përvojat kushtetuese të Kosovës ishin të ndryshme. Kushtetuta e KSA të Kosovës kishte 480 nene, Kushtetuta e Republikës së Kosovës e vitit 1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj.

Sa i përket përvojave ndërkombëtare shumica e kushtetutave janë të shkurta dhe rregullojë vetëm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta e Francës ka 89 nene, Kushtetuta e Italisë 139 nene, Ligji Themelor i Gjermanisë 141 nene, Kushtetuta e Turqisë 160 nene, Kushtetuta e Spanjës 169 nene, Kushtetuta e Sllovenisë 174 nene, Kushtetuta e Federatës Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjisë 112 nene, Kushtetuta e Maqedonisë 134 nene, Kushtetuta e Kroacisë 142 nene, Kushtetuta e Holandës 142 nene, Kushtetuta e Austrisë 148 nene, etj. Me rastin e përcaktimit të vëllimit dhe gjatësisë së Kushtetutës, hartuesit su-gjerohen të marin parasyshë këto fakte relevante siq janë: Kushtetuta duhet të rregullojë vetëm vlerat themelore të vendit; Kushtetuta duhet të ofrojë garancionet kushtetuese për liritë dhe të drejtat e qytetarëve. Kushtetuta përcakton bazat e funksionimit të institucioneve demokratike. Kushtetuta duhet t’i referohet legjislacionit të rregullt në detalizimin e parimeve të saj si dhe Kushtetuta duhet të reflektojë bazën e sistemit ligjor dhe të sigurojë mekanizmat adekuat për mbrojtjen e saj.

Dilema kushtetuta e butë apo e fortë

Dilema e dytë për hartuesit e kushtetutës, ka të bëjë me atë, se a do të hartojnë një kushtetutë të ngurtë, e cila do të ndryshohet në procedurë speciale dhe do të sigurojë një konsensus të gjërë, apo një kushtetutë të butë që ofron fleksibilitet të mjaftushëm në ndryshimin e shpejtë?

Në qoftë se hartuesit përcaktohen për modelin e ngurtë të kushtetutës, ata duhet të adoptojnë një procedurë të posaçëme të miratimit dhe ndryshimit të saj. Kjo procedurë nuk e bënë kushtetutën të pandryshushme fare, por për ndryshimin e saj kërkonë procedura të ndryshme, të cilat dallojnë nga procedurat e rendomta legjislative. Modelin kryesor të Kushtetutës së ngurtë e paraqet ajo e SHBA-ve, sepse për ndryshimin e saj krahas pëlqimit me 2/3 të të dy dhomave të kongresit, kërkon mbështetje të njejtë nga 50 legjislaturat e shteteve

3


federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-së e vitit 1974 ka përfaqësuar modelin e kushtetutave të ngurta, sepse për miratimin dhe ndryshimin e saj, krahas Kuvendit Federativ, kanë dhënë pëlqimin edhe kuvendet e tetë njësive federale, pëlqim ky që ka nënkuptuar edhe të drejtën e vetos ndaj ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i takon modelit të ngurtë, sepse kërkon ratifikimin e 25 shteteve antare të Bashkimit Kushtetues për hyrjen në fuçi.

Disa rregulla me rëndësi për modelin e kushtetutës së ngurtë dhe të butë

a. Nëse hartuesit e draftojnë një model të kushtetutës së ngurtë, do të

zgjedhin një nga këto mekanizma për miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etutës, siq është: votimin e kushtetutës me 2/3 e antarëve të parlamentit dhe të parlamenteve të njësive federale; votimin e kushtetutës në shtetet federative me pëlqimin e njësive federale, votimin e kushtetutës në mënyrë konsensuale në unionet konfederale si dhe votimin e kushtetutës me shumicë të dyfishtë, shumicën e deputetëve të shumicës, dhe shumicen e deputetëve të pakicës (Shumica Badinter), etj.

b. Nëse hartuesit do të përzgjedhin të draftojnë një kushtetutë të butë,

ata do të kenë parasysh se mekanizmi për miratimin dhe ndryshimin e Kusht- etutës nuk dallon shumë nga procedurat e rëndomta parlamentare. Kjo nuk nënkupton se procesi kushtetues do të jetë krejtësishtë i njejtë me procesin ligjdhënës, por ndryshimet e kushtetutës janë më të shpejta dhe bëhen në parlamentë për një kohë relativishtë të shpejtë me një shumicë absolute ose shumicë të kualifikuara. Në mënyrë të veçantë kushtetutat e buta liberalizojnë proceduren e amandamentimit të shpejtë, duke ju përshtatë ndryshimeve që kërkon realiteti i krijuar.

Me rastin e draftimit të një kushtetute të butë hartuesit do të përcaktojnë se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetutës nuk kërkon procedurë të veçantë; miratimi dhe ndryshimi i kushtetutës bëhet nga parlamenti në procedura parlamentare me votim absolut ose të kualifikuar; amandamentimi i kushtetutës është i shpejtë dhe i ngjajshëm me procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutës nuk mund të pengohet me të drejtën e vetos , së njësive federale, të njerës dhomë të parlamentit, nga presidenti etj.

4


Kushtetutë, fiktive, reale apo pragmatike

Në të kaluarën në sistemet komuniste, hartuesit e kushtetutës kanë

qenë nën ndikimet politike dhe kanë draftuar kushtetuta ideologjike, të cilat kanë shërbyer si dekor për diktatorët dhe regjimet shtypse. Ata, në njëren anë me kushtetutë kanë proklamuar rendin demokratik, e në anen tjetër kanë zbatuar shtypjen, shpeshëherë në emër të kushtetutës, ose më qëllim të mbrojtjes së saj. Për këta diktatorë, kushtetuta ka qenë e rëndësishme vetëm për të ruajtur diktaturën e tyre, ata e kanë shkelur atë, sa herë që ka paraqitur pengesë për realizimin e synime të tyre (shembulli i ardhjes në pushtet të Hitlerit dhe Millosheviqit), duke shkelur kushtetutën dhe duke rrënuar atë, sa herë që ishte pengesë për realizimin e qëllimeve të tyre.

Juristët me kredibilitet të lartë moral asnjëherë nuk do të pranojnë të draftojnë një kushtetutë fiktive, e cila pasqyron rrejshëm relitetin faktik dhe që nuk do të implementohet, ose do të prodhoj praktika diskriminuese në baza të ndryshme etnike, fetare etj.

Objektiv parësor i hartuesëve duhet të jetë hartimin i një kushtetute reale, që merr parasysh realitetin faktik shoqëror të një vendi, objektivat reale zhvillimore të tij, raportin e forcave shoqërore dhe siguron implementimin e saj në jetën praktike. Hartuesit me rastin e draftimit të çdo neni të kushtetutës duhet të mendojnë, se sa ai përputhet me realitetin, dhe a do të mund të implementohet në praktik. Të hartosh një kushtetutë reale, do të thotë të jesh i sinqertë me qytetarët dhe opinion e gjërë. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjinë politike të konjukturave politike, ajo duhet të shprehë aspirat legjitime të popullit dhe nevojat e tij për një shtet ligjor, rend demokratik, prosperitet ekonomik dhe mirëqenie publike.

Jo rrallë hartuesit marrin udhëzime të hartojnë një kushtetutë realo- pragmatike. Ata krahas pasqyrimit të realitetit ekzistues japin një vizion për të ardhmen e shtetit dhe paraqesin një udhërrefim se kah deshiron shteti të shkojë në të ardhmen. Në ketë rastë hartuesit jo vetëm në preambulë (e cila është tipike për qasje vizionare), por edhe në pjesen normative mund të normojnë kahjet e zhvillimi të ardhshëm të vendit. psh. Kosova pretendon të aderojë brenda mekanizmeve euro-atlantik, Kosova do të nënshkruaj dhe bëhet pjesë e Konventave Evropiane për të Drejtat e Njeriut, ose Evropa do të federalizohet me kushtetutën Evropiane etj.

5


A i duhet një vendi një kushtetutë ideale apo funksionale?

Një kushtetutë ideale, apo një kushtetutë funksionale është një

zgjedhje tjetër për hartuesit e kushtetutës. Sot edhe për juristët e rëndomtë, hartimi i kushtetutës ideale nuk do të ishte i vështirë. Ata për një kohë të shkurtë përmes internetit do të gjejnë me dhjetra modele të kushtetutave dhe shumë shpejtë mund të kompilojnë një kushtetutë ideale. Ketë mund ta bëjnë duke kombinuar nenet e caktuar të këtyre kushtetutave, duke marrë pjesët që ju duken më të mira dhe të hartojnë një kushtetutë të re. Në ketë kontekst ata mund ta marrin Kushtetutën amerikane si një lidere botërore e kushtetutave, ta përshkruajnë atë dhe frymen e saj dhe ta shpallin si kushtetutë të vendit të tyre. Por, ky do të ishte një mashtrim, sepse kushtetuta nuk është një akt që mund të importohet, ajo duhet t’i përshtatet rrethanave specifike të çdo shteti.

SShhtteettaarrii aanngglleezz UUii ll ll iieemm EE.. GGlleeddssttaauumm,, ee kkaa ccii llëëssuuaarr KKuusshhtteettuuttëënn ssii

““ vveepprrëënn mmëë ttëë sshhkkëëllqqyyeerr qqëë mmuunndd ttëë kkeettëë nnxxjjeerrrrëë nnddoonnjjëëhheerrëë mmeennddjjaa ddhhee vveennddoossmmëërr iiaa nnjjeerrëëzzoorree.. NNëë nnjjëë bboottëë nnddrryysshhiimmeesshh ddhhee ttrraazzii rraasshh,, ppooppuull ll ii aammeerr iikkaann nnuukk kkaa aassggjjëë mmëë ttëë vvlleeffsshhmmee ssee kkëëttëë ddookkuummeenntt ttëë mmaaddhh’’ .

Hartuesit e mirë do ti japin përparësi kushtetutës funksionale në

raportë me ate ideale. Kushtetutë e mirë dhe ideale për një vend është ajo që shprehë aspiratat legjitime të popullit dhe që siguron një shtet funksional. Asnjë kushtetutë, qoftë edhe e përkryer e një vendi nuk mund të përshkruhet dhe të merret nga vendi tjetër. Ky do të ishte një mashtrim, sepse importimi i kushtetutës së një shteti, nuk sjellë realitetet, shkallën e zhvillimi ekonomik, kulturen politike të atij vendi. Shtrohet pyetja, e ekziston vërtetë një kushtetutë ideale? Përgjegjëja është e kjartë jo, nuk ka kushtetutë dhe shtet ideal, sepse edhe shtetet me traditë të gjatë demokratike përballen me konflikte shoqërore dhe konflikte interesash, të cilat në fakt paraqesin ligjshmëri të zhvillimit të shoqërisë dhe përsosjes së demokracisë. Për ketë arsye, hartuesit e kushtetutës, duhet të heqin nga vetja kompleksin e gjetjes së kushtetutës ideale, sepse në fakt ajo nuk ekziston.

Për një shtet, i cili ndodhet në një transicion demokratik, kushtetutë ideale, do të jetë ajo që përshpejton ketë transicion demokratik dhe që hapë përspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik dhe mundëson integrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqëri ka veqoritë e saj dhe kushtetuta duhet t’i shprehë dhe mbrojë ato. Kushtetuta e mirë krahas

6


përvojave kompatibile të shteteve tjera duhet të shprehë karakterin burimor të saj, veqoritë social-politike të vendit dhe popullit që i dediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet të zgjedhin kushtetutën funksionale e burimore, që nuk do të paraqet ndonjë zbulim të ri kushtetues, por do ti sintetizojë realitetet faktike dhe objektivat reale të shtetit. Vetëm në rastet e tilla ajo do të ishte kushtetuta ideale, të cilën hartuesit e ëndërrojnë.

Roli i Kushtetutës në sistemin juridik

Shumë konstitucionalistë përfaqësojnë teorinë sipas së cilës kushtetuta paraqet një kontratë e lidhur mes dy palëve, qytetarit në njëren anë dhe shtetit në anen tjetër. Ata pohojnë, se shteti dhe qytetaret përmes kushtetutës ndertojnë koalicion dhe partneritet duke caktuar të drejtat dhe detyrat reciproke. Qytetarët në njëren anë duke votuar kushtetutën legjitimojnë shtetin dhe atë e furnizojnë me pushtet të mjaftushëm për të udhëhequr me punet publike dhe për mbrojtjen e interesave të përgjithshme. Duke votuar kushtetutën, qytetaret bëjnë kufizimin dhe institucionalizimin e shtetit dhe mbrohen nga arbitrariteti dhe keqpërdorimi i pushtetit. Në anen tjetër, shteti me kushtetutë merr si detyrim të garantoj lirinë dhe të drejtat e qytetarëve, t’i mbrojë ato nga abuzimet e shtetit dhe shkeljet e qytetarëve të tjerë, të sigurojë pjesëmarrjen e qytetarëve në jeten publike dhe të krijojë një shtet ligjor që ofron siguri personale dhe publike.

Atributet e Kushtetutës shprehin rolin dhe funksionin e saj në shoqëri. Duke qenë akti më i lartë juridiko-politik, kushtetuta shquhet me një varg tiparesh që shprehin tri funksione kryesore të saj: a. të qenurit dokument më i lartë juridik, b. akt politik që bënë institucionalizimin e pushtetit shtetëror dhe demokracisë, si dhe c. pakt i lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit.

Tiparet kryesore të kushtetutës janë: akti më i lartë juridiko-politik i

një shteti; bazë e sistemit juridik e politik të një vendi; ligj themelor me të cilin duhet të jenë në pajtim të gjitha aktet tjera juridike; akt që miratohet në procedurë të veçantë parlamentare ose në mënyrë të drejtpërdrejt nepërmjet referendumit; akt që shprehë sovranitetin e popullit dhe të drejtën e tij për të zgjedhur dhe kontrolluar qeverinë; akt i kufizimit të pushtetitë shtetëror dhe institucionalizimit të tij, akt që përcakton kufizimet kushtetuese të qeverisë; akt të cilit duhet t’i nënshtrohen të

7


gjithë, që nga presidenti, e deri te qytetari i rëndomtë; akt i garantimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe qytetarit; bazë e demokracisë dhe proceseve politike të një shoqërie.

Kushtetuta promovon dhe mbronë vlerat fundamentale të një shteti demokratik. Këto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit shtetit dhe të ndertimit të rendit demokratik. Në epiqendër të çdo kushtetute është qytetari dhe të drejtat e tij kushtetuese për të qenë subjekt dhe bartës i të gjitha proceseve politike, duke filluar nga e drejta e tij për të zgjedh dhe për tu zgjedhur në organet përfaqësuese, e deri të vendosja e drejtpërdrejt përmes referendumit për çështjet më të rëndësishme politike të vendit. Gjithashtu, kushtetuta përcakton parimet e funksionimit të një shoqërie demokratike, të bazuar në parimet e sundimit të ligjit dhe barazisë së plotë të qytetarëve para ligjit. Vlerat që përcakton dhe mbron kushtetuta mundësojnë ndertimin e një shteti demokratik mbi bazën e rregullave demokratike në të gjitha format e manifestimit të tij.

Janë katër çështje kryesore që janë objekt i rregullimit të Kushtetutës: përkufizimi i shtetit, përcaktimi i formes së regjimit politik, i sistemit të qeverisjes, organizimit territorial, simboleve të shtetit etj; bazat e sistemit politik, ekonomik dhe social të shtetit (sundimi i ligjit, parimi i barazisë dhe mosdiskriminimit, prona dhe ekonomia e tregut, politikat publike ndaj qytetarëve etj) dhe liritë dhe të drejtat e qytetarëve (standartet nderkombëtare e të drejtave të njeriut, njohja dhe mbrojtja e këtyre të drejtave, mekanizmat ligjor, detyrat e qytetarëve etj) dhe institucionet demokratike të shtetit (legjislativi, ekzekutivi, gjyqësore, fushveprimi dhe kufizimet reciproke të tri pushteteve, forcat e sigurisë dhe rendit, ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj.

Mënyrat e miratimit dhe ndryshimit të kushtetutave

Procesi kushtetutdhënës në rradhë të parë paraqet një proces politik me të cilin shteti realizon qëllimet e caktuara politike. Fillimi i nxerrjës së kushtetutës, vlerat që ajo do të promovojë dhe mbrojë, qëllimet dhe pretendimet e saj gjithmonë manifestojnë një vullnet politik. Ky vullnet politik duhet të manifestojë dëshirat legjitime të popullit dhe qytetarëve, të cilat manifestohen dhe artikulohen drejtpërdrejt ose përmes organeve përfaqësuese.

Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet në disa elemente siq janë: fillimi i procedurës së nxerrjes së Kushtetutës është një vendim politik i parlamentit ose organit tjetër; para fillimit të draftimit të

8


kushtetutës ndërtohet konsensusi i nevojshëm politik për vlerat që do të promovojë dhe mbrojë kushtetuta; miratimi i kushtetutës bëhet përmes parlamentit si organ politik, ose nga qytetarët në referendum, ku ata drejtpërdrejt manifestojnë vullnetin politik për Kushtetutën si dhe procesi i amandamentimit të kushtetutës dhe përcaktimi i kahjeve të reformës kushtetuese paraqet një vendim politik të institucioneve kompetente.

Së këndejmi mund të konkludojmë, se hartimi i Kushtetutës paraqet një proces politiko-juridik, me të cilin institucionet dhe lidershipi politik vendosin bazat politike të kushtetutës, kurse ekspertët kushtetues implemendojnë këto objektiva, përmes shkrimit profesional të kushtetutës dhe draftimit të një teksti kushtetues ku artikulohen apiratat e popullit.

Sundimi i Ligjit-Shteti i së Drejtës

Parimi i kushtetutëshmërisë dhe ligjshmërisë

Me kushtetutshmëri në kuptimin pozitiv-juridik, nënkuptohet

harmonizimi i të gjitha akteve juridike me kushtetutën. Ky aspekt bazohet në “hierarkinë juridike”, me të cilën nënkuptohet harmonizimi, i të gjitha akteve të ulëta me ato të larta. Përkufizimi pozitiv-juridik përputhet me kuptimin formal të kushtetutës. Përderisa, kushtetuta në kuptimin formal është akt më i lartë juridik i shtetit, kushtetutshmëria është proces, me të cilin nënkuptohet respektimi i kushtetutës dhe harmonizimi, i të gjitha akteve juridike me aktet, me fuqi më të lartë juridike.

Në kuptimin formal, me kushtetutshmëri, kuptohet respektimi i kushtetutës dhe i akteve tjera juridike nga qytetarët dhe subjektet tjera të shoqërisë. Esenca e këtij kuptimi konsiston në zbatimin e kushtetutës si dokument themelor organik i një shteti, që përcakton kompetencat e degëve të ndryshme të pushtetit si dhe kufijtë e autoritetit shtetëror. Sipas këtij kuptimi, në një shoqëri ekziston kushtetutshmëria dhe ligjshmëria, nëse respektohet kushtetuta dhe ligji, nëse janë përcaktuar mekanizmat institucionale për mbrojtjen e tyre.

Kuptimi politik i kushtetutshmërisë konsiston në rolin e saj, në kufizimin e pushtetit shtetëror, kufizimin e funksioneve të organeve dhe institucioneve shtetërore publike, në përcaktimin dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të individit dhe qytetarit, etj.

Ligjshmëria si nocion dhe proces, është formë e kushtetutshmërisë, e

9


bazuar në qeverisjen e së drejtës dhe respektimin e ligjit dhe akteve tjera nënligjore. Me ligjshmëri kuptohet procesi i harmonizimit të të gjitha akteve dhe veprimeve juridike me ligjin. Edhe ligjshmëria mund të vështrohet në aspekte të ndryshme, por ajo para së gjithash është proces juridiko-politik, në funksion të ndërtimit të shtetit modern ligjor.

Elementet kushtetuese që përcaktojnë kushtetutëshmerinë dhe ligjshmërinë

Parimi i kushtetutshmërisë, si bazë e rregullimit shoqëror dhe politik të

shteteve bashkëkohore, bazohet në disa parime, nga të cilat po veçojmë: sistemi shoqëror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron nga kushtetuta, e cila është bazë e institucionalizimit politik dhe shoqërisë; Qeverisja shtetërore e shoqërisë, përcaktohet me kushtetutë dhe i nënshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet në kushtetutë, si akti më i lartë juridik; Të drejtat dhe liritë e qytetarëve, përcaktohen me kushtetutë dhe ato mund të kufizohen vetëm në rastet e përcaktuara me ligj; Kujdesi për mbrojtjen e kushtetutshmërisë, është detyrë e organeve shtetërore, e institucioneve politike dhe e bartësve të funksioneve politike; Çdo qytetar, ka të drejtë të marr nismën për mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe të ligjshmërisë; Në shtetet federative, kushtetuta federative ka përparësi ndaj kushtetutave të shteteve federale; Aktet juridike, për të cilat nga organi kompetent konstatohen se janë kundërkushtetuese, nuk mund të zbatohen dhe Mbrojtja e kushtetutshmërisë dhe e ligjshmërisë është në kompetencë të gjykatave kushtetuese dhe organeve tjera, të përcaktuara me kushtetutë.

Ligjshmëria bazohet në harmonizimin e sistemit juridik dhe në bazueshmërinë e tij në ligj. Ndër parimet kryesore të ligjshmërisë janë: Parimi i supremacionit të ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe të gjitha këto akte me fuqi nënligjore, duhet të jenë në pajtim me ligjin; Parimi i epërsisë së ligjit federativ, ndaj ligjeve të njësive federale. Ky parim vlen vetëm për shtetet federative, ku ligjet e njësive federale, nuk mund të jenë, në kundërshtim me ligjet federative; Parimi i shpalljes së obligueshme të ligjeve, para hyrjes së tyre në fuqi. Ky parim, nënkupton obligimin e organit që nxjerr ligjet, për t’i botuar ato në publikim të posaçëm (Gazetën Zyrtare) para se të hyjnë në fuqi Shpallja dhe publikimi i ligjeve, ka dy qëllime kryesore: e para, t’i njoftojë qytetarët me përmbajtjen e tij dhe e dyta, t’i mundësojë organeve kompetente shtetërore përgatitjen për fillimin e zbatimit të ligjit; Parimi i ndalimit të

10


efektit prapaveprues (retroaktiv) të ligjit. Ky parim, do të thotë se, ligjet kanë efekt që nga dita e miratimit të tyre dhe se marrëdhëniet juridike, të filluara pas para hyrjes në fuqi të ligjit të ri, zhvillohen dhe përfundojnë në bazë të ligjit të vjetër. Përjashtim nga kjo, bëjnë ligjet penalo-juridike, të cilat mund të kenë efekt prapaveprues, vetëm në rast kur janë më të favorshme për kryesit e veprave penale, p.sh. nëse ligji i ri për veprën penale përcakton dënimin më të butë se ligji i vjetër; Ligjshmëria e akteve dhe veprimeve të organeve shtetërore. Të gjitha aktet dhe veprimet e ndërmarra nga organet shtetërore dhe institucionet që ushtrojnë autorizime publike, duhet të jenë në përputhje me ligjin; Procedura e organeve shtetërore për njohjen e një të drejte apo për përcaktimin e ndonjë detyrimi, duhet të zhvillohet në bazë të ligjit. Këtu nënkuptohet, obligimi i organeve shtetërore, që në afatet e caktuara të ndërmarrin, të gjitha veprimet procedurale për të mundësuar realizimin efikas të të drejtave të qytetarëve; E drejta e palës, që në procedurën para organeve shtetërore, të shërbehet me gjuhën amtare. Ky është parim ligjor, që duhet të sigurojë barazinë e të gjithë qytetarëve para ligjit dhe komunikimin e tyre me organet shtetërore, në gjuhën amëtare. Mosnjohja e gjuhës zyrtare, në të cilën zhvillohet procedura, nuk guxon të jetë pengesë për palën në procedurën para organeve shtetërore. Organet shtetërore, janë të obligueshme që t’ia lehtësojnë përdorimin e gjuhës amtare, e në rast kur kjo gjuhë, nuk përputhet me gjuhën zyrtare, duhet t’i sigurojmë palës përkthyes, gjatë tërë rrjedhës së procedurës; dhe e drejta e qytetarëve për përdorimin e mjeteve juridike, për mbrojtjen e të drejtave të tyre individuale dhe kolektive. Me këtë parim, nënkuptohet e drejta e qytetarëve, për përdorimin e ankesave dhe të mjeteve tjera juridike, ndaj akteve të organeve shtetërore.

LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKËS SË KOSOVËS

Kuvendi në aspektin kushtetues përkufizohet si organ ligjdhënës i zgjedhur drejtpërdrejt nga qytetaret me drejtë vote. Funksioni primar i parlamentit është ligjvënia, kurse funksione tipike për të janë edhe përcaktimi i politikave dhe vendimarrja për çështjet kryesore publike. Në Kosovë, Kuvendi është institucion ligjvënës i Republikës i zgjedhur drejtpërdrejtë nga populli.1 Përbërja dhe mënyra e zgjedhjes së deputetëve është e percaktuar me Kushtetutë, neni 64, ku Kuvendi i Kosovës përbëhet nga 120 deputetë të zgjedhur me votim të fshehtë

1 Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovës neni 63

11


bazuar në listat e hapura. Vendet në kuvend ndahen midis të gjitha partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatëve të pavarura, në përpjestime me numrin e votave të vlefshme të fituara në zgjedhjet për kuvend. Në kuadër të kësaj ndarje, 20 vende jane të garantuara për perfaqesimin e komuniteteve pakice në Kosove. Vendet e rezervuar dhe të garantuara për komunitete të cilat nuk janë shumicë në Kosovë, në mënyrën si në vijim: Dhjetë (10) ulëse do t’i ndahen partive, koalicioneve, iniciativave qytetare dhe kandidatëve të pavarur të cilët janë deklaruar se përfaqësojnë komunitetin serb të Kosovës dhe dhjetë (10) ulëse do t’i ndahen komuniteteve tjera si në vijim: komuniteti rom një (1) ulëse; komuniteti ashkali një (1) ulëse; komuniteti egjiptian një (1) ulëse; dhe një (1) ulëse shtesë do t’i jepet komunitetit rom, ashkali apo egjiptas, që ka numrin më të madh të votave të përgjithshme; komuniteti boshnjak tri (3) ulëse; komuniteti turk dy (2) ulëse dhe komuniteti goran një (1) ulëse.2

Kompetencat e Kuvendit në Kushtetutë përcaktohen sipas metodës së enumeracionit taksativ3. Kushtetuta në mënyrë taksative përcakton fushë- veprimin e Kuvendit dhe jashtë kompetencave prekluzive kushtetuese, parlamenti nuk ka përgjegjësi. Pra nuk ka kompetenca të supozuara të parlamentit, por vetëm të kompetenca shprehimore të përcaktuara dhe të numëruara në mënyrë taksative, Kompetencat e parlamentit janë mjaft të gjëra dhe fillojnë me kushtetudhënien dhe ligjdhënien dhe përfundojnë me funksione të gjëra zgjedhore.

2 Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat transicionale për kuvendin e kosoves 3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte të tjera të përgjithshme; (2) vendos të ndryshojë Kushtetutën me dy të tretat (2/3) e votave të të gjithë deputetëve të tij, përfshirë dy të tretat (2/3) e të gjithë deputetëve që mbajnë vendet e rezervuara dhe të garantuara për përfaqësuesit e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë; (3) shpall referendum, në pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatet ndërkombëtare; (5) miraton Buxhetin e Republikës së Kosovës;(6) zgjedh dhe shkarkon Kryetarin dhe nënkryetarët e Kuvendit; (7) zgjedh dhe mund të shkarkojë Presidentin e Republikës së Kosovës në pajtim me këtë Kushtetutë; (8) zgjedh Qeverinë dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9) mbikëqyr punën e Qeverisë dhe të institucioneve të tjera publike, të cilat, në bazë të Kushtetutës dhe ligjeve, i raportojnë Kuvendit; (10) zgjedh anëtarët e Këshillit Gjyqësor të Kosovës dhe të Këshillit Prokurorial të Kosovës, në pajtim me këtë Kushtetutë; (11) propozon gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese;(12) mbikëqyr politikën e jashtme dhe të sigurisë; (13) jep pëlqimin për dekretin e Presidentit mbi shpalljen e Gjendjes së Jashtëzakonshme; si dhe (14) vendos për çështjet me interes të përgjithshëm, të përcaktuara me ligj.

12


Kompetenca e kontrollit parlamentar të qeverisë

Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve për krye-

ministrin, ministrat dhe titullarët tjerë të organeve dhe agjensioneve ekzekutive). Parimi inter partes raporti midis dy palëve; deputetit si parashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose ministrit si palë të cilës i adresohet pyetja. te pyetja parlamentare nuk lejohet ndërhyrja e palës së tretë, nuk ka debat parlamentar dhe mocion të votimit. Interpelanca parlamentare (mocioni i interpelancës ndaj kryeministrit, ministrave dhe titullarve dhe agjensioneve ekzekutive të shtetit). Parimi erga omnes- raporti shumëpalësh parlamentar, lejon pjesëmarrjen e palëve të treta në mocion, qoftë në mbështetje ose në kundërshtim të mocionit të interpelancës. Komisionet anketuese-investiguese kanë për detyrë të hetojnë akuzat për tejkalim kompetencash ose keqpërdorim të funksioneve të organeve dhe agjensioneve ekzekutive të shtetit. Si rregull komisionet anketuese udhëheqen nga opozita dhe pas investigimit parlamentar dorëzojnë raportin hetimor për shqyrtim dhe miratim parla mentit. Mocioni i mosbesimit të qeverisë4 si dhe fillimi i procedurës dhe ngritja e akuzës ndaj presidentit5.

Komisionet e Kuvendit janë trupa punues të parlamentit, të cilat ushtrojnë funksione të caktuara nga rrethi i fushëveprimit të tij. Numri, përbërja dhe funksionet e komisioneve parlamentare përcaktohen me rregulloren e punës së Kuvendit.6

Grupet parlamentare paraqesin trupat punues të parlamentit, të cilët tubojnë deputetet e një partie politike apo të një koalicioni politik. Këto grupe ha rmonizojnë qëndrimet e deputetëve të partive politike dhe marrin qëndrim për mënyrën e deklarimit të tyre, kur në seancë të parlamentit vendoset për çështje të ndryshme politike.

Shpërndarja e parlamentit paraqet një institucion parlamentar që

nënkupton përfundimin e mandatit të parlamentit para skadimit të mandatit të rregullt për të cilin është zgjedhur. Shpërndarja e parlamentit vjen si pasojë e rrethanave të caktuara kushtetuese dhe politike, të cilat bllokojnë punën e tij, bëjnë të pamundshëm ushtrimin e funksioneve kushtetuese dhe si rezultat i krizave të thella parlamentare, të cilat nuk mund të tejkalohen me mjete tjera politike. Shumica e kushtetutave njohin institutin e shpërndarjes së parakohshme dhe përcaktojnë

4 Po aty neni 100 5 Po aty neni 91 6 Po aty neni 77

13


procedurat e shpërndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese që ndikojnë në shpërndarjen e parakohshme janë; konfliktet në mes presidentit dhe parlamentit rreth zgjedhjes së kryeministrit dhe qeverisë, votimi i mocionit të mosbesimit të qeverisë, mos zgjedhjes së presidenti të Republikës së Kosovës brenda afatit të përcaktuar si dhe krizat e thella parlamentare.7

SHEFI I SHTETIT

Presidenti i Republikës së Kosovës

Kushtetutat e përkufizojnë shefin e shtetit si kryetar individual të shtetit që përfaqëson unitetin e vendit. Në këtë mënyrë është përcaktuar edhe në kushtetutën e Kosovës. Presidenti është kreu i shtetit dhe përfaqëson unitetin e popullit të Republikës së Kosovës.8 Ai zgjedhet nga Kuvendi me votim të fshehtë. Të drejtën për t’u nominuar për kandidat për president e ka çdo shtetas i cili ka mbushur moshën tridhjetë e pesë (35) vjeq, dhe nëse arrin t’i sigurojë nënshkrimet e të paktën tridhjet (30) deputetëve. Kandidatët të cilët kanë nga tridhjet nënshkrime hyjnë në garë për t’u zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bëhet me dy të tretat (2/3) e votave të gjithë deputetëve të Kuvendit.9 Kandidati i cili i merr dy të tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovës. Por, nëse asnjëri nga kandidatët nuk merr shumicën prej dy të tretave (2/3) në dy votimet e para, organizohet votimi i tretë në mes dy kandidatëve të cilët kane marre numrin me të larte të votave në votimin e dyte dhe kandidati që merr shumicen e votave të të gjithë deputetëve, zgjedhet president i Republikës së Kosovës10. Në raste kur edhe në votimin e tretë, asnjëri kandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shpërndahet dhe shpallen zgjedhjet e reja, të cilat duhet të mbahen brenda dyzet e pesë (45) dite.11

Mandati i presidentit është pesë (5) vjet dhe fillon pasi Presidenti të ketë dhënë betimin para Kuvendit. Gjatë mandatit, Presidenti i Republikës së Kosovës gëzon imunitet nga ndjekja penale, paditë civile ose shkarkimi për veprimet dhe vendimet brenda fushëveprimit të përgjegjësive të Presidentit të Republikës së Kosovës12.

7 Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 2 8 Po aty, neni 83 9 Po aty, neni 86, paragrafi 4 10 Po aty, neni 86, paragrafi 5 11 Po aty, neni 86, paragrafi 6 12 Po aty, neni 89

14


Kompetencat kushtetuese të Presidentit të Republikës së Kosovës janë

përcaktuar me nenin 84 të Kushtetutës.

Bazuar në Kushtetutë, Presidenti i Kosovës përfaqëson Republikën e Kosovës brenda dhe jashtë; garanton funksionimin kushtetues të institucioneve të përcaktuara me Kushtetutë; shpall zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës dhe thërret mbledhjen e parë të tij; shpall ligjet e miratuara nga Kuvendi; ka të drejtën e kthimit për rishqyrtim të ligjeve të miratuara, nëse konsideron se janë të dëmshme për interesat legjitime të Republikës së Kosovës ose të një a më shumë komuniteteve të saj. Presidenti të drejtën e rikthimit të një ligji mund t’a shfrytëzojë vetëm një herë. Ai nënshkruan marrëveshjet ndërkombëtare në pajtim me Kushtetutën; propozon amendamente për Kushtetutën; mund të referojë çështje kushtetuese në Gjykatën Kushtetuese; udhëheq politikën e jashtme të vendit; pranon letrat kredenciale të shefave të misioneve diplomatike të akredituar në Republikën e Kosovës; është Komandant Suprem i Forcave të Sigurisë të Kosovës; udhëheq Këshillin Konsultativ për Komunitete; cakton mandatarin për formimin e Qeverisë, pas propozimit të partisë politike ose të koalicionit, që përbën shumicën e Kuvendit; emëron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykatës Supreme të Kosovës me propozimin e Këshillit Gjyqësor të Kosovës; emëron dhe shkarkon gjyqtarët e Republikës së Kosovës me propozimin e Këshillit Gjyqësor të Kosovës; emëron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit të Republikës së Kosovës, me propozimin e Këshillit Prokuroial të Kosovës; emëron dhe shkarkon prokurorët e Republikës së Kosovës, me propozimin të Këshillit Prokurorial të Kosovës; emëron gjyqtarët për Gjykatën Kushtetuese, me propozimin e Kuvendit; emëron Komandantin e Forcave të Sigurisë të Kosovës, pas rekomandimit të Kryeministrit; së bashku me Kryeministrin, emëron Drejtorin, Zëvendësdrejtorin dhe Inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë; vendos për shpalljen e Gjendjes së jashtëzakonshme, në konsultim me Kryeministrin; mund të kërkojë mbledhje të Këshillit të Sigurisë të Kosovës dhe i kryeson ato në kohën e Gjendjes së jashtëzakonshme; vendos për formimin e misioneve diplomatike e konsullare të Republikës së Kosovës, në bazë të konsultimit me Kryeministrin; emëron dhe shkarkon shefat e misioneve diplomatike të Republikës së Kosovës, me propozimin e Qeverisë; emëron Kryetarin e Komisionit Qendror të Zgjedhjeve; emëron Guvernatorin e Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës i cili shërben edhe si Drejtor Menaxhues dhe emëron anëtarët e tjerë të Bordit të Bankës; jep medalje, mirënjohje dhe çmime, në pajtim

15


me ligjin dhe shpall falje individuale, në pajtim me ligjin si dhe sё paku një herë në vit i drejtohet Kuvendit të Kosovës përkitazi me fushëveprimtarinë e tij/saj.

Mungesa e Përkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit është e përcaktuar në Kushtetutë në ato raste kur posti i presidentit për arsye të ndryshme mbetet i lire. Atë here Kryetari i Kuvendit të Kosovës do të shërbejë si ush- trues i detyrës së Presidentit të Republikës së Kosovës. në keto raste posti i ushtruesit të detyrës së Presidentit të Republikës së Kosovës, nuk mund të ushtrohet për një periudhë më të gjatë se gjashtë (6) muaj.13

Gjithashtu, Presidenti i Republikës së Kosovës mund të shkarkohet nga Ku-vendi nëse ai/ajo është dënuar për kryerjen e krimit të rëndë; nëse nuk është i/e aftë për të ushtruar përgjegjësitë e këtij posti për shkak të sëmundjes së rëndë ose nëse Gjykata Kushtetuese ka përcaktuar se ajo/ai ka bërë shkelje të rëndë të Kushtetutës. Procedura për shkarkimin e tij mund të iniciohet nga një e treta (1/3) e deputetëve të Kuvendit, të cilët nënshkruajnë një peticion, i cili shpjegon arsyet për shkarkim. Në rast se peticioni supozon ndonjë shkelje të rëndë të Kushtetutës, peticioni duhet t’i dorëzohet menjëherë Gjykatës Kushtetuese, e cila vendosë për këtë çështje brenda shtatë (7) ditësh nga marrja e peticionit. Atëherë nëse Presidenti është dënuar për ndonjë krim të rëndë ose nëse Gjykata Kushtetuese konstaton se ajo/ai ka bërë shkelje të rëndë të Kushtetutës, Kuvendi mund të shkarkojë Presidentin me dy të tretat (2/3) e votave të të gjithë deputetëve të tij.14

EKZEKUTIVI-QEVERIA

Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emërtime të ndryshme kushtetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetërore dhe modeli i funksionimi të qeverisë në një shtet.

Mënyra e zgjedhjes dhe format e organizimit të qeverisë si organ të pushtetit ekzekutiv në sistemet parlamentare zgjedhet e kontrollohet nga ana e parlamentit. Në shumicën e shteteve me sistem parlamentare rol të rëndësi- shëm në formimin e qeverisë, ka shefi i shtetit, i cili propozon mandatarin (kryeministrin) për formimin e qeverisë. Varësisht nga mënyra e zgjedhjes së qeverisë dhe pozita e saj në raport me parlamentin, në

13 Po aty, neni 90 paragrafi 3 14 Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,3

16


teorinë parlamentare janë të njohura dy modele themelore të funksionimit të qeverisë: qeveria parlamentare dhe qeveria që funksionon sipas modelit të kabinetit. Përpos këtyre dy modeleve janë të njohura edhe format tjera të qeverisë: qeveria teknike, qeveria e ekspertëve, qeveria e shpëtimit kombëtar, qeveria në hije etj.

Modelet kushtetuese të qeverisë: Qeveri parlamentare quhet ajo e cila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo qeveri zgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas konstituimit të parlamentit të ri zgjedhet edhe qeveria si organ ekzekutiv. Mandati i formimit të qeverisë në sistemet parlamentare i takon partisë politike, e cila i ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo parti, në rast se fiton shumicën e mandateve parlamentare, ka të drejtë që nga radha e anëtarëve të saj të formojë qeverinë. Në rastet, kur asnjë parti parlamentare nuk ka shumicën e mandateve në parlament, vjen deri të formimi i qeverisë së koalicionit midis dy apo më shumë partive politike. Qeveria e koalicionit në përbërje të saj ka anëtar të partive politike të cilat kanë hyrë në koalicion politik me rastin e formimit të qeverisë.

Qeveria e kabinetit: Kjo formë e funksionimit të qeverisë, karakterizohet me pavarësinë më të madhe të saj në raport me parlamentin. Edhe pse formalisht emërohet nga parlamenti, qeveria e kabinetit funksionon si organ i pavarur shtetëror. Rolin dominues në konstituimin e kësaj qeverie e ka kryeministri, i cili pas marrjes së mandatit nga ana e shefit të shtetit (monarkut apo kryetarit të Republikës) e formon kabinetin e tij nga personat, të cilët i zgjedh personalisht. Qeveria e cila funksionon në formë të kabinetit ka fun-ksione të gjëra shtetërore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeverisë me pushtetin shtetëror. Autorizimet e parlamentit në drejtim të kontrollit parlamentar të qeverisë së kabinetit janë të kufizuara dhe ai, si rregull, nuk mund të shtrojë çështjen e votëbesimit të saj. Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare. Kjo do të thotë se atë e formon partia politike e cila gjendet në pushtet. Ky sistem gjen aplikim në shtetet dypartriake, ku rivaliteti politik zhvillohet midis dy partive politike. Partia e cila i fiton zgjedhjet ka të drejtë të formojë kabinetin nga radhët e saj.

Qeveria e ekspertëve-teknike: Përpos organizmit të qeverisë në formë parlamentare dhe të kabinetit, në praktikë janë shënuar raste të formimit të të ashtuquajturës “qeveri teknike apo e ekspertëve”. Karakteristikë dominuese e këtij modeli të qeverisë është karakteri jashtëpartiak i saj. Në të vërtetë, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon në bazë të rregullave parlamentare. Atë nuk e përbëjnë pjesëtarët e partisë politike

17


në pushtet, por ekspertët nga radhët e partive të ndryshme politike, përkatësisht ekspertë që nuk i takojnë asnjë partie politike.

Mandati i këtyre qeverive është i kufizuar deri në eliminimin e shkaqeve që kanë shkaktuar krizën parlamentare. Qeveria teknike zgjedhet nga parlamenti në bazë të marrëveshjes dhe pëlqimit të partive politike parlamentare Në praktikën parlamentare qeveritë teknike më së shpeshti formohen kur shtetet gjenden në krizë parlamentare, si pasojë e konflikteve ndërpartiake.

Qeveria e unitetit kombëtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky model i qeverisë aplikohet në rastet e jashtëzakonshme, kur shteti gjendet në krizë të thellë politike dhe ekonomike, apo kur është i përfshirë në luftë civile dhe ndëretnike. Siç rrjedhë edhe nga vetë emërtimi i saj, kjo qeveri ka për qëllim shpëtimin e shtetit dhe kombit, në rastet, kur rrezikohet substanca e tij ekonomike dhe politike, si rezultat i faktorëve të brendshëm apo ndërkombëtar. Këto rrethana, bëjnë të pamundshëm funksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe shtrojnë nevojën e formimit të një qeverie gjithëkombëtare, të cilës i besohet qeverisja e shtetit në rrethana të jashtëzakonshme. Kjo qeveri zgjedhet jashtë rregullave parlamentare dhe në të hyjnë personalitetet më të shquara të një shteti (kombi). Mandati i kësaj qeverie është i kufizuar dhe limituar me kohëzgjatjen e gjendjes së jashtëzakonshme. Pas tejkalimit të kësaj gjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e jashtëzakonshme parlamentare. Me përfundimin e këtyre zgjedhjeve, i pushon mandati qeverisë së shpëtimit kombëtar dhe formohet qeveria parlamentare. Ky model i qeverisë është i rrallë në praktikë.

Qeveria e Republikës së Kosovës

Përbërja Qeverisë së Kosovës është përcaktuar me Kushtetutë ndërsa organizimi dhe funksionimi saj, mënyra e punës dhe procedurat e vendimmarrjes në Qeveri si dhe bashkëpunimi ndërmjet Qeverisë dhe institucioneve të tjera të përcaktuara me Kushtetutë rregullohen me ligj dhe me rregulloren e Qeve- risë.

Qeverinë e Kosovës e përbëjnë Kryeministri, zëvendëskryeministrat dhe ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv në pajtim me Kushtetutën dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera të miratuara nga Kuvendi i Kosovës dhe ushtron veprimtari tjera brenda përgjegjësive të përcaktuara me Kushtetutë dhe me ligj.

18


Qeveria ka këto kompetenca të përcaktuar me Kushtetutë. Ajo

propozon dhe zbaton politikën e brendshme dhe të jashtme të vendit; mundëson zhvillimin ekonomik të vendit; propozon Kuvendit projektligje dhe akte të tjera; merr vendime dhe nxjerr akte juridike ose rregullore, të nevojshme për zbatimin e ligjeve; propozon Buxhetin e Republikës së Kosovës; udhëzon dhe mbikëqyr punën e organeve të administratës; udhëzon veprimtarinë dhe zhvillimin e shërbimeve publike; i propozon Presidentit të Republikës së Kosovës emërimet dhe shkarkimet për shefa të misioneve diplomatike të Kosovës; propozon amendamentimin e Kushtetutës dhe mund të referojë çështje kushtetuese në Gjykatën Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione të tjera ekzekutive, të cilat nuk u janë caktuar organeve të tjera qendrore ose vendore15.

Kryeministri i Kosovës ka këto kompetenca: përfaqëson dhe udhëheq Qeverinë; siguron që të gjitha Ministritë të veprojnë në pajtim me politikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe të politikave të përcaktuara të Qeverisë; ndërron anëtarët e Qeverisë, pa pëlqimin e Kuvendit; kryeson Këshillin e Sigurisë të Kosovës; emëron Drejtorin e Përgjithshëm të Policisë së Kosovës; këshillohet me Presidentin e Republikës së Kosovës mbi çështjet e Inteligjencës; së bashku me Presidentin, emëron Drejtorin, Zëvendësdrejtorin dhe Inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë dhe këshillohet me Presidentin për zbatimin e politikës së jashtme të vendit si dhe kryen edhe punë të tjera, të përcaktuara me Kushtetutë dhe me ligj16.

Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorëheqje ose kur posti i tij/saj mbetet i lirë, fillon procedura për formimin dhe zgjedhjen e Qeverisë. Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin për Kryeministër, në konsultim me partinë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën e nevojshme në Kuvend për të formuar Qeverinë. Kandidati për Kryeministër, jo më vonë se pesëmbëdhjetë (15) ditë pas emërimit, paraqet përbërjen e Qeverisë para Kuvendit dhe kërkon miratimin nga ana e tij. Në qoftë se Qeveria i merr shumicën e votave të të gjithë deputetëve konsiderohet e zgjedhur. Anëtarët e Qeverisë pas zgjedhjes e japin betimin para Kuvendit.17

Por, nëse përbërja e propozuar e Qeverisë nuk merr shumicën e votave të nevojshme, Presidenti, brenda dhjetë (10) ditësh emëron kandidatin

15 Po aty, neni 93 16 Po aty, neni 94 17 Po aty. Neni 95, paragrafi 6

19


tjetër sipas së njëjtës procedurë. Nëse as herën e dytë nuk zgjidhet Qeveria, atëherë Presidenti i Kosovës i shpall zgjedhjet, të cilat duhet të mbahen jo më vonë se dyzet (40) ditë nga dita e shpalljes së tyre.18

Qeveria për punën e vet, i përgjigjet Kuvendit, Kryeministri, zëvendës kryeministrat dhe ministrat mbajnë bashkëpërgjegjësinë për vendimet që merr Qeveria, dhe përgjegjësinë individuale për vendimet që marrin në fushat e përgjegjësive të tyre.

Raporti i qeverisë dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar të qeverisë janë: miratimi i buxhetit; raportet periodike të qeverisë, pyetjet parlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet anketuese parlamentare, mocioni i votë besimit dhe shkarkimi i qeverisë. Pushimi i mandait të qeverisë behet me dorë heqje e kryeministrit, votimi i mosbesimit të qeverisë nga parlamenti dhe shpërndarja e parlamentit.

18 Po aty, neni 95 20


SISTEMI I DREJTËSISË

Parimet kushtetuese të gjyqësorit

Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarësia e gjykatave garantohet dhe sanksionohet në Kushtetutë dhe në legjislacionin e vendit. Të gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive ) qeveritare dhe të tjera, kanë për detyrë të respektojnë pavarësinë e pushtetit gjyqësore. Gjykatat, gjykojnë në bazë të Kushtetutës dhe ligjit dhe ky parim19 është bazë dhe kornizë e pavarësisë së tyre. Pra, gjykatat realizojnë funksionin e tyre në mënyrë të pavarur dhe të paanshem nga institucionet dhe subjektet e tjera të percaktuar me Kushtetutë dhe ligj. Gjykatat i zgjedhin çështjet që u parashtrohen me paanësi, duke u mbështetur në fakte dhe sipas ligjit, pa kufizime dhe pa qenë objekt ndikimesh, nxitjesh, presionesh ose ndërhyrjesh direkte ose indirekte.

Ne kuadër të parimeve të përgjithshme të sistemit gjyqësorit

hyjnë: pavarësia e gjyqësisë nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqet parakushtin kryesor për ekzistimin e kushteve për pavarësinë e gjyqësisë. Ky parim konsiston në mos varësinë e gjykatave nga parlamenti dhe qeveria, dhe në mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj punës së tyre; depolitizimi i gjykatave, paraqet një parim tjetër, për funksionimin e gjyqësisë së pavarur. Gjykatat dhe anëtarët e saj nuk mund të involvohen drejtpërdrejt, aktivisht në jetën politike. Pra, brenda organizimit gjyqësor është i ndaluar çdo veprim politik, në baza partiake ose në forma tjera të organizimit politik;20 financimi i pavarur paraqet një garanci të funksionimit të gjyqësisë së pavarur. Kjo nënkupton se, gjykatat duhen të financohen nga një buxhet i pavarur i tyre, i cili nuk do të jetë nën kontroll të përhershëm të qeverisë, por do të administrohet dhe menaxhohet nga vetë gjykata; respektimi i procedurave gjyqësore është një kusht tjetër për ndërtimin e konceptit të gjyqësisë së pavarur dhe të shtetit gjyqësor në përgjithësi; zgjedhja e gjyqtarëve me afate të gjata, paraqet një element tjetër të ndërtimit të gjyqësisë së pavarur, i cili siguron sigurinë juridike të gjyqtarëve dhe ushtrimin e funksioneve të

19 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovës 2008, kapitulli VII, sistemi I drejtesise neni 102 20 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 106.

21


tyre. Duke qenë të zgjedhur për periudhat e gjata kohore,21 gjyqtarët marrin garanci se do të jenë të pavarur nga ndryshimet politike, të cilat pasojnë pas çdo cikli të zgjedhjeve parlamentare.

Mënyra e emërimit dhe shkarkimit të gjyqtarëve në Kosovë është e përcaktuar me Kushtetutë. Gjyqtarët i emëron, riemëron dhe shkarkon Presidenti i Republikës me propozim e Këshillit gjyqësor.22 Gjyqtarët gëzojnë imunitet nga ndjekja penale, paditë civile dhe shkarkimi nga funksioni për vendimet e marra, votimet e bëra, mendimin e shprehur dhe për veprimet e tjera brenda fushëveprimit të detyrave dhe përgjëgjësive të tyre. Ata nuk janë mbi ligjin. Gjyqtarët mund të shkarkohen nga funksioni për shkak të dënimit për një vepër të rëndë penale ose për mos respektimin e detyrës.

Në bazë të Kushtetutës, pavarësinë, paanëshmërinë e sistemit gjyqësorë e siguron Këshilli Gjyqësor i Kosovës.23 Gjykata Supreme e Kosovës është autoriteti më i lartë gjyqësor. Organizimi, funksionimi dhe juridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj24. Ky Ligj përcakton rregullat e organizimit dhe funksionimit të Gjykatave, statusin e gjyqtarit, parimet dhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe shqyrtimin e kërkesave, procedurat e veçanta, marrjen e vendimeve dhe ekzekutimin e tyre∗.

PROKURORI I SHTETIT

Prokurori i shtetit është institucion i pavarur me autoritet dhe

përgjegjesi për ndjekjen të personave të akuzuar për ndonjë vepër penale ose për ndonjë vepër tjetër, sikurse është rregulluar me ligj.25 Në përputhje me parimin e akuzativitetit në procedurën penale, kjo procedurë, në parim, nuk mund të fillojë dhe të zhvillohet, pa iniciativën e prokurorit të shtetit. Nga kjo, mund të konkludohet se, funksioni i ndjekjes penale, i është besuar subjektit të veçantë procedural, e ky është prokurori. Prokurori i shtetit është institucioni i paanshëm dhe vepron në bazë të Kushtetutës dhe ligjit.26

21 Po aty, neni 105 22 Po aty, Neni 104 23 Po aty, Neni 108 24 Po aty, neni 103 ∗ Ligji për Gjykatatështë në process të hartimit. Keshtu qe derisa të miratohet dhe të hyje në fyqi ky ligj, Gjykatat në Kosove, organizohen dhe funksionojn në baze të Rregulloreve të UNMIK-ut. 25 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1. 26 Po aty, neni 109 paragrafi 2.

22


Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit të shtetit rregullohen me ligjin27 për Prokurorinë.∗∗

Emërimi i prokurorëve të shtetit bëhen nga Presidenti i Republikës të propozuar nga Këshilli Prokurorial i Kosovës28. Këshilli Prokurorial i Kosovës është insitucion i pavarur në kryerjen e funksioneve të tij dhe siguron që Prokurori i shtetit të jetë i pavarur, profesional, i paanshëm. Këshilli prokurorial i rekruton, propozon që t’i avancojë, transferojë, dic- iplinojë prokuroret në menyrën e rregulluar me ligj29.

Duke pasur parasysh natyrën dhe karakterin e funksionit që kryejnë, prokuroritë e shtetit janë të lidhura në vijë vertikale mes tyre. Në ushtrimin e funksionit të ndjekjes së kryesve të veprave penale dhe të veprave të tjera të dënueshme, të caktuara me ligj, prokurori i shtetit përcakton dhe merr masat e nevojshme, në bashkëpunim me organet tjera të autorizuara, lidhur me zbulimin e këtyre veprave dhe kryesve të tyre. Në pajtim me autorizimet e caktuara në ligj, prokurori orienton procedurën paraprake.

Avokati i popullit (Ombudspersoni)

Institucioni i Ombudsmanit si mbrojtës i të drejtave dhe lirive të individit dhe të personave juridik nga veprimet abuzive të organeve shtetërore dhe të administratës civile, i ka fillet e tij në Suedi, ku u formua për herë të parë në vitin 1809. Më vonë, gjatë shekullit XX, ky institucion u themelua në shumë shtete evropiane dhe në SHBA. Sot, shumica e shteteve anëtare të Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian (OSBE), kanë të themeluar apo janë në themelim e sipër të institucionit të Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti në shtet, sa i përket bazës ligjore të themelimit, organizimit, fushëveprimit, kompetencave dhe emërtimit të institucionit të Ombudspersonit. Disa shtete e kanë të rregulluar me kushtetutë, themelimin e institucionit të Ombudspersonit e disa të tjera, këtë e kanë rregulluar me ligj të veçantë. Në disa shtete, si në Kanada, Itali, Zvicër dhe në SHBA, nuk ka Ombudsman në nivel nacional, por atje ky institucion ekziton në nivel provincial apo lokal. Shtete të tjera, këtë institucion e kanë në nivel

27 Po aty, neni 109 paragrafi 3 ∗∗ Ligji për Prokurinështë në process të hartimit. Keshtu qe deri sa të miratohet dhe të hyje në fyqi ky ligj, Prokurorit në Kosove, organizohen dhe funksionojn në baze të Rregulloreve të UNMIK-ut. 28 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, neni 84 29 Po aty. Neni 110

23


nacional. Në disa shtete Ombudsmani, është emërtuar edhe si avokat i popullit30. Avokatin e popullit të Kosovës e zgjedh kuvendi me shumicën e votave të të gjithë deputeteve të tije, për nje mandat pesevjeqar pa të drejt rizgjedhje31. Ai për punën e vet raporton para kuvendit me raport vjetor. Për të qenë efektiv dhe i respektuar nga njerëzit, Avokati i popullit është i pavarur nga institucionet dhe nga proceset politike dhe nuk duhet të jetë subjekt i ndërhyrjeve apo influencës, nga ata që mund të kenë interes për rezultatet e hulumtimit të ankesave.

Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron të drejtat dhe liritë e individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe të parregullta të autoriteteve publike32 të Kosovës. Çdo institucion ose autoritet tjetër që ushtron pushtet legjitim në Kosovë është i detyruar t’iu përgjigjet kërkesave të avokatit të popullit dhe t’ia paraqes atyre të gjitha dokumentacionet dhe informacionet e kërkuara në pajtim me ligjin. Është kompetencë kushtetuese e avokatit të popullit të bëjë rekomandime dhe të propozoj masa, nëse vëren shkelje të të drejtave dhe lirive të njeriut nga ana e organeve të adminstratës publike si dhe organet e tjera shtetërore. Por nëse, rekomandimet për masat e propozuara nga avokati i popullit nuk merren në konsideratë nga institucionet për t’i përmirësuar dhe evituar shkeljet e të drejtave dhe lirive të njeriut, ai/ajo bazuar në dispozitat kushtetuese ka të drejtë që çështjen të referoj në gjykaten kushtetuese33. Avokati i popullit të Kosovës gëzon imunitet nga ndjekjet penale, paditë civile ose shkarkimi për veprimet ose vendimet që janë brenda fushës së përgjegjësive të avokatit të popullit.34

GJYKATA KUSHTETUESE

Gjykata kushtetuese është organ i pavarur i mbrojtjes së

kushtetutshmërisë dhe bënë interpretimin përfundimtar të kushtetutës.35

Ajo është nje organ i veçantë kushtetues, të cilit i besohet mbrojtja e kushtetutëshmërisë dhe ligjshmerisë. Gjykata kushtetuese në shumë vende paraqet mekanizmin kryesor institucional, që në mënyrë meritore mbronë kushtetutëshmërinë dhe ligjshmërinë dhe siguron parimin e

30 Arsim Bajrami, vep e cit. fq. 31 Po aty, neni 134, paragrafi 1 32 Po aty, neni 132, paragrafi 1 33 Po aty. Neni 135, paragrafi 3, 4 34 Po aty, neni 134, paragrafi 4 35 Po aty, neni 4, paragrafi 6

24


sundimit të ligjit në shoqëri. Kushtetutat i japin autoritetin e nevojshëm kushtetues gjykatave kushtetuese, që të anulojnë të gjitha aktet jokushtetuese dhe joligjore, dhe të konstatojnë shkeljet e kushtetutës nga autoritetet udhëheqëse të shtetit. I takon gjykatës kushtetuese si autoriteti përfundimtar për interpretimin e kushtetutës dhe përputhshmërisë së ligjeve me kushtetutën dhe të vendos nëse është shkelur kushtetuta nga autoritetet publike.

Me kushtetutë është përcaktuar se autoriteti përfundimtar për interpretimin e kushtetues dhe përputhshmërisë së ligjeve me kushtetutën në Kosovë është Gjykata Kushtetuese.

Aktualisht janë të njohura disa forma kushtetese të mbrojtjes së kushte- tutëshmerisë dhe ligjshmerisë:

a. Mbrojta e kushtetutës nga organi përfaqësues-parlamenti, b. Mbrojtja e kushtetutës nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme

(SHBA), c. Mbrojtja e kushtetutës nga një organ i veçantë kushtetues,

Këshilli Kushtetues në Francë, d. Mbrojtja e kushtetutës nga ana e gjykatave kushtetuese, e. Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetutës nga institucionet dhe

mekanizmat ndërkombëtare, që zbatohet në vendet me administrim nderkombëtar, ku prezenca nderkombëtare ka të drejtat përfundimtare në interpretimin e kushtetutave të oktruara të këtyre shteteve, psh. Rasti i Bosnjës, ai i Kosovës me Kornizen Kushtetuese etj.

Kompetencat e përgjithshme- Gjykatat kushtetuese kanë autorizime të gjëra në mbrojtjen e Kushtetutës. Ato bëjnë kontrollin e përgjithshëm të sistemit juridik nga aspekti i pajtueshmërisë të akteve dhe veprimeve me Kushtetutën. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlerësojnë shkeljen e kushtetutës nga ana e institucioneve shtetërore dhe konstatojnë plotësimin e kushteve për shkarkimin dhe largimin nga detyra të zyrtarëve të lartë shtetëror, që nga presidenti, e gjerë tek zyrtaret e niveleve të ndryshme. Në disa sisteme kushtetuese, gjykatat kushtetuese vlerësojnë pajtueshmërinë kushtetuese të proceseve elektorale, të referendumeve dhe akteve tjera juridike dhe politike.

Në aspektin e përgjithshëm kompetencat e gjykatave kushtetuese mund të ndahe në tri fusha kryesore: Kontrolli i kushtetëshmërisë dhe ligjshmërisë dhe vlerësimi i ekzistimit të pajtueshmërisë së akteve juridike me kushtetutën dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit të shkeljeve, cenimit, ose mos rrespektimit të kushtetutës nga organet dhe institucionet

25


shtetërore, përfshirë këtu edhe shkarkimin e zyrtarëve të lartë shtetëror, dhe Kontrolli i kushtetutëshmërisë dhe ligjshmerisë së zgjedhjeve, referendumeve dhe akteve tjera juridike e politike.36

Përbërja, organizimi dhe mënyra e zgjedhjes së gjyqëtarëve

Kushtetuta përcakton përbërjen, organizimin dhe mënyren e zgjedhjes së gjyqëtarëve të gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese në përbërjen e tyre kanë një numer të kufizuar gjyqëtaresh, i percaktuar me kushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves është prej nente (9) gjyqetarëve,37 për zgjedhjen e tyre kërkohen kushtet të veçanta, të cilat kanë të bëjnë me pregaditjen profesionale, përvojen e gjatë kushtetuese dhe kredibilitetin e lartë moral të gjyqëtarëve. Zgjedhja e gjyqëtarëve bëhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti i emron për nje mandat nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi38. Zakonisht antarët e gjykatave kushtetuese zgjedhen për një periudhë të gjatë kohore. Gjykata kushtetuese e Kosovës udhëheqet nga kryetari dhe zëvendëskryetari i gjykatës te cilët zgjedhen me votim të fshehet të gjyqëtarëve të gjykatës për nje mandat trevjeqar.39 Në këtë mënyrë ata zgjedhin njerin nga antarët e gjykatës për kryetarë për një periudhë trevjeçar. Por, zgjedhja në keto funksione, kryetar apo zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e gjyqtarit. Gjykata kushtetuese percakton organizmin e vet të brendshem, rregulloren e punes proceset e vendimmarrjes dhe çeshtjeve të tjera organizative në pajtim me ligjin.∗∗∗

Procedura para gjykatës kushtetuese janë speciale dhe dallojnë nga rregullat klasike të gjyqësorit. Natyra e kontesteve të kjo gjykatë, është e

36 Arsim Bajrami, Draftimi I kushtetues, prishtine 2007, fq. 37 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 1 38 Po aty, neni 114 paragrafi 2 39 Po aty, neni 114 paragrafi 5 ∗∗∗ Ligji për gjykaten kushtetetueseështë në proces të hartimit. Ky ligj do e rregullon organizimin dhe funksionimin e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Kosovës, procedurat për paraqitjen dhe shqyrtimin e kërkesave pranë Gjykatës Kushtetuese, kushtet dhe procedurat për emërimin dhe shkarkimin e gjyqtarëve të Gjykatës, kualifikimet tjera përkatëse për emërimin e gjyqëtarëve të Gjykatës Kushtetuese, parimet dhe rregullat themelore procedurale dhe çështje tjera organizative.

26


karakterit të kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqësore janë të veçanta, dhe shprehin veçoritë e natyres kushtetuese të kontesteve. Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem për rastet e ngritura para gjykates në menyre ligjore nga palet e autorizuara siqështë percaktuar me kushtetut.

Përcaktimi i objektit të kontestit-padisë kushtetuese është një proces i

vlerësimit të pajtueshmërisë së një akti, ose veprimi politik me kushtetutën. Ky kontest konsiston në konstatimin e ekzistimit të shkeljes së kushtetutës dhe në anulimin dhe shfuqizimin e një akt jo kushtetues, ose shpalljen jo kushtetuese të një veprim të caktuar të organeve dhe institucioneve shtetërore. Mbi bazën e këtyre shkeljeve mund të ngritet nga subjekti i autorizuar një padi kushtetuese.

Objekt i padisë kushtetues mund të jenë: Aktet ligjore, aktet nënligjore, aktet e përgjithshme normative të parlamentit, Aktet nënligjore të qeverisë, dekretet, urdhëresat, udhëzimet, rregulloret, Aktet nënligjore të presidentit, dekretet, urdhëresat, rregulloret, Aktet e përgjithshme të organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet e përgjithshme të pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet dhe mosrespektimi kushtetutës nga zyrtaret e lartë, shefi i shtetit, anëtarët e parlamentit në procedurat e revokimit dhe zyrtarëve të tjerë shtetëror, Vlerësimi i kushtetutëshmërisë së procesit të zgjedhjeve, zgjedhjes dhe shkarkimit të presidentit nga parlamenti, respektimi i procedurave kushtetuese, vlerësimi i kushtetutëshmërisë së referendumeve dhe proceseve tjera të rëndësishme, etj.40

Palët e autorizuara që mund të fillojnë procedurën para gjykatës kushtetuese

Çështja e parë që parashtrohet të gjykata kushtetuese, ka të bëjë me

përcaktimin e subjekteve që kanë të drejtë të fillojnë proceduren para kësaj gjykate.

Propozuesit e autorizuar paraqesin subjekte primare të adresimit të gjykata kushtetuese. Këto subjekte paraqesin organet dhe institucionet kryesore kushtetuese, të cilat janë të detyruara ti drejtohen gjykatës kushtetuese për mbrojtjen e kushtetutëshmerisë, sa herë që në punen e tyre zyrtare ndeshen me dukuritë jo kushtetuese dhe jo ligjore. Shumica e kushtetutave parashikojnë si detyrime kushtetuese për organet dhe

40 Burimi: kushtetuta e Kosovës neni 113

27


institucionet kushtetuese kujdesin për kushtetutëshmëri dhe ligjshmëri. Rrethi i këtyre organeve dhe institucioneve është mjaftë i gjërë dhe përfshinë këta propozues të autorizuar; Kuvendi (numri i caktuar të deputetëve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i popullit, Komuna dhe Individët janë të autorizuara të ngrejnë shkeljet nga autoritetet publike për të drejtat dhe liritë e tyre individuale të garantuara me kushtetutë41. Kur propozuesit e autorizuar parashtrojnë kërkesen për vlerësimin e kushtetutëshmërisë dhe ligjëshmërisë së një akti juridik ose veprimi të organeve shtetërore, gjykata kushtetuese do të nisë proceduren në mënyrë automatike dhe do të konstatojë ekzistimin e bazave të padisë kushtetuese. Grupi i dytë i subjekteve, që mund të fillojnë procedurën e vlerësimit të kushtetutëshmërisë dhe ligjshmërisë japin të ashtuqujturën iniciativë kushtetuese, e cila i nënshtrohet vlerësimit paraprak të gjykatës kushtetuese, lidhur me ate se, a ekziston baza e dyshimit për shkelje të kushtetutës dhe ligjit para se të fillojë procedura e vlerësimit kushtetues. Në këto raste pas marrjes së inciativës, gjykata kushtetuese paraprakisht shqyrton nismën e arritur, dhe nëse ajo përmban elementet e nevojshme kushtetuese mund të fillojë procedurën e vlerësimit. Kjo dallon nga rasti i nismës së procedurës nga propozuesit e autorizuar, të cilët e obligojnë në mënyrë automatike gjykatën, që të nisë procedurën e vlerësimit kushtetues.

Të drejtën e parashtrimit të iniciativës e kanë edhe qytetarët, të cilët goditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata kërkojnë mbrojtjen e lirive dhe të drejtave kushtetuese të gjykatave kushtetuese.

Në praktikën e gjyqësisë kushtetuese është çështje e diskutueshme, se a mund qytetarët të kërkojnë mbrojtjen e lirive dhe të drejtave kushtetuese të qytetarëve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me këtë ekzistojnë dy praktika kushtetuese;

Në rastin e parë gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljet individuale të të drejtave dhe lirive të qytatarëve, por vetëm me kontrollin e akteve të përgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqësore të të drejtave dhe lirive të qytetarëve e bëjnë gjykatat e regullta dhe organet administrative në procedurat gjyqësore dhe administrative.

Në rastin e dytë, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes se Kosovës e përcaktojnë të drejtën e qytetarëve, që të kërkojnë mbrojtjen e të drejtave të tyre kushtetuese edhe para gjykatës kushtetuese42. Kjo

41 Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7, 42 Po aty, neni 113 paragrafi 7

28


praktikë bazohet në teorinë, se të drejtat e qytetarëve janë kategori kushtetuese dhe duhet të gëzojnë mbrojtje të gjykata kushtetuese.

Cilat janë palët në kontestin kushtetues para gjykatës kushtetuese

Kontesti kushtetues që ka për objekt vlerësimin e kushtetutëshmërisë dhe ligjshmërisë ka dy palë kryesore; e para, Propozuesin, që mund të jetë njeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e inisiativës dhe dyta, Kundërpropozuesi, i cil është autori i aktit i cili kontestohet ose bartësi i veprimit jokushtetues dhe joligjor.

Kjo shpjegohet në këtë menyre. Nese kontestohet ndonjë ligj për shkak të mos pajtueshmërisë me kushtetuten, propozues mund të jetë presidenti, qeveria ose ndonjë propozues tjetër i autorizuar, kurse kundërpropozues në rastin konkret është parlamenti si autor i ligjit kontestues. Në rastin tjetër, nëse objekt i vlerësimit kushtetues janë shkeljet e kushtetutës nga zyrtaret e lartë, cilësinë e propozuesit psh, mund ta ketë parlamenti, kurse në cilësinë e kundërpropozuesit mund të jetë presidenti nëse bëhet vlerësimi i shkeljeve eventuale kushtetuese nga ana e tij.

Mënyra e marrjes së vendimeve nga gjykata kushtetuese

Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mënyrës së përcaktuar

me ligj ose kushtetutë. Vendimet e gjykatës kushtetuese merren me shumicen e votave të antarëve të saj, me përjashtim të disa rasteve kur shprehimishtë kërkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave të antarëve të saj, psh, me rastin e vlerësimit të ekzistimit të shkeljeve kushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues të tij.

Vendimet e gjykatës kushtetuese merren në formë të aktvendimit, në të cilin konstatohet bazueshmëria e padisë kushtetuese dhe përcaktohet vendimi i gjykatës dhe natyra juridike e tij.

Për dallim nga procedurat gjyqësore vendimi i gjykatës kushtetuese nuk kumtohet publikishtë në seancë të gjykatës, por i dërgohet palëve në kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese të Kosovës shpallen në gazeten zyrtare Natyra juridike e vendimeve të gjykatës kushtetuese - Vendimet e gjykatës kushtetuese janë të detyrueshme për gjyqesorin dhe të gjithë personat dhe institucionet e Kosoves43, të formës së prerë dhe të zbatueshme që nga momenti i marrjes. Gjyqësia kushtetuese vepron

43 Po aty, neni 116 paragrafi 1 29


vetëm në një instancë dhe ndaj vendimeve të saja nuk mund të apelohet asnjë ankesë ose mjet tjetër juridik i rregullt ose i jashtëzakonshëm. Për nga natyra juridike vendimet e gjykatës kushtetuese mund të ndahen në grupe:

a. Vendimet me të cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetër juridik, b. Vendimi me të cilin bëhet shfuqizimi i një ligj ose akti juridik

dhe c. Vendimi me të cilin konstatohet shkelja e kushtetutës nga

autoriteti zyrtar dhe konstatohet plotësimi i kushteve kushtetuese për shkarkimin e tij,

d. Vendimi me të cilin konstatohet jo kushtetutëshmeria ose kundërligjshmëria e një procesi elektoral, referendumi, ose shkelja e procedurës për zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonjë titullari të lartë shtetëror.44

Anulimi i legjislacionit-Nëse gjykata kushtetuese konstaton se një ligj

ose akt tjetër i përgjithshëm juridik është në kundërshtim me kushtetutën dhe ligjin, krahas konstatimit të tillë, ajo vendos për anulimin e këtij akti. Anulimi nënkupton, jo vetëm shfuqizimin e menjihershëm të ligjit ose aktit tjetër të përgjithshëm, por edhe anulimin e të gjitha pasojave juridike që ka prodhuar zbatimi i aktit ligjor ose aktit tjetër të përgjithshëm juridik që nuk ka qenë në pajtim me kushtetuten.

Shfuqizimi i legjislacionit- Nëse vendimi i gjykatës kushtetuese

shfuqizon një ligj ose akt tjetër të përgjithshëm juridik, ai pushon të vlejë në të ardhmen, por kjo nuk nënkupton edhe anulimin e pasojave që më parë ka prodhuar zbatimi i këtij ligj ose akti të përgjithshëm. Pra, kjo është një masë më e butë e konstatimit të shkeljes kushtetuese dhe ligjore, që prodhon efekte juridike vetëm ndaj ligjit ose aktit kontestues45.

Proceduara e ngritjes se çështjes dhe konstatimi i përgjegjësisë së

presidentit - Një nga përgjegjësitë e veçanta të gjykatave kushtetuese është konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dhe shkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen në shprehje në proceduren e impiçmentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjetë deputet apo më

44 Po aty, neni 113 dhe neni 116 45 Po aty, neni 116 paragrafi 2

30


shumë46ose subjekti tjetër i autorizuar ndaj presidentit me padinë kushtetuese për shkelje të kushtetutës. Kushtetutat e shumë shteteve përcaktojnë tri baza kryesore për fillimi e impiçmentit ndaj presidentit; tradhëtia ndaj vendit, abuzimi i detyrës zyrtare (keqpërdorimet matriale, skandalet morale) dhe shkeljet e rënda të kushtetutës. Në procesin e impiçmentit roli i gjykatave kushtetuese është vendimtar dhe ato vendosin, se a e ka shkelur presidenti kushtetutën, a ka përgjegjësi politike dhe kushtetuese për veprimet e tij. Nëse gjykata kushtetuese konstaton këto shkelje, ajo bënë edhe shkarkimin automatik të presidentit me vendimin e saj. Ky vendim kërkon një votim prej 2/3 të antarëve të gjykatës.47

Implementimi i vendimeve të gjykatave kushtetuese- Vendimet e gjykatave kushtetuese janë të detyrueshme për të gjitha institucionet dhe personat të cilëve ju referohen këto vendime. Nëse gjykata kushtetuese anulon ose shfuqizon ndonjë ligj, parlamenti duhet t’i bindet këtij vendimi dhe të fillojë procedurat adekuate legjislative për harmonizimin e legjislacionit. Në mënyrë të njejtë do të veprohet edhe kur janë në pyetje aktet nënligjore të qeverisë dhe shefit të shtetit. Në rastet kur gjykatat kushtetuese konstatojnë shkeljen e kushtetutës nga zyrtaret e lartë shtetëror, sipas fuqisë kushtetuese do të prodhohen pasoja të drejtpërdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i presidentit, anulimi i zgjedhjes së presidentit për shkaqe të mos rrespektimit të procedurave kushtetuese, revokimi i deputetit, anulimi ose përseritja e zgjedhjeve, referendumeve etj.

INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCITË E PAVARURA

Agjencionet e pavarura të Republikës së Kosovës janë institucione të pavarura të krijuara me Kushtetutë apo me ligje. Institucionet e pavarura janë subjekte kyçe të funksionimit të pushtetit, duke garantuar dhe siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin e sundimit të ligjit. Në Kosovë ka disa agjenci dhe institucione të pavarura që kryejnë funksione të mbikëqyrjes të përcaktuar me ligj.Insitucion i pavarur kushtetues janë: Avokati i Popullit, Auditori i Përgjithshëm, Komisioni Qendror iZgjedhjeve, Banka Qendrore e Kosovës dhe Komisioni i Pavarur i Mediave.48

46 Po aty, neni 113, paragrafi 6 47 Po aty, neni 91 paragrafi 3 48 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 141

31


Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron të drejtat dhe liritë e individit,

nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe të parregullta të autoriteteve publike. Në përmbushjen e funksionit të tyre në monitorimin e institucioneve janë të pavarura, që do të thotë se puna e tyre nuk duhet të ndikohet politikisht apo të kontrollohet nga ndonjë organ i ekzekutivit. Institucion tjetër i pavarur kushtetues është Auditori i Përgjithsëm i Kosovës, si institucioni më i lartë i kontrollit ekonomik dhe financiar. Auditori zgjedhet nga Kuvendit në bazë të propozimit të Presidentit të Republikës.49

Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve është një institucion i pavarur, i përhershëm që përgadit, mbikqyrë, drejton dhe verifikon të gjitha veprimet që kanë të bëjnë me procesin e zgjedhjeve e referendumit dhe shpall rezultatin e tyre.50

Nje institucion tjetër i pavarur në Kosovë është Banka Qendrore e Republikës e cila i përgjigjet vetëm Kuvendit të Kosovës. Ajo ushtron kompetencat dhe pushtetin e vetë vetëm në pajtim me kushtetutën dhe me instrumentet e tjera ligjore të zbatueshme.51

Organi i pavarur është edhe komisioni i pavarur i mediave i cili e rregullon spektrin e frekuencave transmetuese në Republikën e Kosovës, licencon transmetuesit publik e privat, përcakton dhe zbaton politikën e transmetimit si dhe ushtron kompetenca të tjera të përcaktuar me ligj.52

Agjencitë e pavarura të Republikës janë institucionet e krijuara nga Kuve- ndi, në bazë të ligjeve përkatëse, të cilat rregullojnë themelimin, funksionimin dhe kompetencat e tyre. Këto i kryejnë funskionet në mënyrë të pavarura nga çdo organ ose autoritet tjetër në Kosovë.

Kushtet themelore që sigurojnë pavarësinë për agjencitë e pavarura janë:

a. Pavarësi financiare53

b. Pavarësi e zgjedhjes/emërimit dhe kohëzgjatjeje;

c. Pavarësi në vendimmarrje.

Këto institucione vazhdojnë të zbatojnë të gjitha ligjet dhe rregulloret që kanë të bëjnë me financimin publik. Ato për punën e tyre raportojnë

49 Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 2 50 Po aty, neni 139, neni paragrafi 1 51 Po aty neni 140, paragrafi 1, 2 52 Po aty, neni 141, paragrafi 1. 53 Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.

32


dhe janë përgjegjës para Kuvendit të Kosovës. Kuvendi i mbikqyr që organet e pavarura janë duke i përmbushur mandatet e tyre ashtu siç parashihet me ligjet në fuqi.

PARIMET THEMELORE TË DRAFTIMIT TË KUSHTETUTËS

1. Përcaktimi i qëllimeve që deshiron ti arrij kushtetuta

Qëllimet e kushtetutës i përcakton kushtetutdhënësi dhe faktorët tjerë politik që janë aktor të procesit kushtetues. Kushtetutëdhënës është organi përfaqësues (parlamenti) që inicon procesin kushtetues dhe që miraton kushtetutën. Në rastet kur miratimi i kushtetutës bëhet përmes popullit në referendumin kushtetues, kushtetutëdhënës janë qytetaret dhe populli, por qëllimet e procesit kushtetues paraprakishtë i cakton parlamenti si organ përfaqësues i popullit.

Përcaktimi i qëllimeve politike që pretendon t’i realizojë një proces kushtetues, bëhet në momentin e pranimit të nismës kushtetuese nga bartësi i kësaj nisme dhe pas konsensusit të arritur në parlament rreth kësaj nisme.

Qëllimet politike të reformës kushtetuese mund të konsistojnë në: themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarësisë, psh., rasti i Sllovenisë, Estonisë, Lituanisë, Kroacisë, Maqedonisë, Bosnje e Hercegovinës, Kosovës; përmbysja e regjimeve antidemokratike dhe tranzicioni demokratik, psh. Shqipëria, Rumania, Hungaria, Bullgaria etj; bashkimin me një shtet tjetër dhe bartjen e sovranitetit, rasti i bashkimi të Gjermanisë, krijimi i Unionit federal ose konfederal, psh. kushtetuta evropiane-federalizimi i Evropës; ndryshimi i sistemit të qeverisjes,psh. kalimi nga qeverisja parlamentare në ate presidenciale; ndryshimi në kompetencat e organeve shtetërore; evitimi i krizave parlamentare dhe krizave politike; implementimi i marrëveshjeve nderkombëtare për përfundimin e armiqësive dhe luftrave, rasti i Bosnjes, Maqedonisë, Kosovës etj; mbrojta kushtetuese e minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Kosova etj si dhe reformat ekonomike, sociale, kulturale etj.

Hartuesit e Kushtetutës para fillimit të procesit të draftimit kushtetues marrin porosinë politike, për qëllimet dhe pretendimet që synon të arrijë kushtetuta. Ata nuk mund t’i shmangen kësaj porosie, por kanë mandat

33


profesional që ate ta implementojnë në mënyren sa më efikase dhe adekuate përmes kushtetutës.

Qëllimet e kushtetutës zakonisht shprehen në preambulën e tekstit të saj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta. Hartuesit do të përdorin një gjuhë pragmatike në preambulë, për të justifikuar pse nxerret kushtetuta, çfarë synon të arrij ajo, dhe cilat janë pretendimet e saj strategjike për të ardhmen e vendit.

2. Përzgjedhja e modeleve kushtetuese që do të konsultohen

Të shkruarit e kushtetutës nuk paraqet një punë shkencore, e as një vepër akademike. Në rradhë të parë procesi i hartimi të kushtetutës kërkon demonstrimin e shkathësive teorike dhe praktike të draftimi të kushtetutës. Kjo kërkon ekspertë që njohin mirë teorinë kushtetuese, qasjen krahasuese të instituteve kushtetuese dhe shkathësitë praktike, pra aftësinë e normimit kushtetues me standardet e plota nderkombëtare.

Menjëherë pas marrjes së mandatit politik, anëtarët e Komisionit Kushtetues duhet të përzgjedhin modelet e kushtetutave, që do të konsultohen dhe të merren parasysh në procesin e draftimit të kushtetutës. Nuk ka kushtetutë plotësishtë burimore dhe të veçantë, dhe është iluzore pritja që draftuesit do të hartojnë një tekst unikat kushtetues. Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet të përzgjedhin hartuesit, cilët faktor përcaktojnë këto modele, a është kjo një zgjidhje e hartuesve, apo mandat politikë të cilin e kanë përcaktuar faktoret politikë. Nese faktoret politik kanë arritur konsensus për një republikë presidenciale, hartuesit duhet të konsultojnë kushtetutat e shteteve presidenciale, nese ata porosisin formën parlamentare do të konsultohen modelet e kushtetutave të këtyre shteteve etj. Mirëpo, hartuesit nuk duhet të pajtohen me rolin e tyre krejtësishtë teknik. Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet të përzgjedhin modelet sa ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin e tyre dhe me realitetin faktik. Aftësia e ekspertëve konsiston në aftësinë e tyre që të bëjnë përzgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese të shteteve të ndryshme, t’i përshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe ti bëjnë sa ma funksionale. Nuk ka vetëm një kushtetutë që duhet të merret si bazë, por duhet të konsultohen më shumë modele të më shumë vendeve.

Në përzgjedhjen e modeleve hartuesit duhet të marrin për bazë faktet vijuese: suksesin dhe qendrueshmerinë e kushtetutave të vendeve që merren si modele; kompatibilitetin kushtetuese të modeleve me

34


kushtetutën e vendit; modifikimet e përvojave kushtetuese të vendeve të ndryshme me ralitetin e vendit të tyre; kompatibilitetin e transicionit dhe ndryshimeve kushtetuese midis modeleve të ndryshme; kompatibilitetin e teorisë dhe praktikes kushtetuese, gjuhës, terminologjisë dhe traditës kushtetuese; faktorët tjerë krahasues dhe analog që ndikojnë në përmbajtjen e tekstit të kushtetutës, etj.

Praktika kushtetuese ka vërtetuar se gjetja e modeleve kushtetuese sot është proces shumë i lehtë. Të gjitha kushtetutat e vendeve sot janë në web-faqe dhe ekspertët mund të kenë qasje shumë të lehtë54. Por është e pamundur që një kushtetutë të importohet dhe nga ekspertët të konvertohet në kushtetutë vendore. Kjo do të ishte një iluzion i madh profesional e politik, sepse kjo kushtetutë nuk do të jetë funksionale. Nga modelet e konsultuara kushtetuese mund të merren zgjidhje konkrete kushtetuese dhe ato të integrohen në idenë vendore kushtetuese dhe të shprehin dhe plotësojnë pritjet vendore për kushtetuen. Pra, kjo na kthen tek teza jonë fillestare-dilema kushtetuta ideale apo funksionale.

3. Plotësimi i standardeve ndërkombëtare për kushtetutën

Për të qenë demokratike dhe gjithëpërfshirëse, kushtetuta duhet të plotësojë standardet nderkombëtare që janë krijuar dhe që vlejnë, qoftë sa i përket kushteve të një procesi demokratik kushtetues, ose përmbajtjes dhe kushteve që duhet t’i përmbush kushtetuta e një vendi demokratik. Standardet kushtetuese nuk janë të kodifikuara në një tekst të vetëm, por ato janë të ngjajshme me standardet legjislative që po krijohen në nivel të Bashkimit Evropian.

Hartuesit e kushtetutës duhet t’i njohin dhe zotërojnë mirë standardet evropiane në sferen e legjislacionit dhe të kushtetutës, dhe t’i impementojnë në mënyrë adekuate në procesin e draftimit të kushtetutës. Kushtetuta nuk lejohet të përmbajë zgjidhje që shprehimishtë janë ndaluar me konventa evropiane për të drejtat e njeriut, barazisë së qytatarëve etj.

Po cekim disa standarde evropiane në sferen kushtetuese që duhet të respektohen në procesin e draftimit: respektimi i plotë i parimit të mosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok të pushteteve; barazia e qytetarëve para ligjit dhe mbrojtja e minoriteteve; raporti i shteti me religjionin; karakteri laik i shtetit; parimi i sundimit të ligjit,sfondi i lirive dhe të drejtave të qytetarëve dhe mekanizmat ligjor;

54 Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike të disa kushtetutave në botë.

35


kontrolli civil ndaj policisë dhe ushtrisë; gjyqësia e pavarur; ratifikimi dhe impeementim i Konventave Evropiane për të drejtat e njeriut; ndalim i torturës; gjykimi i drejtë dhe korrektë dhe heqja e denimit me vdekje.

4. Komisioni i Venecias dhe ekspertiza evropian e plotësimit të standardeve kushtetuese

Në nivelin e Bashkimit Evropian është themeluar Komisioni i

Venecias55 si një institucion i specializuar evropian që ofron asistencë dhe konsulencë profesionale kushtetuese shteteve të ndryshme në proceset kushtetutëdhënëse. Anëtarë të Komisionit janë shtete evropiane, të cilat si anëtarë të këtijë institucion kanë derguar në ketë institucion ekspertet e tyre kushtetuese nga radha e profesorëve universitarë, gjyqëtarëve të gjykatve kushtetuese dhe juristëve tjerë të shquar. Shtetet e Evropës Juglindore, pas përmbysjes së diktaturave komuniste dhe fillimit të një transicioni kushtetues kanë kërkuar asistencë profesionale të Komisionit të Veneciasë, qoftë në procesin e draftimit të kushtetutave të tyre të para demokratike, ose gjatë implementimit të kushtetutave dhe hartimit të legjislacionit organik. Një rol të veçantë ky Komision ka pasur në hartimin e Kushtetutës aktuale të Republikës së Shqipërisë, duke ofruar asistencë profesionale në fazen e hartimit të kushtetutës përmes kryetarit të saj La Pergola, dhe në fazen e mëvonshme duke dhënë komente rreth implementimit të kushtetutës.

Fushëveprimi i këtij institucioni është shumë i gjërë dhe përfshinë këto angazhime kryesore si: ofronë asistencen shteteve me rastin e hartimit të kushtetutave; zhvillon konsulencat profesionale në proceset e implementimit dhe rishikimit të kushtetutës; bënë ekspertizen e kushtetutave të vendeve të ndryshme nga aspekti i plotësimit të standardeve nderkombëtare; organizimi i seminareve, konferencave kushtuar parimit të kushtetutshmerisë dhe ligjshmerisë, etj.

Është i një rëndësie të veçantë që Komisioni vendor Kushtetues gjatë draftimit, të tekstit të vendos raporte të bashkëpunimit me Komisionin e Venecias. Ky bashkëpunim në radhë të parë konsiston në përfshirjen e antarëve të këtij Komisioni në konsulencat nderkombëtare, trajnimin e antarëve të komisionit vendor, organizimin e ndonji tryeze profesionale lidhur me segmentet e caktuara të hartimit të kushtetutës, etj.

55 Shih Pasqyra nr.2, Shtetet antare të Komisionit të Venedikut dhe Pjsëmarrësit e saj. 36


5. Marrja parasysh e specifikave të vendit, nivelit të zhvillimit

social ekonomik e politik

Me rastin e draftimit të kushtetutës, hartuesit duhet të marrin parasyshë veçoritë e vendit, të cilit i dediktohet kushtetuta, nivelin e zhvillimit ekonomik, social dhe politik, nivelin e kulturës politike e demokratike dhe atributet tjera identifikuese të shtetit. Çdo herë hartuesit duhet të kenë parasyshë, se si do të duket kushtetuta në implementim, a do të mund të zbatohet, cili është raporti real i forcave të akterëve politik, a siguron implementimin e saj ky raport, sa teksti është i kuptushëm për opinionin e gjërë etj. Përkundrejt faktit se institucionet kushtetuese me modifikimet e caktuara kanë tendencen e standardizimit, hartuesit duhet të pretendojnë marrjen parasysh të veçorive të vendit të tyre dhe modifikimet e institucioneve kushtetuese të vendeve tjera t’i përshtasin realiteteve të shtetit të tyre.

6. Trancparenca e procesit draftues kushtetues

Procesi kushtetudhënës është me interes të gjërë publik. Ai duhet të sigurojë transparencë të plotë në të gjitha fazat e zhvillimit të saj. Që nga miratimi i nismës kushtetutdhënëse, e deri te shpallja e kushtetutës procesi duhet të jetë i hapur për opinionin e gjërë dhe të mundësoj kyqjen dhe pjesëmarrjen e qytetarëve në tërë rrjedhen e procesit kushtetues. Si rregull vetë shteti siguron transperencen e proceit kushtetues dhe krijon mekanizma për pjesëmarrjen e drejtpërdrejt të qytetarëve në diskutimin e kushtetutës.

Gjatë hartimit të kushtetutës, hartuesit duhet të pretendojnë një proces gjithëpërfshisë të hapur për qytetarë, duke krijuar qasje publike të qytetarëve në dhënjen e propozimeve, vërejtjeve dhe sugjerimeve për zgjidhjet e caktuara kushtetuese. Gjatë draftimit të kushtetutës, në praktiken kushtetues preferohet që hartuesit të kenë një konfidencë, të mbrohen nga mediat, të mos i shprehin dallimet gjatë hartimit dhe mos japin deklarata publike gjerë në përmbylljen e procesit të drafitimi. Kjo konfidencë gjatë draftimit synon të mbrojë hartuesit nga sulmet dhe presionet e opinionit dhe ndikimet tjera, që mund të jenë një lloj presioni i jashtëm në punen e tyre. Mirëpo, menjëherë me të përfunduar procesit të draftimit, teksti i kushtetutës duhet të bëhet publik dhe të mundësohet informimi i plotë i drejtë dhe i gjithanshëm i publikut të gjërë.

Praktika kushtetuese tregon nevojen e përmbushjes së kushtetve

37


vijuese në sigurimin e transparences së procesit kushtetues: informimi me kohë i qytetarëve për përmbajtjen e kushtetutës; krijimi i web-faqes së veqantë në të cilen botohet drafti i kushtetutës; dizajnimi i linkut elektronik në web-faqe ku qytetaret japin vrejtjet, kritikat dhe opinionet e tyre për kushtetutën në përgjithsi dhe nenet e caktuara të saj: organizimi i një forumi kushtetues, ku qytetarët, ekspertet dhe personalitetet tjera publike shfaqin opinionet e tyre për kushtetuten, botimi i teksitit në mjetet e informimit, shtypin elektronik, televizionet, doracakë, broshura etj;debati publik i kushtetutës, seminare, konferencat akademike vendore e nderkombëtare, tribunat publike me qytetaret, oraganet e pushtetit të nivelit lokal e qendror dhe format tjera të komunikimit masiv me qytetarë;organizimi i emisioneve dhe debateve televizive, ku hartuesit spjegojnë kushtetutën dhe japin shpjegime në kërkesat e opinionit dhe audiencës së gjërë; sigurimi i pjesëmarrjes së akterëve të gjërë në procesin e debatit kushtetues;transmetimi i seancës solemne të miratimit të kushtetuës, përcjellja e referendumit për kushtetutën etj;botimi final i tekstit të kushtetutës pas miratimit në Fletoren Zyrtare, në botime të veçanta, përkthimin në gjuhet e huaja dhe botimi i matrialeve tjera me të cilat jepen shpejegimet adekuate për kushtetutën dhe shpërndarja e tekstit të kushtetutës në opinionin e gjërë.

7. Gjuha e kuptueshme e hartimit të Kushtetutës

Hartuesit e Kushtetutës duhet të përdorin një gjuhë tipike kushtetuese, e cila është tradicionale në teorinë dhe praktiken kushtetuese të një vendi. Shkrimi kushtetues duhet ekskluzivishtë të jetë normativ dhe t’i plotësojë të gjitha standardet e shkrimit të avansuar kushtetues. Formulimet kushtetuese duhet të jenë të kjarta, koncize, të plota dhe të kuptueshme për opinioni e gjërë. Hartuesit duhet t’i shmangin plotësishtë formulimiet e përgjithësuara dhe ato politike, të cilat janë atipike për tekstin e kushtetutës. Vetëm preambula është pjesa në të cilen hartuesit mund ti shmangen gjuhës ekskluzive normative-kushtetuese. Duke qenë e karakterit ideor, preambula mund të shpreh aspirata politike dhe të përmbajë fjali që nuk kanë karakter normativ.

Edhepse procesi i draftimit të kushtetutës kërkon zbatimin e plotë të metodës normative, ajo nuk guxon të shpije në mbylljen dogmatike të hartuesve të kushtetutës. Autoret e kushtetutës me rastin e shkrimit të çdo kaptine, neni, alineje, duhet të kenë parasysh lidhjen logjike të tërë tekstit, koherencen dhe kompozicionin e tërë tekstit kushtetuese. Ata,

38


gjatë hartimi të çdo neni duhet të shërbehen me një ekuilibër ose pasqyrë, e cila duhet të tregoj, se si duket implementim praktikë i dispozitës kushtetuese që po e hartojnë. Gjithnjë duhet të mendohet, se a do ta kuptojnë mirë dhe drejtë dispoziten kushtetuese qytetarët që duhet t‘a respektojnë dhe organet që do ta zbatojnë. Të shkruarit apstrakt i kushtetutës, gjatë implementimit praktikë do të shkaktojë interpretime të dyfishta dhe konflikte kushtetuese.

Gjuha e kushtetutës duhet të plotësojë këto standarde kryesore: gjuha kushtetuese njikohësishtë duhet të jetë popullore. kushtetutën duhet ta kuptojnë qytetaret e kategorive të ndryshëm, të niveleve të ndryshme të shkollimit, të profesioneve të ndryshme; kjartësia e formulimeve kushtetuese; formulimet kushtetuese të shkurta, koncize dhe të plota; shmangja e formulimeve politike dhe shprehjeve atipike për kushtetutë; evitimi i dykuptimësisë dhe shprehjeve abstrakte në kushtetutë; përdorimi i gjuhës tradicionale juridike, që i përgjigjet teorisë dhe praktikës kushtetuese të një vendi; si dhe përdorimi i dialektit, stilit rregullave gramatikore dhe elementeve tjera të drejtshkrimit të avansuar etj.

8. Terminologjia juridike

Shkrimi i kushtetutës kërkon përdorimin e terminoligjisë adekuate kushtetuese dhe ligjore. Disa udhëzime terminologjike për hartues të kushtetutës: për një koncept konkret zgjidhni termin i cili e shpreh atë në mënyrën më të saktë, duke patur në konsideratë në radhe të parë legjislacionin në fuqi. Termat jo tërësisht juridike duhet të përdoren në kuptimin e tyre të zakonshëm (të përditshëm). Si dhe termat nga gjuha juridike ose nga një gjuhë teknike duhet të përdoren në mënyrë të përshtatshme, duke pasur në konsideratë kuptimin që i është dhënë atyre nga shkenca ose teknika që i mbulon (trajton). Në veçanti, për termat juridike duhet mbajtur në konsideratë: kuptimi i tyre “ligjor” i dhenë në kode apo ligje të tjera; kuptimi që i është dhënë nga teoria e jurisprudencës së konsoliduar dhe nga doktrina mbizotëruese. Nëse një term tekniko-juridik ka një kuptim të ndryshëm nga ai që ka në gjuhën e përditshme, duhet bërë e qartë nga konteksti, se në cilin kuptim është përdorur. Mandej, të njëjtat koncepte duhet të shprehen me të njëjtat terma, ndërsa termat e njëjtë nuk duhet të përdoren me përdorime (kuptime) të ndryshme. Kjo gjë vlen jo vetëm për dispozitat e të njëjtit

39


tekst, por edhe në tekste të tjera të ngjashme (në vecanti tekste të cilat rregullojnë të njëjtën fushe ose që duhet të ndryshohen apo të integrohen me tekstin në fjale. Ndërsa, kur ndryshohen ose kur i referohesh teksteve të vjetra (që u ka kaluar koha) në terminologji ose edhe në stilin e përdorur, parapëlqehet të procedohet me riformulim të tekstit në tërësi me terma më të kjarta. Duhet të shmangni përdorimin e termave të huaj, përveç rastit kur kanë hyrë në përdorimin e përditshëm të gjuhës shqipe dhe nuk kanë fjalë të tjera korresponduese në shqip. Aty ku është e nevojshme, edhe për termat e huaj jepni përkufizimin përkatës. Fjala e huaj, e pranuar nga gjuha shqipe nuk lakohet, përveç rastit kur një gjë e tillë është bërë e përdorshme në gjuhën e përditshme.

9. Debatet publike gjatë procesit të draftimit të kushtetutës- kontaktet me qytetarët

Një rëndësi të vaçantë në procesin kushtetues kanë debatet publike

dhe kontaktet me qytetarët. Procesi kushtetudhënës duhet të jetë transparentë ndaj qytetarëve dhe gjithpërfshirës, duke marrë për bazë opinionet e publikut të gjërë dhe duke debatuar publikishtë çështjet kritike të kushtetutës. Transparenca e procesit kushtetuese duhet të sigurohet gjatë terë rrjedhes së procesit, që nga nisma, e deri në përmbylljen e tij.

Forma kryesore e komunikimit me publikun e gjërë rreth procesit kushtetuese janë debatet publike. Llojet e debateve publike: debatet me lidership, me partitë politike, debatet mes antarëve të komisionit kushtetuese, debatet akademike dhe shkencore, debatet me ekspertët vendor dhe ndërkombëtar, debatet me opinion të gjërë, debatet institucionele me organet e pushtetit lokal e qendror, debatet me me shoqërinë civile, debatet me komunitete,me grupet e interesit, shoqatat dhe asociacionet tjera si dhe debati parlamentar.

Format e debateve kushtetuese me publikun janë: prezentimi i

draftit kushtetues në media, forumet kushtetuese, emisionet tematike kushtetuese, paraqitja e mendimeve kritike në media, ballafaqimi mes përkrahësve dhe kundërshtuesve të kushtetutës dhe shfaqja e oponencës ndaj kushtetutës.

40


10. Mediat dhe procesi draftues

Faktor relevant në procesin kushtetutdhënës paraqesin mediat, qoftë

ato vizuele, apo elektronike. Mediat, që në shumë vende konsiderohen si pushteti i katërtë kanë rol të trefishtë në procesin kushtetutdhënës; ato njoftojnë opinonin publik për përmbajtjen e tekstit të kushtetutës, mundësojnë debatin publik rreth çështjeve kritike të kushtetutës, duke siguruar opinionin e gjërë për aspektet kontraverse të reformës kushtetuese dhe paraqesin një lloj oponence në procesin kushtetuese, duke vënë në spikamë qasjen kritike ndaj zgjidhjeve të caktuara kushtetuese dhe dhënjen e hapësirës për paraqitjen publike të kritikës dhe alternativave kushtetuese.

Çështjet kryesore të raportit të kushtetutës me mediat janë:

transparenca e kushtetutës ndaj medieve, mosshfaqja e dallimeve në media gjatë draftimit të kushtetutës,faza e konfidencës gjatë hartimit të kushtetutës,mbrojtja e hartuesve nga ndikimet mediale,njoftimi i rregulltë i mediave për procesin e hartimit të kushtetutës,konferencat e rregullta për shtyp me përfaqësuesit e medieve, dhe roli i zëdhënsit të grupit kushtetues në kontaktet me media.

FAZAT E PROCESIT TË DRAFTIMIT TË KUSHTETUTËS

1. Përcaktimi i dinamikës së procesit kushtetues

Procesi kushtetutdhënës duhet të ketë një dinamikë kohore me një agjendë, e cila parashikon afatet e fillimit, zhvillimit dhe përmbylljes së një procesi kushtetues. Të hartuarit e një kushtetute duhet të bëhet në një afat të kuptushëm kohor, i cili mundëson një proces normal kushtetues. Dinamika e procesit kushtetues përcaktohet zakonishtë nga parlamenti, i cili pas pranimit të nismës kushtetutëdhënëse cakton dinamiken e procesit kushtetues. Dinamika e procesit kushtetues përcakton afatin e përfundimit të draftit kushtetues, afati brenda së cilit subjektet politike brenda parlamentit duhet të arrinë konsensusin e nevojshëm politik, afatin përfundimtar të miratimit të kushtetutës në Kuvend, kohen e mbajtjes së referendumit dhe momentin e shpalljes dhe hyrjes në fuçi të kushtetutës.

41


Duke qenë se procesi kushtetutëdhënës paraqet procesin kryesor

juridiko-politik të një shteti, ai nuk mund të improvizohet dhe kryhet shpejtë, pa ndertimin e konsensuseve të nevojshme politike të të gjithë akterëve relevantë në skenen politike. Në anën tjetër, hartimi i kushtetutës nuk guxon të jetë një proces maratonik, që zgjatë më vite dhe që ngadalson procesin e ndryshimeve të domosdoshme shoqërore.

Hartuesit e kushtetutës nuk janë subjekte që përcaktojnë dinamiken e procesit të miratimit të kushtetutës. Ata kanë mandatin për implementimin e një faze të procesit kushtetues. Kjo fazë përfshinë draftimin e kushtetutës dhe mund të kryehet relativishtë shpejtë, nëse nderkohë janë ndërtuar konsensuset e nevojshme kushtetuese rreth procesit kushtetutëdhënës.

Praktika kushtetuese vërteton se një afatë normal brenda të së cilit do të përmbyllej një proces i miratimit të kushtetutës, do të ishte koha prej një viti. Brenda këtij afati, do të mund të përmbyllej procesi kushtetutëdhënës me të gjitha fazat e zhvillimit të tij.

Po japim një shembull ideal të dinamikës së një procesi të miratimit të Kushtetutës sipas fazave: nisma kushtetudhënse dhe paraqitja dhe miratimi i insisativës për nxerrjen ose ndryshimin e kushtetutës-afati 1 muaj. Arritja e konsensusit politik rreth vlerave që do të mbron kushtetuta(lidershipi, partitë politike, komuniteti akademik, grupet e interesit, shoqëria civile) etj-2 muaj; formim i dhe emrimi i Komisioni Kushtetues- 1 muaj; draftimi i tekstit të Kushtetues nga ekspertët- 3 muaj; debati parlamentar për kushtetuten- 1 muaj; miratimi i kushtetutës në parlament- 1 muaj; pregaditja dhe implementimi i referendumit kushtetuese- 2 muaj dhe shpallja dhe implementimi i kushtetutës- 1 muaj.

Në praktikën kushtetues janë shënuar raste kur miratimi i kushtetutës ka zgjatur me vite të tëra dhe raste të procedurave urgjente të përfundimit të këtij procesi. Rasti i parë është tipik për Kushtetutën Evropiane, procesi i miratimit të saj për shkakë të divergjencave të saj pa zgjatë me vite të tëra dhe po hasë në rrezistenca serioze nga shtetet evropiane (Franca dhe Holanda madje e refuzuan ketë kushtetutë). Edhe procesi i hartimit të kushtetutave të shteteve pas Luftës së Dytë Botërore ka zgjatë me vite. Në shtetet postkomuniste, pas përmbysjes së diktaturave komuniste, procesi kushtetutdhënës është implementuar relativishtë shpejt brenda periudhës njëvjeqare. Përjashtim nga kjo ishte Shqipëria, e cila tetë vite pas fitores së demokracisë arriti të miratojë kushtetutën në vitin 1998, duke evituar krizen kushtetuese pas dështimit të referendumit kushtetutdhënës në vitin 1994.

Praktika kushtetuese ka shënuar edhe raste të miratimit të

42


përshpejtuar të kushtetutave, të cilat në faktë kanë arritur efektet politike të kushtetdhënsit, psh. Kushtetuta e Irakut, Kushtetuta e Bosnjë e Hercegovinës, e sidonos Kushtetuta e fundit e Serbisë e cila është miratuar në afatin rekord brenda 1 muaj dhe si e tillë mund të rradhitet në Librin e Ginisit si kushtetuta më e shpejtë në botë.

Dinamika e procesit kushtetues është shumë e shpejt, nëse reforma kushtetuese ka të bëjë me amandamentimin e kushtetutës. Në këto raste procesi është shumë më i shpejtë dhe nese janë në pyetje amandamentet teknike ai mund të përmbylet brenda muajit, ndërsa në rastet e

amandamenteve përmbajtësore ai mund të përmbyllet brenda 3 muajve.

2. Faza e parë-fillimi i procesit të draftimit të kushtetutës –nisma kushtetutëdhënëse

Nisma kushtetuese paraqet aktin e parë me të cilin fillon një proces

kushtetutdhënës. Kushetutat e vendeve të ndryshme përcaktojnë subjektet e autorizuara të cilat mund të paraqesin propozimin për nxerrjen e kushtetutës, ose ndryshimin e saj. Në praktiken kushtetues të drejtën e paraqitjes së propozimit për nxerrjen e kushtetutës, ose pregaditjen e amandamenteve kushtetuese e kanë:

a. Qytetarët përmes nismës popullore; b. Parlamenti me mbështetjen e së paku 1/3 të antarëve; c. Shefi i shtetit; d. Qeveria; dhe e. Njësitë federale në shtetet federative, etj.

Paraqitja e nismës për nxerrjen ose ndryshimin e kushtetutës kërkon

arsyetimin e saj nga subjekti që inicon ketë proces. Arsyetim i nismës kushtetuese ka për qëllim elaborimin e shkaqeve të fillimit të procesit kushtetuese, përcaktimin e vëllimit të reformës kushtetuese dhe paraqitjen e ojektivave kryesore që mëton të realizojë procesi kushtetues. Arsyetimi i nismës kushtetuese duhet të jetë i pregaditur mirë, të jetë bindës dhe të demonstrojë vendosshmërinë e inicuesit për të realizuar reformen kushtetuese. Praktika kushtetuese tregon se para paraqitjes formale të nismës kushtetuese, brenda shtetit krijohet një klimë e përshtatëshme e cila e bënë të domosdoshme reformën kushtetuese dhe i siguron asaj një mbështetje të gjërë politike. Jo rrallë, nisma kushtetuese

43


motivohet me qëllimet e tejkalimit të krizave kushtetuese me të cilen ndodhet një shtet. Shpesh si mënyrë e menaxhimit të një krize kushtetuese paraqitet nevoja e ndryshimeve kushtetuese. Në këto raste me nismën formale të procesit kushtetues përcaktohen qëllimet e saj nga akteret kryesor të cilët marrin pjesë në zgjidhjen e krizes kushtetuese. Në ketë rastë paraprakishtë arrihet një marrëveshje midis partive dhe liderve relevantë politikë për tejkalimin e krizës, mes tjerash edhe me procesin e ndryshimeve kushtetuese.

Nisma kushtetudhënëse si fazë e parë e procesit kërkon një votim formal të parlamentit për aprovimin e saj. Në shtetet federale dhe ato që kanë kushtetuta të ngurta, miratimi i nismës kushtetuese kërkon pëlqimin e njësive federale. Pas miratimit formal të nismës kushtetutdhënse formalishtë fillon procesi kushtetues dhe para draftimit formal të tekstit kërkon zgjidhjen e disa çështjeve paraprake kushtetuese.

3. Përcaktimi i formës së reformës kushtetuese-kushtetuta e re ose amandamentimi i kushtetutës

Dilema e parë e një reforme kushtetuese konsiston në vëllimin e

ndryshimeve kushtetuese. Nese reforma kushtetuese përfshinë ndryshime substanciale atëherë nxjerret kushtetuta e re si një akt i plotë kushtetues. Kur kjo reformë, paraqet ndryshime ose plotësime konkrete brenda sistemit ekzistues kushtetues, do të miratohen amandamentet kushtetuese të cilat do të ndryshojnë dhe plotësojnë dispozitat e caktuara kushtetuese. Përcaktimi i formës së reformës kushtetuese varet nga qëllimet që i parashtron vehtes kushtetutëdhënësi.Në rastet historike që karakterizohen me krijimin e shteteve të reja, pavarësiminë ose bashkimin e tyre si dhe në rastë të ndryshimeve esenciale të sistmeve të qeverisjes, këto ndryshime do të përcillen me kushtetuta të reja si akte që përcaktojnë një epokë të re të zhvillimit kushtetues të një vendi. Në shtetet me demokraci të qëndrueshme, ndryshimet eventuale që janë rrjedhojë e zhvillimit të proceseve politike përcillen me amandamente kushtetuese të cilat dinamizojnë sistemin kushtetues të një vendi dhe e bëjnë atë të pajtushëm me zhvillimet e reja. Për nga natyra e saj, kushtetuta nuk paraqet një akt statik. Kushtetuta dinamizohet përmes amandamentimit të saj, i cili e bënë aktin kushtetues modern dhe efiqent sa i përket zhvillimeve shoqërore.

Varësishtë nga fakti se reforma kushtetuese a konsiston në nxerrjen e kushtetutës së re, apo amandamentimit të saj, varet edhe dinamika e këtij

44


procesi. Miratimi i kushtetutës së re paraqet një proces shumë më kompleks dhe më të gjatë, se sa kur është rasti i miratimit të amandamenteve kushtetuese.

4. Ndërtimi i konsensusit politik rreth reformës kushtetuese

Pas përcaktimit të vëllimit të reformës kushtetuese, pason akti i ndertimi të konsensusit politik rreth ndryshimeve kushtetuese. Në procesin e nxerrjes së kushtetutës së re konsensusi politik i paraprinë fillimit të draftimit të teksitit të kushtetutës. Ekspertët kushtetues nuk mund të fillojnë draftimin kushtetues pa e marrë paraprakishtë mandatin politik rreth parimeve dhe vlerave kryesore që duhet t’i promovojë akti kushtetues. Konsensusi politik ndërtohet nga lidershipi i vendit dhe subjektet politike që janë akterë të procesit kushtetues. Ky konsensus paraqet një llojë kontrate parakushtetuese midis partive kryesore rreth ndryshimeve kushtetuese. Kur ekspertët kushtetues marrin ketë konsensus dhe mandat politik, ata e kanë lehtë të përzgjedhin modelin e kushtetutës që do të draftojnë. Kështu nese partitë politike pajtohen më sitemin parlamentar të qeverisjes, ekspertët kushtetues do të draftojnë modelin e një kushtetute të një shteti parlamentar dhe do ti përshtasin shumë zgjidhje kushtetuese kësaj forme të qeverisjes shtetërore.

Ndërtimi i konsensusit paraprak politik rreth kushtetutës eviton krizat dhe kundërthënjet e mundshme politike rreth kushtetutës. Një kushtetutë moderne nuk do të reflektojë interesat e ngushta politike të një partie në pushtet, por do të reflektoj një vizion dhe strategji afatëgjate të zhvillimit politik. Konsensusi i gjërë politik dhe qytetar rreth kushtetutës siguron qendrueshmerinë dhe pragmatizmin e saj.

5. Identifikimi i çështjeve që janë objekt i normimit kushtetues

Fillimisht para fillimit zyrtar të draftimit të kushtetutës, ekspertët kushtetues duhet të identifikojnë çështjet që janë objekt i normimit kushtetues. Objekti i normimit kushtetues përfshinë të gjitha marrëdhëniet kushtetuese që përcaktohen me kushtetutë.

Disa rregulla për identifikimin e objektit të normimit kushtetues: normimi kushtetues përfshin çështjet thelbësore, jo edhe ato sekundare, nuk normohen në kushtetutë çështjet e legjislacionit. Mandej, normim kushtetues duhet të shmang hipertrofinë kushtetuese; normimi kushtetues

45


siguron funksionimi e shtetit dhe degëve të pushteti dhe aty ku përfundon pushtetit duhet të fillojë liria absolute e qytetarit.

6. Referimi i Kushtetutës të legjislacionit organik dhe sekundar

Një nga tiparet qenësore të normimit kushtetues është referimi të legjislacioni organik dhe sekundar. Kushtetuta përcakton bazat e funksionimit të sistemit kushtetues. Por kushtetuta matrializohet dhe implementohet përmes një pakoje të gjërë të legjislacionit primar dhe sekundar. Duke përcaktuar bazat e funksionimit të sistemit kushtetuese, ekspertët kushtetues duhet të jenë të vemendëshëm, se çka duhet të rregullohet tërësishtë në kushtetutë, e çka nepërmjet legjislacionit. Për ketë arsye, kushtetuta për çështjet detale i referohen legjislacionit dhe nuk e ngarkonë tekstin kushtetues me përmbajtje legjislative. Kështu psh, kushtetuta përcakton bazat e funksionimit, organizimit dhe pavarësisë së gjyqësorit, por referon tek ligji për gjykatat i cili rregullon detalet e nevojshme për funksionimin e kësaj dege të pushtetit. Rasti tjetër, i referohet lirive dhe të drejtave të qytetarëve, ku kushtetuta garanton një spektër të gjërë të këtyre lirive dhe të drejtave, por udhëzon në legjislacionin e rregullt për mënyren e realizimit të tyre, psh, kushtetuta garanton lirinë e bashkimit politik, kurse Ligji për partitë politike përcakton format dhe mënyrat e realizimit të kësaj lirie politike.

Me rasin e draftimit të kushtetutës, ekspertët kushtetues nuk mund të udhëzojnë dhe referojn legjislacionin e rregulltë për çështjet që janë të karakterit ekskluziv kushtetues si psh, fushëveprimi dhe kompetencat e kuvendit, presidentit, qeverisë. Me ketë rastë me norma kushtetuese matriale në mënyrë prekluzive dhe me metoden e enumeracionit taksativ përcaktohen kompetencat e këtyre organeve. Por, çështjet e karakterit organizativ dhe procedural, që kanë të bëjnë me këto organe (parlamenti, presidenti, qeveria) i referohen legjislacionit ose rregullimit nën ligjor, si psh.Rregullorja e Punës së Kuvendit, Ligji për Qeverinë etj.

Detyrë parësore e ekspertëve kushtetues para fillimit të draftimit kushtetues është pra, identifikimi i kjartë i çështjeve që janë objekt i rregullimit kushtetues dhe çështjeve të cilat duhet të referohen legjislacionit të rregullt.

46


7. Përzgjedhja e Komisionit Kushtetuese

Pas miratimit të nismës për fillimin e procesit kushtetutëdhënës, Kuvendi duhet të formojë trupin kushtetues të cilit do t’i besohet draftimi i kushtetutës. Praktikat kushtetues tregojnë se modelet me të shpeshta të organeve që draftojnë kushtetutën janë: komisionet kushtetuese, këshillat kushtetuese, Asambleja Kushtetuese etj. Edhepse pranë parlamenteve funksionojnë komisionet e rregullta kushtetuese, draftimi kërkon pjesëmarrjen e ekspertëve që nuk janë antarë të parlamentit, sepse parlamentet me përbërjen e tyre nuk plotësojnë kompetencat e nevojshme që kërkon ky proces.

Përzgjedhja e anëtarëve të Komisionit Kushtetues bëhet sipas procedurave, kritereve dhe kushteve të përcaktuara me aktet ligjore. Komisioni kushtetues edhepse ka mandat ekskluziv për draftimin e kushtetutës shpeshherë përbëhet edhe nga përfqësuesit politik që ndertojnë konsensusin e nevojshëm gjatë draftimit dhe personalitete tjera autoritative që gëzojnë besim të madh tek popull. Jo domosdoshmërishtë anëtarët e Komisionit Kushtetues duhet të jenë juristë të dalluar. Kjo kërkohet kryesishtë nga individet që bëjnë draftimin kushtetues të tekstit. Përvojat nderkombëtare tregojnë se numri i antarëve të komisioneve kushtetuese është i ndryshëm dhe sillet nga 10 deri në 50 anëtarë. Rast interesant ishte ai i Komisionit Kushtetues të Estonisë, i cili numëronte 50 anëtarë, në mesin e së cilëve gjendeshin edhe artistë, këngtar, sportistë dhe personalitete tjera me autoritet tek popull. Megjithatë, përkundrejt asaj se komisioni mund të ketë numër të madh, hartimi i kushtetutës i besohet nje numri të kufizuar individësh 5-10, kurse anëtarët tjerë marrin pjesë në debatet kushtetues të komisionit gjatë draftimit. Në fillim të punës së tij, menjeherë pas konstituimit, Komisioni Kushtetues miraton Rregulloren e Punës, e cila përcakton mënyren e punës së komisionit, mënyren e udhëheqjes së komisionit, mandatin e tij, hartimin e versioneve të para të kushtetutës, mënyren e marrjes së vendimeve brenda komisionit, mënyren e informimit të opinionit për punen e komisionit, afatin e dorëzimit të tekstit në parlament dhe çështjet tjera teknike dhe organizative. Komisioni udhëhiqet nga një, ose më shumë kryesues, të cilët njëkohësishtë janë edhe bartësit kryesor të draftimit. Fillimisht draftimi i kushtetutës bëhet nga ekspertët në nëngrupe sipas Kaptinave, e më vonë unifikohet teksti dhe sigurohet koherenca e tij logjike e kushtetuese. Para se kushtetuta të dorëzohet në parlament bëhet redaktura ligjore e saj, lektura gjuhësore dhe harmonizimi i saj me standarde nderkombëtare.

47


8. Faza e tretë-Draftimi i i tekstit kushtetues

Fillimi i draftimit të kushtetutës paraqet fazën teknike dhe profesionale të shkrimit të tekstit të kushtetutës. Në praktikën kushtetuese procesi i fillimit të draftimit të kushtetutës, niset me përcaktimin e strukturës së tekstit, duke caktuar kaptinat dhe pjesët e kushtetutës. Si rregull Komisioni Kushtetues ndahet në disa nëngrupe dhe bëhet ndarja e punëve sipas nëngrupeve për kaptinat përkatëse.

Fillimisht është e nevojshme që komisioni në përbërje të plotë të arrij pajtueshmeri për standardet e draftimit kushtetues, terminologjinë kushtetuese, stilin e normimit kushtetuese, etj. Nëngrupet do të përbëhen nga një numër anëtarësh dhe ekspertesh që kanë njohuri të thelluara për lëmitë e ndryshme që rregullon kushtetuta; psh. nëngrupi për parimet themelore të kushtetutës, për kaptinen e lirive dhe të drejtave të njeriut, nëngrupi për institucionet demokratike, pushtetin lokal, forcat e armatosura, sistemin gjyqësor, etj. Numri i nëngrupeve do të përcaktohet sipas lëmive kushtetuese. Nëngrupet do të draftojnë kaptinen ose pjesen e caktuar të kushtetutës dhe do të sigurojnë ekspertizen e gjërë kushtetuese. Pas përfundimit të punës së nëngrupeve dorëzohen pjeset e kaptinave të kushtetutës dhe krijohet një draft i parë punues i kushtetutës. Duke qenë se nëngrupet mund të kenë përdorë gjuhë dhe stil kushtetues të ndryshme, dhe se tekstet e tyre mund të mos jenë të harmonizuara, është e nevojshme të krijohet një grup punues për unisimin e tekstit kushtetues dhe harmonizimin e tij. Ky grup duhet të përbëhet nga ekspertet kryesor kushtetues, të cilët janë njohës më të mirë të lëmisë kushtetuese. Detyrë parësore e këtij grupi është harmonizim i tekstit, unifikimi i terminologjisë dhe teknikës kushtetuese dhe redaktura profesionale e kushtetutës. Pas përfundimit të punës të këtij grupi mund të përfundohet drafti i parë i kushtetutës.

Pas përfundimit të draftit të parë Kushtetues, Komisioni Kushtetues mund të organizojë debate profesionale me ekspertet vendor dhe nderkombëtar për tekstin e kushtetutës, në mënyrë që të marrë opinionet e gjëra rreth tekstit të kushtetutës. Pas kësaj, teksti mund të jepet në debat publik në opinion të gjërë, në media dhe të bëhet publik përmes veb- faqes së veçantë elektronike. Komisioni përcjell me vemendje debatin publik verejtjet e arritura përmes mediave ose formës elektronike dhe para hartimit të verzionit të dytë do ti përfshi në tekstin e kushtetutës propozimet që pranohen si të arsyshme. Më pastaj, Komisioni mund të përfundojë versionin e tekstit dhe të pregadisë ate për dorëzim në

48


parlament. Me ketë nuk përfundon puna e Komisionit Kushtetuese, sepse ai duhet të përcjell debatin parlamentar dhe inkorporojë të gjitha amandamentet e pranuara nga parlamenti dhe të plotësoj dhe ndryshoj tekstin e propozuar deri në momentin e votimit të tij në parlament. Pas votimit të tekstit në parlament, përkatësishtë miratimit të tij në referendum përfundon puna e Komisionit Kushtetues dhe procesi të draftimi të tekstit kushtetues.

9. Hartimi i tekstit shpjegues (komentarit) të Kushtetutës

Hartimi i tekstit spjegues-komentarit kushtetues paraqet një punë shumë të dobishme për të spjeguar në opinioni e gjerë përmbajtjen, kuptimin dhe qëllimin e kushtetutës. Të shkruarit e komentarit mund të fillojë vetëm pas miratimit dhe hyrjes në fuçi të Kushtetutës. Teksti shpjegues (komentari) kushtetues do të ndihmoj në të kuptuarit sa më të mirë të kushtetutës në opinionin e gjërë. Komenti i kushtetutë është një formë e interpretimit të saj nga ekspertet që kanë hartuar tekstin e Kushtetutës. Këtë koment mund ta hartojnë ekspertet kulminant kushtetues, që njohin shkelqyshëm, jo vetem draftimin kushtetues, por edhe teorinë kushtetuese. Komenti do të përfshijë shpjegimin e domethënies së çdo dispozitë të veçantë kushtetuese, nen për neni, duke spjeguar domethënjen e normes kushtetuese, kushtet që kërkohen për krijimin ose pushimin e një marrëdhënie kushtetues dhe shpjegime tjera përcjellëse që kompletojnë njohuritë për një institut kushtetuese. Roli i komentarit kushtetues shprehet më së miri tek implementimi i kushtetutës, si ndihmesë për organet kompetente që të kuptojnë drejtë kushtetutën dhe dispozitën e saj konkrete dhe për të hequr mundësin e interpretimeve të ndryshme dhe dykuptimësisë së normave kushtetuese. Për dallim nga teksti i Kushtetutës, Komentari i Kushtetutës është shumë më i gjerë dhe nganjeherë i përngjan një teksti të gjërë akademik.

Hartimi i komentarit është një praktikë e rregulltë për legjislacionin organik, si psh. kodet penale, kodet civile, kodet administrative etj. Jo të gjitha kushtetutat kanë komentaret e tyre. Mirëpo, ato që kanë komentarin e vet janë shumë më të kuptushme dhe lehtësojnë kuptimin e saj. Si rregull komentaret botohen nga institucionet e autorizuara të shtetit, parlamenti, presidenti, ministria përkatëse. Komentari i bashkangjitet tekstit të kushtetutës dhe shkruhet në atë mënyrë që pas çdo neni jepet pjesa spjeguese e domethënies së tij. Në praktikë komentaret kushtetuese marrin për bazë edhe praktiken e gjykatave kushtetuese, të

49


cilat duke mbrojtur kushtetutën bëjnë shpjegime të domethënies së saj. Gjykata kushtetuese, duke vlersuar kushtetutshmërinë e akteve ligjore dhe nënligjore bënë interpretimin kreativ të kushtetutës dhe ndihmon në krijimin e praktikës kushtetuese. Komentet e gjykatave kushtetuese në zgjidhjen e konteksteve të nderlikuara kushtetuese janë ndihmesë për hartuesit e kushtetutës në shkrimin e komentarit kushtetuese.

Krahas hartimit të komentarit kushtetues, shumë shtete publikojnë edhe publikime të veçanta për të popullarizuar tekstin e kushtetutës dhe sistemin kushtetuese. Këto publikime shpesh bëhen në publikime speciale në formë librash, broshurash, fletushkash dhe botohen edhe në gjuhet e huaja.

Së fundi, kushtetuta e re pas miratimit bëhet bazë për hartimin e teksteve shkollore dhe atyre universitare për të drejtën kushtetuese dhe deget tjera publike, të cilat afrojnë njohuritë e nevojshme, të cilat nxënësit dhe studentët duhet ti mësojnë për të kuptuar sistemi dhe organizimin e sistemit kushtetues të shtetit të tyre.

10. Faza e katërt- Debati Parlamentar lidhur me draftin kushtetues

Debati parlamentar paraqet pjesen finale të një procesi kushtetutdhënës. Pa marr parsysh faktin, se a është parlamenti autor i kushtetutës, apo ajo miratohet në referendum, debati parlamentar paraqet fazen vendimtare të miratimit të kushtetutës. Debati parlamentar për kushtetutën fillon pas dorëzimit të tekstit të kushtetutës, të hartuar nga Komisioni kushtetues. Për shkak të rëndësisë së kushtetutës debati parlamentar mund të zgjatë një kohë të gjatë për shkak të rëndësisë së kushtetutës. Për parlamentitn nuk ka ngjarje dhe moment më të rëndësishëm, se sa miratimi i Kushtetutës. Për ketë arsye janë me fat historik parlamentet të cilat në mandatin e tyre miratojnë kushtetuta. Praktika kushtetuese tregon, se para se kushtetuta formalishtë t’i dorëzohet parlamentit dhe para se të hapet debati, partitë relevente në parlament ndërtojnë qendrimet e nevojshme dhe arrinë konsensusin e nevojshëm politik, në mënyrë që të mos manifestohen divergjenca të thella parlamentare rreth tekstit të kushtetues. Këto konsensuse politike arrihen në fazen para kushtetuese, para fillimit të procesit të draftimit, duke i përcaktuar qëllimet e reformës kushtetuese, gjatë procesit të draftimit nëpërmjet antarëve të komisionit politik që përfaqësojnë spektrin politik të një vendi.

Para fillimit të debatit parlamentar, verzioni final i draftit të

50


kushtetutës i dorëzohet antarëve të parlamentit, grupeve parlamentare, komisioneve tjera parlamentare dhe mekanizmave të tjerë me qëllim të pregaditjes së tyre për një debat të kualifikuar kushtetues. Vendet demokratike dhe ato që shquhen me një sistem të qeverisjes së mirë, kujdesen në mënyrë të veçantë që rreth kushtetutës të mos lejojnë qendrim opozitar dhe të integrojnë opoziten dhe partitë e vogla në tërë rrjedhjen e procesit kushtetues, që nga fillimi i tij, e deri në miratimin e kushtetutës. Kjo qasje siguron departizimin e karakterit të kushtetutës dhe destinacionin e gjërë të saj për popullin dhe shtetin. Praktika ka treguar se çdo tendencë e partizimit të kushteutës ka rezultuar me jo qendrueshmerinë e saj dhe krizat kushtetuese si pasojë e mbivotimeve partiake për çështjet esenciale kushtetuese.

Debati parlamentar për kushtetutën fillon me prezentimin e saj në seancë nga Komisioni Kushtetues që ka hartuar kushtetuten. Pas raportimit të komisionit fillon debati, ku fillimishtë partitë politike përmes kryetarëve të grupimeve politike shprehin qendrimet për përkrahjen, ose refuzimin e tekstit të kushtetutës. Sipas rregullave të debatit parlamentar, mendimin e tyre e shprehin komisionet parlamentare, fillimishtë komisioni legjislativ dhe kushtetues, e pastaj hapet debat i gjërë, ku marrin pjesë të gjithë anëtarët e parlamentit që deshirojnë të diskutojnë. Gjatë debatit parlamentar, çdo anëtar i parlamentit mund të paraqes amandamente për ndryshimin dhe plotësimin e çdo norme kushtetuese. Nese këto amandamente para votimit pranohen ato hynë brenda tekstit të kushtetutës dhe nuk paraqiten si amandamente të veçanta pas votimit të kushtetutës. Duke qenë se, debati për kushtetutën zgjon interesimin e gjërë dhe ai nuk përfundon vetem me një seancë parlamentare, por kërkon më shumë seanca.

11. Faza e pestë- Miratimi i Kushtetutës

Akti i miratimit të kushetutës paraqet momentin final të një procesi kushtetudhënës. Pas përfundimit të debatit parlamentar bëhet votimi i kushtetutës, cili si rregull paraqet një akt solemn. Seanca parlamentare në të cilen miratohet kushtetuta paraqet një ngjarrje historike për një shtet. Në ketë seancë përpos antarëve të parlamentit, marrin pjesë të gjithë zyrtaret e lartë të një vendi, përfaqësues të institucioneve vendore dhe nderkombëtare, antarë të komisionit kushtetues, përfaqësues, personalitete dhe intelektual të shquar, përfaqësues diplomatik dhe musafirë tjerë të lartë. Kjo seancë paraqet një ngjarrje mediale dhe

51


transmetohet drejpërdrejtë nga televizionet, radiot dhe përcillet nga gazetaret e shumët të mediva vendore dhe nderkombëtare. Në disa vende dita e miratimit të kushtetutës është shpall edhe si festë shtetërore dhe shënohet me jubile të ndryshëm. Si rregull seanca solemne për miratimin e kshtetutës thirret pas përfundimit të debatit parlamentar dhe tejkalimit dhe evitimit të të gjitha kundërshtive rreth tekstit kushtetues. Kjo seancë hapet me procesin e votimit të kushtetutës. Votimi i kushtetutës bëhet në pajtim me dispozitat kushtetuese në fuçi që përcaktojnë mekanizmin e miratimit të kushtetutës dhe rishikimit të saj.

Kushtetutat e shteteve të ndryshme përcaktojnë këto forma kryesore të votimit dhe miratimit të kushtetutës:

a. votimi dhe miratimi i kushtetutës në mënyrë konsensuale nga dy dhomat e parlamentit;

b. votimi i kushtetutës në parlamentet bikamerale me 2/3 e votave; c. votimi i kushtetutës paraprakishtë nga njësit federale, pastaj nga

parlamenti federal; d. votimi i kushtetutës nga populli, pas miratimit të saj në

parlament; e. votimi i kushtetutës me 2/3 e antarëve në parlamentet

njëdhomëshe; f. votim me shumicën absolute të anëtarëve të parlamentit; g. votimi me mekanizmin e dyfishtë, shumicën e përgjithshme dhe

shumicën e pakicave (shumica Badinter), etj.

Nëse pas votimit të Kushtetutës nuk kërkohet edhe shpallja e referendumit, atëherë kushtetuta hynë në fuçi. Nëse pas miratimit të Kushtetutës, kërkohet shpallja e referendumit dhe deklarimi i popullit për tekstin e kushtetutës, parlamenti do të konvokohet sërish për të shpallur solemnisht Kushtetuten, nese referendumi është pozitiv.

12. Referendumi Kushtetues

Referendumi kushtetues paraqet formën më të rëndësishme të deklarimit të qytetarëve për miratimin e një akti juridik. Këtë formë të miratimit të kushtetutës e përcaktojnë shtetet e demokracisë së drejtpërdrejtë dhe ato gjysëmdirekte. Referendumi kushtetues në disa shtete është mekanizëm i vetëm, kurse në disa ai kombinohet me parlamentin, i cili paraprakisht deklarohet për miratimin e kushtetutës. Në të dy rastet e cekura referendumi kushtetues ka karakter të

52


detyrushëm dhe paraqet akt konstituitiv në procesin kushtetutdhënës. Rëndësia e referendumit kushtetues është e shumfishtë. Ai siguron

një legjitimitet demokratik dhe krijon qendrueshmëri të gjatë të kushtetutës.

Përparësitë kryesore të referendumit kushtetues konsistojnë në këto fakte: sigurimi i legjitimitetit popullor të kushtetutës, koncentrimi i sovranitetit tek populli, departizimi i kushtetutës, konsensusi i gjërë qytetar dhe popullor i kushtetutës, vendosja e drejtpërdrejt e qytetarëve për vlerat themelore të kushtetutës, qendrueshmerinë dhe vlefshmerinë afatgjate e kushtetutës, pamundësin e ndryshimit të kushtetutës për interesa të ngushta politike, dhe sigurimi i sistemit të qeverisjes së mirë, etj.

Referendumi kushtues, si një ngjarje kryesore politike dhe shtetërore duhet të pregaditet mirë, në mënyrë që ai të ketë sukses dhe të shpreh vullnetin burimor të qytetarëve për kushtetuten. Kjo kërkon që teksti i kushtetutës të bëhet me kohë transparent, në mënyrë që qytetarët të njoftohen me përmbajtjen e saj, të jetë zhvilluar paraprakishtë një debat publik për çështjet më të rëndësishme të kushtetutës dhe të ndermerren të gjitha masat teknike për mirëvajtjen e referendumit. Deklarimi i qytetarëve në referendumin kushtetues, bëhet me deklarimin e tyre për, ose kundër tekstit të kushtetutës. Paraprakishtë definohet pyetja për referendumin kushtetues e cila vendoset në Fletëvotim, psh.:

‘’ A e jenë për tekstin e propozuar të Kushtetutës’’, pason përgjegjëja ‘’ Për” ose ” Kundër.’’

Referendumi konsiderohet i sukseshëm nese marrin pjesë së paku

gjysma e trupit votues, dhe nëse së paku gjysma prej atyre që votojnë pranojnë tekstin e propozuar të kushtetutës.

Edhepse formë e deklarimit personal në referendumin kushtetues rëndësi të veçantë kanë qendrimet politike të partive për tekstin e kushtetutës. Këto qendrime, në mënyrë indirekte ndikojnë në disponimet politike të qytetarëve rreth kushtetutës dhe në përcaktimin e tyre për ketë tekstë. Mirëpo, janë shënuar edhe rastet kur teksti i kushtetutës është miratur në parlament nga mazhorancat parlamentare, por është refuzuar në referendum, kështu psh. ProjektKushtetuta e Shqipërisë është miratuar në Kuvend në vitin 1994, por është refuzuar në referendum nga qytetaret. Rasti më aktual i referendumit kushtetues paraqet Projekt Kushtetuta Evropiane, e cila është vendos të miratohet në dy mënyra; me ratifikimin

53


e saj në parlament e shteteve anëtare dhe me referendum. Deri më

tani referendumi kushtetues për ketë kushtetutë është mbajtur në disa shtete, prej të cilave Franca dhe Holanda kanë refuzuar ketë kushtetutë.

Në praktikën kushtetuese nuk ka qëndrime unike rreth dy aspekteve të referendumit kushtetues; dështimit të referendumit dhe rishikimit ose ndryshimit të kushtetutës.

Çështja e parë ka të bëjë me pasojat juridike të dështimit të referendumit kushtetues, përkatësishtë refuzimit të miratimit të saj nga qytetarët. Ky dështim mund të vije si rezultat i mosdaljes në referendum të shumicës së kërkuar të qytetarëve në referendum dhe si rezultat i refuzimit të saj nga shumica e nevojshme e qytetarëve që marrin pjesë në referendum. Në rastin e parë, kur mungon numri i mjaftueshëm i zgjedhësve në referendum mund të vijë deri te përseritja e referendumit pas një periudhe kohore të përcaktuar me kushtetutë, psh, pas tre-gjashtë muajve etj. Në rastin e dytë kur dështimi i referendumit është pasoj e kundërshtimit të tekstit nga zgjedhësit, përseritja e sërishme e referendumit nuk mund të bëhet pa kalimin e një periudhe më të gjatë kohore, psh, jo brenda një viti.

Rishikimi i kushtetutës përmes referendumit bëhet në rastet kur kushtetuta shprehimishtë përcakton se miratimi i amandamenteve kushtetuese do të bëhet me referendum. Kjo vjen në shprehje sidomos në rastet kur amandamentet kushtetuese prekin në parimet themelore të organizimit të shtetit

13. Faza e gjashtë- Hyrja në fuçi dhe periudha kalimtare

Shumica e kushtetutave në një kaptinë të veçantë, e cila titullohet si Dispozitat e fundit ose kalimtare, përcaktojnë kohen e hyrjes në fuçi të kushtetutës dhe të ashtuqujturen periudh kalimtare (të tranzicionit) brenda së cilës duhet të harmonizhet legjislacioni me kushtetuten. Kushtetuta hynë në fuçi ditën e shpalljes së saj dhe si rregull ajo nuk mund të ketë efekt prapaveprues. Kushtetuta e hyrë në fuçi prodhon pasoja juridike nga momenti i shpalljes së saj. Krahas hyrjes në fuçi të kushtetutës, pushon të vlejë kushtetuta e mëparshme, përkatësishtë akti tjetër më i lartë kushtetues. Janë disa çështje problematike të zbatimit të kushtetutës së re dhe harmonizimit të legjislacionit me te.

Në praktikën kushtetuese paraqiten këto raste të diskutushme të tranzicionit të kushtetutës së re: afati brenda së cilit duhet të miratohen ligjet e reja për zbatimin e kushtetutës së re, vlefëshmëria e legjislacionit

54


ekzistues, afati i harmonizimit të legjislacionit të vjetër me kushtetutën,kompetencat dhe mandati i organeve dhe institucioneve pas miratimit të kushtetutës, afati kohor i formimit të institucioneve të reja kushtetuese dhe vlefëshmëria e dispozitave kushtetuese që janë të kufizuara në pikpamje kohore, etj.

Pas hyrjes në fuçi të kushtetutë së re vazhdon të vlejë legjislacioni ekzistues nese ai nuk është në kundërshtim me zgjidhjet e reja kushtetuese. Ky legjislacion nuk afektohet me zgjidhjet e reja kushtetuese dhe ai edhe pas miratimit të kushtetutës së re vazhdon të jetë i zbatushëm dhe kompatibil me kushtetuten. Në praktikën kushtetuese me rastin e ndryshimeve kushtetuese, kur ndryshimet janë substanciale, kërkohet ndryshimi dhe plotësimi i vetëm një numri të kufizuar të ligjeve, si rregull të legjislacionit organik, përderisa ligjet tjera vazhdojn të vlejnë edhe me tutje.

Legjislacioni i cili është në kundërshtim me kushtetutën e re duhet të harmonizohet brenda periudhës kalimtare. Kushtetuta e re në mënyrë taksative cakton afatin kohor, si dhe listen e ligjeve të cilat duhet të miratohen pas miratimit të kushtetutës së re. Ky legjislacion bije ndesh me zgjidhjet e reja kushtetuese dhe ai duhet të harmonizohet në afatin e caktuar kohor. Ky afat është prekluziv dhe kërkon nga parlamenti një agjendë urgjente legjislative në mënyrë që të sigurohet harmonizimi i sistemit ligjor dhe kushtetues. Periudha kohore e tranzicionit kushtetues caktohet në një interval 3 deri në 6 muaj nga dita e miratimit të kushtetutës së re. Numri i ligjeve që duhet të harmonizohen me kushtetutën e re varet nga karakteri dhe vëllimi i reformës kushtetuese. Kështu psh, nese kushtetuta sjellë ndyshime në sistemin e qeverisjes, ose në sistemin gjyqësor atëherë duhet të ndyshohen ligjet organike për legjislativin, ekzekutivin dhe gjyqësorin, psh, 30 ditë pas hyrjes në fuçi të kësaj kushtetute do të ndryshohet Ligji për Gjykatat në pjesen që rregullon zgjedhjen dhe shkarkimin e gjyqtarëve.

Periudha tranzitore e zbatimit të kushtetutës së re përcakton edhe mandatin dhe kompetencat e organeve ekzistuese, e në radhë të parë të parlamentit, qeverisë dhe presidentit. Shtrohet pyetja, a do të funksionojnë këto organe me kompetenca të vjetra sipas kushtetutës së vjetër, apo me kompetencat e parapara me kushtetutën e re. Kjo varet në rradhë të parë nga ajo, se a janë ndryshimet e reja esenciale në pikepamje të fushëveprimit të këtyre institucioneve. Nese kompetencat e organeve dhe organizimi i tyre sjellë risi të ndishme kushtetuese atëherë si rregull, krahas miratimit të kushtetutës së re organizohen edhe zgjedhje të reja ta parakohëshme dhe konstituohen organet e reja. Kjo vjenë si pasojë e

55


paraqitjes së dualizmit kushtetues dhe inkopatibilitetit të zgjidhjeve kushtetuese. Në një anë kemi organet e zgjedhura mbi bazen e kushtetutës së vjetër, kurse në anen tjetër kemi kushtetutën e re e cila ndryshon kompetencat e organeve ekzistuese. Në situatat e këtilla, krahas kushtetutës së re, kërkohet legjitimiteti i ri i organeve të shtetit përmes zgjedhjeve të reja dhe rritjes së kapacitetit të tyre qeverisëse, psh, brenda 6 muajve nga hyrja në fuçi i kësaj kushtetute do të mbahen zgjedhjet e reja parlamentare dhe presidenciale pas të cilave Kuvendi dhe presidenti do të ushtrojnë kompetencat kushtetuese në pajtim me kushtetutën e re.

Në periudhën kalimtare të implementimit të kushtetutës së re shpesh caktohet afati kohor për themelimin e institucioneve të reja, të cilat i përcakton kushtetuta e re. Kjo vjenë në shprehje kur krijohen organe dhe institucione të cilat nuk kanë ekzistuar me kushtetutën e vjetër. Në këto raste, me dispozitat kalimtare caktohet në mënyrë prekluzive afati i themelimit të këtyre institucioneve.psh, tre muaj pas hyrjes në fuçi të kushtetutës do të themelohet Gjykata Kushtetuese.

Dispozitat kalimtare të kushtetutës përcaktojnë afatin e vlefshmërisë dhe shfuqizimit të dispozitave konkrete të kushtetutës që lidhen me afate kohore. Edhepse limitimi kohor i dispozitave kushtetuese nuk është një veçori e kushtetutave moderne, në disa shtete disa nene janë specifike dhe vlejnë për një periudhë kohore. Psh, rast tipik për ketë situatë është Kosova, përkatësisht Pakoja e Z. Marti Ahtisari, e cila ka përcaktuar se pas dy mandateve vendet e rezervuara në Kuvend shëndrrohen në vendet e garantuara, ose dispozitat të cilat përcaktojnë se pas një kohe kompetencat e mbikqyrjes nderkombëtare barten tek institucionet e Kosovës.

14 Kriza Kushtetuese- dështimi i miratimit të kushtetutës

Krizë kushtetuese konsiderohet gjendja juridike pa kushtetutë, ose

gjendja ku kushtetuta nuk mund të zbatohet. Shteti gjendet në krizë kushtetuese nëse ballafaqohet me njëren nga format vijuese të problemeve kushtetuese si: dështimit të miratimit të tekstit të kushtetutës, refuzimi i kushtetutës nga parlamenti, refuzimit të kushtetutës në referendum,shkeljes së rëndë kushtetutës, dhe pamundësisë së realizimit të kushtetutës.

Paraqitja e krizës kushtetuese në një vend, ka për pasojë paraqitjen e pengesave në funksionimin e shtetit dhe realizimin e funksioneve të tij. Kriza kushtetuese reflekton edhe krizen e thellë politike në një vend dhe është burim i jostabilitetit të përgjithshëm politik. Varësishtë nga shkaqet

56


që kanë shkaktuar krizen kushtetuese, varen edhe mënyrat e menaxhimit dhe tejkalimit të saj. Nese kriza kushtetuese është rezultat i dështimit të miratimit të kushtetutës në parlament ose në referendum, vazhdon vlefshmëria e aktit të vjetër kushtetuese ose miratohet ndonjë akt i përkohëshëm, i cili vlen deri në miratimin e Kushtetutës së re. Dështimi i miratimit të kushtetutës nga parlamenti ose në referendum, kërkon përseritjen e këtij procesi, që nga fillimi dhe kjo merrë mjaftë kohë. Kriza kushtetuese në ketë rastë do të tejkalohet me miratimin e sërishëm të Kushtetutës.

Paraqitja e krizës kushtetuese si pasojë e shkeljes së rëndë, manifestohet në veprimet e njëanshme, me të cilen cenohen dispozitat kushtetuse lidhur me ndarjen e pushteteve dhe kompetencave dhe ajo tejkalohet me rivendosjen e fuçisë kushtetuese të organeve, anulimin e veprimeve kundërkushtetuese dhe marrjen e sanksioneve kushtetuese ndaj shkelësve të kushtetutës, psh, nese Presidenti shkel kushtetutën, ai mund të gjykohet dhe të largohet nga detyra.

Pamundësia e realizimit të kushtetutës si një krizë kushtetuse shfaqet kur nuk mund të implementohen dispozitat e kushtetutës si pasojë e krizave politike ose si pasojë e rrethanave të jashtzakonshme, psh.pamundësia e mbajtjes së zgjedhjeve të rregullta në përfundim të mandatit të parlamentit ose presidentit, pamundësia e realizimit të disa të drejtave politke të qytetarëve për shkak të rrethanave të luftës ose gjendjes së jashtëzakonshme. Në këto raste për shkak të krizave politike nuk mund të implementohen dispozitat kushtetuese, të cilat përcaktojnë detyrimet kushtetuese për organet dhe institucionet kushtetuese të shtetit. Tejkalimi i krizes kushteutes në rastet e këtilla bëhet krahas menaxhimit të krizes politike, me marrëveshje politike dhe me ndryshime adekuate kushtetuese, të cilat krijojnë një legjitimitet të ri kushtetues.

Botimi i Kushtetutës

Pas miratimit teksti i kushtetutës botohet dhe bëhet transparent për

opinionin e gjërë. Format më të shpeshta të botimit të kushtetutës janë: Web-saiti i veçantë i kushtetutës,botimi në edicione të veçanta, botimi në shtypin ditor dhe periodik, botimi në fletore zyrtare, botimi në gjuhët e huaja, dhe botimi i materialeve propaguese për kushtetutën.

57


INTERPRETIMI I KUSHTETUTËS Ç është interpretimi i kushtetutës?

Një nga kujdeset kryesore që duhet të kenë ekspertët kushtetues gjatë

procesit të draftimit, është hartimi i dispozitave të qarta kushtetuese, me formulime të plota koncize dhe të kuptushme. Normat kushtetuese nuk guxojnë të kenë dy ose më shumë kuptime, por duhet të jenë decidive dhe prekluzive në rregullimin e marrëdhënieve kushtetuese. Mirëpo, në praktikën kushtetuese, janë të shpeshta rastet kur gjatë implementimit praktik të dispozitave kushtetuese ose në rastet e krizave kushtetuese shtrohet nevoja e përcaktimit të domethënies së saktë të një ose më shumë normave kushtetuese. Ky proces kërkon interpretimin kushtetues.

Interpretimi kushtetues është një proces juridiko-politik i përcaktimit të domethënies së normës kushtetuese. Norma kushtetuese shpesh ka nevojë për interpretim të saj, në rastet kur ajo nuk është e qartë, ka kuptime të ndryshme dhe në praktikë shkakton dilema rreth domethënies së saktë të saj. Të interpretosh një dispozitë kushtetuese do të thotë të përcaktosh domethënien e saj dhe kuptimin që ajo ka. Nevoja e intrepretimit kushtetues, shtrohet zakonishtë gjatë zbatimit praktikë të kushtetutës, kur organet që janë përgjegjëse për zbatimin e kushtetutës nuk e kanë të qartë kuptimin dhe domethënien e një ose më shumë dispozitave kushtetuese, ose bëjnë interpretime të ndryshme të këtyre dispozitave.

Arsyet kryesore që kërkojnë interpretimin kushtetues të dispozitave kushtetuese janë:

a. Ekzistimi i vakumit kushtetuese; b. Paraqitja e krizave kushtetuese; c. Norma kushtetuese jo e plotë; d. Norma kushtetuese jo koncize dhe e. Norma kushtetuese me dy kuptimësi;

Kush e bënë interpretimin e kushtetutës

Çështja e parë me rastin e nevojës së interpretimit kushtetuese është

përcaktimi i organit ose subjektit që është kompetentë për të dhënë interpretimin zyrtar kushtetues.

58


Praktikat kushtetuese të vendeve të ndryshme përcaktojnë disa

subjekte kompetente për të bërë interpretimin kushtetues:

a. Organi i cili ka bërë miratimin e kushtetutës-kushtetutdhënësi b. Komisioni kushtetues që ka hartuar kushtetutën c. Komisini parlamentar për çështje kushtetuese d. Organi i posaçëm i themeluar nga parlamenti ose presidenti për të

interpretuar kushtetutën e. Ekspertët nderkombëtar dhe institucionet nderkombëtare, psh

Komisioni i Vendikut

f. Gjykata kushtetuese ose gjykata supreme g. Organi ose institucioni tjetër i përcaktuar ose autorizuar në

mënyrë të veçantë. Objekti i interpretimit kushtetues bëhet: Një nen i kushtetutës, Paragrafi

i kushtetutës dhe Nënparagrafi kushtetues ose Një shpehje kushtetuese.

Llojet e interpretimit kushtetues Interpretim autentik i Kushtetutës

Ky interpretim është burimor dhe bëhet nga ana e kushtetutëdhënësit,

pra subjektit, i cili edhe e ka inicuar dhe udhëhequr procesin kushtetues. Si rregull interpretimin autentik e jep parlamenti ose organi special kushtetues. Me këtë rast vlen parimi se, kushtetutdhënësi e ka të njohur më së mirë domethënien dhe qëllimin e kushtetutës dhe vetëm ai mund të bëj interpretimin autentik të saj.

Interpretimi normativ-dogmatik

Interpretimi dogmatik bazohet në domethënijen normative të

kushtetuës dhe bazohet ekskluzivishtë në të kuptuarit e drejtë të saj. Kjo metodë e interpretimit analizon dispozitën e caktuar kushtetuese nga aspekti i ndërtimit të normës kushtetuese, duke analizuar secilen pjesë të normës kushtetuese, pjesës përcaktuese, dispozitivit, sanksionit kushtetues dhe jep domethënien kushtetuese të saj.

59


Interpretimi gjuhësor dhe logjik i kushtetutës

Për dallim nga interpretimi dogmatik, kuptimi logjik i normës kushtetuese merret me domethënien logjike të normës, pra cili ka qenë shkaku dhe pasoja e një raporti dhe marrëdhënie kushtetuese, cila është lidhja logjike midi pjesëve të normës kushtetuese dhe cili është konteksti i përgjithëshëm i kushtetutës.Ndërkaq, interpretimi gjuhësor merr për bazë rregullat gramatikore dhe gjuhësor të shkrimit ligjor dhe interpreton normen kushtetuese në bazë të këtyre rregullave.

Interpretimi që merr për bazë praktikën kushtetuese

Praktika kushtetuese ka një rëndësi të veçantë në procesin e

interpretimit kushtetuese. Jo rrallë krijohen praktika efikase kushtetuese, të cilat në zbatim praktikë bëjnë interpretimin e normës kushtetuese. Interpretimi praktik i kushtetutës merr për bazë realitetet faktike të krijuara nga institucionet shtetërore dhe qytetarët, në procesin e zbatimit të kushtetutës. Këto praktika ndihmojnë në tejkalimin e dykuptimësisë së normave kushtetuese dhe në tejkalimin e zbrastirave eventuale kushtetuese.

Interpretimi doktrinar dhe shkencor

Shkenca kushtetuese dhe studimet akademike dhe doktrinare kanë një

rëndësi të vaeçantë në spjegimin dhe interpretimin e kushtetutës. Aspekti shkencor i spjegimit të kushtetutës merr për bazë të arriturat shkencore në lëminë e së drejtës kushtetuese pozitive dhe të drejtës kushtetuese krahasuese. Ky studim, jo vetëm që kontribon në studimin e kushtetutës dhe të instituteve kushtetuese, por kontribon edhe në inovacionet kushtetuese dhe avansimin e zgjidhjeve të caktuara kushtetuese. Interpretimi shkencor dhe doktrinar bëhet nga profesoret, ekspertet dhe studiuesit e së drejtës kushtetuese të cilët me publikimet e tyre shkencore, në formë të teksteve, artikujve, kumtesave shkencore etj, ndihmojnë në avansimin e mendimit shkencor në sferen kushtetuese.

60


Interpretimi nga gjykatat kushtetuese

Së fundi rol vendimtar në procesin e interpretimit kushtetues kanë gjykatat kushtetuese, të cilat duke mbrojtur kushtetutëshmerinë dhe ligjshmerinë dhe duke zgjidhur kontestet kushtetuese bëjnë interpretimin zyrtar të kushtetutës. Vendimet e gjykatave kushtetuese në shumë shtete pranohen si burime formale kushtetuese dhe bëhen pjesë e sistemit kushtetues të një vendi. Duke zgjidhë kontestet kushtetuese, gjykatat kushtetuese bëjnë kontrollin e kushtetutëshmerisë dhe shfuqizojnë dhe anulojnë të gjitha aktet që nuk janë në pajtim me kushtetutën. Vendimet e gjykatave kushtetuese, jo vetëm që mbrojnë kushtetutën nga shkeljet e ndryshme, por edhe bëjnë interpretimin e saj të gjithanshëm, duke treguar se cila ka qenë domethënia e vërtetë e kushtetutës dhe qëllimet e saj. Ky interprtim bëhet nga gjyqëtaret që kanë njohuri të larta kushtetuese dhe ka karakter të një interpretimi kreativ, sepse shpesh komentet që jep gjykata kushtetuese në mbrojtje të kushtetutës shërbejnë si bazë e ndryshimeve dhe plotësimeve të kushtetutës përmes amandamenteve kushtetuese dhe instrumenteve tjera kushtetuese.

61

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCËS BURIMET JURIDIKE KUSHTETUESE

Deklarata e Pavarësisë, e miratuar nga Kuvendi i Kosovës me 17 shkurt 2008; Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008; Pakoja e Presidentit Ahtisari; Konventat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut; Ligjet sistemore dhe ligjet vitale të Kosovës; Rregulloria e punës e Kuvendit të Kosovës; Ligji për Qeverinë e Republikës se Kosovës; Rregulloria e punës së Qeverisë (2007/1); Rregulloria 2001/9-UNMIK; Rregulloria 2001/19-UNMIK; Ligji për Gjykatën Kushtetuese të Kosovës; Rregullorja e punës së gjykatës kushtetuese; Ligji për gjykatat; Ligji për prokurorinë; Ligji për qeverisjen lokale në Kosovë; Statuti i komunës; Gazeta zyrtare e Republikës së Kosovës;

LITERATURA:

Prof.dr.Arsim Bajrami, “Demokracia Parlamentare”, Prishtinë, 2006 Prof.dr. Arsim Bajrami,”Draftimi i kushtetutes”, Prishtinë, 2007 Prof.dr Arsim Bajrami, “E Drejta e Kosovës në Tranzicion”, Prishtinë, 2000 Doracaku për Përgaditjen e Provimit të Jurisprudencës, KIEAI- OSBE, Prishtinë, 2004

62

E DREJTA PENALE (MATERIALE)

Ismet Kabashi

PJESA E PARË

E DREJTA E PROCEDURËS PENALE KAPITULLI I - DISPOZITAT E PËRGJITHSHME

Çdo procedurë që udhëheq një organ i autorizuar për të zbatuar ligjin ka

parimet e veta themelore. Edhe procedura penale i ka parimet e veta dhe ato përmbahen në dispozitat e Kapitullit të parë të Kodit të Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës, në tekstin vijues KPPPK. Shumica nga këto parime në të njëjtën kohë janë edhe parime të Kushtetutës së Republikës së Kosovës të parapara në Kapitullin e dytë të drejtat dhe liritë themelore.

Në krahasim me legjislacionin e mëparmë në këtë lëmi risitë kryesore janë parimet mbi paanshmerinë e gjykatave, parimi akuzator dhe ai mbi barabarësinë e armëve të palëve në procedurë.

Parimi akuzator dhe ai i ndjekjes penale sipas detyrës zyrtare dhe legaliteti i ndjekjes penale janë dhënë në dispozitat e nenit 6 të KPPPK.

Paditës të autorizuar për të ndërmarrë ndjekjen penale janë prokurori publik, i dëmtuari dhe paditësi subsidiar.

Për veprat penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare prokurori publik detyrohet të fillojë procedurën penale përveq në rastet nga dispozitat e neneve 226 dhe 227 të KPPPK. Për veprat penale që ndiqen në bazë të propozimit të të dëmtuarit prokurori publik me rastin e fillimit të procedurës penale duhet të dëshmojë në gjykatë së ka siguruar propozimin të tillë.

Bazë për të filluar ndjekjen penale është ekzistimi i dyshimit të arsyeshëm së një person ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyës zyrtare apo propozimit të të dëmtuarit. Dyshimi i arsyeshëm është një dyshim i nivelit më të ultë së dyshimi i bazuar që duhet të ekzistojë kur nga gjykata duhet marrë vendime për kufizimin e lirive të personave të dyshuar apo urdhëruar masa të fshehta teknike të vëzhgimit dhe hetimit me rastin e zbatimit të së cilave poashtu cenohen të drejtat dhe liritë e qytetarit.

Prokurori publik ndërmerr ndjekjen penale sipas detyrës zyrtare për të gjitha veprat penale të parapara në Kodin e Përkohshëm Penal të Kosovës, në

63


tekstin vijues KPPK dhe në ligjet tjera për të cilat me ligj nuk thuhet shprehimisht se ndiqen sipas padisë private.

Për veprat penale që ndiqen sipas padisë private paditës i autorizuar është i dëmtuari.

Paditës subsidiar është i dëmtuari në rastin kur prokurori publik hedh kallzimin penal, pushon hetimin e filluar apo tërhiqet nga aktakuza.

Parimi i barabarësisë së armëve nënkupton barabarësinë e palëve në procedurë. Procedura penale mund të zbatohet pranë policisë, duke përfshirë edhe procedurën para oficerit të autorizuar të Shërbimit Doganor të Kosovës, prokurorit publik dhe gjykatës dhe që të tri këto organe përveq së janë të detyruara që me vëmendje dhe përkujdesje të njëjtë dhe me përkushtim maksimal profesional të vërtetojnë të gjitha faktet me rëndësi në procedurë janë të detyruar që të gjitha ato fakte t`ia vëjnë në dispozicion dhe shfrytëzim edhe palës kundërshtare.

I pandehuri në procedurë ka të gjitha të drejtat që i ka prokurori publik përveq atyre që ky i fundit i ka si organ shtetëror. Institutet e reja të procedurës, mbrojtja e të dëmtuarit dhe dëshmitarit, mundësia hetuese e jashtëzakonshme, kërkesa e të pandehurit për mbledhjen e provave duke pasur parasysh edhe të drejtën e tij që ta kundërshtojë çdo provë me marrjen në pyetje sigurojnë parimin e barabarësisë së armëve.

KAPITULLI II - KOMPETENCAT E GJYKATAVE

A. KOMPETENCA LËNDORE

Për vendosjen e çështjeve penale kompetente janë gjykatat komunale,

ato të qarkut dhe Gjykata Supreme e Kosoves. Gjykatat ekonomike dhe ato për kundërvajtje nuk kanë kompetencë të vendosin çështjet penale.

Gjykatat komunale kanë kompetencë lëndore të vendosin lidhur me veprat penale të dënueshme me gjobë ose me dënim burgimi gjerë me pesë vjet për veprat penale për të cilat është parapa dënimi me gjobë apo me burgim gjer më tri vjet vendos një gjyqëtar i vetëm ndërsa për ato vepra penale për të cilat është paraparë dënimi me burgim mbi tri e gjerë me pesë vjet vendos trupi gjykues i përbërë nga një gjyqëtar dhe dy gjyqëtar laik.

Gjyqtari i procedurës paraprake vetëm vendos për urdhërimin e masave të fshehta teknike të hetimit dhe vëzhgimit, zbatimit të procedurës që siguron mundësi të jashtëzakonshme të hetimit, vendosjes lidhur me ankesat e caktuara në procedurën e hetimit që zbaton prokurori publik, urdhërimin e masave për sigurimin e pranisë së të pandehurit, pengimin e rikryrerjes së

64


veprës penale dhe sigurimin e suksesshëm të zhvillimit të procedurës penale, etj.

Gjyqtari për konfirmim të aktakuzës zbaton dhe vendos në procedurën e konfirmimit të aktakuzës.

Gjykatat e qarkut, në shkallë të dytë, kanë kompetencë lëndore të vendosin ankesat e paraqitura kundër aktgjykimeve të gjykatave komunale të marra në shkallë të parë ndërsa në shkallë të parë të vendosin çështjet penale që paraqesin vepra penale të dënueshme me dënim burgimi mbi pesë vjet dhe me burgim afatgjatë. Veprat penale për të cilat këto gjykata, në bazë të ligjit, kanë kompetencë të vendosin në shkallë të parë edhepse veprat janë të dënueshme me burgim gjer më pesë vjet ose më pak janë ato nga Rregullorja e UNMIK-ut 2004/ 2 mbi Pengimin e Pastrimit të Parave dhe veprave të ngjashme penale.

Gjykata Supreme e Kosovës vendos çështjet penale sipas ankesave në shkallë të dytë; në kushtet e caktuara edhe në shkallë të tretë, kur vendos, në raste të caktuara, lidhur me konfliktin e kompetencës dhe sipas mjeteve të jashtëzakonshme juridike.

B. KOMPETENCA TERRITORIALE

Kompetenca territoriale e gjykatave caktohet në bazë të vendit të

kryerjes apo tentimit të kryerjes së veprës penale ose vendit ku është shkaktuar pasoja e saj. Vendi i kryerjes apo tentimit për kryerjen e veprës penale është vendi në të cilin ka vepruar kryesi ndërsa vendi ku shkaktohen pasojat nuk do të thotë së duhet të përputhet detyrimisht me vendin e kryerjes apo tentimit të veprës penale. Sipas nenit 33 të KPPK vendi i kryerjes së veprës penale është vendi ku ka vepruar kryesi, vendi ku kryesi ka qenë i detyruar të veprojë dhe nuk ka vepruar apo vendi ku është shkaktuar pasoja ndërsa vendi i tentimit të veprës penale është vendi ku ka vepruar kryesi apo vendi në të cilin është dashur të shkaktohet pasoja sipas dashjes së kryesit.

Me ligj mund të parashihet kompetencë e posaqme territoriale kur në kuader të disa gjykatave komunale që janë në kuadër të kompetencës territoriale të një gjykate të perbashkët të qarkut, neni 21 paragrafi 2 i KPPPK. Kjo kompetencë parashihet varësisht nga kushtet e punës dhe ngarkesës së gjykatave.

Për të gjykuar një vepër të vazhduar penale kompetencë territoriale ka secila nga gjykatat në territorin e së cilës është kryer ndonjë nga veprat penale që është në përbërje të veprës së vazhduar penale ndërsa për një vepër të përhershme kompetente është secila nga gjykatat me kompetencë lëndore në territorin e së cilës brenda një kohe të caktuar kanë zgjatur pasojat. Nëse

65


një kryes privon në mënyrë të kundërligjshëm një person nga liria në Prishtinë, pastaj e mban nga disa ditë nëpër edhe 6 qytete tjera të Kosovës kompetente është secila nga gjykatat në territorin e së cilës personi i tillë është mbajtur i privuar nga liria si dhe gjykata në territorin e së cilës personi është privuar kundërligjshem nga liria ndërsa përparësi ka Gjykata pranë së cilës së pari është dorëzuar akti për fillimin e procedurës.

Për të gjykuar një vepër penale të kryer në aeroplan kompetente është gjykata në territorin e së cilës aeroplani është i regjistruar. Kompetencë për të gjykuar veprat penale të kryera nëpërmjet gazetës është gjykata në territorin e së cilës gazeta është shtyp ndërsa në rastin kur nuk dihet vendi i shtypjes apo ai është jashtë shtetit atëherë gjykata në territorin e së cilës është shpërndarë gazeta.

Për të gjykuar veprën penale shmangia nga sigurimi i mjeteve të jetesës kompetencë territoriale ka gjykata në të cilën kryesi i pandehuri është dashur të bëjë pagesën e mjeteve të mbajtjes apo ushqimit.

Kompetenca territoriale mund të kalohet nga një gjykatë në gjykatën tjetër me kompetencë lëndore në rastet kur gjykata kompetente është e penguar për shkaqe juridike ose reale të zbatojë procedurën. Kompetenca territoriale mund të kalohet vetëm për vendosjen e një lënde individualisht të caktuar e jo edhe për të gjitha lëndët që i ka në punë një gjykatë. Kompetenca territoriale një herë e kaluar mbetet tek ajo gjykatë gjer në perfundimin e procedurës me vendim të formës së prerë.

Kompetenca lëndore nuk mund të kalohet. Kur një gjykatë e qarkut gjykon një person të fajësuar për vepra penale nga kompetenca e vet lëndore dhe për vepra penale nga kompetenca lëndore e gjykatës komunale apo kur gjykon të bashkëpandehurit nuk kemi të bëjmë me kalimin e kompetencës lëndore. Nëse një person është akuzuar për veprën penale Vrasje nga neni 146 apo Lëndim i rëndë trupor nga neni 154 paragrafi 2 ndërsa disa persona tjerë për pjesëmarrje në rrahje nga neni 155 paragrafi 1 i KPPK atëherë gjykata e qarkut është kompetente të gjykojë edhe personat e akuzuar për veprën penale pjesëmarrje në rrahje neni 33 par. 3 të KPPPK.

C. MUNGESA DHE KONFILIKTI I KOMPETENCËS

Pasojat e mungesës së kompetencës lëndore evitohen me mjetet

juridike. Një ndër arsyet e kundërshtimit të një vendimi gjyqësor është edhe ai i dhënë në dispozitën e nenit 403 par. 1 nënparagrafi 6. Moskompetenca territoriale nuk mund të shpallet pas konfirmimit të aktakuzës dhe këtë moskompetencë nuk mund ta kundërshtojnë palët.

Për kompetencën e vetë lëndore dhe territoriale gjykatat janë të

66


detyruara të kujdesen sipas detyrës zyrtare. Gjykata që vlerëson se nuk ka kompetencë lëndore apo territoriale për të vendosur një çështje penale do të shpallet jokompetente dhe gjykatës komptente do t`ia dërgoj lëndën pasi aktvendimi mbi shpalljen e jokompetencës të merr formën e prerë.

Kujdesi për kompetencën lëndore dhe territoriale ka bazën në nenin 2 të KPPPK sipas së cilit vetëm gjykata kompetente e pavarur dhe e paanshme mund ti shqiptojë kryesit të veprës penale sankcionin penal në procedurë të filluar dhe zbatuar në bazë të KPPPK.

Konfliktin e komptencës në mes të gjykatave e zgjedh gjykata drejtëpërdrejtë më e lartë. Kur shkaktohet konflikt i kompetencës në mes të gjykatave komunale në kuader të një gjykate të përbashkët të qarkut kompetente është gjykata e qarkut ndërsa në rast konflikti të kompetencës në mes të dy gjykatave komunale që nuk janë në kuadër të një gjykate të përbashkët të qarkut, apo në mes të dy gjykatave të qarkut kompetente është Gjykata Supreme e Kosovës.

KAPITULLI III - PËRJASHTIMI

A. ARSYET E PËRJASHTIMIT

Dispozitat për përjashtimin e një gjyqtari apo gjyqtari laik, në tekstin

vijues gjyqtari, shërbejnë për të siguruar paanshmërinë e gjyqtarit në vendosjen e një çështje penale konkrete.

Për tu plotësuar kushti për përjashtimin e gjyqtarit nga nënparagrafi 1 i paragrafit 1 të nenit 40 gjyqtari duhet të jetë i dëmtuar me veprën penale për të cilën ai zbaton procedurën. Me këtë rast nuk është me rëndësi fakti se gjyqtari nuk ka paraqitur kërkesë pasuroro-juridike për kompenzimin e dëmit. Edhe në rastin kur gjatë shqyrtimit gjyqësor i akuzuari kryen një vepër penale kundër gjyqtarit që gjykon gjyqtari duhet përjashtuar pa marrë parasysh se për këtë vepër a vendoset të gjykohet menjëherë sipas mundësisë së dhënë në dispozitën e nenit 377 par.1 i KPPPK apo kjo vepër penale gjykohet veçmas në një procedurë tjetër. Gjyqtari i tillë do të duhej përjashtuar edhe për gjykimin e çështjes të cilën e gjykonte në shqyrtimin gjyqësor gjatë të cilit i akuzuari ndaj tij kreu vepër penale sipas paragrafit 3 të nenit 40 sepse ky fakt paraqet një rrethanë që e vënë në dyshim paanshmërinë e tij.

Sipas kësaj baze gjyqtari përjashtohet edhe në rastin kur ai është përfaqësues i autorizuar i të dëmtuarit. Nëse përfaqësues i autorizuar i të dëmtuarit ka qenë para se të emërohet gjyqëtar edhe kjo është bazë për

67


përjashtimin e tij sipas paragrafit 3 të nenit 40 nga se edhe ky fakt paraqet rrethanë që e vë në dyshim paanshmërinë e tij.

Për t’u plotësuar kushti për përjashtimin e gjyqtarit nga nënparagrafi 2 i paragrafit 1 të nenit 40 gjyqtari duhet të jetë në martese apo bashkësi jashtëmartesore, i afërt në gjini të drejtë gjaku në cilën do shkallë, i afërt në vijën anësore gjer në shkallën e katërt apo të krushqisë gjer në shkallë të dytë me ndonjërin nga këta pjesëmarrës në procedurë, të pandehurin, mbrojtësin e tij, paditësin, të dëmtuarin apo përfaqësuesin ligjor apo të autorizuar të të dëmtuarit.

Afria e gjakut në vijë të drejtë apo anësore krijohet si me bashkësi martesore ashtu edhe me bashkësi jashtëmartesore.

Shkallët e afrisë së gjakut në vijë të drejtë fitohen me numërimin e lindjeve që janë në mes të paraardhësit dhe pasardhësve dhe ata janë në gjini të gjakut po aq shkallë sa ka edhe lindje. Në vijën anësore të gjinisë së gjakut shkalla e afërsisë llogaritet me lindjet nga një i afërm gjer te paraardhësi i përbashkët dhe nga paraardhësi i përbashkët gjer te i afërmi tjetër.

Gjinia e krushqisë bazohet në lidhjen e martesës dhe formohet në mes të një bashkëshorti dhe të afërmve të bashkëshortit tjetër sipas gjinisë së gjakut kështu që shkalla e gjinisë së gjakut në të cilën një nga bashkëshortët është në afri me një person tjetër është shkallë e njëjtë e krushqisë së bashkëshortit tjetër me atë person. Gjinia e krushqisë nuk pushon me vdekjen e bashkëshortit ndërsa pushon nëse martesa zgjidhet apo shpallet e pavlefshme.

Ne bazë të nenit 39 paragrafi 2 të Ligjit për Familjen, i Kosovës, bashkësia faktike apo jashtëmartesore është e barabartë me bashkësinë martesore në aspektin e të drejtave dhe detyrimeve në mes të të afërmeve në vijë të gjakut të njerit nga bashkëshortët jashtëmartesor formohet gjinia e krushqisë e bashkëshortit tjetër jashtëmartesor.

Për tu plotësuar kushti për përjashtimin e gjyqtarit sipas nënparagrafit 3 të paragrafit 1 të nenit 40 gjyqtari duhet të jetë në raport të kujdestarit apo nën kujdestari ligjore, fëmijë i adoptuar ose prind adoptues ose ushqyes apo i ushqyer me të pandehurin, mbrojtësin e tij, paditësin apo të dëmtuarin.

Raporti i kujdestarit ligjor, nënkujdestarisë ligjore, adoptimit apo ushqimisë duhet bazuar në vendim të organit gjegjës dhe nuk krijohet me gjendje faktike, nëse raporti i tillë është faktik është arsye që përjashtimi të kërkohet sipas paragrafit 3 të nenit 40.

Për tu plotësuar kushti për përjashtimin e gjyqtarit sipas nënparagrafit 4 të paragrafit 1 të nenit 40 gjyqtari duhet të ketë marrë pjesë në procedurë në çeshtjen konkrete penale si paditës, mbrojtës, përfaqësues ligjor apo i autorizuar i të dëmtuarit apo paditësit apo në të njëjtën çështje të jetë marrë në pyetje si dëshmitar apo ekspert.

68


Lëvizja e kuadrave nga avokatura në gjyqësor dhe në kuadër të

gjyqësorit nga gjykatat në prokurori dhe anasjelltas krijon mundësinë e paraqitjes së rrethanave për përjashtim të gjyqtarit sipas kësaj baze ligjore.

Për t’u plotësuar kushti për përjashtimin e gjyqtarit sipas nënparagrafit 5 të paragrafit 1 të nenit 40 gjyqtari duhet të ketë marr pjesë në marrjen e vendimit në gjykatën më të ultë apo të ketë marr pjesë në marrjen e vendimit që kundërshtohet me ankesë në të njëjtën gjykatë.

Në rastin e parë kemi dy gjykata: atë më të ultën në të cilën gjyqtari ka marrë pjesë në marrjen e vendimit që vendoset në gjykatën tjetër në shkallë të dytë lidhur me ankesën ndërsa në rastin e dytë kemi një gjykatë. Në rastin e dytë janë kryesisht vendimet e gjyqtarit të procedurës paraprake për masat e sigurisë së pranisë së pandehurit në procedurë apo vendimi për hudhjen e aktakuzes i gjyqtarit për konfimimin e aktakuzës.

Gjyqtari që ka marr pjesë në marrjen e vendimit që është i formës së prerë nuk përjashtohet në vendosjen e një çështje penale në të cilën lidhur me kërkesën për rishikimin e procedurës penale është lejuar rishikimi nga se në këtë rast gjyqtari ka një material të ri që i mundëson atij ta vlerësoj lirshëm dhe edhe të merr vendim tjetërfare nga që ka marr më parë.

Me dispozitat e paragrafit 2 të nenit 40 regullohet përjashtimi nga trupi gjykues dhe nga procedura për konfimimin e aktakuzës. Nga trupi gjykues përjashtohet gjyqtari që në të njëjtën çështje penale ka marrë pjesë në procedurën paraprake apo atë për konfirmimin e aktakuzës ndërsa nga procedura e konfirmimit të aktakuzës përjashtohet gjyqtari që ka urdhëruar paraburgimin.

Marrja pjesë e një gjyqëtari në shqyrtimin gjyqësor kur ai është dashur të përjashtohet për arsyet nga neni 40 par. 1 dhe 2 paraqet shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale neni 403 paragrafi 1 nënparagarfi 2 i KPPPK.

Arsye për përjashtimin e gjyqtarit sipas paragrafit 3 të nenit 40 është dyshimi në paanshmërinë e tij. Janë shumë të ndryshme rrethanat që sjellin gjer të dyshimin në paanshmerine e gjyqtarit dhe ato duhet vlerësuar gjithnjë në rastin konkret.

Anulimi i aktgjykimit lidhur me ankesën nuk është arsye për përjashtimin e gjyqtarit nga rigjykimi i të njëjtës çështje penale sipas paragrafit 3 të KPPPK. Me KPPPK nuk parashihet mundësia që gjykata e shkallës së dytë të urdhërojë që shqyrtimi gjyqësor të mbahet pranë një trupi tjetër gjykues sikur ishte zgjidhja ligjore me ligjin e mëparme të procedurës penale. Kjo mundësi ekziston vetëm në çështjet penale që gjykohen me ligjin e mëparme në fuqi ashtu si është rregulluar me dispozitat e nenit 550 të KPPPK.

69


B. PROCEDURA E PËRJASHTIMIT E INICUAR NGA GJYQTARI

Gjyqtari kur gjen se ka arsye nga neni 40 par.1 dhe 2 për përjashtimin

e tij menjëherë njohton kryetarin e gjykatës. Ai duhet menjëherë të ndërprej marrjen e çfarëdo lloj veprimi procedural në çështjen konkrete penale ndërsa nëse gjen se ka arsye për përjashtimin e tij nga neni 40 paragrafi 3 ai poashtu duhet të njohtoj kryetarin e gjykatës mirëpo mund të ndërmerr deri në vendimin lidhur me përjashtimin, vetëm ato veprime procedurale që domosdo janë të nevojshme për të penguar shtyrjet ose vonesat e palejushme në procedurë.

Nëse një gjyqtar i procedurës paraprake pasi ka marrë vendim për caktimin e paraburgimit të pandehurit dhe para dërgimit të vendimit të tillë palëve mëson për ndonjë arsye për përjashtimin e tij ai sipas paragrafit 2 i nenit 41 ai duhet edhe t`ua dërgojë vendimin palëve sepse vonesa në dërgimin e vendimit paraqet vonesë të palejueshme në procedurë.

Kryetari i gjykatës për përjashtimin e gjyqtarit në bazë të njohtimit për arsye të përjashtimit nga ana e gjyqtarit, sikur edhe kryetari i gjykatës më të lartë me rastin e njohtimit nga kryetari i gjykatës më të ultë për ekzistimin e arsyerave për përjashtim nuk marrin ndonjë vendim me shkrim për përjashtim e gjyqtarit dhe kryetari i gjykatës gjyqtarin që duhet përjashtuar e zëvendëson me një gjyqtar tjetër.

C. PROCEDURA E PËRJASHTIMIT E INICUAR NGA PALËT

Kërkesa e palës për përjashtimin e gjyqtarit duhet të identifikojë me

emër gjyqtarin përjashtimi i të cilit kërkohet. Për arsyet nga paragrafet 1 dhe 2 të nenit 40 për përjashtimin e gjyqtarit pala detyrohet të paraqes kërkese posa të mësoj për arsyet e përjashtimit e më së largu gjerë në përfundim të shqyrtimit gjyqësor ndërsa për arsyet nga paragrafi 3 më së voni para fillimit të shqyrtimit gjyqësor.

Kërkesa për përjashtimin e gjyqtarit duhet të përmbaj bazën ligjore për të cilën përjashtimi kërkohet dhe faktet në të cilat mbështet kërkesa e që tregojnë për ekzistimin e arsyerave për përjashtim.

Për përjashtimin e gjyqtarit në bazë të kërkesës së palës vendos me aktvendim kryetari i gjykatës në të cilin gjyqtari ushtron funksionin ndërsa për përjashtimin e kryetarit të gjykatës vendos kryetari i gjykatës drejtëpërdrejtë më të lartë. Për përjashtimin e Kryetarit të Gjykatës Supreme të Kosovës vendos seanca e përgjithshme e gjykatës Supreme të Kosovës.

Aktvendimi me të cilën refuzohet kërkesa për përjashtimin e gjyqtarit mund të kundërshtohet me ankesë të posaqme ndërsa aktvendimi me të cilin

70


kërkesa pranohet dhe aktvendimi për refuzimin e kërkeses të marr pas ngritjes së aktakuzës nuk mund të kundërshtohen me ankesë të posaqme por vetëm me ankesë kundër aktgjykimit.

D. PËRJASHTIMI I PROKURORËVE PUBLIK

Dispozitat për përjashtimin e gjyqtarëve përshtatshmërisht zbatohen

edhe për përjashtimin e prokurorëve publik. Prokurori publik mund të përjashtohet për të njëjtat arsyera për të cilat mund të përjashtohet edhe gjyqtari.

Në pajtim me ligjin mbi prokurorinë publike prokurorin publik janë të autorizuar ta përfaqësojnë zëvendës prokurorët publik dhe për përjashtimin e tyre vendos prokurori publik.

KAPITULLI IV - PROKURORI PUBLIK

Prokurori publik sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës

emërtohet me emrin Prokurori i Shtetit. Prokurori Publik ka, sipas dispozitës së nenit 46 paragrafi 1 i KPPK, pesë detyra apo përgjegjësi themelore: për hetimin e veprave penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare apo propozimit të të dëmtuarit, për ushtrimin e ndjekjes penale ndaj personave që kryejnë vepra të tilla penale, mbikqyrjen e policisë gjyqësore gjatë hetimit të personave të dyshuar së kanë krye vepra penale, mbledhjen e të dhënave dhe informacioneve për fillimin e procedurës dhe kryerjen e punëve tjera të parapara me ligj.

Në punën e prokurorit publik me rastin e trajtimit të çështjeve

individuale nuk mund të ndikoj asnjë organ tjetër shtetëror. Për ndjekjen e kryesve të veprave penale që ndiqen sipas detyrës

zyrtare apo propozimit prokurori publik nuk është i vetmi paditës i autorizuar nga së ndjekjen për këto vepra penale nën kushtet nga neni 62 paragrafet 1 dhe 2 i KPPPK mund t’a ndërmarr edhe i dëmtuari si paditës subsidiar.

Hetimin e veprave penale prokurori publik e kryen nëpërmjet ndërmarrjes së veprimeve hetimore me të cilat ai siguron prova që mbeshtesin vendimin e tij për të pushuar hetimin apo ushtruar aktin akuzues.

Ndjekjen penale prokurori publik e ushtron me paraqitjen e akteve akuzuese pranë gjykatës dhe përfaqësimin e tyre në shqyrtimin gjyqësor.

Me mbikqyrje të punës së policisë gjyqsore gjatë hetimit të personave

71


të dyshuar dhe mbledhjen e informacioneve dhe të dhënave për fillimin e procedurës penale nënkuptojmë mbikqyrjen e policisë gjyqësore kur ajo ndërmerr veprime hetimore për të cilat e autorizon prokurori publik, neni 221 paragrafi 4 dhe mbikqyrjen e punës së policisë gjyqësore në fazën paraprake të procedurës penale, neni 200 par. 3 i KPPPK.

Punët tjera të parapara me ligj që i kryen prokurori publik janë të përcaktuara me Ligjin mbi Prokurorin Publike dhe me KPPPK e të cilat nuk janë përmend në këtë dispozitë ndërsa janë punët lidhur me mjetet e jashtëzakonshme juridike jo vetëm në lëmin penale por edhe në ato civile, jashtëkontestimore, administrative, transferimin e të gjykuarve apo të pandehurve, etj.

Nga pesë detyrat dhe përgjegjësitë e përmendura të prokurorit publik kryesor janë hetimi i veprave penale dhe ndjekja penale e kryesve të tyre. Këto detyra dhe përgjegjësi prokurori publik i ka në faza të ndryshme të procedurës penale. Në fazën e procedurës paraprake ai ka të drejtë dhe detyrë të ndërmarrë masa për zbulimin e veprave penale dhe kryesve të tyre, në procedurën e hetimit të ndërmarrë veprime hetimore, në procedurën pranë gjykatës paraqet dhe perfaqëson aktet akuzuese, paraqet ankesa kundër vendimeve gjyqësore që nuk kanë marrë formën e prerë dhe mjete të jashtëzakonshme juridike kundër vendimeve gjyqësore të formës së prerë.

Kompetenca lëndore dhe territoriale e prokurorit publik është e caktuar me Ligjin mbi Prokurorinë Publike.

KAPITULLI V - PARAQITJA E PROPOZIMIT PËR NDJE KJE PENALE, PËR PADI PRIVATE DHE PËR NDJEKJE PENALE SUBSIDIARE.

A. PARAQITJA E PROPOZIMIT PËR NDJEKJE PENALE

Ndjekja penale për vepra penale për të cilat me ligj është e paraparë

se ndiqen në bazë të propozimit të të dëmtuarit varet ekskluzivisht nga i dëmtuari dhe prokurori publik nuk mund të fillojë ndjekjen nëse nuk ka një propozim të tillë. Propozimi për ndjekje sikurse edhe padia private mund të paraqitet në afat prej tre muajsh nga dita kur i dëmtuari apo përfaqësuesi i tij ligjor ka mësuar për veprën penale dhe kryesin e saj.

Prokurori publik është paditës i autorizuar për të ndërmarrë ndjekjen penale për vepra penale që ndiqen sipas propozimit dhe i dëmtuari atij duhet paraqitur propozimin për ndjekje. Propozimin e dhënë një herë i dëmtuari mund ta tërheq gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqësor dhe nëse e tërheq në shqyrtimin gjyqësor prokurori publik duhet të tërhiqet nga akuza. Propozimi i

72


tërhequr një herë nuk mund të paraqitet sërish.

Në emër të fëmijës dhe personit të privuar nga zotësia për të ndërmarrë veprime juridike propozimin për ndjekje mund ta paraqes përfaqësuesi i tyre ligjor ndërsa nëse i dëmtuari vdes gjatë afatit për paraqitjen e propozimit propozimin mund ta paraqesin bashkëshorti/ja i tij/saj martesor apo jashtëmartesor, fëmijët, prindërit, prindërit adoptues, fëmijët e adoptuar apo vëllezërit dhe motrat.

Me rastin e paraqitjes së aktit akuzuas në gjykatë prokurori publik duhet të dëshmojë se ka propozimin e të dëmtuarit për ndjekje penale me çka dëshmon se është paditës i autorizuar.

B. PADIA PRIVATE

Paditës i autorizuar për ndjekje penale për veprat penale që ndiqen sipas padisë private është i dëmtuari. Nëse i dëmtuari është fëmijë apo person i privuar nga zotësia për të ndërmarrë veprime juridke paditës i autorizuar është përfaqësuesi i tyre ligjor, bashkëshorti, bashkëshorti jashtëmartesor, fëmijët, prindërit, prindërit adoptues, fëmijet e adoptuar dhe vëllezërit dhe motrat e të dëmtuarit nëse i dëmtuari vdes gjatë afatit për paraqitjen e padisë private.

Padia private mund të paraqitet në afat prej tre muajsh nga dita kur paditësi ka mësuar për veprën penale dhe për kryesin e saj. Paditësi privat mund të tërhiqet nga padia private gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqësor.

C. NDJEKJA PENALE SUBSIDIARE

Paditësi subsidiar është paditës i autorizuar për ndërmarrjen e ndjekjes penale për vepra penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare në rastin kur prokurori publik hedh kallzimin penal, pushon hetimin apo tërhiqet nga aktakuza para shqyrtimit apo gjatë shqyrtimit gjyqësor.

Në rastin e hedhjes së kallzimit penal, neni 208 par. 3, të pushimit të hetimit, neni 224 paragrafi 2 i KPPPK, prokurori publik e njohton të dëmtuarin për të drejtën të ndërmarrë ndjekjen penale në afat prej tetë ditësh nga dita e pranimit të njohtimit ndërsa në rastin kur prokurori publik tërheq akuzën para fillimit të shqyrtimit gjyqësor gjykata e njohton të dëmtuarin për të drejtën e ndërmarrjes së ndjekjes penale ndërsa në shqyrtimin gjyqësor për këtë të drejtë të dëmtuarin e njohton poashtu gjykata, neni 63 paragrafi 1.

Paditësi privat dhe ai subsidiar në procedurë që zbatohet sipas padisë private apo subsidiare i kanë të gjitha të drejtat që i ka prokurori publik

73


përveq atyre që ky i ka si organ shtetëror.

Nëse me pëlqimin e të dëmtuarit prokurori publik pezullon, pushon apo shmanget nga ndjekja penale, nenet 226 dhe 227 të KPPPK i dëmtuari e humb të drejtën e ndërmarrjes apo vazhdimit të ndjekjes penale.

Paditësi privat, paditësi subsidiar si dhe përfaqësuesit e tyre ligjor apo të autorizuar janë të detyruar ta njohtojnë gjykatën për çdo ndryshim të adresës apo vendqëndrimit sepse pamundësinë e dorëzimit të thirrjeve për ardhje në shqyrtimin gjyqësor për arsye të ndryshimit të adresës a vendqëndrimit konsiderohet si tërheqje nga padia, neni 60 paragrafi 1 dhe 63 paragrafi 1 i KPPPK.

KAPITULLI VI - MBROJTËSI

I dyshuar, neni 151 nënparagrafi 1 i KPPPK, është personi për të cilin

policia ose autoritet e ndjekjes penale kanë dyshim të arsyeshëm se ka kryer vepër penale por ndaj të cilit procedura penale nuk ka filluar ndërsa i pandehur, neni 151 paragrafi 2 i KPPPK është personi kundër të cilit zbatohet procedura penale dhe nënkupton personin ndaj të cilit zbatohet hetimi, personin e akuzuar dhe atë të dënuar.

Që të dy këta kanë të drejtë të kenë mbrojtës në të gjitha fazat e procedurës penale pa marrë parasysh dënimin e paraparë për veprën penale. Është detyrë e organit që zbaton ligjin, policisë, prokurorit publik, gjyqtarit të procedurës paraprake ose kryetarit të trupit gjykues, kjo përfshin edhe gjyqtarin që zbaton procedurën për konfimimin e aktakuzës, neni 151 nënparagrafi 14 i KPPPK, ta udhëzojnë të dyshuarin a të pandehurin për të drejtën e tij për të angazhuar mbrojtës dhe se mbrojtësi ka të drejtë të marrë pjesë gjatë marrjes së tij në pyetje.

Asnjë provë e marrë me dëgjimin e të dyshuarit a të pandehurit nuk është provë e pranueshme nëse në procesverbal nuk është shënuar udhëzimi në të drejtën për angazhimin e mbrojtësit dhe deklarimi i të dyshurit apo të pandehurit lidhur me këtë udhëzim.

Nga e drejta në mbrojtje nuk mund të hiqet dorë në rastet e mbrojtjes së detyrueshme. Personat nën moshën tetëmbëdhjetë vjeqare nuk mund të heqin dorë nga e drejta në mbrojtje pa pëlqimin e prindit, kujdestarit apo përfaqësuesit të qendrës për punë sociale. Nga e drejta në mbrojtës nuk mund të heqin dorë edhe personat me shenja të çrregullimit apo paaftësisë mendore.

Mbrojtës mund të angazhojnë vetë i dyshuari a i pandehuri ndërsa nëse ata nuk e bëjnë këtë atij, por jo edhe përkundër vullnetin të tij, mbrojtës mund ti angazhojnë edhe bashkëshorti apo bashkëshorti jashtëmartesor, personi në vijë të drejtë të gjakut, prindi adoptues, fëmija i adoptuar, vëllau, motra dhe ushqyesi.

74


Mbrojtës mund të jetë vetëm avokati i regjistruar në Odën e

Avokatëve dhe nën kushte të caktuara atë mund ta zëvendësojë edhe praktikanti i avokatit. Praktikanti i avokatit nuk mund të paraqitet pranë Gjykatës Supreme të Kosovës ndërsa në çështjet penale që kanë të bëjnë me vepra penale të dënueshme me dënim burgimi me të paktën 5 vjet praktikanti i avokatit mund t’a zëvendësojë avokatin vetëm nëse ka të dhënë provimin e judikaturës.

Teksit ligjor i nenit 72 paragrafi 1 është në kundërshtim me tekst në gjuhën angleze dhe serbe dhe ka shkaktuar keqinterpretime në praktikë. Ka pasur raste kur nuk u është lejuar të ushtrojnë detyrën e mbrojtësit mbrojtësve që janë në vijë të drejtë të gjinisë së gjakut me të pandehurin. në tekstin në gjuhën shqipe, pas fjalëve “as personi që është” duhet shtuar fjalët “me ta në gjini gjaku në vijë të drejtë…” që do të thotë me paditësin a të dëmtuarin e jo edhe me të pandehurin.

Mbrojtjen e detyruar e kushtëzojnë vetitë fizike dhe psikofizike të të pandehurit, paraburgimi dhe sankcioni i paraparë për vepër penale. Për shak të vetive fizike dhe psikofizike mbrojtës duhet të kenë që nga marrja e parë në pyetje të padehurit memec, të shurdhër dhe ata me shenja të çrregullimeve ose paaftësisë mendore pa marrë parasysh peshën e veprës penale. Pesha e veprës penale nuk është me rëndësi as me rastin e mbrojtjes së detyruar për gjatë marrjes në pyetje në paraburgim dhe kohës sa zgjatë paraburgimi.

I akuzuari ndaj të cilit është ngritur aktakuza për vepër penale për të cilën mund të shqiptohet dënim me burgim tetë ose më shumë vjet duhet të ketë poashtu mbrojtës që nga ngritja e aktakuzës.

Mbrojtja është e detyruar edhe në procedurën sipas mjeteve të jashtëzakonshme juridike nëse i gjykuari është i shurdhër, memec ose shpreh shenja të çrregullimit apo paaftësisë mendore.

Në rastin e mbojtjes së detyrueshme nëse i pandehuri nuk angazhon mbrojtës dhe atij nuk i angazhojnë mbrojtës as personat që kanë këtë të drejtë, mbrojtësin, sipas detyrës zyrtare dhe varësisht nga faza e procedurës penale,e cakton policia prokurori publik apo gjykata në shpenzime publike.

Mbrojtësi në parim i gëzon në procedurën penale të gjitha të drejtat që i gëzon i pandehuri, neni 77 par. 1.

KAPITULLI VII - I DËMTUARI

Veprat penale mund të shkaktojnë pasoja të ndryshme për të

dëmtuarin dhe për këtë, e sidomos në rastet e veprave penale kundër integritetit seksual, dhunës familjare apo gjinore, policia, prokurori publik dhe gjykata duhet të kenë parasysh nevojat e tyre të arsyeshme.

75


Në procedurë penale i dëmtuari ka të drejtë të paraqes kërkesë

pasurore-juridike, të paraqes fakte dhe prova për vërtetimin e veprës penale dhe të kërkesës pasurore juridike, të propozojë prova, t’u parashtrojë pyetje të pandehurve, dëshmitarëve dhe ekspertëve dhe të sqarohet lidhur me provat, të jep deklarata dhe të shikojë procesverbalet, shkresat dhe sendet që shërbejnë si prova.

Ne të shumtën e rasteve i dëmtuari nuk ka arsimim juridik dhe nuk din për këto të drejta prandaj prokurori publik, gjyqtari i procedurës paraprake dhe kryetari i trupit gjykues kanë për detyrë ta njohtojnë ate për këto të drejta dhe faktin se i dëmtuari është njohtuar për to duhet shënuar në procesverbal.

Te dëmtuarit me qëllim të mbrojtjes së interesave të tij, në rastin kur ai është fëmijë, është në marrëdhënie familjare me të pandehurin, është viktimë e veprave penale trafikimit me njerëz apo veprave penale kundër integritetit seksual, kur ai ka çrregullime ose paaftësi mendore dhe kur gjykata vlerëson se ai është i pazoti për të mbrojtë interesat e veta, nëse ai apo përfaqësuesi i tij ligjor nuk angazhojnë përfaqësues të autorizuar, përfaqësuesin e autorizuar do t’a caktojë gjykata apo organi që zbaton procedurën paragjyqësore, në shpenzime publike.

KAPITULLI VIII - AFATET

Afati është koha brenda së cilës pala e autorizuar duhet të ndërmarrë

veprimin e caktuar procedural. Afatet janë ligjore dhe gjyqësore. Afatet ligjore janë ta parapara në KPPPK ose KPPK ndërsa ato gjyqësore i cakton gjykata. Afatet ligjore të parapara në KPPPK janë afate procedurale ndërsa ato në KPPK janë afate materialo-juridike.

Afatet ligjore nuk mund të vazhdohen përveq në rastet kur këtë shprehimisht e lejon ligji si është psh. rasti nga neni 306 paragrafi 2 kur gjyqtari i procedurës për konfirmim të aktakuzës mund t`ia shtyjë afatin prej tri ditesh prokurorit publik për përpilimin e aktakuzës në pajtim me dispozitat e nenit 305 të KPPPK.

Afatet llogariten me orë, rastet e ankesave kundër aktvendimit mbi caktimin e paraburgimit, neni 283 paragarfi 3, në ditë që janë ankesat kundër aktvendimeve të gjykatës të marrë në shkallë të parë, neni 432 paragrafi 1, kundër aktgjykimeve të shkallës së parë, neni 398 paragrafi 1. Ndërsa në muaj janë afatet për paraqitjen e propozimit për ndjekje penale dhe padi private, neni 54 par1., apo kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë sa i përket të pandehurit dhe mbrojtësit, neni 452 paragrafi 3.

Në vite llogariten kryesisht afatet material-juridike si është llogaritja

76


e parashkrimit të ndjekjes penale apo parashkrimit të ekzekutimit të dënimit dhe me kalimin e tyre shuhet një e drejtë e organit kompetent për ndjekje penale apo ekzekutimin e dënimit.

Lidhur me paralajmërimin e ankesës apo paraqitjen e ankesës kundër aktgjykimit apo aktvendimit mbi konfiskimin e dobisë pasurore gjykata mund t’i lejojë vetëm të pandehurit kthimin në gjendjen e mëparme nën kushtet nga neni 96 i pandehuri duhet të mos ketë paralajmëruar ankesën apo paraqet ankesën për shkaqe të arsyeshëm. Cilat janë shkaqet e arsyeshme është çështje faktike mirëpo gjykatat kanë marrë se është shkak i arsyeshëm lëshimi i gjykatës për të shënuar në aktgjykim të drejtën në ankesë. I pandehuri duhet argumentuar shkaqet e arsyeshme në kërkesën për kthim në gjendjen e mëparme. Kjo e drejtë është e lidhur vetëm me personalitetin e të pandehurit dhe nuk i njihet mbrojtësit të tij.

KAPITULLI IX - SHPENZIMET E PROCEDURËS PENALE

Shpenzimet e procedurës penale janë shpenzimet e procedures që janë

shkaktuar lidhur me procedurën penale. Shpenzimet e policisë të bëra në procedurën e zbulimit të veprës

penale dhe kapjes së të dyshuarit nuk bijnë në shpenzime të procedurës penale ndërsa shpenzimet për mbrojtësin e caktuar sipas detyrës zyrtare nga policia dhe ato të bëra lidhur me kqyrjen në vendin e ngjarjes bijnë në barrë të shpenzimeve të procedurës penale.

Shpenzimet për dëshmitar përfshijnë shpenzimet e transportit, ushqimit dhe fitimin e humbur ndërsa për ekspertë, përveq këtyre, edhe kompenzimi për ekspertim.

Shpenzimet e transportit të të pandehurit janë shpenzimet e transportit për sjelljen e tij në gjykatë të bëra qoftë lidhur me urdhër-arrestin për sjelljen e tij në gjykatë, neni 270, apo për sjelljen e tij në gjykatë nga institucioni në të cilin ai është në paraburgim apo shërim.

Shpenzimet e nevojshme për mbrojtësin dhe përfaqësuesve të autorizuar të paditësit privat dhe paditësit subsidiar, kur këta janë avokat, janë shpenzimet e tyre të udhëtimit dhe kompenzimit në bazë të tarifës që shërben për avokat ndërsa kur ata i cakton sipas detyrës zyrtare organi që zbaton procedurën në bazë të tarifës së UNMIK-ut mbi kompenzimin e shpenzimeve avokatëve të caktuar sipas detyrës zyrtare.

Të gjitha shpenzimet e procedurës penale përveq atyre për të cilat thuhet shprehimisht se nuk do t’i paguaj i paguan i pandehuri kur ai shpallet fajtor. I pandehuri nuk do ti paguaj shpenzimet e procedurës penale kur ndaj tij pushohet procedura penale apo me aktgjykim lirohet nga aktakuza apo

77


ndaj tij aktakuza refuzohet dhe në këtë rast shpenzimet bijnë në barrë të mjeteve buxhetore të prokurorit publik nëse ai ka pushuar procedurën apo të gjykatës kur i pandehuri lirohet nga aktakuza apo aktakuza ndaj tij refuzohet.

Kur i pandehuri lirohet nga aktakuza apo ndaj tij refuzohet aktakuza në procedurë të zbatuar në bazë të padisë private apo padisë së paditësit subsidiar shpenzimet e procedurës penale i bartin paditësi apo paditësi subsidiar.

Kur procedura penale pushon për arsye se i dëmtuari tërheq propozimin për ndjekje në shqyrtimin gjyqësor shpenzimet i paguan i dëmtuari nëse i pandehuri nuk është pajtuar ti paguajë vet.

Shpenzimet paushale janë shpenzimet që caktohen në bazë të ndërlikueshmerisë dhe kohëzgjatjes së procedurës penale.

Gjykata mund ta lirojë të pandehurin nga detyrimi i pagimit të shspenzimeve të procedurës penale në momentin kur merr vendim për këto shpenzime. Për shpenzimet e procedurës penale gjykata rëndom vendos me aktgjykim mirpo nëse në kohën e marrjes së aktgjykimit mungojnë të dhënat për këto shpenzime vendos me aktvendim të posaqëm procesmbajtësi. Aktvendimin e tillë duhet ta aprovojë kryetari i trupit gjykues.

I pandehuri mund të lirohet nga detyrimi i pagesës së shpenzimeve penale me aktgjykim nëse gjatë shqyrtimit gjyqësor vërtetohet se pagesa e shpenzimeve do të rrezikonte gjendjen materiale të tij apo personave që ai është i detyruar t`i mbajë.

Në rast së këto arsyera konstatohen pas marrjes së vendimit të formës së prerë me të cilin i pandehuri është detyruar ti paguaj shpenzimet e procedurës penale vendimin mbi lirimin nga pagesa e tyre e merr kryetari i trupit gjykues me aktvendim të posaqëm.

I pandehuri mund të lirohet tërësisht apo pjesërisht nga detyrimi i pagimit të shpenzimeve të procedurës penale.

KAPITULLI X - KËRKESAT PASURORE-JURIDIKE

Kërkesën pasurore-juridike mund ta paraqaes vetëm personi i

autorizuar dhe vetëm gjer në përfundimin e procedurës penale. Kërkesa mund të paraqitet në procedurën paraprake pranë prokurorit publik dhe gjykatës. Prokurori publik me rastin e marrjes së të dëmtuarit në pyetje si dëshmitar dhe policia gjyqësore nëse marrjen e tij në pyetje e kryen në bazë të autorizimit të prokurorit publik duhet të udhëzojnë të dëmtuarin në të drejtën e paraqitjes së kërkesës pasurore-juridike në procedurën penale ndërsa nëse i dëmtuari nuk është deklaruar lidhur me këtë para ngritjes së aktakuzës ai udhëzohet se këtë kërkesë mund ta paraqes gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqësor.

78


Personi i autorizuar për të paraqitur kërkesën pasurore-juridike duhet

ta paraqet atë qartë dhe të ofrojë prova që mbështesin kërkesën. Prova që mbështesin një kërkesë të tillë janë ato që në kontestin civil mbështesin kërkesëpadinë.

Persona të autorizuar për të paraqitur kërkesën pasurore-juridike janë personat që kanë legjitimitet aktiv për paraqitjen e kërkesës së tillë në kontest civil. Në rastin e dëmtimit të pasurisë në pronësi publike, shtetërore a shoqërore kërkesën pasurore-juridike mund ta paraqes personi vetë përgjegjës që në bazë të ligjit është i autorizuar të kujdeset për atë pasuri apo nëpërmjet përfaqësuesit të autorizuar.

Pasojë e veprës penale, në mes tjerash, mund të jetë marrja e sendit, shkaktimi i dëmit apo krijimi i ndonjë raporti juridik me ndërmarrjen e veprimeve juridike. Për këtë arsye me kërkesë pasurore juridike mund të kërkohet kompenzimi i dëmit, kthimi i sendit apo prishja e një raporti juridik të krijuar me ndërmarrjen e veprimeve juridike të cilat në të njëjtën kohë paraqesin vepër penale.

Sipas ligjit mbi marrëdhëniet detyrimore dëmi shkaktohet me zvogëlimin e pasurisë, dëmi real dhe pengimin e shtimit të saj, fitimi i humbur që paraqesin dëm pasuror si dhe shkaktimi i dhembjeve fizike, psiqike apo frikës që paraqesin dëm jopasuror.

KAPITULLI XI - MARRJA DHE KOMUNIKIMI I VENDIMEVE

Organet që marrin pjesë në zbatimin e ligjit gjatë procedurës penale

vendimet i marrin në formë të aktgjykimit, aktvendimit dhe urdhëresave. Aktgjykimin mund ta merr vetëm gjykata ndërsa aktvendimet i merr gjykata, prokurori publik dhe policia. Në procedurën pranë gjykatës aktvendimet i merr trupi gjykues, kryetari i trupit gjykues dhe gjyqtari i procedurës paraprake.

Në gjykatë aktgjykimet i merr kryetari i trupit gjykues si gjyqtari i vetëm, në bazë të kompetencës lëndore, neni 22 paragrafi 2 dhe trupi gjykues.

Aktgjykimi kur gjykata gjykon në trup gjykues mirret pas këshillimit gojor dhe votimit të cilin e drejton kryetari i trupit gjykues dhe ai voton i fundit. Nuk ka rregulla për radhën e votimit përveq për kryetarin e trupit gjykues. Praktika ka aprovuar radhën e votimit ashtu që i pari voton anëtari më i ri i trupit gjykues. Këshillimi gojor dhe votimi mbahen me dyer të mbyllura.

Çështjet për të cilat votohen janë të dhëna në ligj me radhë të cilës duhet përmbajtur. Së pari votohet për faktin se a u provua se i pandehuri ka

79


kryer vepren penale, për përgjegjësinë penale, dënimin dhe sankcionet tjera penale ose trajtimin e detyrueshëm, shpenzimet e procedurës penale, kërkesat pasurore juridike, konfiskimin e dobisë pasurore të fituar me vepër penale dhe në fund për çeshtjet tjera që duhet vendosur, caktimin apo heqjen e paraburgimit, arrestit shtëpiak, etj.

Në parim vendimet në formë të aktgjykimit u komunikohen palëve gojarisht nëpërmjet të shpalljes së aktgjykimit e cila mund të shtyhet më së shumti tri ditë nga dita e marrjes së aktgjykimit. Me rastin e shpalljes së aktgjykimit prezenca e palëve, mbrojtësit, të dëmtuarit dhe përfaqësuesve ligjor apo të autorizuar të të dëmtuarve nuk është e domosdoshme. Pala që është prezente menjëherë në procesverbal mund të paralajmërojë ankesë. Aktgjykimet e gjykatës të marra në shkallë të dytë dhe të tretë dhe ato të marra me rastin e mjeteve të jashtëzakonshme juridike nuk shpallen dhe për to palët njohtohen me marrjen e tyre me shkrim.

Në parim, aktvendimet nuk komunikohen gojarisht. Palëve në procedurë aktvendimet u dërgohen në kopje të shkruara. Aktvendimi i prokurorit publik mbi fillimin e hetimit nuk i dërgohet të pandehurit dhe mbrojtësit të tij.

KAPITULLI XII - DORËZIMI I SHKRESAVE

A. SHKRESAT PËR TË CILAT NUK ËSHTË I DETYRUESHËM

DORËZIMI PERSONAL

Për të gjitha shkresat tjera për të cilat nuk është thënë shprehimisht me ligj se duhet dorëzuar personalisht, personit që i dërgohen nuk është i domosdoshëm dorëzimi personal. Të tilla janë të gjitha vendimet gjyqësore ndaj të cilave nuk është e lejuar ankesa me përjashtim të thirrjes që i dërgohet të pandehurit nën kushtet e parapara shprehimisht me ligj.

Anëtaret e rritur të familjes së personit që i dërgohet shkresa dhe personi i cili është i autorizuar të pranojë shkresat në vendin e punës ku punon i pandehuri janë të detyruar të pranojnë shkresën nëse i pandehuri nuk gjendet në banesë apo në vendin e punës ndërsa shkresat e tilla nuk janë të detyruar ti pranojnë kujdestari, fqinji apo personi i punësuar në të njëjtin vend të punës me personin të cilit shkresën duhet dorëzuar.

B. SHKRESAT PËR TË CILAT ËSHTË I DETYRUAR DORËZIMI

PERSONAL

Pa marrë parasysh se ka apo nuk ka mbrojtës, detyrimisht të

80


pandehurit duhet t’i dorëzohet personalisht thirrja për marrjen e tij në pyetje në procedurën paraprake, për seancën për konfirmimin e aktakuzës dhe për shqyrtimin gjyqësor.

Kundër aktakuzës, propozim akuzës dhe padisë private i pandehuri nuk mund të paraqet ndonjë mjet juridik dhe kur ai nuk ka mbrojtës këto shkresa poashtu duhet dorëzuar atij personalisht.

Në rastin kur ai nuk ka mbrojtës vendimet e gjykatës, aktgjykimi dhe aktvendimet kundër të cilave është e lejuar ankesa apo ankesa e palës kundërshtare në të cilën ai ka të drejtë të paraqes përgjigje dhe për të cilat afati për paraqitjen e ankesës apo përgjigjes në ankesë rrjedh nga dita e dorëzimit poashtu i dorëzohen personalisht të pandehurit mirëpo këto mund ti dorëzohen edhe personit që cakton i pandehuri. I pandehuri mund të caktoj ti dorëzohen shkresat çdo personi i cili ka zotësi të ndërmarr veprime juridike.

Në paragrafin 3 të nenit 127 është paraparë një mbrojtje e detyrueshme që nuk parashihet në dispozitat e nenit 73 të KPPPK. Kjo kushtëzohet me dënimin e shqiptuar me burgim pa marrë parasysh kohëzgjatjen e tij. Kur të pandehurit me aktgjykim të gjykatës së shkallës së parë i shqiptohet dënim me burgim dhe atij nuk mund ti dorëzohet aktgjykimi gjykata atij i cakton një mbrojtës sipas detyrës zyrtare të cilit duhet dhënë një afat të nevojshëm për tu njohtuar me shkresat e lëndës. Paraqitja e ankesës kundër aktgjykimit në bazë të ligjit nuk është e detyrueshme mirëpo mbrojtësi i tillë do të duhej detyrimisht të paraqes ankesë.

Kur me aktgjykim të gjykatës së shkallës së parë nuk është shqiptuar dënim me burgim dhe të pandehurit nuk mund ti dorëzohet aktgjykimi apo ankesa e pales kundërshtare për arsye se ai nuk gjendet në adresen e mëparme atëhere atij nuk i caktohet mbrojtës sipas detyrës zyrtare por shkresa që duhet dorëzuar vihet në stendën, tabelën e shpalljeve, të gjykatës.

Kur i pandehuri ka mbrojtës, aktakuza, propozim akuza, padia private, aktgjykimi, aktvendimi kundër të cilit lejohet ankesa dhe ankesa e palës kundërshtare i dorëzohen personalisht atij dhe mbrojtësit dhe me këtë rast afati i paraqitjes së mjetit juridik rrjedh nga dita e dorëzimit të shkresës të pandehurit. Po qe se aktgjykimi apo aktvendimi ndaj të cilit mund të ushtrohet ankesa dhe ankesa e palës kundërshtare nuk mund ti dorëzohen të pandehruit që ka mbrojtës ato vetëm shpallen në stenden, tabelën e shpalljeve, të gjykatës dhe pas kalimit të afatit konsiderohet së dorëzimi është kryer me rregull.

Shpallja e shkresave në stendën e gjykatës është veprim procedural dhe me rastin e ndërmarrjes së tij duhet hartuar procesverbal në të cilin do të konstatohet data e shpalljes së shkresës dhe data e heqjes së saj nga stenda e gjykatës. Me dispozitën e nenit 86 është paraparë së për çdo veprim të kryer gjatë procedurës penale shkruhet procesverbal, sipas mundesisë, në të njëjten kohë kur ndërmirret veprimi.

81


Nëse i pandehuri ka më shumë mbrojtës dhe kemi të bëjmë me

shkresa që duhet dorëzuar të pandehurit dhe mbrojtësit atëherë ato shkresa u dorëzohen të gjthë mbrojtësve të tij mirëpo dorëzimi i shkresës kryhet me rregull nëse ajo i dorëzohet vetëm njërit prej mbrojtësve.

KAPITULLI XIII- SHIKIMI I SHKRESAVE

Me shikimin e shkresave të lëndës nënkuptohet shikimi, kopjimi dhe

fotografimi i tyre. Shpenzimet e kopjimit dhe fotografimit të shkresave të lëndës bijnë

në barrë të pjesëmarrësit në procedurë që bënë kopjimin dhe fotografimim e tyre dhe janë shpenzime të nevojshsme të tyre të cilat kanë të drejtë ti kërkojnë në procedurë penale dhe për të cilat vendos organi që zbaton procedurën.

Shikimin, kopjimin dhe fotografimin e shkresave të lëndës e lejon prokurori publik apo gjykata varësisht se në zotërimin e kujt janë ato.

I pandehuri dhe mbrojtësi nuk kanë nevojë të legjitimojnë interesin e tyre për shikimin e shkresave, kopjimin e tyre apo fotografimin ndërsa të dëmtuarit, përfaqësuesit e tyre ligjor dhe të autorizuar duhet legjitimuar interesin e tyre për shikimin, kopjimin apo fotografimin e shkresave apo provave.

Arsyet për ti mohuar këtë të drejtë mbrojtësit janë rrezikimi i qëllimit të hetimit, jetës apo shëndetit të njerëzve, në radhë të parë dëshmitarëve dhe privatësisë së tyre dhe mbrojtja e informatave konfidenciale.

Nëse shikimin, kopjimin apo fotografimin e shkresave e refuzon prokurori publik vendimin përfundimtar e merr gjyqëtari i procedurës parapraake ndërsa nëse gjyqëtari i procedurës paraprake refuzon kërkesën e tillë lidhur me shkresat a provat që i zotëron ai, atëherë vendimin përfundimtar e merr kolegji prej tre gjyqëtarësh.

Të dëmtuarit, përfaqësuesve të tyre ligjor dhe të autorizuar në parim nuk u lejohet shikimi, kopjimi apo fotografimi i shkresave pa u marrë në pyetje në veti të dëshmitarit nëse i dëmtuari duhet marrë në pyetje në këtë veti.

82


PJESA E DYTË KAPITULLI XIV- DISPOZITAT E PËRGJITHSHME LIDHUR ME PROVAT

Gjykata, prokurori publik dhe policia janë të detyruar që me rastin e

marrjes së provës të respektojnë rregullat e parapara me KPPPK dhe ligj që rregullojnë mënyrën e marrjes së provës konkrete.

Ndër provat e papranueshme janë deklarata e të pandehurit dhënë para prokurorit publik apo policisë në kundërshtim me dispozitat e neneve 155 paragrafi 1, 231 paragrafet 2 dhe 3 ose nenit 234 par. 2, deklarata e dëshmitarit dhënë prokurorit publik apo policisë e cila nuk mund të kundërshtohet me marrjen në pyetje në ndonjë fazë të mëvonshme të procedures, neni 156 par. 2, dhe deklarata e dëshmitarit e dhënë në kundërshtim me dispozitat e neneve 159, 160 dhe 155, provat e mbledhura nëpërmjet kontrollit nën kushtet e parapara në nenin 246, provat e marra nëpërmjet masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit, neni 264 paragrafi 1, etj.

Mbështetja e aktgjykimit në provë të papranueshme paraqet shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale, neni 403 paragrafi 1 nënparagrafi 8.

Çështja e pranueshmërisë së një prove mund të shqyrtohet në kërkesë të palëve apo nga gjykata sipas detyrës zyrtare çdo herë kur gjykata në mungesë të kërkesës së palëve dyshon në ligjshmërinë e provës.

Gjykata vendos lidhur me pranueshmerinë e një prove me aktvendim dhe ajo menjëherë veçon provën nga shkresat e lëndës dhe në të mund të ketë qasje vetëm kolegji prej tre gjyqëtarëve në procedurën e vendosjes lidhur me ankesën e paraqitur kundër aktvendimit me të cilën prova është shpallur e papranueshme.

KAPITULLI XV- DËSHMITARËT

Dëshmitari mund të jep njohtime për vepren penale, kryesin e veprës

penale apo ndonjë rrethane të rëndësishme për veprën penale siq janë njohja e sendeve, personave, etj.

Dëshmimi është detyrë e çdo personi që thirret në këtë veti në gjykatë duke përfshirë edhe të dëmtuarin. Personi mund të jetë shtetas i Republikës së Kosovës apo shtetas i huaj. Nga kjo rregull bëjnë përjashtim

83


vetëm dëshmitarët e privilegjuar nëse nuk lirohen nga detyra e ruajtjes së fshehtësisë zyrtare apo ushtarake nga organi kompetent dhe mbrojtësi të cilit i pandehuri nuk i ka kërkuar të dëshmojë.

Dëshmia përmbahet në ato çështje që dëshmitari i ka mësuar me anë të shqisave të pamurit dhe të dëgjimit lidhur me ato ngjarje që kanë ndodhur në të kaluarën. Dëshmitari mund të ketë mësuar për çështjet për të cilat kërkohet nga ai të dëshmojë edhe pas kryerjes së veprës penale dhe edhepse nuk ka qenë prezent në vendin ku është kryer vepra penale. Dëshmitari mund të pyetet edhe për mbresat e tij gjatë shikimit dhe dëgjimit mirëpo duhet vlerësuar me kujdes peshën provuese të mbresave.

Dëshmitarët mirren në pyetje gojarisht prandaj nuk është e lejuar marrja në pyetje e dëshmitarit me shkrim. Nëse ai është i shurdhët apo memec ai mirret në pyetje me ndihmën e përkthyesit i cili mund të komunikojë me të me anë të shenjave. Nëse një perkthyes i tillë nuk ekziston atëherë me ndihmën e një personi i cili mund të komunikojë me dëshmitarin.

Në procesverbal mbi marrjen e dëshmitarit në pyetje nga ana e policisë, prokurorit publik apo gjyqëtarit të procedures paraprake sipas mundësisë së jashtëzakonshme hetuese, neni 238, dëshmitari duhet të udhëzohst në të drejtat e tij dhe ky udhëzim dhe deklarimi i tij lidhur me udhëzimin duhet shënuar në procesverbal.

Dëshmitari anonim, neni 170 paragrafi 1 dhe 171 paragrafi 1 dhe 172 paragrafi 1 nuk pyetet për të dhënat personale, moshën dhe raportet me të dëmtuarin dhe të pandehurin.

Deklarata e dëshmitarit në procesverbal duhet shënuar me fjalët e dëshmitarit dhe në vend të tyre nuk duhen shënuar fjalë të cilat dëshmitari nuk i kupton, psh, nëse dëshmitari thotë se dikush kishte veshur setër nuk duhet shënuar se ai person kishte të veshur sako apo nëse dëshmitari thotë se në kohën e kryerjes së veprës penale vetëm sa kishte filluar të zdritej nuk mund të shënohet së vetem sa kishte filluar agu, e të ngjashme. Shpeshherë ndodh që në procesverbal të shënohen fjalë që kinse i ka thënë dëshmitari, e edhe personat tjerë që dëgjohen në procedurë ndërsa për kah niveli i arsimimit të përgjithshëm dhe jurdik të tyre shihet sheshazi se ato nuk janë fjalë të tyre por të atij që dikton procesverbalin.

Ne procedurën e hetimit dëshmitarët gjithnjë dëgjohen ndaras. Ballafaqimi i dëshmitarëve mund të bëhet edhe në procedurën e hetimit sipas rregullave që ky veprim procedural ndërmirret në shqyrtimin gjyqësor.

Me marrjen e dëshmitarit në pyetje në shqyrtimin gjyqësor prezentohen provat.

Dëshmitarët e propozuar nga paditësi i merr i pari në pyetje paditësi ndërsa në bazë të propozimit nga mbrojtja apo i pandehuri, së pari i merr në pyetje mbrojtësi apo i pandehuri.

84


Dëshmitaret e marrur në pyetje në shqyrtimin gjyqësor, përveq kur

dëshmitari është fëmijë, neni 361 par. 3, në parim nuk lejohen të dalin nga gjykatorja përveq nëse këtë ua lejon kryetari i trupit gjykues. Para së të japë lejen për largim, kryetari i trupit gjykues duhet të dëgjojë palët. Qëllimi i dëgjimit të palëve është të vërtetohet nëse ata kanë nevojë që dëshmitari të ballafaqohet me ndonjë dëshmitar tjetër apo me të akuzuarin.

Gjykata mund të kërkojë nga dëshmitari të japë betimin ndërsa nëse dëshmitari betimin e ka dhënë në procedurën paraprake gjykata i njohton të pranishmit se dëshmitari është nën betim.

PJESA E TRETË

PROCEDURA PENALE KAPITULLI XVI - KALLZIMI PENAL

A. MËNYRAT E PARAQITJES SË KALLZIMIT PENAL

Paraqitja e obligueshme e veprave penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare vlen vetëm për organet shtetërore të të gjitha niveleve, lokal dhe qendror dhe ndërmarrjeve publike që menaxhojnë me mjete publike. Ky obligim vlen pa marrë parasysh se organi shtetëror apo ndërmarrja publike ka apo nuk ka njohuri për kryesin e mundshëm të veprës penale. Paraqitjen e veprës penale të zbuluar gjatë ushtrimit të detyrës janë të detyruar ta bëjnë personat zyrtar dhe personat përgjegjës.

Qytetarët kanë të drejtë të paraqesin veprat penale që ndiqen sipas detyrës zyrtare. Ata janë të detyruar të paraqesin vetëm veprat penale të dënueshme me burgim afatgjatë.

Kallzimi penal përmban sa me tepër që është e mundshme të dhëna për veprën penale dhe kryesin dhe mund të paraqitet me shkrim, me mjete teknike të telekomunikimit apo gojarisht.

Personi që dëshiron të paraqet gojarisht kallzimin penal duhet të paralajmërohet për pasojat e kallimit të rremë dhe fakti së ai për këtë është paralajmëruar duhet shënuar në procesverbal që hartohet me rastin e pranimit të këtij lloji të kallzimit penal.

85


Kallzimi penal i paraqitet prokurorit publik dhe nëse ai nuk ka

kompetencë lëndore a territoriale të vendos për të ai i’a dërgon kallzimin penal prokurorit publik kompetent.

B. DETYRAT DHE AUTORIZIMET E PËRGJITHSHME TË POLICISË

Policia ka për detyrë hetimin e veprave penale, ndërmarrjen e masave

për parandalimin e fshehjes apo zhdukjes së provave, gjetjen e kryesit, sendeve me të cilat është kryer vepra penale apo që janë përfituar me vepër penale dhe mbledhjen e informatave që mund të përdoren në procedurën penale.

Për vepra të kryera penale apo të tentuara kur tentativa është e dënueshme e që ndiqen sipas detyrës zyrtare policia është e detyruar ta njohtojë prokurorin publik menjëherë dhe jo më vonë së njezetekatër orë nga momenti kur policia mëson për veprën e kryer apo të tentuar penale. Ky njohtim i bëhet prokurorit publik nga se ai drejton dhe mbikqyr punën e policisë në fazën paraprake të procedures penale.

Për të përmbushur këto detyra policia është e autorizuar të mbledh informacione nga personat e ndryshëm si për veprën penale ashtu edhe për kryesin e mundshëm, të kryej kontrolle të përkoheshme me qëllim të sigurimit të provave apo kapjes së kryesit, të kufizojë lëvizjen në zona të veçanta për të penguar asgjësimin apo dëmtimin e provave, të marrë masa për identifikimin e personave dhe sendeve me qëllim të zbulimit të kryesit, gjetjes së deshmitarëve apo identifikimit të sendeve me të cilat është kryer vepra penale apo që janë perfituar me vepër penale, të organizojë kontrollime me qëllim të gjetjes së personave apo sendeve që kërkohen, të kontrollojë lokalet e punës dhe shqyrtojë dokumentet që mund të shërbejne si prova, të konfiskojnë sendet që duhet të konfiskohen sipas KPPK, ta dergojë të dëmtuarin për ekzaminime mjekësore dhe të ndërmarrë masa dhe veprime tjera të parapara me kod.

Për veprimet e ndërmarra në bazë të këtyre autorizimeve polica përpilon shënim zyrtar ose procesverbal.

C. DETYRAT DHE AUTORIZIMET E PROKURORIT PUBLIK

Kallzimi penal është parashtresë dhe ai mund të mospërmbajë të gjitha ato të dhëna të nevojshme në bazë të të cilave prokurori publik do të mund të merrte vendimin e caktuar. Në raste të këtilla prokurori publik mund

86


të kërkojë nga policia gjyqësore mbledhjen e të dhënave të duhura të nevojshme për marrjen e vendimit lidhur me kallzimin penal dhe policia gjyqësore është e detyruar të veprojë sipas kërkesave të ligjshme të prokurorit publik.

Prokurori publik, të dhënat e duhura mund t’i mbledhë edhe vet apo nëpërmjet organeve publike.

Mbledhja e të dhënave të duhura kur prokurorit publik i paraqitet kallëzim penal ndaj kryesit të panjohur të veprës penale nënkupton mbledhjen e të dhënave lidhur me zbulimin e kryesit dhe të dhënave që mund të shërbejnë si prova në procedurën penale.

Prokurori publik hedh kallëzimin penal kur gjenë se nuk ka prova që tregojnë në ekzistimin e dyshimit të arsyeshëm se i dyshuari ka kryer veprën penale për të cilën është paraqitur kallëzimi penal apo ndonjë vepër tjetër e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare. Paraqitësi i kallëzimit penal mund të mos kualifikojë juridikisht veprën penale apo asaj mund t’i jap kualifikim të gabuar dhe prokurori publik nuk është i lidhur me kualifikimin juridik të veprës penale të dhënë në kallzimin penal dhe është i detyruar të vlerësojë se a ka dyshim të arsyeshëm se i dyshuari ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Arsyet tjera për të cilat prokurori publik hedh kallëzimin penal janë se vepra penale nuk ndiqet sipas detyrës zyrtare, është parashkruar ndjekja penale, vepra penale është përfshirë me amnisti apo falje, i dyshuari gëzon imunitet dhe ai nuk i është hequr nga organi kompetent dhe kur ekzistojnë rrethana tjera që përjashtojnë ndjekjen penale. Rrethana tjera janë mosha, nuk mund të ndiqet penalisht fëmija nën moshën katërmbedhjetë vjeqare, vepra është kryer nga personi që nuk është penalisht përgjegjës, etj.

Detyrë e prokurorit publik është t’a njohtojë të dëmtuarin për hedhjen e kallëzimit penal, arsyet e hedhjes dhe ta udhëzojë në të drejtën të ndërmerr ndjekjen penale si paditës subsidiar apo privat.

Qëllimi i njohtimit të policisë për hudhjen e kallëzimit penal të paraqitur nga ajo është që në të ardhmen, për çështjet e njëjta, policia të mos paraqet kallëzim penal.

KAPITULLLI - XVII

ARRESTIMI I PËRKOHSHËM DHE NDALIMI NGA POLICIA

Prokurori publik mbikqyr punën e policisë gjyqësor në fazën e

procedurës paraprake dhe në bazë të kësaj është detyrim i policisë që atë t’a njohtojnë pa vonesë e me së largu njëzet e katër orë pasi ajo të njohtohet për

87


dyshimin se është krye vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Dispozitat e këtij kapitulli flasin për arrestimin e përkohshëm, privimin nga liria dhe ndalimin.

Arrestimi i përkohshëm nga neni 210 është veprim procedural që policia ndërmerr në fazën e procedures paraprake, në të shumtën e rasteve pa urdhër të gjykatës apo autorizim paraprak të dhënë nga prokurori publik. I autorizuar për të arrestuar përkohësisht një person të kapur në flagrancë gjatë kryerjes së një vepre penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare përveq policisë është edhe çdo person tjetër.

Arrestimi i përkohshëm i personit të kapur në flagrancë gjatë kryerjes së një vepre penale nuk është vepër penale privim i kundërligjshëm nga liria edhe nëse me vone vertetohet së vepra penale nuk është që ndiqet sipas detyrës zyrtare por vepër penale që ndiqet sipas padisë private apo kundërvajtje. Kur një kryes hyn në një objekt shitjeje dhe me dashje të përfitoje fitim të vogël të kundërligjshëm pasuror përvetëson sendin me vlerë nën 25 euro kryen vepër penale Vjedhje e imtë që ndiqet sipas padisë private. Kryesin e tillë mund ta arrestojë policia, çdo qytetar dhe çdo punëtor në objektin e shitjes ngase në momentin e kryerjes së veprës penale policia apo personi që arreston me bazë kanë mund të besojnë se ai po kryen një vepër penale të vjedhjes e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Personi i arrestuar mund të ndalohet shtatëdhjetë e dy orë nga momenti i arrestimit dhe atij, jo më vonë se gjashtë orë nga arrestimi duhet dorëzuar vendimin mbi ndalimin i cili duhet të përmbajë të dhënat nga neni 211 par. 5 dhe të drejtën në ankesë e cila nuk pezullon vendimin e lidhur me të cilën vendos gjyqtari i procedurës paraprapake.

Nuk është infromuar drejtë për arsyet e arrestimit personi që nuk e flet gjuhën në të cilën informohet nga polici nëse nuk i është siguruar një përkthyes i pavarur apo nuk është deklaruar në procesverbal se e kupton gjuhën në të cilën njohtohet për arsyerat e arrestimit. Ky përkthim është falas, neni 214 paragrafi 1 nënparagrafi 4.

I arrestuari është i detyruar të jep të dhënat mbi identitetin e tij dhe duhet të informohet se edhe vetëm mosmundësia e vërtetimit të identitetit të tij është bazë për caktimin e paraburgimit, neni 281 paragrafi 1 nënparagrafi 2 pika (i), e me këtë edhe për ndalimin e tij.

Duke heshtur dhe mos u përgjegjur në asnjë pyetje të bërë i arrestuari i realizon të drejtën që të mos detyrohet të mbrohet dhe të mos e akuzojë vetveten të afërmit e tij apo ta pranojë fajësinë, neni 11 paragrafi 2.

Policia duhet ti mundësojnë të arrestuarit të realizojë të drejtën e ndihmës së mbrojtësit. I arrestuari ka të drejtë në mbrojtës sipas zgjedhjes së tij; në mbrojtës që i angazhojnë personat nga neni 69. paragrafi 9 dhe në mbrojtës sipas detyrës zyrtare kur ai nuk ka mundësi të paguaj shpenzimet e

88


mbrojtësit. Shpenzimet e mbrojtësit sipas detyrës zyrtare paguhen nga fondet e policisë apo Shërbimit Doganor kur arrestimi është bërë për vepra penale të parapara me Kodin Doganor të Kosovës ndërsa procedurën paraprake e zbaton oficeri i Shërbimit Doganor i cili në ato raste ka cilësinë e policisë gjyqësore.

Njohtimi mbi arrestimin e një anëtari të familjes apo i një personi që kërkon i arrestuari konsiderohet përmbushje të së drejtës së të arrestuarit për të lajmëruar për arrestimin e tij. Për arrestimin e personave nën moshën tetëmbëdhjetë vjeqare policia detyrohet sipas detyrës zyrtare, edhe nëse këtë nuk e kërkon i arrestuari, të njohtojë përfaqësuesin e tij ligjor në mosmundësi të njohtimit të tillë qendrën për punë sociale.

Njohtimi për ndalim përfshin edhe njohtimin për vendim ku mbahet i ndaluari.

Nevojë e jashtëzakonshme e hetimit që prokurori publik të kërkojë nga policia të mos i mundësojë të arrestuarit apo të ndaluarit që menjëherë t’a njojtojë anëtarin e familjes apo personin që ai zgjedh për arrestimin dhe ndalimin e tij për 24 orë është çështje faktike dhe duhet vlerësuar prej rasti në rast. Pokurori publik do të mund të kërkonte të vonohet njohtimi nëse personi është arrestuar në flagrancë duke transportuar narkotik apo armë dhe vlerësohet se duhet bërë kontrolli i shtëpisë së tij apo vendit të tij të punës apo i ndonjë personi tjetër për të cilin dyshohet se mund të jetë bashkëpunues i tij në kryerjen e veprës penale dhe njohtimi do të rrezikonte mbledhjen e provave për shkak të mundësisë së fshehjes së provave nga anëtaret e familjes apo bashkëpunuesit.

Qëllimi i trajtimit mjekësor duke përfshirë edhe trajtimin psikiatrik ka për qëllim kryesor, në mes tjerash edhe sigurimin e provave. Shpeshherë i arrestuari gjatë kryerjes së veprës penale lëndohet apo mund të vërtetohet së është person i pallogaritshëm dhe vërtetimi i këtyre fakteve është me rëndësi primare për procedurën e mëtejme. Disa prej këtyre fakteve nuk mund të vërtetohen më vonë në procedurën penale nëse nuk vërtetohen në kohëzgjatjen e ndalimit.

Komunikimi me gojë i shtetasit të huaj me përfaqësuesin e misionit diplomatik të shtetit të vet apo, kur ai është refugjat apo nën mbrojtjen e ndonjë organizate ndërkombëtare realizohet me vizitë në qendrën ku i arrestuari mbahet në ndalim. Kjo mundësi e vonimit nuk vlen për personin e arrestuar nën moshën tetëmbedhjetë vjeqare ose personin që tregon shenja të çrregullimit apo paaftësisë mendore.

Qasje në të dhënat dhe rezultatet mbi kontrollimet mjekësore të të arrestuarit dhe ndaluarit mund të kenë mbrojtësi dhe personi i arrestuar.

89


KAPITULLI XVIII - FILLIMI DHE KOHËZGJATJA E HETIMIT

A. FILLIMI I HETIMIT

Hetimi i veprave penale është ndër përgjëgjesitë më të rëndësishme të prokurorit publik. Hetimi fillohet me aktvendim mbi fillimin e hetimit në bazë të të cilit përcaktohet i pandehuri ndaj të cilit fillohet hetimit, vepra penale duke përfshirë përshkrimin e mënyrës së kryerjes, vendin, kohën, mjetet me të cilat është krye, lloji i dashjes apo pakujdesisë dhe pasojat.

Hetimi zbatohet me marrjen e veprimeve hetimore të cilat mund t’i ndërmerr prokurori publik vet apo t’a autorizojë policinë gjyqësore. Kur prokurori publik për ndërmarrjen e veprimeve hetimore autorizon policinë ai mbikqyr punën e saj. Mbikqyrja ka për qëllim sigurimin së provat mirren me respektimin e dispozitave mbi marrjen e provave dhe se mirren provat e nevojshme për të vendos lidhur me ngritjen e aktit akuzues apo pushimin e hetimit.

Aktvendimi mbi filllimin e hetimit nuk i dorëzohet të pandehurit e as mbrojtësit të tij. Ai i dorëzohet gjyqtarit të procedures paraprake për arsye se hetimi është i kufizuar kohësisht prandaj në hetim duhet shënuar edhe kohën e fillimit të hetimit.

Hetimi kryhet ndaj personit të caktuar në drejtim të veprës së caktuar

penale. nëse gjatë hetimit, hetimi duhet zgjeruar ndaj ndonjë personi tjetër apo për ndonje vepër tjetër ndaj personit të njëjtë prokurori publik merr aktvendim mbi zgjerimin e hetimit. Në këtë rast hetimi i zgjeruar duhet të përfundohet mbrenda kohës që duhet kryer hetimin. Arsye për të kërkuar zgjatjen e hetimit është edhe zgjerimi i hetimit.

B. PEZULLIMI I HETIMIT

Pezullimi i hetimit do të thotë ndërprerja e përkohshme e hetimit i cili nuk mund të vazhdohet dhe përfundohet për arsye të pengesave ligjore.

Pengesa ligjore për pezullimin e hetimit janë sëmuarja e të pandehurit nga sëmundjet që rezultojnë me çrregullim apo paaftësi të përkohshme mendore, sëmuarja nga ndonjë sëmundje e rëndë, arratisja e të pandehurit dhe rrethana tjera që përkohësisht pengojnë ndjekjen e suksesshme penale.

Rrethanat tjera që përkohësisht pengojnë ndjekjen e sukseshme janë të llojllojshme dhe paraqesin çështje faktike. Ato mund të jenë psh. fakti se të pandehurit ka refuzuar t’i heq imunitetin organi kompetent, nevoja e marrjes

90


së provës nëpërmjet dëgjimit të ndonjë dëshmitari kyq prania e së cilit nuk mund të sigurohet para së të skadojë afati gjatë të cilit duhet kryer hetimi e të ngjashme.

Pezullimi i hetimit ndërpren afatin brenda të cilit prokurori publik duhet të kryej hetimin dhe për këtë arsye për pezullimin e hetimit njohtohet pa vonesë gjyqtari i procedures paraprake.

Para se të pezullojë hetimin prokurori publik ka për detyrë të mbledh të gjitha provat që që ka mundësi ti mbledh lidhur me vepren penale dhe përgjegjësine penale të të pandehurit.

C. PUSHIMI I HETIMIT

Hetimi pushohet pasi prokurori publik të ketë përfunduar hetimin dhe në bazë të provave të mbledhura me ndërmarrjen e veprimeve hetimore gjen se provat nuk vërtetojnë ekzistimin e dyshimit të arsyeshëm se i pandehuri ka kryer veprën penale në drejtim të së cilës hetimi u zbatua apo ndonjë vepër tjetër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Kualifikimi i veprës penale nga akti akuzues i prokurorit publik nuk do të thotë të jetë i njëjtë me kualifikimin nga aktvendimi mbi fillimin e hetimit. Prokurori publik mund të fillojë një hetim p.sh. për veprën penale Vrasje nga neni 146 të KPPK ndërsa aktakuzën ta paraqes për veprën penale Lëndim i rëndë trupor nga neni 154 paragrafi 4 lidhur me paragrafin 1 të KPPK dhe ai nuk do të pushojë hetimin për veprën penale në drejtim të së cilës ka filluar dhe zbatuar hetimin. Ndryshimin e kualifikimit juridik prokurori publik do t’a bëjë gjithnjë kur provat e mbledhura me veprime hetimore tregojnë se kemi të bëjmë me vepër tjetër penale nga ajo për të cilën është zbatuar hetimi.

Hetimi pushohet gjithnjë kur provat tregojnë së nuk kemi të bëjmë me vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare, kur është parashkruar ndjekja penale, kur vepra penale është përfshi me amnisti apo falje dhe kur ekzistojnë rrethana tjera që përjashtojnë ndjekjen penale.

Pas pushimit të hetimit detyra të prokurorit publik janë njohtimi i të dëmtuarit për faktin e pushimit të hetimit dhe arsyerat e pushimit dhe të drejtën e tij të ndermerr ndjekjen si paditës subsidiar dhe njohtimi i gjyqtarit të procedures paraprake për pushimin e hetimit.

91


KAPITULLI XIX - VEPRIMET HETIMORE A. MARRJA E TË PANDEHURIT NË PYETJE

Të pandehurin në procedurën e hetimit mund ta marrë në pyetje

prokurori publik apo policia gjyqësore kur prokurori publik i beson asaj ndërmarjen e këtij veprimi hetimor. Policia gjyqësore janë oficerët e policisë që përveq punëve tjera policore, janë të autorizuar të kryejnë hetimet dhe punë të ngjashme nën mbikqyrjen e prokurorit publik, neni 151 nënparagrafi 18 i KPPPK.

Rregullat e procedurës për marrjen e të pandehurit në pyetje kanë të bëjnë me të arrestuarin, të ndaluarin, të paraburgosurin dhe të pandehurin që mbrohet nga liria.

I pandehuri që mbrohet nga liria për të drejtat nga neni 231 paragrafi 2 nënparagrafet 1 dhe 4 njohtohet me anë të thirrjes kur ajo i dërgohet me shkrim.

Njohtimi për veprën penale për të cilën akuzohet përfshin edhe njohtimin për veprimet me të cilat është kryer vepra penale dhe kualifikimin e saj juridik.

Lidhur me të drejtat nga neni 231 paragrafi 2 nënparagrafet 2 dhe 3 vlejnë të gjitha ato që janë thënë për të drejtat e personit të arrestuar neni 214 paragrafi 1 nënparagrafet 2 dhe 3.

E drejta në ndihmën e mbrojtësit për të pandehurin, i cili më nuk është person i dyshuar por person ndaj të cilit është filluar hetimi apo është paraqitur akt akuzues, sipas ligjit është më e gjerë se ajo e të dyshuarit. I arestuari me interpretimin e ngushtë të dispozitës së nenit 214 par. 1 nënparagrafi 4 nuk ka të drejtë të konsultohet me mbrojtësin para dhe gjatë marrjes në pyetje të cilën të drejtë e ka i pandehuri neni 231 paragrafi 2 nënparagrafi 4. Mirëpo, të drejtën e konsultimit me mbrojtësin para marrjes në pyetje duhet pranuar edhe personit të dyshuar. Mbrojtësi nuk mund ti jap të dyshuarit ndihmën e nevojshme nëse praraprakisht nuk i mundësohet konsulltimi i tillë.

Konsultimi i të pandehurit me mbrojtës gjatë marrjes në pyetje nuk nënkupton konsultimin për përgjigje në pyetje të caktuar dhe gjatë marrjes në pyetje i pandehuri nuk e gëzon këtë të drejtë para se të jep përgjigje në pyetjen e parashtruar. Ndërprerja e marrjes së të pandehurit në pyetje dhe kohëzgjatja e saj duhet shënuar procesverbal.

Deklarata e të pandehurit e dhënë me rastin e marrjes në pyetje të zbatuar sipas dispozitave të ligjit është prove e pranueshme dhe të pandehurin duhet njohtuar se deklarimi i tij mund të përdoret si provë në gjykatë. Ky

92


deklarim mund të mirret si provë edhe në raport me personat e tjerë nëse zbatohet procedurë e përbashkët ndaj disa të pandehurve.

E drejta për të kërkuar marrjen e provave në mbrojtjen e tij realizohet me propozimin e marrjes së provave organit që zbaton procedurën, gjykatës, policisë dhe prokurorit publik, mundësia hetuese e jashtëzakonshme, neni 238, kërkesa e të pandehurit për mbledhjen e provave, neni 239.

Deklarimi i të pandehurit për të dhënë të dhëna për rrethanat familjare, të ardhurat personale, pozitën materiale dhe faktin se a zbatohet ndaj tij ndonjë procedurë tjetër penale janë me rëndësi me rastin e vendosjes për shpenzimet procedurale dhe eventualisht bashkimin e procedures me ndonjë procedurë tjetër që ndaj të pandehurit zbatohet pranë atij apo ndonjë organi tjetër për zbatimin e ligjit.

Asnjë herë nuk mund të pyetet i pandehuri për një fakt a rrethanë që ai nuk e ka pranuar në bazë të supozimit se ai ato i ka pranuar. Nuk mund ti parashtrohet pyetje të pandehurit p.sh, çka biseduat me personin e caktuar pasi u takuat në lokalin x.y. nëse i pandehuri më parë nuk ka thënë se është takuar me atë person, apo pyetja në ç`drejtim e mbaje revolen kur ke shtënë me të nëse i pandehuri më parë nuk ka thënë se a ka pasur revole dhe se ka shtënë.

I pandehuri që nuk flet gjuhën në të cilën organi për zbatimin e procedures zbaton procedurën mirret në pyetje me ndihmën e përkthyesit ndërsa personat e shurdhër ose memec me ndihmën e përkthyesit të kualifikuar që di të komunikojë me të padnehurin.

Prokurori publik, varësisht nga strategjia e ztatimit të hetimit, vendos lirisht se në cilën faqe të hetimit do ta marrë të pandehurin në pyetje mirëpo ai atë duhet ta marrë në pyetje, në çështjet e thjeshta, ti jep mundësi edhe të përgjigjet me shkrim, më së voni gjer në përfundimin e hetimit. Prokurori publik mund të vendos të mos e merr të pandehurin në pyetje nëse para ndërmarrjes së këtij veprimi hetimor vendos të pushojë hetimin.

B. MUNDËSIA HETUESE E JASHTËZAKONSHME

Të drejtën për të kërkuar zbatimin e mundësisë hetuese të

jashtëzakonshme nuk mund ta kërkojnë i dëmtuari dhe as përfaqësuesit e tij. Këtë të drejtë e kanë vetëm prokurori publik dhe i pandehuri, dhe nuk e ka as mbrojtësi. Sipas nenit 77 paragrafi 1 mbrojtësi i gëzon të njëjtat të drejta që ligji i’a njeh të pandehurit përveq atyre që shprehimisht i rezervohen vetëm të pandehurit dhe në dispozitën e nenit 238 paragrafi 1 thuhet shprehimisht se cilët pjesëmarrës në procedurë e gëzojnë këtë të drejtë.

Qëllimi i mundësisë hetuese të jashtëzakonshme është marrja e

93


provave të rëndësishme, jo secilës do provë, të cilat duhet ruajtur nga asgjësimi dhe provat për të cilat ekziston rreziku se nuk do të mund të mirren në shqyrtimin gjyqësor. Ruajtja e proves nga asgjësimi sigurohet me marrjen e mendimit të ekspertit të cilin e cakton gjyqëtari i procedures paraprake.

Dëshminë e një dëshmitari sipas kësaj mundësie duhet marrë sidomos në rastet e trafikimit me njerëz, kontrabandimit me migrant apo kur dëshmitari është i shtyer në moshë dhe i sëmurë. Viktimat e trafikimit me njerëz dhe kontrabandimit me migrant askush nuk mund t’i detyrojë të që ndrojnë në Kosovë gjer në pë rfundimin e procedures penale. Ato viktima kryesisht kthehen në vendet e tyre dhe nuk mund të sigurohet prania e tyre në shqyrtimin gjyqësor.

Mundësinë hetuese të jashtëzakonshme e zbaton gjyqtari i procedures paraprake dhe me rastin e marrjes së dëshmisë së dëshmitarit apo mendimit të ekspertit lidhur me ruajtjen e provës mbahet seancë dëgjimore, një lloj shqyrtimi i pjesërishëm gjyqësor, në të cilë n duhet të marrin pjesë i pandehuri, mbrojtësi dhe prokurori publik. Për seancën e dëgjimit njohtohet i dëmtuari apo përfaqësuesi i tij ligjor apo i autorizuar, dhe ai mund të marrë pjesë në seancë.

Nëse gjyqtari i procedures paraprake miraton kërkesën për marrjen e provës apo mendimit të ekspertit lidhur me ruajtjen e provës ai nuk merr ndonjë vendim formal por zbaton mundesinë hetuese të jashtëzakonshme ndërsa nëse nuk pranon kërkesën merr vendim kundër të cilit prokurori publik apo i pandehuri kanë të drejtë ankese kolegjit prej tre gjyqëtarësh. Vendimi i kolegjit është përfundimtar.

C. KERKESA E TË PANDEHURIT OSE E TË DËMTUARIT PËR MBLEDHJEN E PROVAVE

As këtë të drejtë nuk e gëzon mbrojtësi i të pandehurit sepse

shprehimisht thuhet se këtë të drejtë për të kërkuar nga prokurori publik marrjen e provës konkrete e kanë vetëm i pandehuri dhe i dëmtuari që nuk përjashton përfaqësuesin e tij të autorizuar dhe nëse i dëmtuari është i mitur as përfaqsuesin e tij ligjor. Në dispozitën e nenit 81 nuk është parapa së ka të drejta të të dëmtuarit që janë të lidhura shprehimisht me personalitetin e tij apo përfaqsuesin e tij ligjor të cilat ai nuk do të mund t’i bartë te përfaqsuesi i tij i autorizuar.

Në dispozitën e nenit 239 paragrafi 2 thuhet shprehimisht së prokurori publik do ta merr provën e kërkuar kur ekziston rreziku për humbjen e provës, prova arsyeton lirimin e të pandehurit nga paraburgimi kur ekzistojnë shkaqe të arsyeshme për marrjen e provës së tillë.

94


Rreziku i humbjes së provës varet nga natyra e provës. Me kalimin e

kohës mund të zhduket prova lidhur me sasinë e alkoolit të konsumuar nga i pandehuri apo i dëmtuari në ndonjë vepër penale kundër trafikut publik, lëndimet e lehta trupore, etj.

Ndër provat më të rëndësishme që arsyeton lirimin e të pandehurit nga paraburgimi janë alibi dhe identifikimi i të pandehurit.

Shkak i arsyeshëm për marrjen e provës është në radhë të parë rëndësia e provës për procedurë penale. Nëse i pandehuri dyshohet se prodhon në shtëpinë e vet para të falsifikuara dhe së në shtëpinë e tij gjenden mjetet e prodhimit ndërsa ato gjenden në shtëpinë e një personi tjetër që është prodhues ndërsa i pandehuri paratë i ka blerë nga ai dhe kërkon nga prokurori publik të bëhet kontroll në shtëpinë e tij dhe të personit të përmendur dhe të vërtetohet me ekspertizë se ato para janë prodhuar me mjetet e atij personi sigurisht së rëndësia e kësaj prove arsyeton marrjen e saj.

Nëse prokurori publik pajtohet me kërkesën merr provën e kërkuar pa marrë ndonjë vendim formal ndërsa nëse e refuzon kërkesën, për refuzimin e njohton paraqitësin e kërkesës i cili ka të drejtë ankese gjyqtarit të procedures paraprake. Vendimi i gjyqtarit të procedures paraprake për të marrë provën e kërkuar e detyron prokurorin publik.

C. KONTROLLI DHE KONFISKIMI I PËRKOHSHËM

C.1. KONTROLLI

Kontrolli i shtëpisë, lokaleve tjera dhe të punës, mund të kryhet vetëm në bazë të urdhërit me shkrim, ndërsa në raste të parapara shprehimisht me ligj edhe me urdhër gojor të gjyqtarit të procedures paraprake.

Kontrolli i shtëpisë, lokaleve tjera dhe lokaleve të punës së një personi mund të kryhet ndaj një personi të dyshuar apo personit që nuk dyshohet për kryerje të veprës penale. Në raport me personin e dyshuar qëllimi i kontrollit është arrestimi i tij, zbulimi dhe konfiskimi i provave, neni 240 par. 1 ndërsa në raport me personin që nuk dyshohet se ka krye vepër penale qëllimi i kontrollit është arrestimi i të pandehurit nga se ka gjasa se i pandehuri fshihet aty dhe ruajtja e provave dhe konfiskimi i sendeve për të cilat ka gjasa reale se gjenden në ato lokale, neni 241 par. 1.

Kërkesën për lëshuarjen e urdhërkontrollit mund ta paraqesin prokurori publik dhe policia, neni 240 paragrafi 3.

Personi kundër të cilit lëshohet urdhërkontrolli duhet identifikuar nga se policia me rastin e zbatimit të kontrollit urdhërin për kontroll duhet

95


prezentuar personit kundër të cilit urdhëri është lëshuar dhe duhet kërkuar nga ai vullnetarisht të dorëzojë personin ose sendin që kërkohet.

Përshkrimi i veprës penale në urdhërkontroll nënkupton emërtimin ligjor të veprës penale dhe dispozitën gjegjëse të ligjit penal.

Shpjegimi i arsyeve për dyshim nënkupton rrethanat që shtyjnë gjyqtarin për të besuar se me kontroll do të mund të gjendet personi i dyshuar apo sendet që duhet konfiskuar e që shërbejnë si prova në procedurë.

Përshkrimi i sendeve duhet të përmbajë përshkrim sa më real dhe sa me të plotë të tyre. Nëse dyshohet se në shtëpinë e një personi gjenden një palë rroba meshkujsh që ai i ka blerë nga kryesi i një vepreje tjetër penale kundër pasurisë duhet përshkruae sa më detajisht të jetë e mundur markën, ngjyrën, llojin e stofit dhe të gjitha tiparet që i dallojnë ato rroba nga rrobat tjera sepse pothuajse secila shtëpi ka rroba meshkujsh.

Përshkrimi i shtëpisë apo lokaleve në të cilat do të zbatohet kontrolli poashtu është me rëndësi. Një person mund të ketë më shumë shtëpi në një qytet apo qytete të ndryshme. Mund të ketë më shumë së një lokal pune prandaj duhet shënuar adresën e saktë dhe përshkruar shtëpinë duke përfshirë katet, dukjen e jashtme, etj.

Kur urdhërohet kontrollimi i një personi konkret urdhëri përveq identifikimit të personit duhet përfshirë edhe infomacionet mbi qëllimin e kontrollit që mund të jetë zbulimi i gjurmëve të veprës penale apo konfiskimin e sendeve që shërbejnë si prova në procedurë penale ndërsa personi ato i bart me vehte në trup apo ndonjë mjet tjeter si janë çantat, valigjet apo ngarkesat tjera që mund të jetë edhe thesi.

Kushtet nën të cilat policia mund të kryej një urdhërkontroll në bazë të urdhërit me gojë të gjyqtarit të procedurësparaprake janë dhënë në dispozitat e nenit 245 paragrafi 3 ndërsa kushtet për kryerjen e kontrollit pa urdhër të gjyqtarit të procedurësparaprake në nenin 245 paragrafi 1.

Arsyet që i bëjnë të papranueshme provat e mbledhura me anë të kontrollit janë dhënë në dispozitat e nenit 246.

C.2. KONFISKIMI I PËRKOHSHËM

Konfiskimit të përkohshëm i nënshtrohen sendet të cilat duhet

konfiskuar sipas KPPK dhe sendet që mund të shërbejnë si prova në procedurën penale apo dyshohet se janë dobi pasurore e fituar me anë të veprës penale.

Te gjitha sendet për të cilat me KPPK është paraparë se mirren detyrimisht mund të jenë objekt konfiskimi. Objekt i konfiskimit mund të jenë edhe sendet të cilat mund të mirren në bazë të nenit 489 par. 1 edhe në

96


rastet kur procedura penale nuk përfundon me aktgjykim me të cilin i akuzuari shpallet fajtor. Askush nuk mund ta mbajë dobinë pasurore të fituar me vepër penale dhe edhe ajo i nënshtrohet konfiskimit të përkohshëm.

Me rastin e konfiskimit të përkohshëm në procesverbal duhet shënuar vendin ku sendet apo dobia pasurore janë gjetur dhe përshkruar ato. Personit nga i cili sendet konfiskohen i lëshohet vërtetim me shkrim mbi konfiskimin e përkohshëm.

Sendet e konfiskura pëkrohësisht mund të mbahen në polici, në agjensionin për ruajtjen e aseteve dhe janë nën mbikqyrje dhe kontroll të prokurorit publik.

D. KQYRJA DHE RIKONSTRUIMI

Kqyrja e vendit të ngjarjes ndërmirret kur është i nevojshëm

vërtetimi apo qartësimi i ndonjë prove në procedurë nëpërmjet shiqimit të drejtëpërdrejtë.

Rikonstruimi i vendit të ngjarjes ka për qëllim vërtetimin e besueshmërisë së provave apo fakteve të vërtetuara në procedurë me rikrijimin e tyre sipas dëshmive, mbrojtjes apo provave tjera. Kur dëshmitë mbi rrjedhën e ngjarjes janë të ndryshme në parim rekunstruksioni i vendit të ngjarjes kryhet veçmas për secilën nga ato dëshmi.

Kqyrja e vendit të ngjarjes nga policia dhe prokurori publik janë prova të pranueshme vetem nëse ata për ndërmarrjen e këtyre veprimeve hetimore kanë njohtuar të pandehurin a mbrojtësin të cilët sipas paragrafit 3 të nenit 254 mund të marrin pjesë gjatë kqyrjes apo rikonstruimit të vendit të ngjarjes.

Për kqyrjen dhe rikonstruksionin e vendit të ngjarjes procesverbalin e harton organi që ndërmerr veprimin.

E. IDENTIFIKIMI I PERSONAVE DHE SENDEVE

Qëllimi i këtij veprimi hetimor është nevoja për të vërtetuar së një

dëshmitar e njeh apo jo personin apo sendin e caktuar. Para se të fillojë procedura e identifikimit dëshmitari duhet përshkruar

personin apo sendin të cilin nga ai kërkohet ta identifikojë. Identifikimi i personit dhe sendit mund të bëhet duke i prezentuar

dëshmitarit personin me persona tjerë, sendin me sende të llojit të njëjtë apo fotografitë e personave dhe sendeve.

Me rastin e ndërmarrjes së këtij veprimi procedural personi që e

97


ndërmerr harton procesverbal në të cilin veq tjerash duhet shënuar se dëshmitari është njohtuar se është me rëndësi të njëjtë të tregojë se nuk e njeh sendin apo personin sikur të tregojë se nuk e njeh.

KAPITULLI XX - MASAT E FSHEHTA DHE TEKNIKE TË VËZHGIMIT DHE HETIMIT

Masa të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit janë vëzhgimi i

fshehtë fotografik dhe me video, monitorimi i fshehtë i bisedave, kontrollimi i dërgesave postare, përgjimi i telekomunikimeve, pqrgjimi i komunikimeve me rrjet kompjuterik, dërgimi i kontrolluar i dërgesave, shfrytëzimi i përcjelljes ose vendosja e mjeteve të përgjimit, blerja e simuluar e sendit, simulimi i një vepre të korupsionit, hetimi i fshehtë, regjistrimi i thirrjeve telefonike dhe zbulimi i të dhënave financiare.

Vëzhgimi i fshehtë fotografik dhe me video dhe monitorimi i fshehtë i bisedave mund të kryhet në vende publike dhe private dhe janë masa të vecanta varqsisht nga vendi ku kryhen.

Prokurori publik mund t’i urdhërojë masat vëzhgimi i fshehtë fotografik dhe me video në vende publike, monitorimi i fshehtë i bisedave në vende publike, hetimin e fshehtë dhe regjistrimin e bisedave telefonike.

Gjyqëtari i procedures paraprake mund të urdhëorojë masat tjera duke përfshirë edhe vëzhgimin e fshehtë të bisedave në vende private dhe monitormin e fshehtë të bisedave në vende private.

Kushtet nën të cilat prokurori publik mund të lëshojë urdhër të përkohshëm edhe për masat që i urdhëron gjyqtari i procedures paraprake janë dhënë në dispozitën e nenit 258 paragrafi 4. Nuk është e nevojshme plotësimi i të gjitha kushteve në mënyrë kumulative, mjafton të plotësohet cili do prej tyre. Provat e mbledhura me urdhër të tillë janë të pranueshme vetëm nëse urdhërin e konfirmon nga gjyqtari i procedurës paraprake në afat prej njëzetekatër orëve nga lëshimi i urdhërit të përkohshëm.

Person i dyshuar se ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare është i dyshuari prandaj masat e fshehta mund të urdhërohen edhe pa filluar hetimin formal prokurori publik.

Përpos të dyshuarit kundër të cilit mund të urdhërohet të gjitha masat, masat regjistrimi i bisedave telefonike dhe zbulimi i të dhënave financiare mund të urdhërohen edhe ndaj personave që nuk janë të dyshuar se kanë krye vepër penale nëse ekziston dyshim i bazuar se personi i tillë e ndihmon të dyshuarin duke transmetuar komunikimet nga dhe për të dyshuarin, personi i tillë merr pjesë në transankcionet financiare të të dyshuarit apo i dyshuari përdor telefonin e tij.

98


Për urdhërimin e cilësdo masë ndaj të dyshuarit apo personit që e

ndihmon atë duke ia pranuar dhe transmetuar komunikimet, duke marrë pjesë në transankcionet e tij financiare apo duke ia dhënë të dyshuarit telefonin në përdorim, kushti themelor është ekzistimi i dyshimit të bazuar, që është përtej dyshimit të arsyeshem, se i dyshuari ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Ekzistimin e dyshimit të bazuar se një person ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare prokurori publik duhet arsyetuar në kërkesën për lëshimin e urdhërit apo në urdhërin që ka kompetencë ta lëshojë vetë.

Urdhëri për cilën do masë dhe pa marëe parasysh kush e lëshon duhet bërë me shkrim dhe duhet të përmbajë të dhënat mbi identitetin e personit ose personave që i nënshtrohen urdhërit, emërtimin e masës së urdhëruar, arsyet e urdhërimit të masës, kohëzgjatjen e urdhërit dhe emrin e zyrtarit përgjegjës dhe agjencionit që do të zbatojë urdhërin.

KAPITULLI XXI - MASAT PËR SIGURINË E PRANISË SË TË PANDEHURIT, PENGIMIN E RIKRYERJES SË VEPRËS PENALE DHE SIGURIMIN E SUKSESSHEM TË ZHVILLIMIT TË PROCEDURËS PENALE

A. LLOJI I MASAVE

Këto masa kanë tri qëllime. Sigurimin e pranisë së të pandehurit në

procedurë, pengimin e rikryerjes së veprës penale dhe sigurimin e zhvillimit të suksesshem i procedures penale.

Masat që sigurojnë këto qëllime janë thirrja, urdhërarresti, premtimi i të pandehurit se nuk do të braktis vendqëndrimin, ndalimi për t`iu afruar vendit ose personit të caktuar, paraqitja në stacionin policor, dorëzania, arresti shtëpiak dhe paraburgimi si masa më e rëndë e cila mund të aplikohet vetëm atëherë kur vërtetohet se masat tjera më të buta nuk mund të arrihet ndonjë nga këto tri qëllime.

Thirrja, urdhërarresti, premtimi i të pandehurit se nuk do t’a lëshojë vendqëndrimin, paraqitja në stacionin policor dhe dorëzania kanë për qëllim të vetëm sigurimin e pranisë së të pandehurit në procedurë. Sigurimi i pranisë së të pandehurit në procedurë penale është kusht për zbatimin e susksesshëm të procedurës nga se i pandehuri nuk mund të gjykohet në mungesë. Këto masa urdhërohen kur nuk ekziston rreziku se i pandehuri do të pengojë zhvillimin e suksesshëm të procedures penale duke ndikuar në dëshmitar, bashkëpunëtor apo duke asgjësuar a fshehur provat dhe kur nuk ekziston

99


rrezik se ai do të përsëris apo tentojë të përfundojë veprën e tentuar penale.

Ndalimi për tìu afruar vendit dhe personit të caktuar ka për qëllim pengimin e të pandehurit në asgjësimin dhe fshehjen e provave, ndikimin në dëshmitar dhe bashkëpunues, në përsëritjen apo përfundimin e veprës së tentuar penale.

Arresti shtëpiak dhe paraburgimi kanë për qëllim sigurimin e pranisë së të pandehurit në procedurë, pengimin e fshehjes, asgjësimit, ndryshimit ose falsifikimit të provave, pengimin e zbatimit të suksesshëm të procedures penale duke ndikuar në dëshmitar dhe bashkëpunëtor dhe pengimin e rikryerjes së veprës penale apo të përfundimit të veprës së tentuar penale apo të kryerjes së veprës penale që kanoset se do ta kryejë.

Arresti shtëpiak dhe paraburgimi mund të urdhërohen për arrijtjen e secilit nga këto tri qëllime me kusht që ato nuk mund të arrihen me masa më të buta nga neni 268 paragrafi 1 nënparagrafet 1-6.

Në procedurën penale të gjitha masat nga ky kapitull, përveq thirrjes, të cilën të pandehurit mund tìa dërgojnë edhe prokurori publik, policia gjyqësore dhe gjykata, i urdhërojnë gjyqtari i procedures paraprake apo kryetari i trupit gjykues, kolegji prej tre gjyqtarëve nën kushtet nga neni 306 paragrafi 4, ndërsa nën kushtet e nenit 393 paragrafi 1 edhe trupi gjykues.

B. PARABURGIMI

Paraburgimi është masa më e rëndë që mund t’i urdhërohet të

pandehurit dhe që nëse rendi i kufizon të drejtat e tij dhe për këtë arsye urdhërohet vetëm kur me masat tjera më të buta nuk mund të arrihen qëllimi i masave nga ky kapitull. Për këtë arsye aktvendimi mbi caktimin dhe vazhdimin e paraburgimit janë vendimet e vetme të gjykatës me të cilat procedura nuk përfundohet në formë të prerë e ndaj të cilave është e lejuar kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë, neni 451 paragrafi 4.

Paraburgimi, përveq në rastin nga neni 306 paragafi 4 dhe neni 393

paragrafi 1, gjithnjë caktohet në kërkesë të prokurorit publik. Prokurori publik mund të fillojë hetimin për cilëndo vepër penale që

ndiqet sipas detyrës zyrtare nëse ekziston dyshim i arsyeshëm se një person ka kryer vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare, neni 220 paragrafi 1. Mirëpo, për të urdhëruar masën e paraburgimit, kjo vlen edhe për masat ndalimi për tìu afruar vendit a personit të caktuar, paraqitja në stacionin policor, dorëzania dhe arresti shtqpiak, duhet të ekzistojë dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprën penale për të cilën prokurori publik zbaton hetimin apo ka paraqitur aktakuzë.

100


Dyshimi i bazuar se i pandehuri ka krye vepër penale vërtetohet në

bazë të informacioneve apo provave që ka siguruar prokurori publik në procedurën paraprake apo gjatë hetimit. Ato mund të jenë rezultatet nga kqyrja e vendit të ngjarjes, sendet e konfiskuar me rastin e kontrollit, deklaratat e dëshmitarëve dhe të pandehurit dhënë në polici, etj.

Rrethana që vërtetojnë se i pandehuri fshihet janë mosmundësia e dorëzimit të thirrjes në adresën e vendqëndrimit apo vendbanimit, nëse është i punësuar e nuk paraqitet në vendin e punës, mosrespektimi i urdhërit për paraqitje në stacionin policor, etj.

Nuk mund të vërtetohet identiteti i të pandehurit kur ai nuk tregon identitetin e vet, kur policia identitetin e tij nuk mund t’a vërtetojë me bazën e të dhënave që ajo posedon apo kur identiteti i tij nuk mund të vërtetohet me ndihmën e personave tjerë.

Ndër rrethanat që tregojnë rrezikun e ikjes janë, në mes tjerash, furnizimi me apo vazhdimi afatit të vlefshëmrisë së dokumentit të udhëtimit, pasaportës, shitja e pasurisë së luajtshme apo të paluajtshme, largimi i anëtarëve të familjes jashtë shtetit, transferimi i parave nga llogaria në vend në llogaritë në banka në shtetet tjera, etj.

Të gjitha këto veprime të të pandehurit mund të jenë ndër arsyet për caktimin e paraburgimit nga pika (i) e nënparagrafit 2 të paragrafit 1 të nenit 281.

Nuk ekziston arsye për të besuar se i pandehuri mund të asgjësojë, fshehë, ndryshojë apo falsifikojë provat nëse i pandehuri për shkak të vendndodhjes së provave nuk mund ta bëjë një gjë të tillë. Ai nuk mund të asgjësojë, fsheh, ndryshojë apo falsifikojë provat që i ka konfiskuar përkohësisht policia, provat që janë mbledhur me rastin e kqyrjes së vendit të ngjarjes apo të eliminojë gjurmët e kryerjes së veprës penale në trupin e viktimës pasi ato ti ketë konstatuar eksperti.

Rrethanat që tregojnë se ai do të pengojë rrjedhën e procedures penale duke ndikuar në dëshmitar, në të dëmtuarin apo në bashkëpunues duhet të jenë të posaçme. Ato janë të posaçme vetëm atëherë kur janë të besueshme dhe të mundshme. Nuk mund të mirret se është e posaçme rrethana se i pandehuri mund të ndikojë në policin që ka krye kqyrjen e vendit të ngjarjes dhe duhet dëgjuar si dëshmitar në rrethanat se çka ka parë në vendin e ngjarjes. Mund të jetë rrethanë e posaçme se i pandehuri do të ndikoëq në dëshmitar ose në të dëmtuarin nëse me ta është në farefisni qoftë në atë që e liron dëshmitarin nga detyra e dhënies së dëshmisë në farefisni më të largët, nëse dëshmitari është në pozitë të vartësit të tij në punë apo nëse vërtetohet se i pandehuri vet ose nëpërmjet personave tjerë ka tentuar të ndikojë në dëshmitar apo në të dëmtuarin.

Bashkëjesëmarrës në kryerje të veprës penale mund të jenë

101


bashkëpunuesit: bashkëkryesi apo bashkëkryerësit, shtytësi apo shtytësit, ndihmësi apo ndihmësit, personat që të pandehurit i kanë dhënë ndihmë pas kryerjes së veprës penale, apo mbajtësit e sendeve apo dobisë pasurore të fituar me anë të veprës penale. Rrethanat që tregojnë se i pandehuri mund të ndikojë te këta persona poashtu duhet të jenë të posaçme dhe reale.

Të gjitha këto, në mes tjerash, janë arsye për caktimin e paraburgimit sipas pikës (ii) të nënparagrafit 2 të paragrafit 1 të nenit 281.

Pesha e veprës penale vetvetiu nuk është arsye për caktimin e paraburgimit nga se me KPPPK nuk është paraparë parabuargimi i detyrueshëm. Për caktimin e paraburgimit sipas KPPPK pesha e veprës penale duhet të jetë në lidhje me ndonjërën nga arsyet tjera të përmendura në dispozitën e nenit 281 paragrafi 1 nënparagrafi 2 pika (iii).

Në çështjet penale që kanë mbetur të pagjykuara ndërsa aktakuza është paraqitur në gjykatë para hyrjes në fuqi të KPPPK e të cilat duhet përfunduar sipas Ligjit mbi procedure penale, neni 550, paraburgimi është i detyrueshëm nëse gjykata në shkallë të parë shqipton aktgjykim me të cilin të akuzuarin e gjykon me dënim 5 vjet ose dënim më të rëndë burgimi.

Karakteristikat personale dhe sjellja e mëparshme janë të lidhura me personalitetin e të akuzuarit. Agresiviteti, impulsiviteti, konzumimi i alkoolit, etj., janë karakteristika personale të një personi, gjithnjë duke pasur parasysh edhe peshën e veprës, që tregojnë rrezikun se ai mund të përsëris një vepër penale p.sh. të dhunës ndaj anëtarëve të familjes.

Sjellja e mëparme ka të bëjë kryesisht me dënueshmërinë e mëparme të një të akuzuari dhe nëse ai me parë ka qenë i gjykuar dhe pas vuajtjes së dënimit prapë ka kryer vepër të njëjtë ose të ngjashme penale tregon rrezikun se ai mund të përsëris veprën penale.

Ambienti dhe kushtet nën të cilat jeton sidomos janë me rëndësi me rastin e caktimit të paraburgimit sidomos të të miturve, por jo vetëm atyre.

Tri janë arsye përcaktimin e paraburgimit sipas kësaj baze ligjore, të pengohet përsëritja e veprës penale, të pengohet përfundimi i veprës së tentuar penale dhe pengimi i kryerjes së veprës penale për të cilën i akuzuari është kanosur se do ta kryej mirëpo nuk është e nevojshme që të ekzistojnë që të tri arsyet në mënyrë kumulative, mjafton ekzistimi i secilës prej tyre.

C. KOHËZGJATJA E PARABURGIMIT

Ne procedurën e hetimit kohëzgjatja e paraburgimit është e kufizuar

në nëntë muaj për vepra penale të dënueshme me burgim gjer në pesë vjet burgim dhe dymbëdhjetë muaj për vepra penale të dënueshme me burgim mbi pesë vjet. Nëse brenda këtyre afateve nuk paraqitet aktakuza atëherë

102


heqja e paraburgimit është e detyrueshme.

Teksti ligjor në gjuhën shqipe, angleze dhe serbe sa i përket dispozitës së nenit 284 paragrafi 2 nënparagrfi 1 është i njejtë dhe në të gjitha gjuhët thuhet për vepër penale të dënueshme me më pak se pesë vjet. Sipas KPPK për asnjë vepër penale nuk është paraparë dënimi me burgim mbi tri e më pak se pesë vjet. Për vepra penale të dënueshme me burgim gjer më tri vjet zbatohet procedurë e shkurtër në të cilën kohëzgjatja maksimale e paraburgimit para paraqitjes së propozimakuzës është 15 ditë, neni 463 paragrafi 2.

Për këtë arsye kjo dispozitë duhet ndryshuar dhe në vend të fjalëve “me më pak se pesë vjet” duhen shënuar fjalët “gjer më pesë vjet”. Njëjtë duhet vepruar edhe në nënparagrafin 1 të paragrafit 3. Në këtë drejtim flet edhe nënparagarfi 2 i paragrafit 2 të nenit 284 në të cilën thuhet “gjashtë muaj kur procedura zbatohet për vepër penale të dënueshme me burgim mbi pesë vjet”.

Gjyqtari i procedurës paraprake cakton paraburgimin në kërkesë me shkrim të prokurorit publik. Gjyqtari i procedures paraprake mund të caktojë paraburgimin në kohëzgjatje më së shumti një muaj nga dita e arrestimit. Nëse i pandehuri është arrestuar 72 orë para se të vendoset për parabaurgimin e tij, këtë kohë të kaluar në arrest, gjyqëtari i procedures paraprake do t`ia llogaritë në muajin e parë të paraburgimit.

Gjyqëtari i procedurës paraprake cakton paraburgimin pas mbajtjes së seancës dëgjimore për paraburgimin në të cilën janë prezent prokurori publik, i pandehuri dhe mbrojtesi.

Paraburgimin e caktuar nga gjyqëtari i procedures paraprake kolegji prej tre gjyqëtarësh, në propozim me shkrim të prokurorit publik, mund t’a zgjasë edhe dy muaj. Kolegji nuk mban seancën dëgjimore. Mirëpo, kjo nuk do të thotë se të pandehurit dhe mbrojtësit nuk u mundësohet të kundërshtojnë me shkrim propozimin e prokurorit publik nga se atyre duhet dorëzuar propozimin e prokurorit publik për zgjatjen e paraburgimit të paktën tri ditë para ditës së skadimit të paraburgimit të caktuar nga gjyqëtari i procedurës paraprake. Të informuar për propozimin e prokurorit publik ata kanë të drejtë t’a kundërshtojnë propozimin me shkrim. Mosinfomimi i të pandehurit dhe mbrojtësit për propozimin e prokurorit publik për zgjatjen e paraburgimit paraqet shkelje esenciale të dispozitave të procedures penale neni 403 par. 2, lidhur me nenin 285 paragrafi 2.

Pas çdo dy muaj të zgjatjes së paraburgimit nga kolegji prej tre gjyqëtarësh për zgjatjen e paraburgimit prapë vendos gjyqëtari i procedurës paraprake pas mbajtjes së seancës dëgjimore sikur me rastin e caktimit të paraburgimit.

Kundër aktvendimit të gjyqtarit të procedures paraprake mbi

103


caktimin e paraburgimit gjithnjë është e lejuar ankesa për të cilën vendos kolegji prej tre gjyqëtarësh ndërsa kundër akvendimit mbi vazhdimin e paraburgimit të marrë nga kolegji prej tre gjyqëtarësh lidhur me ankesën vendos kolegji i gjykatës drejtëpërdrejtë më të lartë.

D. HEQJA E PARABURGIMIT

Heqja e paraburgimit duhet bërë gjithnjë posa të vërtetohet se kanë

pushuar kushte të caktimit apo vazhdimit të tij. Gjatë hetimit paraburgimin gjyqtari i procedures paraprake mund ta heq në çdo kohë me pëlqim të prokurorit publik ndërsa kolegji prej tre gjyqëtarëve në rastin e mosmarrëveshjes në mes të prokurorit publik dhe gjyqëtarit të procedures paraprake. Dhënia e pëlqimit nuk e përjashton të drejtën e prokurorit publik që edhe ai të propozojë heqjen e paraburgimit aq me parë kur ai, i autorizuar të zbatojë hetimin, ka pasqyrën me të mirë se a kanë pushuar kushtet për mbajtjen e mëtejme të të pandehurit në paraburgim.

Ngase me masën e paraburgimit kufizohen shumë nga liritë dhe të drejtat themelore të njeriut i pandehuri dhe mbrojtësi në çdo kohë, kur konsiderojnë se kanë pushuar arsyet për të cilat paraburgimi është caktuar apo vazhduar kanë të drejtë t’i paraqesin ankesë kryetarit të trupit gjykues apo gjyqëtarit të procedurës paraprake për të vendosur për ligjshmërinë e mbajtjes së mëtejme të të pandehurit në paraburgim.

Mbajtja e seancës dëgjimore në bazë të ankesës së të pandehurit a mbrojtësit për ligjshmërinë e paraburgimit nuk është e domosdoshme. Seanca do të mbahet çdo herë kur nga ankesa vërtetohet se kanë pushuar arsyet për paraburgimin sipas vendimit të fundit dhe se mbajtja e mëtejme e të pandehurit në parabuargim nuk është e ligjshme.

Pas mbajtjes së seancës dëgjimore heqja e paraburgimit është e detyrueshme kur vërtetohet se kanë pushuar kushtet për parabaurgim, ka kaluar afati i paraburgimit i caktuar nga gjykata, kanë kaluar afatet maksimale të zgjatjes e paraburgimit dhe kur ndalimi për ndonje arsye është i paligjshëm.

KAPITULLI XXII - DËSHMITARËT BASHKËPUNUES

Dëshmitari bashkëpunes mund të shpallet në procedurën paraprake,

në procedure e hetimit dhe në procedurën pas akuzimit, konfirmimit të aktakuzës dhe më së voni para leximit të aktakuzës në shqyrtimin gjyqësor.

104


Ai mund të jetë person i dyshuar apo i pandehur. Shpallja e të

dyshuarit për dëshmitar bashkëpunes ka mbështetje edhe në dispozitën e nenit 300 paragrafi 4 nëpnaragrafi 2 sipas të cilit urdhëri për shpalljen e një personi dëshmitar bashkëpunues mund të parasheh edhe ndalimin e fillimit të procedures penale.

Parandalimi i kryerjes së veprave tjera penale nga persona tjerë paraqitet në rastet kur dëshmitari bashkëpunues është anëtar i ndonjë bashkimi kriminal, i ndonjë grupi të organizuar i cili në planin e vet ka kryerjen e veprave penale sikur kishte me qenë rasti kur i dyshuri është shitës i narkotikëve në rrugë në sasi të vogla dhe se me sasi më të mëdha furnizohet nga një apo më shumë persona tjerë të cilët në intervale të caktuara narkotikun e sjellin nga jashtë. Në këtë rast nëse dëshmia e tij është e rëndësisë së tillë që mund të parandalojë personin apo personat tjerë që sjellin narkotik nga jashtë të vazhdojnë me veprimtarinë kriminale dhe kjo arsyeton shpalljen e këtij të dyshurari për dëshmitar bashkëpunues.

Detyrë e paditësit është për të vërtetuar se një i pandehur ka kryer një vepër penale. Kur prokurori publik nuk disponon me prova të mjaftuara për të nxjerrë çështjen në gjykatë apo kur nuk është i sigurtë se do të ketë sukses t’a mbrojë rastin në gjykatë nëse ndonjë i pandehur nga grupi i të pandehurve që në bashkëpunim kanë kryer një apo me shumë vepra penale dëshiron të bashkëpunoj dhe të shpallet dëshmitar bashkëpunues prokurori publik nuk do të duhej të hezitonte ti propozojë gjykatës që të pandehurin e tillë t’a shpallë dëshmitar bashkëpunues.

Dëshmitari bashkëpunues në gjykatë duhet të dëshmojë të vërtetën prandaj gjykata nuk do të urdhërojë shpalljen e tij pa vlerësuar si të vërtetë dhe të vërtetë të plotë dëshminë e tij.

Kjo e vërtetë duhet të jetë e atillë që do të sigurojë ndjekje të suksesshme penale të kryesve të tjerë të veprave penale, qofshin ato vepra të kryera nga persona tjerë në bashkëpunim me dëshmitarin bashkëpunues apo të kryera pa bashkëpunimin e dëshmitarit bashkëpunues.

Kërkesën për shpalljen e një dëshmitari dëshmitar bashkëpunues mund t’a bëjë vetëm prokurori publik dhe jo edhe paditësit tjerë. Qëllimi i këtij instituti është ndjekja e suksesshme, sidomos e krimeve të rënda dhe krimit të organizuar.

Deklarata e veçantë e prokurorit publik mbi pretendimet faktike është deklarata me të cilën prokurori publik i tregon gjykatës se çka do të dëshmojë i dëshmitari bashkëpunues dhe atë se çfarë do të arrihet me dëshminë e tij. Do të ndikojë ajo në parandalimin e tjerëve të kryejnë vepra penale, do të ndikojë qenësisht në vërtetimin e drejtë dhe të plotë të gjendjes faktike dhe me këtë edhe në ndjekjen e suksesshëm penal të kryesve tjerë të veprës penale të cilën dëshmitari bashkëpunues e ka kryer bashkë me ta.

105


Dispozita e nenit 299 paragrafi 2 në gjuhën shqipe është e dhënë

gabimisht dhe nga ajo mund të përfundohet se prokurori publik mund të kërkojë nga gjykata që për pretendimet faktike nga deklarata e dëshmitarit bashkëpunues të mos njohtohet edhe mbrojtësi. Kjo nuk ka të bëjë me mbrojtësin e dëshmitarit bashkëpunues por me të pandehurit tjerë dhe mbrojtësit e tyre sepse në seancën e mbyllur në të cilën dëgjohet kërkesa e prokurorit publik prezent mund të jetë edhe mbrojtësi i dëshmitarit bashkëpunues.

Në tekstin ligjor në gjuhën serbe dhe angleze thuhet se pretendimet faktike nga deklarata mund të bëhen të fshehta nga pjesëmarrësit tjerë dhe përfaqësuesit e tyre ligjor.

Në seancën e mbyllur gjykata dëgjon dëshmitarin bashkëpunues. Qëllimi i mbajtjes së seancës është për të vlerësuar besueshmërinë e dëshmitarit bashkëpunues dhe për të vlerësuar se a janë plotësuar kushtet nga neni 298 për shpalljen e të pandehurit a të dyshuarit dëshmitar bashkëpunues.

Nëse gjykata pas dëgjimit gjënë së dëshmia e dëshmitarit bashkëpunues nuk është e besueshme apo se nuk janë plotësuar kushtet nga neni 298 do të refuzojë kërkesën e prokurorit publik dhe me këtë rast dëshmia e dëshmitarit bashkëpunues e dhënë në seancën nuk mund të përdoret në procedurë penale kundër dëshmitarit bashkepunues e as kundër ndonjë personi tjetër si provë për vërtetimin e fajësisë.

Ndjekja penale ndaj personit që zbulon pretendimet faktike nga deklarimi i prokurorit publik në deklaratën e veçant të bashkangjitur kërkesës e për të cilën gjykata ka urdhëruar të mbahet fshehtë nuk përjashtohet dhe personi që zbulon fshehtësinë nuk mund të thirret në përjashtimin nga përgjegjësia penale në bazë të nenit 169 paragrafi 2., i KPPK.

Urdhërin për shpalljen e dëshmitarit bashkëpunues në procedurën parapenale dhe gjatë hetimit e lëshon gjyqëtari i procedures paraprake ndërsa në fazën e akuzimit kryetari i trupit gjykues që nënkupton edhe gjyqtarin e procedures për konfirmim të aktakuzës, neni 151 nënparagrafi 14.

Urdhëri është në të vërtetë marrëveshje e arritur në mes të prokurorit publik dhe dëshmitarit bashkëpunues.

Veprimet me të cilat është krye vepra apo veprat penale dhe kualifikimin saj apo i tyre jurdik për të cilën apo për të cilat ndalohet fillimi i procedures penale, ndalohet vazhdimi i procedures penale apo për të cilën apo për të cilat nuk do t’i shqiptohet dënimi dëshmitarit bashkëpunues duhet paraqitur në urdhër në mënyrën si paraqiten ato në dispozitiv të aktvendimit mbi fillimin e hetimit apo të aktakuzës.

Dëshmitari bashkëpunues mund të ketë kryer me shumë vepra penale dhe urdhëri për ndalimin e fillimit të procedurës penale, ndalimi i vazhdimit të saj apo ndalimi i shqiptimit të dënimit mund të jipet vetëm për disa nga

106


ato dhe në këtë rast në urdhër duhet shënuar veprat penale konkrete për të cilat ndalohet fillimi, vazhdimi i procedures penale apo shqiptimi i dënimit.

Përmbajtja e bashkëepunimit do të thotë përmbajtja e asaj se çka do të dëshmojë dëshmitari bashkëpunues.

Urdhëri për shpalljen e dëshmitarit bashkëpunues mund të revokohet në kërkesë të prokurorit publik. Urdhërin mund t’a revokojë kolegji prej tre gjyqëtarëve kur gjen se vërtetohet së dëshmia e dëshmitarit bashkëpunues është e rreme apo nuk është e plotë në masën për të cilën është arritur marrëveshja për përmbajtjen e bashkëpunimit.

Me deklarim të rrejshëm dëshmitari bashkëpunues kryen veprën penale Deklarata e Rrejshme e dëshmitarit bashkëpunues nga neni 308 paragrafi 1 dhe me rastin e marrjes së tij në pyetje gjyqëtari i procedures paraprake apo kryetari i trupit gjykeus duhet t’i tërheqin vërejtjen për këtë dhe ai duhet të nënshkruajë procesverbalin se është njohtuar dhe i ka kuptuar pasojat e dëshmisë së rreme.

KAPITULLI XXIII - AKTAKUZA DHE KONFIRMIMI I AKTAKUZËS

A. NGRITJA E AKTAKUZËS

Aktakuze mund të paraqesin prokurori publik dhe paditesi subsidiar

ndërsa paditesi privat vetem propozimakuzë. Aktakuza mund të ngritet në bazë të provave të mbledhura në

procedurën e hetimit, në praktiken gjyqësore e emërtuar si aktakuze pas hetimit, dhe në bazë të informacioneve që disponon prokurori publik dhe për të cilat ai vlerson së paraqesin bazë të mjaftueshme për ngritjen e aktakuzes, në praktiken gjyqësore e emërtuar si aktakuzë e drejteperdrejte. Informacionet që i disponon prokurori publik janë kryesisht informacione të mbledhura me masat e fshehta dhe teknike të vezhgimit dhe hetimit.

Me rastin e paraqitjes së aktakuzes së drejteperdrejte prokurori publik do të duhej të jete i vemendshem sepse gjyqtari i procedurës paraprake ka autorizim të vlersoj së informacionet dhe provat e prezentuara mbeshtesin apo jo dyshimin e bazuar së i pandehuri ka krye vepren penale dhe nëse gjen së ato ato nuk janë të tilla do ta pushoje procedurën dhe hudhe aktakuzen, neni 316 par. 1 nepragrafi 4.

Me aktakuze percaktohet personi apo persosnat të cilit duhet gjykuar dhe vepra apo veprat penale për të cilat ekziston dyshim i arsyeshem së ai apo ata i kanë kryer.

107


Aktakuza në parim është parashtrese që paraqitet me shkrim dhe

sikur edhe të gjitha parashtresat tjera duhet të permbaje të gjitha ato që janë të nevojshme për të mund me veprua sipas saj.

Emri dhe mbiemri i të pandehurit percktojne personin të cilit duhet gjykuar ndërsa të dhënat e tij personale kanë të bëjne emrin dhe mbiemrin e prindërve, për nenen edhe mbiemri i vajzerise, datelindjen, vendlidjen, perkatesine kombetare, shtetesine, punesimin, gjendjen statusore, gjendjen ekonmike, të dhënat mbi paraburgimin dhe arrestin shtepiak, të dhënat mbi denueshmerine e mëparme apo procedurat penale që eventualisht zbatohen ndaj tij.

I dyshuari dhe i pandehuri janë të detyruar të tregojne të dhënat për identitetin e tyre. Mirpo nuk prjashtohet mundesia që ai të jep identitet të rreme apo edhe të mos e tregoje fare identitetin e tij pa marre parasysh pasojat që mund të këtë për caktimin dhe zgjatejen e paraburgimit. nëse gjer në momentin e paraqitjes së aktakuzes nuk mund të vertetohet identiteti i tij atëherë atij i vehet një emër me të cilin ai percaktohet në ate procedurë penale.

Te dhënat mbi paraburgimin dhe arrestin shtepiak kanë rendesi për llogaritjen e tyre në vendimin eventual me të cilin gjykata do ta gjykoje të pandehurin, të dhënat mbi denueshmerine e mëparme kanë rendesi me rastin e marrjes së vendimit mbi denimin ndërsa të dhënat për procedurat tjera janë me rendesi për bashkimin e procedures.

Eshte e domosdoshme që për veprat penale të perdoret emertimi ligjor i tyre dhe jo shkurtesat si psh. vepra penale armembajtje pa leje nga neni 328 par. 2 apo shtija e paautorizuar e narkotikve nga neni 229 par. 1.

Koha e kryerjes së veprës penale është rrethanë me rendesi primare lidhur me gjendjen faktike e sidomos për vertetimin e alibise së të pandehurit. Koha është me rendesi edhe për aplikimin e drejtë të dispozitave mbi parashkrimin e ndjekjes penale.

Vendi i kryerjes e veprës penale është me rendesi për percaktimin e kompetences teritoriale të gjykates, gjykatat gjithnjë janë të detyruara të kujdesen sipas detyrës zyrtare për kompetencen e tyre teritoriale.

Objekti në të cilin është krye vepra penale nekupton, edhe pse gjuhesisht jo nga së njeriu nuk mund të jete objekt, edhe njeriun ndaj të cilit kryehen penale kundër jetes dhe trupit, kundër integritetit seksual, ne raste të caktuar ato kundër trafikut publik etj.

Mjeti apo mjetet me të cilat është krye vepra penale janë të rëndësishme për vlersimin e pershtatshmerise së tentatives dhe vertetimin e dashjes së të pandehurit.

Rrethane tjera të nevojshme për percaktimin me të sakt të veprës penale mund të jene, vetia e të pandehurit nga së disa vepra penale mund ti

108


kryej vetem personat me veti të caktuara, personi pergjegjes, prindi, kujdestari etj.

Te gjitha këto duhet perfshi në pershkrimin e ngjarrjes për të cilen duhet gjykua gjykata. Gjykata nuk është e lidhur me kualifikimin juridik të veprës penale të dhënë në aktakuze por është e lidhur me gjykimin e ngjarrjes nga e kaluara e cila është prezentua në aktakuze.

Shpjegimi i arsyeve për ngritjen e aktakuzes është arsyetimi që ajo duhet ta permbaje. në arsyetim prokurori publik jep pershkrimin e shkurter të provave materiale, deshmive, mbrojtejs së të pandehurit, vlersimin e tyre, arsyet pse gjykata duhet besoje provës apo provave të caktuara dhe arsyet që tregojnë së nuk perjashtohet pergjegjesia penale e të pandehurit dhe arsyet që tregojnë së i pandehuri ka krye mu vepren penale për të cilen akuzohet e jo ndonje tjeter .

Nga percaktimi i gjykatës vertetohet së cilës gjykate i është paraqitur aktakuza ndërsa rekomandimi mbi provat që duhet prezentuar në shqyrtimin gjyqsor, emrat e ekspertve dhe deshmitarve që duhet ftuar në shqyrtimin gjyqësor dhe rekomandimi për shkresat që duhen lexuar kanë për qellim që ti mundesojne gjykatës të vlersoje dhe planifikoje kohen e nevojshme për mbajtjen dhe kohezgjatjen e shqyrtimit gjyqsor.

Propozimi në aktakuze për caktimin e paraburgimit kur i pandehuri gjendet në liri si dhe propozimi për heqjen e paraburgimit kur ai është në praburgim duhet arsyetuar. të pandehurit që gjendet në liri paraburgimi mund ti caktohet për të gjitha arsyet nga neparagrafi 2 i paragrafit 1 të nenit 281. Edhe pas ngritjes së aktakuzes i pandehuri mund të ndikoje në deshmitare, në të demtuarin, bashkekryresit apo ekspertet.

Nëse i pandehuri është në praburgim prokurori publik nuk mund të propozoje në aktakuze vazhdimin e tij. Kur i pandehuri është në praburgim dhe prokurori publik nuk propozon heqjen e paraburgimit gjykata, sipas detyrës zyrtare, në afat prej tri diteve vlerson së a eksiztojne ende kushtet për mbajtjen e të pandehurit në paraburgim, neni 306 paragrfi 5.

B. TË DREJTAT E TË PANDEHURIT NË SEANCEN E KONFIRMIMIT TË AKTAKUZES.

Seanca për konfirmimin e aktakuzes zbatohet sipas dispozitave të

shqyrtimit gjyqësor sa i perket udheheqjes, shtyerjes dhe nderprerjes mirpo ajo nuk është seance publike. Ajo mbahet me së voni dy muaj dite nga dita e ngritjes së aktakuzes,neni 312 paragrafi 2.

I pandehuri dhe mbrojtësi kanë të drejtë të konsultohen dhe pergadisin mbrojtjen prandej është detyre e gjykatës që aktakuzen t`ua

109


dorëzoj se paku tetë dite para dites së mbajtjes së séances për konfimimin e aktakuzes.

E drejta e të pandehurit për të hequr dore nga shqyrtimi i aktakuzes dhe provave nekupton heqjen dore nga e drejta për të kundershtua aktakuzen sa i perket pershkrimit të ngjarrjes, kualifikimit juridik të veprës penale dhe pranueshmerise së provave që mbeshtesin aktakuzen.

Te heq dore nga seanca për konfimimin e aktakuzes ka të drejtë i pandehuri nëse paraqet kundërshtim me shkrim kundër aktakuzes dhe pranueshmerise së provave. Kundershtimi i të pandehurit dhe kerkesa e tij për shpalljen e ndonje provë të papranueshme vendoset nga gjyqtari për konfirmim të aktakuzes pa mbajtjen e seances për konfirmim, neni 312.

Seanca për konfimimin e aktakuzes duhet mbajtur gjithsesi nëse i pandehuri nuk ka heq dore nga séanca e tille. Mosdeklarimi i të pandehurit se heq dorë nga seanca për konfirmim të aktakuzes nënkupton së ai dëshiron që të vazhdohet me seancën.

Thirrja e dorzuar të pandehurit për seancen për konfirmim të aktakuzes duhet të jete thirrje e cila permban njohtimin për të drejten e të akuzuarit të heq dore nga shqyrtimi i aktakuzes, të heq dore nga séance për konfimimin e saj dhe të drejten e praqitjes së kundershtimit me shkrim kundër aktakuzes dhe pranueshmerise së provave dhe të drejten në vazhdimin e seances.

Prokurori publik është i detyruar ti dorzoje mbrojtesit materialet nga neni 307 pragrafet 1, 2 dhe 3. nëse ai nuk ka mbrojtës këto duhet dorzuar të pandehurit nga se mbrojtësi nuk mund të këtë në procedurë të drejta me të medha së i pandehuri. Edhe mbrojtësi i të pandehurit, apo i pandehuri që nuk ka mbrojtes, njohtohet në thirrje për seancen për konfirmimin e aktakuzes për detyrimin e tij nga neni 308.

C. VENDIMET E GJYQTARIT PËR KONFIRMIMIN E AKTAKUZES

Perveq vendimit mbi konfirmimin e aktakuzes dhe pranueshmerise

së provave në bazë të nenit 312 dhe mbi konfirmimin e aktakuzes kur i pandehuri pranon fajsine, neni 315, gjyqtari për konfirmimin e aktakuzes mund të marr edhe vendimin mbi hudhjen e aktakuzes dhe pushimin e procedurës penale kur gjen se janë plotësuar ndonjë nga kushtet e parapara në nenin 316 paragrafi 1 dhe 2 të KPPPK.

Vepra penale nuk është vepër penale nëse si e tille nuk është e parapare me ligj, nuk janë percaktuar me ligj tiparet e saj dhe për të cilen me ligj nuk ështe parapa sankcioni penal ose masa e trajtimit të detyrueshem, neni 6, apo është vepër e rendesise së vogel, neni 7, vepër e kryer në

110


mbrojtje të nevojshme, neni 8 dhe në kushtet e nevojes ekstreme neni 9 .

Rrethanat që perjashtojne pergjegjesine penale mund të jene mosha, paaftesia mendore, mungesa e lidhjes shkakore, lajthimi faktik, lajthimi juridik etj.

Nuk mund të ndermirret ndjekja penale pas kalimit të afatit të parashkrimit, relative nëse procedura penale nuk ka filluar dhe absolut nëse ajo nuk ka perfundura në afatin e parashkrimit të tille. Njekja penale nuk mund të ndermirret as në rastin e amnistise apo faljes.

Fakti së në seancen për konfirmimin e aktakuzes nuk nxirren prova me marrjen e deshmitarve apo ekspertve në pyetje dhe as nuk prezentohen prova tjera, neni 314 paragrafi 6, nuk e liron gjyqtarin për konfirmimin e aktakuzes të vlersoje provat dhe mjaftueshmerine e provave të propozuara nga paditesi. Vlersimi i tille i gjyqtarit të procedurës paraprake nuk do të thote vlersim i lire i provave të cilen të drejtë e ka trupi gjykues apo kryetari i tij kur qeshtjen e gjykon një gjyqëtar i vetem. Ky vlersim ka të beje me mjaftueshmerine e provave që mbeshtesin dyshimin e bazuar. Kur gjyqtari i procedurës paraprake shpall të papranueshme provat e prezentuara në anktakuze, apo gjen se aktakuza dyshimin e bazuar e mbeshtet vetem në prova në bazë të së cilave i pandehuri nuk mund të shpallet fajtor, neni 157 do të thotë se nuk ka prova të mjaftueshme që mbështesin dyshimin e bazuar dhe gjyqtari për konfimimin e aktakuzes do të hudhe aktakuzen dhe pushoje procedurën penale.

D. ANKESA KUNDËR AKTVENDIMIT PËR HUDHJEN E AKTAKUZES

Kunder aktvendimit mbi konfimimin e aktakuzes nuk është e lejuar

ankesa nga së me konfimimin e aktakuzes qeshtja penale i kalohet gjykatës për gjykim ndërsa kundër aktvendimit mbi hudhjen e aktakuzes dhe pushimin e procedurës penale ka të drejtë ankese prokurori publik dhe i demtuari. Duke i dhënë ketyre këtë të drejtë sigurohet zbatimi i parimit të dyshkallshmerise në vendosje.

Aktvendimi për hudhjen e aktakuzes mund të kundrshtohet për arsyet nga neni 402 par. 1 neparagrafet 1, 2 dhe 3.

111


PJESA E KATËRT

SHQYRTIMI GJYQESOR DHE AKTGJYKIMI KAPITULLI XXXIV- SHYRTIMI GJYQESOR

A. ARSYET E PERJASHTIMIT TË PUBLIKUT

Shqyrtimi gjyqësor në parim, neni 328 par.1është i hapur dhe në të

mund të marrin pjese personat e rritur pa kurfar kufizimi. I vetmi kusht është që ata të mos jene të armatosur me arme apo mjete të rrezikshme. Për këtë qellim është i lejuar kontrolli fizik i personave që marrin pjesë në shqyrtimin gjyqësor.

Perjashtimin mund ta bëj gjykata sipas detyrës zyrtare apo në propozim të paleve. Perjashtimi asnjehere nuk mund të behet pa degjimin e paleve sepse kjo paraqet shkelje esenciale të dispozitve të procedurës penale nga neni 403 paragrafi 1 neparagrafi 4.

Perjashtimi i publikut mund të urdherohet nga i tere shqyrtimin gjyqësor ose vetëm nga një pjesë e caktuar e tij që kryesisht ka të bëj me prezentimin e ndonje prove të caktuar.

Arsyetimi i aktgjykimit duhet të permbajë arsyera për perjashtimin në të kunderten atij i mungojne arsyerat lidhur me faktet vendimtare.

Sekreti zyrtar nuk ka të bëj me procedurën penale por me ruajtjen e sekretit të asaj që mesohet nga degjimi i deshmitarve të privilegjuar të cilet në shqyrtim gjyqësor merren në pyetje pasi të jene liruar me parë nga organi kompetent nga detyra e ruajtjes së sekretit zyrtar apo ushtarak.

Ruajtja e rendit publik nekupton ruajtjen e rendit publik në gjykatore, në ndertesen e gjykatës dhe jashte saj në vendin ku është selia e gjykates.

Ruajtja e jetes së të akuzuarit, të dëmtuarit apo personave tjere ka të bej me ruajtjen e integritetit të tyre fizik ndërsa ruajtja e jetes së tyre familjare do të thote pengimi i publikut për të mesuar diçka nga jeta e tyre familjare e cila do të kishte pasoja për integritetin e tyre moral.

Femijet, sidomos kur janë viktima të veprave penale kundër integritetit seksual, trafikimit me njerez etj. janë shume të ndijshem dhe

112


është në interes te tyre që të mos mesohet së cka kanë pesuar ata gjatë kryerjes së veprës penale.

Ruajtja e të dëmtuarit dhe deshmitarit, kur kemi të bëjme me deshmitarin me anonimitet të kufizuar dhe ate me anonimitet të plote, është detyre e shtetit dhe mosperjashtimi i publikut nga shqyrtimi gjyqësor ka gjasa se mund të zbuloje identitetin e tyre dhe ta sjelle jeten e tyre në rrezik.

Nëse publiku është perjashtuar nga i tere shqyrtimi gjyqësor dhe shqyrtimi nderpritet dhe nuk ka nevoje të filloje perseri, me rastin e vazhdimit të tij, nuk ka nevoje të mirret vendim tjeter për perjashtimin e publikut por, nëse shqyrtimi gjyqësor i nderprere fillon serish atëherë duhet marre vendim të ri për perjashtimin e publikut nga se kemi të bëjmë me një shqyrtim të ri gjyqesor.

B. PRISHJA E RENDIT NË SHQYRTIMIN GJYQESOR

Kryetari i trupit gjykues udhëheq me shqyrtimin gjyqesor dhe

kujdeset për mbajtjen e rendit në gjykatore dhe ruajtjen e dinjitetit të gjykatës dhe për këtë ai ua terhjek vrejtjen të pranishmeve menjihere pas hapjes së shqyrtimit gjyqesor, neni 333 paragrafai 1 dhe 335 paragrafi 1.

Prishja e rendit në shqyrtimin gjyqesor do të thot pengimi i rrjedhes së qete të shqyrtimit gjyqesor ose mosveprimi sipas urdherave të kryetarit të trupit gjykues. në të dy rastet kemi të bëjmë me pengimin e zhvillimit të papenguar të shqyrtimit gjyqesor.

Rendin në shqyrtimin gjyqesor mund ta prishe çdo pjesmarres, i pandehuri, mbrojtesi, prokurori publik, perfaqsuesi ligjor apo i autorizuar, i demtuari, dëshmitari apo çdo person tjeter i pranishem ne gjykatore.

Çdo të pranishmi në shqyrtimin gjyqësor me rastin e prishjes së rendit kryetari i trupit gjykues i terhjek së pari vrejtjen dhe kur kjo nuk ka sukses mund të ndermerr masen e largimit të te pandehurit nga shqyrtimi gjyqësor ndërsa personat tjere, përveq prokurorit publik, mund ti largoje dhe në të njëjtën kohë ti denoje me gjobe gjer me 1.000 eruro.

Aktvendimi mbi denimin me gjobe është aktvendim i posaqem i perpiluar dhe arsyetuar me shkrim dhe kundër tij është e lejuar ankese e posaqme neni 337 paragrafi 1.

Dispozita e nenit 336 paragrafi 2, në të tri gjuhet, është në kundershtim me vetevehten dhe parimet themelore të shqyrtimit gjyqesor. Në të thuhet se i akuzuari mund të nxirret perkohesisht nga gjykatorja por nëse është marre në pyetje në shqyrtimin gjyqësor ai mund të nxirret gjatë tere kohes së shqyrtimit të provave. në bazë të nenit 371 paragrafi 1 i pandehuri mirret në pyetje pas perfundimit të procedurësse nxjerrjes së provave dhe

113


marrja e tij në pyetje para nxjerrjes së provave praqet shkelje esenciale të dispozitave të procedurëspenale neni 403 par. 1 neparagrfi 9. Kur i akuzuari pranon fajsine dhe gjykata bindet së me rastin e pranimit të fajsise janë permbushur kerkesat nga neni 315 paragrafi 1 në shqyrtimin gjyqesor nuk nxirren provat por shqyrtimi gjyqesor vazhdohet me dhenien e fjaleve perfundimtare. Nga kjo rrjedh se nga dispozita e nenit 336 paragrafi 2, fjalia e parë duhet hequr presa e dytë dhe fjalet “ por nëse ai është marre në pyetje në shyrtimin gjyqësor, atëherë ai mund të nxirret”.

Heqjen e ketyre fjaleve nga kjo dispozite e kushtezon dhe arsyeton fjalia e dytë e saj në të cilen thuhet se kryetari i trupit gjykues para perfundimit të procedurës se provave, që nënkupton edhe para marrjes së tij në pyetje, therret të akuzuarin dhe e njohton për rrjedhen e shqyrtimit gjyqesor. në rastin e tille i pandehuri nuk ka qene prezente në shqyrtim gjatë nxjerrjes së provave dhe ai ka të drejtë të njojhtohet me to dhe ti kundershtoje ato me marrjen në pyetje ndërsa ka edhe të drejtë të propozoje prova të reja, neni 370.

I pandehuri i nxjerre nga shqyrtimi gjyqësor gjatë nxjerrjes së provave dhe i thirrur për tu njohtua nga kryetari i trupit gjykues për rrjedhen e shqyrtimit gjyqësor nëse serish vazhdon të prish rendin mund të nxirret serish nga shqurtimi gjyqësor dhe me këtë rast e humbe edhe të drejten edhe në dhenien e fjales perfundimtare. Në rastin e ketille atij aktgjykimin ia komunikon kryetari i trupit gjykues apo gjyqtari i trupit gjykues në prani të procesmbajtesit dhe për një komunikim të tille hartohet procesverbal.

Mbrojtesit dhe perfaqsuesit të autorizuar që vazhdojen me prishjen e rendit edhe pas denimit me gjobe mund tu mohohet e drjeta në mbrojtje apo perfaqesim. i pandehuri dhe i dëmtuari kanë të drejtë të angazhojne mbrojtës apo perfaqsues të autorizuar tjeter. Kur i pandehuri kerkon të angazhoje mbrojtës tjeter shqyrtimi gjyqësor nderpritet ndërsa sa i perket perfasuesit të autorizuar nderprerja e shqrytimit gjyqësor nuk është e detyruar.

Për mohimin e të drejtes në mbrojtje mbrojtesit dhe në perfaqsim perfaqsuesit të autorizuar mirret aktvendim në procesverbal dhe ai nuk u dergohet paleve nga së ndaj aktvenedimit të tille nuk është e lejuar ankesa e veqant, neni 336 paragrafi 3.

Edhe paditesi subsidiar dhe ai privat mund të largohen nga shqyrtimi gjyqësor po qe se vazhdojne me prishjen e rendit pas denimit me gjobe. Ata në shqyrtimin gjyqësor mund të jene prezent së bashku me perfaquesit e tyre të autorizuar apo ligjor. Kur bashke me ta janë prezent edhe perfasuesit e tyre shqyrtimi gjyqësor nuk nderpritet, vazhdohet me perfaqsuesit e tyre por kur ata nuk kanë perfaqsues të autorizuar apo ligjor, shqyrtimi nderpitet dhe vazhdohet pasi ata të angazhojne perfaqsues të autorizuar.

Femiun apo të miturin e demtuar si paditës apo paditës subsidiar

114


mund ti perfaqsojne perfaqsuesi i autorizuar, prinderit apo kujdestaret. Në se femiu apo i mituri ka të dy prinderit secili prej tyre mund të jete perfaqsues i tij ligjor dhe nëse njeri prej tyre është larguar nga shqyrtimi gjyqësor perfaqsimin mund ta merr prindi tjeter.

Kunder prokurorit publik nuk mund të mirret vendim për dënim me gjobe nëse ai edhe pasi ti jete terhjek vrejtja vazhdon të prish rendin në shqyrtimin gjyqësor por për këtë mund të njohtohet kryeprokurori i tij e nëse kemi të bëjmë me prishjen e rendit nga ana e kryerpokurorit atëherë njohtohet kryeprokurori publik i prokurorise publike drejteperdrejte me të larte. Nëse shqyrtimi gjyqësor ndërpritet nga kryeporkurori publik mund të kerkohet të caktoje një prokuror publik tjeter për të përfaqsuar qeshtjen në vazhdim të shqyrtimit gjyqesor.

Gjykata domosdoshmerisht duhet ta njohtoje Oden e Avokatve të Kosovës për denimin e avokatit me gjobe dhe për largimin e tij nga shqyrtimi gjyqesor, neni 336 paragrafi 7.

C. SHTYRJA DHE NDERPRERJA E SHQYRTIMIT GJYQESOR

Shtyerja e shqyrtimit gjyqesor mund të behet për arsye të nevojes së

nxjerrjes së provave të reja kryesisht ato që palet i kanë propozuar gjatë shqyrtimit gjyqesor dhe gjykata ka aprovua propozimet e tille ndërsa prova nuk mund të nxirret aty për aty.

Palet kanë të drejtë të propozojne prova dhe ato ti sjellin në shqyrtimin gjyqësor apo dëshmitarët dhe ekspertet që propozojne të degjohen ti therrasin të vijne në gjykate diten e mbajtjes së shqyrtimit gjyqsor. Në këtë rast gjykata mund të vendos të nxjerr menjehere proven materiale apo degjimin e ekspertit apo deshmitarit

Prove e re është edhe paraqitja e çrregullimit apo paaftesise mendore të te akuzuarit pas kryerjes së veprës penale. I akuzuari i tille nuk mund të percjell shqyrtimin gjyqësor dhe ai duhet shty.

Shqyrtimi gjyqesor në parim duhet shty për kohë dhe date të caktuar. Kur te i pandehuri verehen shenja të çrregullimit apo paaftesise

mendore dhe duhet sherim i tij shqyrtimi kryesor nuk mund të shtyhet për dite dhe kohë të pacaktuar dhe shqyrtimi i ri gjyqesor nuk do të caktohet para së të vertetohet së ai është sheruar.

Shqyrtimi i shtyre gjyqësor domosdoshmërisht duhet të filloje përsëri në rastet e ndryshimit të perberjes së trupit gjykues dhe kur shtyerja ka zgjatur më shumë së tre muaj, është ndryshuar trupit gjykues, nëse është ndryshuar kryetari apo secili prej anetarve të trupit gjykues.

115


D. PERMBAJTJA E PROCESVERBALIT MBI SHQYRTIMIN GJYQESOR.

Procesverbali mbi shqyrtimin gjyqesor është pasqyre e asaj që është

zhvilluar gjatë mbajtjes së tij. Shenimi i kohes së mbajtjes së shqyrtimit gjyqesor është me rendesi

për të vlersuar së a ka pasur shtyerje të shqyrtimit gjyqesor me shume së tre muaj dhe për të vlersuar së a është deshte të filloje serish. Të dhënat mbi shtyerjen dhe nderprerjen e shqyrtimit gjyqësor nuk shenohen në aktgjykim dhe vertetimi i tyre mund të behet vetem me shiqimin në procesverbal.

Aktgjykimi mund të kudershtohet edhe për arsye se ajo që thuhet në arsyerat e tij është në kundërshtim me permbajtjen e provave në shkresa të lëndës dhe me rastin e shqyrtimit të aktgjykimit të kundershtuar për këtë arsye procesverbali, mirpo jo vetem ai, sherben si bazë për vertetimin e bazueshmerise së pretendimeve të tilla.

Ne permbajtjen e procesverbalit mbi shqyrtimin gjyqesor palet mund të ndikojne me propozimet dhe vrejtjet e tyre. Vrejtjet mund të behen lidhur me të gjitha ato që shenohen në procesverbal, vrejtjet në perberjen e trupit gjykues dhe në saktesine e shenimit të deshmive apo deklaratave të bera.

Aktgjykimi mund të kundershtohet për arsye së ai bazohet në prova që nuk janë nxjerre në shqyrtimin gjyqsor, neni 387 dhe nëse aktgjykimi kundershtohet për këtë bazë vertetimi i pretendimeve të tilla mund të behet vetem me shiqimin në procesverbal.

Palet kanë të drete të propozojne nxjerrjen e provave të reja në shqyrimin gjyqesor dhe propozimet e tilla shenohen në procesverbal pa marre parasysh a aprovohen apo jo.

Palet kanë të drejtë të komentojn proven e nxjerr dhe menyren e marrjes së saj në shqyrtimin gjyqesor menjehere pas marrjes së provës dhe këto komente duhet të shenohen në procesverbal.

Shenimi i pyetjeve të drejtuara të pandehurit,dëshmitarit apo ekspertit në procesverbal parashtrimin e të cilave ka refuzuar kryetari i trupit gjykues apo trupi gjykues është i rendesishem për të vlersuar se a është vertetuar drejtë dhe në mënyrë të plotë gjendja e fakteve.

Shenimi i dispozitivit të plotë në procesverbal është me rendesi sepse dispozitivi nga procesverbali mbi shqyrtimin kryesor është dispozitivi burimor, origjinal, i aktgjykimit.

Pas shpalljes së aktgjykimit në procesverbal duhet shënuar faktin se gjykata i ka paralajmerua palet në detyrimin e paralajmrimit të ankeses dhe paralajmrimin nëse ai behet menjehere pas shpalljes së aktgjykimit.

116


E. FILLIMI I SHQYRTIMIT GJYQSOR

Prokurori publik dhe paditesi privat apo ai subsidiar lexojne aktin akuzues që i kanë paraqitur gjykatës me shkrim sepse ai akt akuzues i është dorzuar të pandehurit dhe mbrojtesit. Kryetari i trupit gjykues që udhëheq me shqyrtimin gjyqesor mund të vendos që ta prezentoje vete aktin akuzues të paditesit subsidiar apo privat pa ua kontestua atyre të drejten që ta plotesojne prezantimin e bere nga kryetari i trupit gjykues.

Leximi i aktit akuzues, që paraqet edhe fillimin e shqyrtimit gjyqësor ka rendesi për tu njohtuar me të antaret e trupit gjykues dhe publiku të cilet rendom nuk kanë njohuri se për cka dhe kujt do ti gjykohet.

Gjyqtari për konfirmimin e aktakuzes me rastin e marrjes së vendimit mbi konfirmim nuk është i lidhur me kualifikimin juridik të paditesit të dhënë në aktakuze dhe rrjedhimisht kesaj mund ta konfirmoje aktakuzen për ndonje vepër tjeter e jo për ate që i pandehuri është akuzuar me aktakuzen e paraqitur me shkrim, 316 paragrafi 6. në rastin e tille vepra penale për të cilen do të gjykohet është vepra penale e percaktuar në aktvendimin mbi konfirmimin e aktakuzes.

F. RENDI I PREZENTIMIT TË PROVAVE

Rendin e prezentimit të provave në shqyrtimin gjyqesor e cakton

kryetari i trupit gjykues mirpo ai nuk mund të percaktoje që i pandehuri të mirret në pyetje para prezentimit të provave sepse kjo praqet shkelje esenciale të dispozitave të procedures penale, neni 403 pararagrfi 1 neparagrfi 9

Se pari, në parim, prezenton provat e veta paditesi ndërsa pas tij mbrojtësi apo i pandehuri që nuk ka mbrojtes. Kjo është e rëndësishme sepse i pandehuri me rastin e marrjes së tij në pyetje mund të ballafaqohet me provet e prezentuara nga paditesi ndërsa me këtë atij i ipet mundesia që para së të mirret në pyetje të këtë pasqyre lidhur me të gjitha provat që e ngarkojne apo e shfajsojne.

Ne dispoziten e nenin 360 paragrafi 3 nuk është thene së kur është radha e të dëmtuarit të prezentoje provat e veta por duke pasur parasysh së rendi i dhenies së fjales perfundimtare është percaktuar me ligj dhe së i dëmtuari është ai që jep fjalen perfundimtare pas prokurorit publik, neni 380, i demtuari duhet edhe të prezentoje provat e veta pas prokurorit publik dhe para mbrojtjes

117


Ne shqyrtimin gjyqesor së pari prezentohen provat e propozuara me

parë e pastaj provat të cilat janë propozuar në shqyrtimin gjyqesor dhe për të cilat gjykata ka marre vendim të nxirren në shqyrtimin gjyqesor.

Perveq provave të propozuara nga palet dhe i dëmtuari gjykata gjithnji, sipas detyrës zyrtare mund të vendos të prezentohen edhe prova që ajo gjen së duhet prezentua e që janë me rendesi për vertetimin e plote dhe të drejtë të gjendjes faktike.

Kunder vendimit të gjykatës me të cilin refuzohet propozimi për nxjerrjen e një provë të caktuar nuk është e lejuar ankese e posaqme por nxjerrja e provës së refuzuar një here mund të kerkohet perseri gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqesor.

G. NDRYSHIMI DHE ZGJERIMI I AKTAKUZES

Paditesi nuk mund ta ndryshoje aktin akuzues para së të filloje

shqyrtimi gjyqesor dhe perfundoj prezentimi i provave sepse këtë të drejtë e gezon vetem në ratstin kur provat e nxjerra në shqyrtimin gjyqesor tregojnë së vertetohet një gjendje tjeter faktike nga ajo e paraqitur në aktin akuzues. Me ndryshimin e aktakuzes para fillimit të shqyrtimit gjyqësor do të mohohej e drejta e të pandehurit që lidhur me aktakuzen të deklarohet në seancen për konfirmimim e aktakuzes apo e drejta e paraqitjes së kundershtimit me shkrim kur hjek dore nga seanca për konfirmim.

Eshte e drejtë e paditesit të ndryshoje aktin akuzues dhe pershkrimin t`ia pershtat gjendjes së vertetuar me provat e nxjerra në shqyrtimin gjyqesor dhe paditesi do të duhej ta beje këtë gjithnjë kur kjo paraqitet e nevojshme nga së rrezikon ta humbe rastin.

Kur gjendja e fakteve në shqyrtimin kryesor ndryshon paditesi ka dy mundesi të ndryshoje aktin akuzues gojarisht në shqyrtimin gjyqesor apo të kekoje që shqyrtimi gjyqesor të nderpritet për pergaditjen e aktakuzes së re. Gjykata nuk është e detyruar të aprovoje kërkesën për nderprerjen e shqyrtimit gjyqesor ndesra nëse kërkesën e tille e aprovon i cakton paditesit afatin brenda të cilit ai është i detyruar të paraqes aktakuzen me shkrim sepse kopja e saj duhet dorzuar të pandehurit para vazhdimit të shqyrtimit gjyqesor.

Për aktakuzen e ndryshuar nuk zbatohet procedura e konfirmimit.

Kur prokurori publik ndryshon gojarisht aktakuzen apo e zgjeron ate në shqyrtimin gjyqësor gjykata, varësisht nga vellimi dhe rendesia e ndryshimit apo zgjerimit, në kërkesë të mbrojtesit dhe të pandehurit mund të nderprese shqyrtimin gjyqesor për tu mundesua atyre pergaditjen e mbrojtjes.

118


Janë dy mundesi të zgjerimit të aktakuzes në shqyrtimin gjyqesor, i

pari kur i pandehuri në shqyrtimin gjyqesor kryen vepër të re penale dhe i dyti kur në shqyrtimin gjyqesor mesohet për një vepër tjeter penale të kryer nga i pandehuri.

Vepra e re e kryer në shqyrtimin gjyqesor apo ajo e kryer me parë nga i pandehuri dhe e zbuluar në shqyrtimin gjyqesor mund të mos jete në kompetencë lendore të gjykatës prane të cilës është duke u mbajtur shqyrtimi gjyqesor dhe nëse kjo ndodhe gjykata, pas degjimit të paleve, mund t`ia dergoje shkresat gjykatës me të larte për të gjykuar për të dy veprat penale në një procedurë të vetme. Kjo është edhe në interes të te pandehurit. Ai ka të drejtë në një procedurë unike sepse do të kishte shpenzime me të vogla dhe nuk do të sjellej në pozite që të këtë dy aktgjykime të formes së prere dhe të kerkoje me vone rishikimin e procedurëspenale.

Gjykata domosdoshmerisht nuk është e obliguar të gjykoje edhe për vepren penale për të cilen është zgjeruar aktakuza dhe mund të vendos që për këtë vepër penale të gjykohet ndaraz në një shqyrtim tjeter gjyqesor.

Zgjerimi i aktakuzes mund të behet me goje apo me shkrim. nëse është bere me shkrim kopja e aktakuzes së zgjeruar i dorëzohet të pandehurit para vazhdimit të shqyrtimit gjyqësor dhe procedura për konfirmimin e aktakuzes së zgjeruar edhe me këtë rast nuk zbatohet.

H. FJALA PERFUNDIMTARE E PALEVE

Fjalen perfundimtare mund ta japin paditesi, i demtuari, mbrojtësi

dhe i pandehuri. Pjesmarresit tjere në procedurë nuk kanë të drejtë në dhenien e fjales perfundimtare.

Shqyrtimi gjyqësor është gojor dhe fjalet perfundimtare duhet të paraqiten gojarisht sepse palet duhet të dijne për konkluzionet, argumentet dhe propozimet e njera tjetres nga së kanë të drejtë tu pergjigjen atyre. Paraqitja e fjales perfundimtare vetem me shkrim nga ana e paditesit pa u dhënë ajo edhe gojarisht në shqyrtimin gjyqësor paraqet shkelje esenciale të dispozitave të procedurëspenale, neni 403 paragrafi 2 lidhur me nenin 381 paragrafi 1 i KPPK sepse të pandehurit i mohohet e drejta në mbrojtje nga së ai ka të drejtë ti komentoje pretendimet dhe konkluzionet e paditesit në fjalen e tij perfundimtare.

Ne fjalen perfundimtare palet nuk mund tu referohen provave të shpallura të papranueshme. Fjala perfundimtare mund të mbeshtetet dhe ilustrohet me mjete të ndryshme që mund të shihen, shkrime të ndryshme, tabela apo inqizime tonike apo vizuele të marra me masa të fshehta të hetimit dhe vezhgimit.

119


Karakteri dhe sjellja e deshmitarve gjatë procedurës penale dhe

raporti i tyre me të pandehurin dhe të demtuarin janë me rendesi për të vlersuar besueshmerine e deshmive të tyre.

Lidhur me kualifikimin jurdik të veprës penale paditesi mund të paraqes qendrimet e tij pse vepren për të cilen e ka akuzuar të pandehurin duhet kualifikua ashtu si konsideron ai.

Paditesi, nëse kemi të bëjmë me vepra penale të denueshme me gjobe ose me burgim, ka të drejtë të propozoje llojin e denimit sepse në ligj nuk është thene shprehimisht së nuk e ka këtë të drejtë mirpo nuk mund të propozoje edhe lartesine e denimit. Ai mund të propozoje shqiptimin e denimit me kusht dhe vrejtjes gjyqësore.

Kerkesen pasurore-juridike të te dëmtuarit nuk mund ta perfaqsoje prokurori publik. Këtë kërkesë mund ta paraqet vetem i dëmtuari dhe ai duhet të arsyetoje ate në fjalen perfundimtare. për ta arsyetuar bazen juridike e detyrimit të te pandehurit për ta permbushur kërkesën pasurore-juridike ai ka të drejtë të jep komente lidhur me pergjegjesine penale të te pandehurit dhe tu referohet provave që vërtetojnë pergjegjesine e tille.

Mbrojtesi dhe i pandehuri para se të japin fjalet e tyre perfundimtare janë njohtua me fjalet perfundimtare të paditesit dhe të dëmtuarit dhe ata gjatë fjales së tyre perfundimtare kanë të drejtë të paraqesin pretendimet e veta lidhur me të gjitha ato qeshtje për të cilat kanë të drejtë paditesi dhe i dëmtuari dhe njekohesisht edhe tu referohen dhe dhënë pergjigje në fjalet e dhena perfundimtare të paditesit dhe të demtuarit.

Nëse paditesi dhe i dëmtuari e komentojne fjalen perfundimtare të mbrojtesit apo të pandehurit mbrojtësi dhe i pandehuri kanë serish të drejtë tu pergjigjen komenteve të tyre dhe kjo siguron që fjala e fundit në shqytim gjyqesor gjithnjë të jete ajo e të pandehurit.

I. ARSYET E HUDHJES SË AKTAKUZES

Me këtë dispozite ligjedhenesi nuk ka respektur sistematiken e

KPPPK. Hudhja e aktakuzes sipas dispozites së nenit 384 është parapa pas dispozitave që rregullojne procedurën e dhenies së fjaleve perfundimtare, që në parim është veprimi i fundit i paleve dhe gjykatës para shpalljes së pefundimit të shqyrtimit. Fakti se aktakuza, sipas paragrafit 1 të nenit 384 mund të hudhet edhe pasi të caktohet shqyrtimi gjyqësor tregon së ajo për arsyet nga kjo dispozite do të duhej të hudhej në mes të fazes pas konfirmimit të aktakuzes e gjer në fazen e caktimit të shqyrtimit gjyqësor, që është faza e pergaditjes së shqyrtimit gjyqsor. Arsyet e hudhjes së aktakuzes sipas kesaj dispozite janë të njejta me arsyet për të cilat gjyqtari i procedurës për

120


konfirmimin e aktakuzes mund ta hudhe aktakuzen dhe pushoj procedurën penale, neni 316 paragarfi 2.

Parashikimi i kesaj dispozite në fazen e pergaditjeve për shqyrtimin gjyqësor dhe i mundesise së hudhjes së aktakuzes nga ana e kryetarit të trupit gjykues do ta arsyetonte ekzistimin e dispozites. Me një autorzim të tille gjykata do të eleminote gabimet eventuale të gjyqtarit të procedurës për konfimimin e aktakuzes kur ai të konfirmoje një aktakuze perkunder ekzistimit të arsyerave për hudhjen e saj dhe pushimin e procedurës penale, neni 316 paragrafi 1. në këtë drejtim flet edhe dispozita e nenit 384 paragrafi 2 që parasheh mundesine e hudhjes së aktakuzes edhe pas caktimit të shqyrtimit gjyqesor që nënkupton fazen para fillimit të tij.

XXXV AKTGJYKIMI

Ne mes të aktakuzes dhe aktgjykimit duhet të ekzistoje identiteti subjektiv dhe objektiv dhe realizohet me faktin së aktgjykimi mund ti referohet vetem personit apo personave të akuzuar me aktakuze dhe veprës apo veprave penale që është apo janë objekt i saj, neni 386 paragrafi 1. Aktakuza perfundimtare të cilës duhet referuar aktgjykimi është ajo prane së cilës ngel paditesi në fjalen perfundimtare.

A. AKTGJYKIMI ME TË CILIN REFUZOHET AKTAKUZA

Me rastin e marrjes së aktgjykimit me të cilin refuzohet aktakuza gjykata nuk leshohet fare në shqyrtimin e qeshtjes dhe vetem konstaton arsyet e refuzimit.

Nëse paditesi terhiqet nga aktakuza nga momenti i hapjes së shqyrimit gjyqësor gjer në perfundimin e tij gjykata merr aktgjykim me të cilin refuzon aktakuzen. Gjykat nuk mund të vlersoje së a ka të drejtë apo jo prokurori publik të terhiqet nga aktakuza. Edhe pse parimi i legalitetit, neni 6 paragrafi 3, prokurorin publik e detyron të filloje ndjekjen penale kur ekziston dyshim i arsyeshem së është krye vepër penale që ndiqet sipas detyres zyrtare prokurori publik disponon me aktakuze dhe ai në çdo kohë mund të hjek dore nga ajo pa dhënë arsye në shqyrtimin gjyqesor për një veprim të tille. Ai nga aktakuza mund të terhiqet edhe në shqyrtimin gjyqësor që mbahet pran gjykates së shkalles së dytë. Paditesi subsidiar dhe paditesi privat nuk janë persona zyrtar prandaj ndjekja penale varet vetem nga vullneti i tyre.

I dëmtuari posedon me të drejten e terhjekjes nga propozimi për ndjekje për veprat penale që ndiqen sipas propozimit dhe ai këtë propozim

121


mund ta terhjeke gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqesor në mungese të propozimit të te dëmtuarit për veprat penale që ndiqen në bazë të propozimit prokurori publik e humb cilesine e paditesit të autorizuar dhe ai detyrohet të terhiqet nga akti akuzues.

Askush nuk mund të gjykohet me shume së një here për të njëjtën vepër penale apo për vepër penale për të cilen me parë është liruar nga aktakuza me aktgjykim të formes së prere apo për të cilen vepër penale ndaj tij procedura penale është pushuar me aktvendim të formes së prere, neni 4 paragrafi 1.

Veprimet hetimore të ndermarra nga ana e policise, prokurorit publik apo gjyqtarit të procedurësparaprake në fazen kur kryesi i veprës penale ende nuk është i njohur nuk nderprejn rrjedhen e parashkrimit të ndjekjes penale.

Amistia dhe falja mund të jene bazë për refuzimin e aktakuzes nëse ato kanë të bëjnë me amnistine apo faljen nga ndjekja penale gjer në përfundim të procedures penale me aktgjykim të formes së prere.

B. AKTGJYKIMI ME TË CILIN I AKUZUARI LIROHET NGA AKTAKUZA

Vepra penale nuk është vepër penale nëse asaj i mungojne ndonje nga elementet qensore të veprës penale për të cilen i pandehuri është akuzuar apo nëse i mungon ndonje nga elementet e përgjithshme të veprës penale të paraprara në pjesen e përgjithshme të KPPK, nëse ajo nuk është e parapare me ligj, nëse ka rrethana që perjashtojne kunderligjshmerine dhe nëse ajo është e rrezikshmerise së vogel.

Kunderligjshmerine e perjashtojne mbrojtja e nevojshme, neni 8, nevoja ekstreme, neni 9, urdherat nga larte, neni 10, kur plotesohen edhe kushtet tjera nga tre nenparagrafet e paragrafit 1 të këtij neni , dhe vepra e rendesise së vogel, neni 7 i KPPK.

Për të perjashtua kundrligjshmerine sipas nenit 7 të KPPK është e nevojshme që vepra të permbaje të gjitha elementet qensore të veprës penale por ajo duhet të jete e rendesise së vogel.

Rrethanat që perjashtojne pergjegjesine penale janë dhënë poshtu në pjesen e përgjithshme të KPPK dhe janë paaftesia mendore, neni 12 paragrafi 1. lajthimi faktik, neni 18 paragrafi 1., lajthimi juridik, neni 19 paragrafi 1, lidhja shkakore, neni 14 dhe mosha, neni 11 paragrfi 2 i KPPK.

Penalisht është pergjegjes vetem kryesi të cilin dispozitat e përgjithshme të KPPK e percaktojne penalisht të pergjegjshem. Në kryerjen e një vepre penale në bashkepunim mund të marrin pjese persona që janë dhe

122


që nuk janë penalisht pergjegjes. Në se një person i afte të jete penalisht pergjegjes shtyt një femije nen moshen katermbedhjete vjeqare të kryej një vrasje, femiu nuk është penalisht pergjegjes për shkak të moshes por shtytesi është penalisht pergjegjes dhe mund të denohet brenda kufijve të denimit të parapare për ate vepër penale brenda të cileve do të mund të denohej kryesi.

Lirimi i të pandehurit nga aktakuza sipas bazes së eksiztimit të rrethanave që perjashtojne pergjegjesine penale vjen në konsiderim vetem atëherë kur vepra penale është krye apo tentue kur tentativa është e denueshme sipas ligjit. Ndaj të pandehurit që vertetohet së vepren penale e ka krye në gjendje të paaftesise mendore prokurori publik mund të propozoje të urdherohet masa e trajtimit të detyrueshme psikiatrik, neni 76 i KPPK.

Baza me e favorshme e lirimit nga aktakuza për të pandehurin është ajo së nuk është provuar së ai ka krye vepren penale për të cilen akuzohet. Në rastet nga nenparagragrafi 1 i këtij neni i pandehuri ka ndermarre veprime të caktuara me dashje apo nga pakujdesia apo nuk ka ndermarre veprimet të cilat është deshte ti ndermerr mirpo në veprimet e tij nuk përmbahen elementet qensore të një vepre penale ndërsa në rastin nga nenparagrfi 2 i pandehuri ka krye vepren penale por ka rrethana që perjashtojne pergjegjesine e tij penale.

I pandehuri i liruar nga aktakuza sipas bazave nga nen paragrafet 1 të nenit 390 ka të drejtë të paraqes ankese kundër aktgjykimit lirues dhe të propozoje që të lirohet nga anktakuza sipas bazes nga neparagrafi 3, bazes së nuk është provua së ai ka krye vepren penale për të cilen akuzohet.

C. AKTGJYKIMI ME TË CILIN I AKUZUARI SHPALLET FAJTOR.

Dispozita e neparagrfit 1 të paragrafit 1 të nenit 391 thot së

aktgjykimi duhet të këtë bazen e fakteve të aktgjykimit që përfshijnë konkretizimin e veprimeve të ndermarra apo mosveprimeve që është deshte ti ndermerr i pandehuri kur ai ka qene i detyruar të veproje, faktet dhe rrethanat që permbajne elementet qensore të veprës penale dhe të gjitha faktet tjera të rëndësishme për dallimin e veprës penale nga veprat tjera dhe aplikimin e drejtë të ligjit penal.

Për emertimin të veprës penale duhet perdore emertimin e plote të veprës penale të dhënë nga ligjedhenesi.

Perveq dipsozites ligjore që vepra penale ka sipas ligjit, në dispozitiv të aktgjykimit duhet shënuar edhe dispozitat tjera të KPPK që kanë të bëjnë me vendimin mbi denimin, zbutjen apo ashpersimin e tij, lirimin nga denimi, denimet alternative, konfiskimin, etj. Nëse një vepër penale mund të kryhet

123


me dashje dhe nga pakujdesia, rasti i veprave penale kundër trafikut publik, në dispozitiv duhet shënuar edhe paragrafet që ligjedhenesi i ka parapa për dashje, për pakujdesi apo për pasojen e caktuar.

Me shenimin e denimit në dispozitiv të aktgjykimit nekuptohet shënimi i denimeve të caktuara për secilen vepër penale në rastin e bashkimit të veprave penale, denimin unik, denimet alternative ndërsa në rastin e shqiptimit të denimit me kusht kur ekzekutimi i tij kushtezohet me permbushjen e ndonje detyrimi nga neni 43 paragrafi 3 i KPPK edhe detyrimi apo detyrimet që duhet permbushe i akuzuari dhe afatet për permbushjen e tyre.

Nëse të pandehurit bashke me denimin kryesor i është shqiptuar edhe masa e trajtimit të detyrueshem aktgjykimi permban urdherin për masen konkrete ndërsa nëse është urdherua konfiskimi i dobise pasurore edhe urdherin për konfiskim.

Ne denimin e shqiptuar me burgim apo me gjobe llogaritet edhe koha e kaluar në paraburgim apo arrest shtepiak. Dënim i mëparme i vuajtur mund të jete denimi i shqiptuar për kundervajtje nëse lidhur me një ngjarrje për të cilen gjykohet i akuzuari me parë ka qene i denuar për kundervajtje. Rasti i dytë i llogaritjes së denimit të mëparme të vuajtur në praktike mund të paraqitet kur me mjete të jashtezakonshme juridike anulohen aktgjykimet dhe urdherohet nderprerja e ekzekutimit të denimit kur i pandehuri ka filluar ta vuaj denimin në bazë të aktgjykimit të anuluar dhe në gjykimin e serishem i pandehuri perseri shpallet fajtor dhe gjykohet me dënim me burgim.

Dispozitivi duhet të permbaje edhe vendimin mbi shpenzimet e procedurës penale dhe kohen mbrenda së cilës i pandehuri duhet ti paguaj ato. Obligimi i të padnehurit për pagimin e shpenzimeve të procedurës penale nuk mund të shendrohet në dënim sikur mund të zevendesohet me denim me burgim denimi me gjobe nen kushtet e vendosura në aktgjykim.

D. PERMBAJTJA E AKTGJYKIMIT TË PERPILUAR ME SHKRIM

Aktgjykim burimor është aktgjykimi nga procesverbali mbi shqyrtimin gjyqësor për këtë arsye në procesverbal mbi shqyrtimin gjyqësor shenohet i tere dispozitivi i aktgjykimit. Aktgjykimi i perpiluar me shkrim ka tri pjese, ate hyrese, dispozitivin dhe arsyetimin.

Ne hyrje të aktgjykimit duhet shënuar se ishte apo jo i pandehuri prezent në shqyrtimin gjyqësor nga se shqyrtimi gjyqësor, në rastet e parapara me ligj, neni 472 par. 1. mund të mbahet edhe pa prezencen e të pandehurit.

124


Ne hyrje shenohet emertimi dhe kualifikimi jurdik i veprës penale të

dhënë në aktakuze apo të ndryshuar në shqyrtimin gjyqësor e jo emertimi i veprës penale për të cilen gjykata të akuzuarin e shpall fajtor. Gjykata gjykon për vepren penale për të cilen i pandehuri akuzohet dhe ajo duke mos qene e lidhur me kualaifikimin juridik të veprës penale të dhënë në aktakuze të pandehurin mund ta shpall fajtor për cilen do vepër tjeter penale dhe në arsyetim të aktgjykimit do të jep arsyera për dallimin në mes të veprës penale të dhënë në aktakuze dhe kualifikimit të saj juridik dhe veprës penale dhe kualifikimit juridik të asaj vepre penale që gjykata ka gjetë se ka krye i pandehuri.

Nuk është e domosdoshme të shenohet në hyrje të aktgjykimit emri dhe mbiemri i prokurorit publik ndërsa duhet shënuar emrin dhe mbiemrin e paditesit subsidiar apo atij privat.

Pa marre parasysh llojin e aktgjykimit në dispozitiv të tij duhet shënuar pershkrimin e veprës penale, emertimin e saj ligjor dhe kualifikimin juridik. në dispozitiv të aktgjykimit me të cilin është refuzua aktakuza apo i pandehuri është liruar shenohet dispozitivi i aktakuzes ndërsa dispozitivi i aktgjykimit me të cilin i pandehuri shpallet fajtor nuk do të thote së domosdoshmerisht duhet të jete i njëjtë sikuar ai nga aktakuza.

Pershkrimit i veprës penale perfshin elemetet objektive, veprimet e të pandehurit, kohen dhe vendin e ndermarjes së tyre, mjetin apo mjetet me të cilat ato veprime janë ndermarre, pasojat e veprës penale në dispozitiv duhet shënuar dhe elementin subjektiv të veprës penale, dashjen apo pakujdesine.

Kur kemi të bëjmë me aktgjykim të marre me rastin e gjykimit të njehereshem të veprave penale dhe gjykata për disa vepra refuzon aktakuzen, për disa të pandehurin e liron nga aktakuza ndërsa për disa e shpalle fajtor së pari duhet shenua veprat për të cilat aktakuza refuzohet, pastaj ato për të cilat i pandehuri lirohet nga aktakuza dhe në fund ato për të cilat gjykata të pandehurin e shpall fajtor.

Kur kemi të bëjme me vepa penale të kryera në bashkim në dispozitiv së pari shenohen denimet e caktuar për secilen nga ato e pastaj denimin unik me të cilin gjykata e gjykon të pandehurin.

Kur kemi të bëjmë me vepër të vazhduar penale në dispozitiv të aktgjykimit nuk shenohen veprat penale për të cilat gjykata gjen së i pandehuri nuk i ka krye apo për të cilat duhet refuzua aktakuza nga e cila nuk është terhjek paditesi.

Provat në procedurën penale rendom janë kunderthenëse dhe për këtë në arsyetim të akgjykimit duhet pershkruar shkurtimisht permbajtjen e tyre dhe arsyet pse gjykata ka gjetur së me një provë është vertetua ndonje fakt vendimtar në procedure. Aktgjykimi lidhur me provat duhet të

125


permbaje arsye pse gjykata i fali besimin provës së caktuar dhe pse provës tjeter nuk i fali besimin.

Palet kanë të drejtë të propozojne nxjerrjen e provave të reja gjer në përfundim të shqyrtimit gjyqësor dhe nëse gjykata nuk ua mundeson këtë të drejtë aktgjykimi duhet të permbaje arsyet e refuzimit të propozimit për nxjerrjen e provës apo provave të reja të propozuara.

Aktgjykimi duhet të permbaje arsyera për kualifikimin juridik të veprës penale dhe arsyera pse gjykata nuk aprovoi propozimin e paleve lidhur me kualifikimin juridik.

Gjykata është e autorizuar të individualizoje denimin dhe në këtë drejtim ka mundesi ta zbuse ate apo ta ashpersoje. në të dy këto raste aktgjykimi duhet të permbaje arsyera pse denimi është zbute apo ashpersua. Nëse gjykata në kushtet e parapara me ligj të pandehurin e liron nga denimi duhet dhënë arsyera pse të pandehurin e liroi nga denimi.

Ne arsyetimin e aktgjykimit me të cilin refuzohet aktakuza shenohet vetem e dhena së paditesi i autorizuar ka hjeke dorë nga aktakuza.

Aktgjykimi kundër të cilit nuk është paralajmerua ankese nga asnje pale me të drejtë ankese nuk ka nevoje të permbaje arsyetim, neni 400 paragrafi 3 ndërsa aktgjykimi i marre në bazë të pranimit të fajsise duhet të permbaje arsyera lidhur me plotesimin e kerkesave nga neni 315 paragrafi 1 dhe arsyera lidhur me vendimin mbi denimin dhe nëse janë shqituar edhe për denimet alternative, masat e trajtimit të detyrueshem dhe konfiskimin e dobise pasurore të fituar me ane të veprës penale.

126


PJESA E PESTË

PROCEDURA ME MJETE JURIDIKE KAPITULLI XXXVI - ANKESA KUNDËR AKTGJYKIM IT TË GJYKATËS SË SHKALLES SË PARE

Ankesa e praqitur në afat dhe nga pala e autorizuar pezullon

ekzekutimin e aktgjykimit, pa marre parasysh arsyet e kundershtimit. Aktgjykim i kundershtuar vetem për arsye të vendimit mbi

sankcionet penale pezullon aktgjykimin edhe sa i perket zbatimit të ligjit penal dhe rregullueshmerise së marrjes së tij sepse gjykata e shkalles së dyte,sipas detyrës zyrtare e lidhur me ankesen, e shqyrton ate edhe lidhur me shkeljet e caktuara esenciale të dispozitave të procedurëspenale dhe shkeljes së ligjit penal në dëm të te pandehurit.

A. E DREJTA NË ANKESE

Ne dëm të te pandehurit ankese mund të paraqet paditesi prokurori

publik dhe për veprat e caktuara penale edhe i demtuari.

KPPPK nuk parasheh mundesine që ndonje person tjeter përveq mbrojtesit, perfaqsuesit ligjor të te pandehurit dhe prokurorit public të kene të drejtë të paraqesnin ankse kundër aktgjykimit në favor të te pandehurit. Paditesi privat dhe ai subsidiar edhe pse sipas dispozites së nenit 65 par. 1 i gezojne të gjihta të drejtat që i gezon edhe prokurori publik përveq atyre që këtij i takojne si organ shtetror prap se prap nuk kanë të drejtë të paraqesin ankese në favor të te pandehurit. Vetem prokurori publik është në të njëjtën kohë organ shtetror i autorizuar të ndermarr ndjekjen penale dhe të kujdeset për mbrojtjen e ligjshmerise.

Kunder aktgjykimit të gjykatës së shkalles së parë ka të drejtë të paraqes ankese përveq prokurorit publik kompetent për të veprua prane asaj gjykate dhe prokurori publik me i larte me kusht që të dëshmojë i së ka vendosur të marr persipër ndjekjen penale nga prokurori publik me i ulte në bazë të autorizimit që i jep Ligji mbi Prokurorine Publike. Ai nuk mund të paraqes ankese jashte afatit e as në rastin kur prokurori publik kompetent për

127


të vepruar prane gjykatës që ka marre aktgjykimin në shkalle të parë nuk e ka paralajmerua ankesen apo ka hjeke dore nga ankesa.

LPP të drejten e paraqitjes së ankesen në favor të te pandehurit ua njeh edhe bashkeshortit, të afermit në vije të drejtë të gjakut, adoptuesit, të adoptuarit, vllaut, motres dhe mbajtesit të te pandehurit dhe kjo vlene vetem për ato procedura që sipas nenit 550 të KPPPK duhet të perfundohen me dispozitat e LPP.

Prokurori publik, mbrojtesi, perfaqsuesi ligjor i të pandehurit mund paraqaesin ankese kundër aktgjykimit për të gjihta arsyet nga neni 402 ndërsa i dëmtuari vetem për shkak të vendimit mbi sankcionet penale dhe ate vetem për veprat penale të caktuara në dispoziten e nenit 399 paragrafi 3.

Kur prokurori public ndermerr ndjekjen nga paditesi subsidiar i dëmtuari e humbe cilsine e paditesit mirpo, duke pasur parasysh së është merite e tij që procedura penale nuk është pushuar, ka të drejtë të paraqes ankese sipas të gjitha arsyeve nga neni 402.

I pandehuri ka të drejtë të terheq ankesen e paraqitur nga mbrojtësi kundër aktgjykimit me të cilin atij i është shqiptuar dënim me i bute së denimi me burgim afatgjate sepse mbrojtsi nuk mund të paraqes ankese kundër vullnetit të te tij edhe pse për paraqitjen e ankeses mbrojtesit nuk i nevojitet autorizim i posaqem.

Personi të cilit i është konfiskua pasuria apo personi nga i cili është konfiskua dobia pasurore e fituar me ane të veprës penale kanë të drejtë të paraqesin ankese kundër aktgjykimit edhe për arsyerat tjera e jo vetem për vendimin mbi konfiskimin.

Personi që ka paralajmerua ankesen, brenda afatit për ankese, mund të paraqet me shume së një ankese dhe plotesime të ankeses, ndërsa nga ankesa ankuesi mund të terhiqet gjer në momentin kur gjykata e shkalles së dytë të merr vendim lidhur me ankesen.

B. DETYRIMI I PARALAJMERIMIT TË ANKESES

Afati i paralajamerimit të ankeses është me së voni tete dite nga dita e

shpalljes së aktgjykimit mirpo ankesa mund të parlajmerohet edhe në procesverbal menjehere pas shpalljes.

Personat me të drejtë ankese detyrohen ta paralajmerojne ankesen edhe nëse gjykata gabon dhe nuk i udhezon për detyrimin e paralajamerimit të ankeses. Kjo zgjidhje ligjore është krejtesisht e drejtë sa i perket prokurorit publik dhe mbrojtesit të cilet duhet të kene njohuri për ligjin.

Eshte shkak i arsyeshem për ti mundesua të pandehurit që nuk ka mbrojtës kthimin në gjendjen e meparshme dhe paraqitjen e ankeses kundër

128


aktgjykimit nëse gjykata ka gabuar dhe nuk e ka njohtua për detyrimin e paralajmerimit të ankeses.

Mosparlajmerimi i ankeses konsiderohet hjekje dore nga e drejta në

ankese. D. PERBAJTJA E ANKESES

Ankesa duhet të permbaje të dhënat mbi atkgjykimin dhe gjykaten

që e ka marre, arsyet e kundershtimit, arsyetimin, propozimin dhe nenshkrimin e ankuesit.

Me ankesen e paraqitur e cila nuk permban të gjihta apo disa nga këto pese pjese të saj veprohet varësisht nga ajo së kush e ka paraqitur. të pandehurit, të demtuarit, paditesit subsidiar dhe atij privat, që mund të mos kene njohuri juridike, gjykata ua kthen ankesen për ta plotesuar me parashtrese me shkrim, nesa ankesa nuk i ka arsyet, arsyetimin dhe nenshkrimin duke u caktuar në të njëjtën kohë edhe afatin brenda të cilit duhet plotesuar ankesen duke i njohtuar në të njëjtën kohë për pasojat e leshimit. Kur ankusesi në aftin e dhënë nuk e ploteson ankesen ajo hudhet.

Mungesa e të dhenave për aktgjykimin e kundeshtuar mund të jete bazë për hudhjen e ankeses vetem nëse nuk mund të konstatohet aktgjykimi kundër të cilit ajo është paraqitur por ankesen nuk e hudhe gjykata e shkalles së parë por ajo e shkalles së dyte.

I autorizuari i paditesit privat apo subsidiar dhe prokurori publik kanë njohuri juridike dhe kur ankeses së tyre i mungojen arsyet e kundershtmit të aktgjykimit, arsyetimi dhe nenshkrimi apo kur nuk mund të vertetohet së kundër cilit aktgjykim ajo është paraqitur ankesa hudhet pa ua kthye atyre me parë në plotesim.

Arsyetimi i ankeses është i nevojshmem nga së gjykata e shkalles së dytë pa arsyetimin e saj nuk do të kishte njohuri së për c`arsye kundershtohet aktgjykimi.

Mungesa e propozimit në ankese nuk e bene ankesen të papershtatshme për të veprua sipas saj. Propozimet në ankese duhet të jene në harmoni me arsyet e ushtrimit të ankeses. nëse aktgjykimi kundershtohet për të gjitha arsyet gjithnji, në radhe të pare, duhet propozua anulimin e tij por edhe ndryshimin e tij sa i perket aplikimit të ligjit penal dhe vendimit mbi sankcionet penale nëse aktgjykimi kundershtohet për arsye të shkeljes esenciale të dispozitave të procedurëspenale dhe vertetimit të gabuar dhe jot e plote të gjendjes faktike gjithnjë duhet propozua anulimin e tij ndërsa ndryshimin kur aktgjykimi kundershtohet për shkak të shkeljes së ligjit penal dhe vendimit mbi denimin.

129


E. ARSYET E USHTRIMIT TË ANKESES

Kunder një aktgjykimi mund të ushtrohet ankese për shkak te shkeljes esenciale të dispozitave të procedurës penale, shkeljes së ligjit penal, vertetimit të gabuar dhe jo të plote të gjendjes faktike dhe vendimit mbi sankcionet penale, konfiskimin e dobise pasurore të fituar me ane të veprës penale, shpenzimeve të procedurëspenale, kerkesave pasurore juridike dhe vendimit mbi publikimin e aktgjykimit.

Çdo person që kryen vepër penale ka të drejtë që ndaj tij të zbatohet procedurë e drejtë dhe e ligjshme. E drejtë dhe e ligjshme është vetem ajo procedurë që është zbatur sipas dispozitave të KPPPK. Dispozitat e procedurës penale mund të shkilen me aplikimin e tyre të gabueshem apo me mosaplikimin e tyre.

Shkeljet esenciale të dispozitave të procedurës penale mund të jete të ashtuquajtura absolute, neni 403 paragrafi 1, që gjithmone kanë për pasoje anulimin e aktgjykimit dhe ato relative, neni 403 paragrafi 2, që kushtimisht mund të kene për pasoje anulimin.

Shkelja e ligjit penal ekziston çdo here kur një person është shpalle fajtor për një vepër që nuk është vepër penale, është shpallur fajtor edhepse ekzistojne rrethana që perjashtojne pergjegjesine e tij penale, eksiztojne rrethana që perjshtojne ndjekjen penale, lidhur me vepren penale është zbatur ligji i cili nuk mund të zbatohet, lidhur me vendimin mbi sankcionet penale gjykata tejkalon kompetencat që ka në bazë të ligjit dhe kur në denimin e shqiptuar nuk është llogaritur apo është llogaritur gabimisht koha e kaluar në paraburgim apo denimi i vuajtur me pare.

Për shkak të vertetimit të gabuar dhe jo të plote të gjendjes faktike nuk mund të ushtrohet ankese kundër aktgjykimit të marre në bazë të pranimit të fajsise për të gjitha pikat e aktakuzes.

Vertetimi i gabaur i gjendjes faktike do të thote vertetimi i gabuar i ndonje fakti të rendesishem në procedurë e që ka të beje me veprimet e të pandehurit dhe pergjegjsine e tij penale.

F. KUFINJET E SHQYRTIMIT TË ANKESES

Qeshtja penale nxirret prane gjykatës së shkalles së dytë me ankese të

afatshme dhe të paraqitur nga personi me të drejtë ankese. Kur kundër aktgjykimit është paraqitur të pakten një ankese e tille gjykata e shkalles së dytë sipas detyrës zyrtare e shqyrton aktgjykimin për shkeljet e caktuara të

130


dispozitave të procedurëspenale dhe shkeljes së ligjit penal në dëm të te pandehurit.

Sa u perket shkeljeve esenciale të dispozitave të procedurës penale, gjykata e shkalles së dytë aktgjykimin e shqyrton vetem lidhur me shkeljet nga nenparagrafi 1, piket 1,2,6, 8, 9, 10, 11. dhe 12 të nenit 403 dhe kur konstaton së aktgjykimi permban këto shkelje ate e anulon sikur e anulon edhe nëse gjen së shqyrtimi gjyqesor është mbajtur në mungese të te akuzuarit në kundërshtim me dispozitat e KPPPK dhe në rastin kur është parapa mbrojtja e detyrueshme dhe i pandehuri nuk ka pasur mbrojtes.

KPPPK nuk njeh mundesine e gjykimit të te pandehurit në mungese mirpo nen kushtet e parapara në dispozitat e nenit 336 paragrafi 2 ai mund të largohet nga gjykatorja për shkak të prishjes së rendit dhe mosnenshrtimit të urdherave të kryetarit të trupit gjykues.

Gjykata sipas detyrës zyrtare nuk shqyrton aktgjykimin lidhur me shkeljen e ligjit penal në dobi të te pandehurit por vetem ato në dëm të tij dhe kur konstaton një shkelje të tille ndryshon aktgjykimin dhe eleminon shkeljen e ligjit penal.

Lidhur me ankesen e paraqitur në dobi të te pandehurit e cila nuk permban arsyet e kundershtimit dhe arsyetimin e ankeses gjykata sipas detyrës zyrtare e shqyrton përveq për shkeljet e dispozitave të procedurësdhe aplikimit të ligjit penal si edhe çdo aktgjykim tjeter lidhur me ankesen por edhe për vendimin mbi denimin dhe konfiskimin e dobise pasurore të fituar me vepër penale.

Lidhur me vertetimin e gjendjes faktike gjykata nuk e shqyrton aktgjykimin sipas detyrës zyrtare e lidhur me ankesen. Gjendjen faktike e vlerson vetem atëherë kur ajo kundershtohet me ankese.

G. VENDIMET E GJYKATËS SË SHKALLES SË DYTË LIDHUR ME ANKESEN.

Gjykata e shkalles së dytë me aktvendim e hudhe ankesen dhe anulon

aktgjykimin, anulon aktgjykimin dhe refuzon aktakuzen ndërsa me aktgjykim verteton ose ndryshon aktgjykimin, ose ndryshon aktgjykimin lidhur me aplikimin e ligjit penal dhe vendimit mbi denimin dhe mund të shqiptoje edhe vrejtjen gjyqësore..

Ankesa hudhet e palejuar me aktvendim kur është paraqitur nga personi pa të drejtë ankese, kur është terhjeke ndërsa e paafatshme kur është paraqitur pas kalimit të afatit për ankese.

Gjykata e shkalles së dytë refuzon aknesen dhe verteton aktgjykimin kur gjen së gjykata e shkalles së parë drejtë ka vertetua gjendjen faktike,

131


aktgjykimi nuk permban shkelje esenciale të dispzoitave të procedurëspenale dhe ligjit penal dhe kur pajtohet me vendimin e denimit të shqiptuar me aktgjykim. Me këtë rast gjykata nuk i pranon pretendimet ankimore në ankesa dhe gjen së aktgjykimi nuk permban as shkelje të dispozitave të procedurëspenale dhe shkelje të ligjit penal për të cilat aktgjykimin e shqyrton sipas detyrës zyrtare.

Vertetimi i gabuar dhe jo i plote i gjendjes faktike dhe shkeljet esenciale të dispozitave të procedurës penale nga neni 403 par. 1 kushtezojne anulimin e aktgjykimit.Shkelja e dispozitave të procedues penale nga neni 403 paragrafi 2 kushtezojne shkeljen e aktgjykimit vetem atëherë kur aplikimi i gabuar apo mos aplikimi i tyre kanë shkelur të drejten në mbrojtje dhe kanë ndikuar apo mund të ndikojne me marrjen e vendimit të ligjshem. Vertetimi i gabuar e gjendjes faktike reflekotohet rendem në aplikimin e ligjit penal ndërsa shkeljet esenciale tregojnë së vendimi gjyqësor nuk është marre në procedurë të zbatuar sipas dispozitave të KPPPK

Ndyshimi i aktgjykimit mund të behet vetem në drejtim të aplikimit të ligjit penal dhe lidhur me sankcionet penale. në dëm të te pandehurit atëherë kur akgjykimin e kanë kundershtua paditesi dhe i demtuari, në rastet kur kemi të bëjmë me vepren penale për të cilat ai mund ta kundershtoje aktgjykimit për arsye të vendimit mbi denimin. nëse keta dy pjesmarres në procedurë nuk e kanë kundershtua aktgjykimin për shkak të shkeljes së ligjit penal gjykata e shkalles së dytë nuk eleminon shkeljen por vetem konstaton së me aktgjykim është shkel ligji penal në dobi të te pandehurit.

Aktgjykimi gykues mund të ndryshohet në lirues dhe ai lirues në aktgjykim gjykues me aprovimin e ankeses kur gjykata e shkalles së dytë gjene së gjendja faktike me aktgjykimin e kundershtaur është vertetuar drejtë por me zbatimin e drejtë të ligjit duhet marre aktgjykim tjeter, neni 426 paragrafi 1.

KAPITULLI XXXVIII - ANKESA KUNDËR AKTVENDIMIT

Dispozitat ldhur me të drejten në ankese, neni 339, të drejten e

terheqjes së ankeses, neni 400 paragrafi 5, permbajtjen e ankeses, neni 401, procedurën e ankimit neni 407, 409 dhe kufinjet e shqyrtimit të ankeses, neni 419 zbatohen pershtatshmerisht edhe në procedurën e ankimit kundër aktvendimit.

Ankesa kuder aktvendimeve të gjyqtarit të procedurës paraprake dhe gjykatës së shkalles së parë është gjithnjë e lejuar vetem në rastet kur me dispozitat e KPPPK thuhet shprehimisht së ajo nuk është e lejuar.

132


Kolegji prej tre gjyqtarve i gjykatës së shkalles së parë me aktvendim

vendos lidhur me ankesat e paraqitura kundër aktvendimeve të gjyqtarit të procedurës paraprake dhe në rastin nga neni 317 paragrafi 2. ndërsa në shkalle të parë vendos për propozimet për vazhdimin e paraburgimit, neni 285 paragrafi 3 ose 306 paragrafi 4.

Kunder aktvendimeve të kolegjit prej tre gjyqtarve të marre në shkalle të dytë dhe kundër aktvendimeve të Gjykatës Supreme të Kosovës nuk është e lejuar ankesa.

KAPITULLI XXXIX - MJETET E JASHTEZAKONSHME JURIDIKE

A. RISHIKIMI I PROCEDURËS PENALE

Rishikimi i procedurës penale në fakt do të thote perseritja e saj.

Me ane të këtij mjeti të jashtezakonshme juridik aktgjykimi i formes së prere mund të ndryshohet, sipas nenit 439, vetem sa i perket vendimit mbi denimin dhe pa rishikimin e procedurës penale, në tri raste:

- kur një person denohet me dy ose me shume aktgjykime dhe nuk janë

zbatuar deispozitat mbi denimin unik për veprat penale në bashkim, - kur një personi në denimin unik i është perfshi edhe ndonje dënim i

shqiptuar me parë me aktgjykim të mëparme e i cili dënim është perfshi në denimin unik dhe

- pasi aktgjykimi të këtë marre formen e prere ai nuk mund të ekzekutohet nga së ndonje nga denimet veprat penale në bashkim, të perfshira në denimin unik, për shkak të amnistise, faljes apo arsyerave tjera.

Ndryshimi i aktgjykimit për arsyet nga neni 439 paragrafi 2 behet me

aktgjykim të cilin palet kanë të drejtë ta kundershtojne për arsye të shkeljes së ligjit penal dhe vendimit mbi denimin. Shkelja e ligjit penal mund të qendroje në tejkalimin e autorizimeve që ka gjykata në bazë të ligjit me rastin e shqiptimit të denimit.

Rishikimi, perseritja, e procedurës penale lejohet vetem në dobi të te pandehurit ndërsa perjashtimisht edhe në dëm të tij. Rishikimi i procedurës penale në dobi të te pandehurit nuk është i kufizuar me kohë dhe ai mund të kerkohet edhe pasi ai të këtë vdekur, të këtë vuajtur denimin apo veprat penale për të cilat është denuar dhe ka vuajte denimin të jene parashkrua, perfshi me amnisti apo falje.

133


Lejimin e rishikimit të procedures penale gjykata e merr me

aktvendim dhe qeshtjen mund të kthej në fazen e shqyrtimit gjyqësor apo hetimit.

Rishikimi i procedures penale në dëm të te pandehurit lejohet kur me atktgjykim të formes së prere të marre në një procedurë tjeter, vertetohet së aktgjykimi është bazuar në dokument të falsifikuar, deklarate të rreme të deshmitarit, ekspertit apo perkthyesit, aktgjykimi është pasoje e veprës penale të gjyqtarit, gjyqtarit laik ose prokurorit publik apo policise gjyqsore që ka ndermarre veprime hetimore dhe së dokumenti i falsifikuar, deklarata e rreme e deshmitarit, ekspertit, vepra penale e gjyqtarit, gjyqtarit laik, prokurorit publik apo pilicit gjyqesor janë kryer si pasoje e veprës penale të te pandehurit apo personit të shtytur nga i pandehuri kundër deshmitarit, ekspertit, perkthyesit, gjyqtqarit, prokurorit publik, policit apo të afermeve të tyre.

Për lejimin e rishikimit të procedures penale në dobi të te pandehurit nevojitet të plotesohet cili do nga kushtet nga pese neparagrafet e paragrafit 1 të nenit 442.

B. ZBUTJA E JASHTEZAKONSHME E DENIMIT

Zbutja e jashtezakonshme e denimit ka për qellim gjykimin me

denimme të bute për vepren e njëjtë penale lidhur me të cilen është marre aktgjykimi i formes së prere. në kërkesë mund të paraqiten rrethana të rëndësishme për lartesine e denimit e të cilat lejojne zbutjen e jashtezakonshem të denimit. Këto rrethana mund të jene të reja, të paraqitura pas shqiptimit të denimit apo të vjetra të cilat kanë ekzistuar në kohen e marrjes së aktgjykimit për të cilat gjykata nuk ka pasur dijeni.

Rrethanat e reja kanë të bëjne kryesisht me rrethana nen të cilat jeton i pandehuri, gjendjen e tij statusore, shendetin e tij, situaten e tij materiale, eliminimin vullnetar të pasojave të veprës penale kur ato mund të eliminohen ndërsa si rrethana që kanë ekzistuar në kohen e marrjes së aktgjykimit e për të cilat gjykata nuk ka pasur dijeni mund të jene të gjitha rrethanat me rendesi për matjen e denimit të cilat me rastin e shqiptimit të denimit nuk janë vlersuar nga së edhe pse ato kanë ekzistuar nuk është ditur për to.

Keto rrethana të reja të paraqituara pas plotfuqishmerise së aktgjykimit dhe ato që kanë ekzistuar me rastin e marrjes së tij e por për të cilat gjykata nuk ka pasur dijeni duhet të jene të atilla që me gjase do të ndikonin që i pandehuri të gjykohet me dënim me të bute.

134


C. KERKESA PËR MBROJTJE TË LIGJSHMERISE

Kekrekesa për mbrojtje të ligjshmerise mund të paraqitet kundër

vendimit të formes së prere të gjykatës dhe procedurës gjyqsore në bazë të së cilës vendimi është marre.

Kerkesa për mbrojtje të ligjshmerise mund të paraqitet për shkak të shkeljes së ligjit penal, në dëm dhe në dobi të te pandehurit, për shkak të shkeljeve esenciale të dispozitave të procedurës penale dhe shkeljes së ciles do dispozite të KPPPK kur shkelja e tille ka ndikuar në ligjshmerine e vendimit gjyqesor.

Lidhur me kërkesën për mbrojtje të ligjshmerise në dëm të te pandehurit gjykata nuk ndryshon aktgjykimin vetem konstaton shkeljen e ligjit penal dhe një vendim ti tille ka rendesi vetem për nderitmin e praktikes gjyqesore dhe aplikimit të drejtë të ligjit penal në të ardhmen.

Me aktvendimet mbi caktimin dhe vazhdimin e paraburgimit nuk perfundon procedura penale me vendim të formes së prere mirëpo edhe kundër ketyre vendimeve të gjykatës është e lejuar kerkesa për mbrojtje të ligjshmerise.

Kerkesa për rishqyrtim të jashtezakonshem të aktgjykimit të formes së prere, mjet i jashtzakonshem juridik sipas ligjit të meparme, me nuk mund të paraqitet pa marre parasysh së procedura penale perfundohet me dispozitat e ligjit të meparm të procedurës penale nga së tani të drejten e paraqitjes së kerkeses për mbrojtje të ligjshmerise e ka edhe i pandehuri.

135

E DREJTA PENALE (MATERIALE) PJESA E GJASHTE

PROCEDURA E SHKURTER, DHENIA E URDHERIT NDESHKIMOR DHE SHQIPTIMI i VREJTJES GJYQSORE.

KAPITULLI XL - PROCEDURA E SHKURTER

A. AKTET ME TË CILAT FILLOHET PROCEDURA E SHKURTER DHE PERMBAJTJA E TYRE.

Padites të autorizuar për fillimin e procedurës se shkurter janë

prokurori publik, paditesi subsidiar dhe paditesi privat. Prokurori publik dhe paditesi subsidiar procedurën e fillojne me propozim akuze ndërsa paditesi privat me padi private.

Propozimakuza dhe padia private nuk konfirmohen sepse në procedurë të shkurter nuk ka procedurë për konfirmimin e aktakuzes.

Propozimakuza dhe padia private janë parashtresa dhe ato duhet të permbajne të gjitha të dhënat e nevojshme për të mund me veprua sipas tyre.

Propozimakuza dhe padia privat mund të mos permbajne arsyetimin. B. PRABURGIMI NË PROCEDURË TË SHKURTER

Arsyet për caktimin e paraburgimit janë ekzistimi i dyshimit të

bazuar së i pandehuri ka krye vepër penale dhe së masat tjera nga neni 268 paragrafi 1 nuk janë të mjaftura për sigurine e pranise së të tij në procedure.

Rrethanat tjera që tregojnë së ekziston reziku nga ikja duhet të jene të atilla që tregojnë qarte rrezikun e tille.

Për arsyet nga piket (ii) dhe (iii) të paragrafit 2 të paragrafit 1 të nenit 281 paraburgimi mund të caktohet vetem për veprat penale kundër rendit publik dhe veprimeve ligjore, veprat penale kundër integritetit seksual, veprat penale me element dhune të denueshme me me tepër së dy vjet burgim dhe të gjitha veprat e parapara me KPPK për të cilat është parapare denimi me tri vjet burgim.

136


Kohezgjatja e paraburgimit në procedurën paraprake para paraqitjes

së propozim akuzes është e kufizuar në 15 dite ndërsa pas paraqitjes së propozimakuzes kohëzgjatja e parabaurgimit nuk është e kufizuar.

Derisa në procedurën e rregullt trupi gjykues apo kryetari i trupit gjykues detyrohen të shqyrtojn çdo dy muaj nëse ekzistojne ende shkaqet për të cilat parabuargimi është caktuar apo vazhduar në procedurën e shkurter kjo shqyrtohet pas kalimit të çdo muaji.

C. HUDHJA E PROPOZIMAKUZES OSE PADISE PRIVATE.

Për të gjitha arsyet për të cilat gjyqtari për konfirmim të aktakuzes

mund ta hudhe aktakuzen propozimakuzen dhe padine private mund ti hudhe edhe gjyqtari.

Propozimakuza dhe padia private hudhen me aktvendim të arsyetuar kundër të cilit është e lejuar ankesa kolegjit prej tre gjyqtarve.

KAPITULLI XLI

PRODEDURA PËR DHENIEN E URDHERIT NDESHKIMOR

Dhenien e urdherit ndeshkimor mund ta kerkoje vetem prokurori

publik. Kerkesa për dhenien e urdherit ndeshkimor paraqitet me propozimakuze. Me kërkesë për urdher ndeshkimor prokurori publik mund të kerkoje vetem denimin me gjobe si dënim kryesor, denimet plotesuese ndalimin e drejtimit të automjetit, konfiskimin e sendit, vrejtejn gjyqsore, urdherin për publikimin e aktgjykimit dhe konfiskimin e dobise pasurore të fituar me vepër penale.

Kerkesen për dhenien e urdherit ndeshkimor e hudhe gjyqtari kur gjene së vepra nuk është vepër penale për të cilen mund të kerkohet dhenia e urdherit, kur në kërkesë është kerkuar shqiptimi i denimit i cili nuk mund të shqiptohet me urdher dhe kur gjyqtari vlerson së të dhënat nga propozimakuza nuk ofrojne bazë të mjatftueshme për dhenien e urdherit ndeshkimor apo shqiptimin e denimit dhe denimeve alternative të kerkuara.

Ne rastin e hudhjes së kerkeses procedura penale nuk pushohet dhe ajo vazhdohet sipas propozimakuzes.

Urdheri ndeshkimor ipet me aktgjykim dhe kundër tij i pandehuri dhe mbrojtësi kanë të drejtë kundershtimi. Paraqitja e kundershtimit nga i pandehuri ose mbrojtësi e bene aktgjykimin për dhenien e urdherit ndeshkimor të paqene dhe procedura vazhdohet sipas propozimakuzes.

137


Prokurori publik nuk mund ta kundershoje aktgjykimin mbi dhenien

e urdherit ndeshkimor sepse gjykata jep urdherin vetem nëse pajtohet të shqiptoi llojin e denimit, denimin ose denimet plotesuese dhe konfiskimin e dobise pasurore që ka kerkua prokurori publik dhe nga së kundershtimi nuk e nxjer qeshtjen për vendosje në shkalle të dyte.

KAPITULLI XLII SHQIPTIMI I VREJTEJES GJYQESORE

Vrejtja gjyqesore shqiptohet vetem me aktgjykim me të cilin

vertetohet së i pandehuri ka krye vepren e caktuar penale dhe së është penalisht pergjegjes për kryerjen e saj.

Ne dispozitiv të aktgjykimit i pandehuri nuk shpallet fajtor mirpo në të shenohen koha, vnedi dhe menyra e kryerjes e veprës penale, pasojat e veprës spenale dhe kualifikimi juridik i saj. Qellimi i vrejtejes gjyqesore është qortimi i të pandehurit kur gjykata gjen së vetem me vrejteje gjyqsore mund të arrihet qellimi i denimit. Vrejtja gjyqesore shqiptohet vetem për vepra penale të denueshme me dënim deri në një vit burgim apo me gjobe dhe në kushte të parapara me ligj edhe për vepra penale të denueshme me burgim gjer me tri vjet. Për vepra penale të kryera në bashkim vrejtja gjyqesore mund të shqiptohet vetem atëherë kur ajo mund të shqiptohet për secilen nga veprat penale të kryera në bashkim.

Kunder aktgjykimit mbi shqiptimin e vrejtjes gjyqesore është e lejuar ankesa sipas të gjitha bazave për të cilat mund të kundrshtohet aktgjykimi, përveq arsyeve nga neni 402 par. 1 neparagrafi 4 sepse vrejtja gjyqsore nuk është sankcion penal dhe aktgjykimi mbi shqiptimin e vrejtjes gjyqsore duhet të permbaje edhe arsyetimin për lidhur gjendjen faktike, aplikimin e ligjit penal dhe arsyet për të cilat gjykata të pandehurit i shqipton vrejtjen gjyqesore.

Me aktgjykim mbi vrejtjen gjyqesore mund të vendoset: për masat e trajtimit të detyrueshem për rehabilitim, për konfiskimin e dobise pasurore të fituar me ane të veprës penale, shpenzimeve të procedurës penale dhe kerkesave pasurore juridke dhe aktgjykimi duhet të permbaje arsyera lidhur me secilin nga këto vendime.

138

E DREJTA PENALE (MATERIALE) PJESA E SHTATË

PROCEDURAT E VECANTA

KAPITULLI XLIII - PROCEDURA NDAJ PERSONAVE TË CILET KANË KRYE VEPËR PENALE NEN NDIKIMIN E ALKOOLIT OSE TË DROGES.

Masa e trajtimit të detyrushem për rehabilitimin e kryresve të

veprave penale të varur nga alkooli dhe dorga shqiptohet me aktgjykim denues dhe me aktgjykim me të cilin eshe shqiptuar vrejtja gjyqsore. këto masa ekzekutohen pavarsisht asaj së i pandehuri është në liri apo jo.

Koha e qendrimit në institucionin shendetesor në të cilin zbatohen masa llogaritet në denimin e shqiptuar me burgim.

Kohezgjatja e mases nuk caktohet me aktgjykim dhe varet nga

suksesi i trajtimit ndërsa gjykata është e detyruar që çdo dy muaj të vendos sipas detyrës zyrtare së a ekzistojne ende kushtet për zbatimin e kesaj mase.

Zbatimi i mases pushon kur trajtimi i detyrueshem dhe rehabilitimi me nuk është i nevojshem. Kur masa e trajtimit të detyrueshem është shqiptuar bashke me dënim me burgim ajo nuk mund të zgjase me shume së denimi me burgim ndërsa nëse ajo është shqiptuar bashke me denimin me gjobe, me vrejtje gjyqsore apo me lirim nga denimi ajo mund të zgjase me së shumti 2 vite, neni 77 paragrafi 3 i KPPK.

KAPITULLI XLIV - PROCEDURA E KONFISKIMIT

Sipas KPPK, neni 60 nga kryesi mund mirren sendet me të cilat është

krye vepra penale, sendet e dedikuara për kryerjen e veprës penale dhe sendet e perfituara me ane të veprës penale. në dispozitat e KPPK, lidhur me veprat e caktura penale parashihet marrja e detyrueshme e sendit, vepra penale nga neni 222, 223, 224, 240, 241 etj.

Keto sende në parim mirren me aktgjykim me të cilin i pandehuri shpallet fajtor apo i shqiptohet vjretja gjyqsore apo me aktvendim me të cilin shqiptohet masa e trajtimit të detyrueshem për rehabilitim të kryresve të veprave penale të varur nga alkooli ose droga..

139


Nje procedurë e filluar penale mund të pushohet nga prokurori publik

në fazen e hetimit apo nga gjykata në procedurën e konfirmimit të atakuzes, në shqyrtimin gjyqesor dhe në procedurën e shkurter nga një gjyqëtar i vetem. I pandehuri mund të lirohet nga aktakuza apo të refuzohet aktakuza e paraqitur ndaj tij. të gjitha këto janë vendime me të cilat ai nuk shpallet fajtor. Mirpo pa marre parasysh së ai nuk shpallet fajtor nga i pandehuri duhet të konfiskohen sendet që mund të perdoren për kryerjen e veprës penale dhe kur marrjen e sendit të tille e kerkon interesi i sigurise publike apo arsyet e moralit.

Varesisht nga faza në të cilen është pushuar procedura penale aktvendimin mbi marrjen e sendit mund ta merr prokurori publik apo gjykata. kundër aktvendimit gjithnjë është e lejuar ankese. Lidhur me ankesen e prokurorit publik vendos kolegji prej tre gjyqtarve i gjykatës prane të cilës ka kompetencë të veproj prokurori publik që ka marre aktvendimin.

Kur aktvendimin e merr gjyakta ajo është në perberje të kolegjit prej tre gjyqtareve dhe lidhur me ankesen vendos kolegji prej tre gjyqtarve i gjykatës me të larte.

Askush nuk mund të mbaje dobine pasurore të fituar me ane të veprës penale prandej organet e zbatimit të ligjit, policia, sherbimi doganor, prokurori publik dhe gjykatat janë të detyruara që sipas detyrës zyrtare ta vërtetojnë këtë dobi. Dobia e tille pasurore mund të konfiskohet nga cili do person të i cili gjendet ajo.

Me qellim të vertetimit të saj është e nevojshme zbatimi i hetimeve integrale që është një hetim paralel i veprës penale dhe hetimet financiare. Hetimet financiare kanë të bëjnë me vertetimin e vendndodhjes së dobise pasurore, sasine e saj dhe pronesine, posedimin dhe qarkullimin e saj.

Nëse kryesi i veprës penale i ka tjetersua sendet e perfitura me vepër penale dhe i ka shendrua në para marrja e parave nuk mund të mirret me dispozitat e marrjes së sendit por me dispozitat për konfiskimit të dobise pasurore.

140


KAPITULLI XLIX PROCEDURA PËR KOMPENSIMIN E DËMIT, REHABILITIMIT DHE PËR USHTRIMIN E TË DREJTAVE TË TJERA TË PERSONAVE TË DENUAR OSE TË ARRESTUAR PA ARSYE.

PROCEDURA PËR KOMPENSIMIN E DEMIT

Personi mud të denohet apo arrestohet pa arsye për shkak të

procedures penale që i ka parapri denimit dhe si pasoje e denimi apo arrestimit të paarsye ai mund të pesoje dëm material për kompenzimin e të cilit ka të drejtë sipas dispozitave të këtij kapitulli.

Te drejtë për kompenzimin e demit nuk ka i denuari nëse ai është denuar në bazë të pohimit të rreme së është kryes i veprës penale përveq nëse ai ka qene i shternguar ta pohoje rrejshem kryerjen e saj, nëse procedura e re ka perfunduar me aktgjykim me të cilin refuzohet aktakuza e paditesit subsidiar apo privat ndërsa refuzimi është pasoje e mareveshtjes së të pandehurit me paditesin subsidiar apo privat dhe nëse në procedurën e rishikimint është refuzua aktakuza për shkak të moskompetences së gjykatës ndërsa paditesi i autorizuar ka ndermarr ndjekjen prane gjykatës kompetente.

Kerkesa për kompenzimin e dëmit mund të realizohet në procedurë administrative dhe i denuari apo i arrestuari pa arsye së pari duhet ti drejtohet me kërkesë për kompenzim organit publik për qeshtje gjyqsore, Keshillit gjyqësor të Kosoves, dhe nëse nuk arrin ta kompenzoje demin me mareveshtje ka të drejtë ti drejtohet gjykatës kompetente për të kerkuar kompenzimin e demit në procedurë civile.

Kerksa për kompenzimin e dëmit parashkruehet me kalimin e tri viteve nga dita kur aktgjykimi me të cilin ai në procedurën e re është lirua nga aktakuza apo aktakuza është refuzuar me vendim të formes së prere.

Dëmi në kompenzimin e të cilit ka të drejtë i denuari apo i arrestuari pa asrye është dëm material dhe jomaterial. Trashigimtaret e të denuarit apo të arresutarit pa asrsye kanë të drejtë në kompenzimin e demit material por jo edhe të atij jomaterial. Në se i denuari gjatë jetes ka hjeke dore nga e drejta në kompenzim të dëmit trashigimtaret nuk kanë të drejtë të paraqesin kërkesën për kompenzim.

Paraburgimi është heqje e lirise duhet të llogaritet në denimin e shqiptuar prandej personi që gjatë procedurëspenale ka qene në paraburgim dhe me aktgjykim të formes së prere është liruar nga aktakuza apo ndaj tij është refuzuar aktakuza ka të drejtë në kompenzimin e demit për kohen e kaluar në parabrugim.

141


KAPITULLI XL PROCEDURA PËR DHENIEN E LETERRRESHTIMIT DHE SHPALLJEVE PUBLIKE

Për të urdheruar leshimin e fleterreshtimit duhet plotesuar

kumulativisht tri kushte. i pandehuri duhet të gjendet në arrati, ndaj tij duhet të jete filluar procedura penale për vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare dhe vepra penale duhet të jete e atille që për të mund të shqiptohet dënim me dy vjet burgim ose dënim me i rende.

Arsye tjera për të urdheruar leshimin fleterreshtimit janë mosmundesia e sigurise së të pandehurit në procedurë në bazë të fletearrestit dhe kur nuk mund të ekzekutohet aktvendimi mbi caktimin e paraburgimit të caktuar në bazë të dispozitave të neneve 271 paragrafi 3, 272 paragrafi 5, dhe 273 paragrafi 4 me të cilat raste nuk mbahet seanca e degjimit për caktimin e paraburgimit.

Ne procedurën paraprake leshimin e leterreshtimit e urdheron gjyqtari i procedures paraprake në propozim të prokurorit publik ndërsa në procedurën pas ngaritjes së aktit akuzues kryetari i trupit gjykues.

Ndaj personave të denuar të arratisur nga institucioni për vuajtje të denimit apo institucioni ku zbatohet masa e trajtimit të detyrueshem e shqiptuar bashke me denimin me heqje liria leshimin e leterreshtimit e urdheron drjetori i institucionit.

Leterreshtimin e ekzekuton policia pa marre parasysh së kush ka urdheruar leshimin, gjykata apo drejtori i institucionit.

142

E DREJTA E PROCEDURES PENALE

SHEMBUJ TË AKTEVE TË PROKURORIT PUBLIK NË PROCEDURËN PENALE

1. MENDIMI I PROKURORIT LIDHUR ME KONFLIKTIN E KOMPETENCËS.

REPUBLIKA E KOSOVËS PROKURORIA PUBLIKE E QARKUT PPN nr. 7/08 Date 10.08.2008 P R I SH T I N Ë ( në shembujt në vazhdim “ emërtimi i prokurorisë”

GJYKATËS SË QARKUT P R I SH T I N Ë ( në shembujt në vazhdim “ emërtimi i gjykatës”

Ua kthej shkresat e lëndës PN. nr. 7/08 dhe në bazë të nenit 39 paragrafi 2 të KPPPK jap

M E N D I M

Për të vepruar ne çështjen penale e të pandehurit H.H. nga Podujeva Kompetencë territoriale ka Gjykata Komunale në Podujeve.

A r s y e t i m

Prokuroria Publike Komunale ne Prishtine, Gjykatës Komunale ne Podujeve, i ka paraqitur propozim akuzën PP. nr. 7/08 date 10.07.2008, kundër te pandehurit HH nga Podujeva për shkak te veprës penale Vjedhje pylli nga neni 285 paragrafi 2 te KPPK.

Gjykata Komunale në Podujeve me aktvendimin P. nr. 7/08 date 10.07.2008 ka shpallur jokompetenten territoriale dhe shkresat e lendes ia ka dërguar Gjykatës Komunale në Prishtine.

Gjykata Komunale ne Prishtine pretendon se nuk ka Kompetence territoriale

143


për te vendosur këtë çështje penale dhe ka filluar konfliktin e kompetencës. Vepra penale është kryer në vendin e quajtur që është në territorin e Komunës së Podujevës ndërsa i pandehuri është zënë nga roja e pyllit në

, Komuna e Prishtinës, duke transportuar drunjte e prere për në treg me qëllim qe ti shesë. Nga se dihet vendi i kryerjes se veprës penale dhe se ai është në territorin e Komunës së Podujevës, kompetencë territoriale e Gjykatës Komunale në Podujeve është të gjykoj çështjen penale e të pandehurit HH pa marre parasysh se ai është zënë në territorin e Komunës së Prishtinës, duke transportuar drunjte për t’i shitur në treg.

PROKURORI PUBLIK

Nëse ky konflikt i kompetencës do të ishte në mes te Gjykatës Komunale ne Podujeve dhe asaj ne Mitrovice, te cilat gjykate drejtpërdrejte me te larte e kane Gjykatën Supreme te Kosovës këtë konflikt te kompetencës do ta zgjidhte ajo gjykate dhe mendimin do ta jepte Prokurori i Prokurorisë Publike te Kosovës.

2. PROCESVERBAL MBI PRANIMIN E PROPOZIMIT TË TË DEMTUARIT PËR NDJEKJE PENALE

Emërtimi i prokurorisë. (komunale)

Procesverbal mbi pranimin e propozimit të të dëmtuarit për ndjekje penale

Të pranishëm

Prokurori i Shtetit K.K Sekretarja Juridike A.A I dëmtuari G.G.

Filluar ne ora 10,00

Policia e Kosovës, Stacioni nr. 1 i Policisë në Prishtine, ka paraqitur kallëzim

144


penal kundër HH nga Prishtina për shkak te dyshimit te arsyeshëm se ai ka krye veprën penale Shpërdorim nga neni 257 paragrafi 5. Policia nuk ka dëgjuar të dëmtuarin G.G. në procedurën paraprake.

Unë thirra të dëmtuarin G.G. dhe e njoftova për kallëzimin penal dhe të drejtën e tij që të deklarohet lidhur me faktin se a dëshiron të ndiqet penalisht i pandehuri HH. Dhe pas kësaj ai

D e k l a r o i

Te pandehurin e kam fqinje dhe është rritur me fëmijët e mi. Ai kur ka gjetur kuletën time, para shtëpisë time ka mund te kuptoje se është e imja nga se në kuletë kam pasur letërnjoftimin dhe kartelën e identitetit për pune. Policia me ka kthye kuletën me 10 euro por jo edhe dokumentet e për të cilat me ka njoftuar se i pandehuri i kishte hedh në kontejner . Për këtë arsye unë Ju dhe propozimin për ndjekje dhe njëherësh praqes kërkese për kompensimin e dëmit ne shume prej 70 euro për parat qe i kam pasur ne kulete e te cilat i pandehuri i ka përvetësuar dhe 20 euro për fitimin e humbur nga se me është dashur të humb një ditë pune për të nxjerr letërnjoftimin e ri.

U krye ne ora 1.15

I dëmtuari

E vërtetojnë

Prokurori publik Sekretarja juridike

145


3. PROCESVERBAL MBI MARRJEN E DËSHMITARIT NË

PYETJE NË HETIME. Emërtimi i prokurorisë

Procesverbal mbi marrjen e dëshmitarit në pyetje

I hartuar nga Prokurori publik me datë 10.08.2008, me rastin e marrjes në pyetje të dëshmitarit SS nga Prishtina, në çështjen penale të të pandehurit HH dhe PP nga Prishtina për shkak të veprës penale Shantazhi nga neni 268 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 lidhur me nenin 23 të KPPK.

Të pranishëm:

Prokurori publik Sekretarja Juridike Dëshmitari- i dëmtuari

Mbrojtësi i të pandehurit HH Mbrojtësi i të pandehurit PP

Filluar në ora 10.

Të dhënat personale të dëshmitarit. Dëshmitari të pandehurin e ka, nip, djalë të vëllait.

Ngase te pandehurin HH e keni nip, djalë të vëllait, Ju njoftoje se në bazë të nenit 160 paragrafi 1 nënparagrafi 2 të KPPK jeni i liruar nga detyra e dëshmisë. Nga se jeni i liruar nga kjo detyre për te pandehurin HH, ne baze te nenit 160 paragrafi 5, jeni i liruar edhe nga detyra e dëshmisë ndaj të pandehurit PP, sepse ndaj tyre zbatoj hetimin se veprën penale e kane krye në bashkëkryerje dhe se dëshmia e Juaj nuk mund të kufizohet vetëm në të pandehurin PP.

Dëshmitari deklaroi se e ka kuptuar njoftimin dhe deklaroi se do te dëshmojë.

nënshkrimi i dëshmitarit.

Ju deklaruat se do të dëshmoni dhe unë ju udhëzojë se nuk jeni i detyruar të përgjigjeni ne pyetjet konkrete, kur ka gjase se me përgjigje në atë pyetje do

146


ta veni veten ose ndonjë person të afërm para turpit te rende, demit te konsiderueshëm material apo ndjekjes penale. Ju tërheq vërejtjen se jeni te detyruar të flisni të vërtetën, se nuk guxoni te heshtni asgjë që dini dhe njëherësh Ju beje me dije se dhënia e dëshmisë së rreme, është vepër penale Deklarim i rreme nga neni 307 I KPPK

Dëshmitari deklaroi se e ka kuptuar udhëzimin dhe vërejtjen , nënshkrimi i dëshmitarit.

Deklarata e dëshmitarit.

Deklarata e dëshmitarit duhet shënuar në procesverbal në mënyrë sa më besnike dhe me fjalët qe i ka thëne vete dëshmitari. Nuk duhen shënuar fjalë të cilat dëshmitari nuk i kupton dhe për të cilat ne shqyrtimin gjyqësor, mund të thotë se nuk janë fjalë të tij. Në procesverbal nuk duhet shënuar pyetjet por vetëm përgjigjet e dëshmitarit. Pyetjet duhet shënuar vetëm nëse paraqitja e pyetjes konkrete është kundërshtuar nga ndonjë pjesëmarrës në procedure dhe është paraqitur edhe përkundër kundërshtimit. Pasi prokurori publik të merre dëshmitarin në pyetje atij pyetje mund ti bëjnë edhe mbrojtësit e të pandehurve. Nuk është e nevojshme as shënimi i pyetjeve të mbrojtësve por vetëm përgjigjet e dëshmitarit. Shënohen vetëm pyetjet te cilat prokurori publik ka refuzuar ti parashtrohen dëshmitarit nga ana e mbrojtësve. Unë e udhëzova të dëmtuarin në të drejtën e paraqitjes se kërkesës pasurore juridike dhe ai deklaroi; i bashkëngjitëm ndjekjes penale mirëpo, nuk parashtroj kërkesë pasurore- juridike nga se jam zhdëmtuar në tërësi, më janë kthyer 5.000 euro të cilat nga të pandehurit i ka konfiskua policia.

Ne procesverbal, nëse ai është lexuar, konstatohet se është lexuar dhe se a ka vërejtje në atë që është konstatua ne procesverbal.

U krye ne ora 11.00

Dëshmitari Mbrojtësi i te pandehurit HH Mbrojtësi i te pandehurit PP

E vërtetojnë Prokurori publik Sekretarja juridike.

147


4. PROCESVERBAL MBI PRANIMIN E KALLXIMIT PENAL NGA PROKURORI I SHTETIT.

Emërtimi i prokurorisë

Procesverbal mbi pranimin e kallëzimit penal

I hartuar me 10.08.2008 nga Prokurori publik KK me rastin e pranimit të kallëzimit penal nga përfaqësuesi ligjor i të dëmtuarit.

Të pranishëm

Prokurori publik Sekretarja Juridike

Përfaqësuesi ligjor i të dëmtuarës.

Filluar në ora 10.

Pa ftese u paraqit në Prokurorinë e Shtetit DD përfaqësues ligjor i të dëmtuarit të mitur FF dhe kërkoi të paraqes kallëzim penal. Legjitimitetin e vet se është përfaqësues ligjor i të miturit e vërteton në certifikatën nga libri amze për të miturin.

Unë e njoftova përfaqësuesin ligjor të të dëmtuarit se kallëzimi i rreme paraqet vepër penale Lajmërim i rremë nga neni 306 te KPPK.

Përfaqësuesi ligjor i të dëmtuarit deklaroi se ka kuptuar paralajmërimin. nënshkrimi i përfaqësuesit ligjor.

Deklarata e përfaqësuesit ligjor:

Me ish bashkëshorten time kam zgjidhur martesën në vitin 2000. Qe te tre fëmijët e tone i janë ndare me vendim të gjykatës. Ajo para dy vitesh është martuar me I.I. nga Prishtina. Unë kam kontakt te rregullte me ta e sidomos me te miturën, vajzën time, të dëmtuarën. Ajo bashke me dy fëmijët tjerë, vëllezërit e saj, po ashtu të mitur, vjen në shtëpinë time gjate çdo vikendi. Kohëve te fundit kam vërejt se është e trishtuar dhe se ka një problem te cilin e mban sekret. Dje ishte vajza ime prapë dhe me tregoi se tani e tre muaj, shpeshherë natën e trazon njerku i saj I.I. Herën e fundit ai e kishte sulmuar

148


seksualisht me 06.08.2008. Derisa ajo ishte duke fjetur ai për qellim seksuale e ka preke duke e ledhatuar në gjinj dhe organ seksual. Vajza me ka treguar se i ka tregua te ëmës por se nuk ka gjetur mirëkuptim te ajo, nga se ajo mendon se vajza e jone po trillon. Ajo për këtë i kishte treguar shoqes se klasës DD dhe edhe kujdestares së klasës J.J. Kujdestarja i kishte premtuar se do te bisedoje me te ëmën e saj dhe për ketë qellim atë e kishte ftuar ne shkolle me 08.08.2008. Pasi ishte kthyer në shtëpi e ëma e kishte qortuar pse i kishte treguar kujdestares dhe prapë i kishte thënë se ajo po trillon nga se njerku i saj është njeri i mire dhe nuk do ta bënte kur një gjë të tillë. Vajza ime ka 14 vjet. Unë nuk e kam paraqitur rastin ne polici.

Kërkoj te filloni procedurën penale kundër I.I. nëse këto veprime te tij paraqesin vepër penale. Propozoj te thirrni si dëshmitar shoqen e saj të klasës DD, Kujdestaren e saj të klasës JJ dhe mua dhe të miturën.

U krye ne ora 11.00

Përfaqësuesi ligjor i dëmtuarës

E vërtetojnë

Prokurori publik Sekretarja juridike.

149


5. AKTVENDIM I PROKURORIT MBI HUDHJEN E KALLËZIMIT PENAL


Prokurori i Shtetit I.I. me sekretaren juridike VV ne baze te nenit 208 paragrafi 1 në 2 I KPPPK merr

A K T V E N D I M

Hedhet kallëzimi penal i Policisë së Kosovës, Stacioni i Policisë nr. 1 ne Prishtine nr. datë i paraqitur kundër te pandehurit HH nga Prishtina për shkak të veprës penale Vjedhje e rë nga neni 253 paragrafi 1 nënparagrafi 2 i KPPK.

A r s y e t i m

Policia e Kosovës, Stacioni i Policisë nr. 1 ne Prishtine ka paraqitur kallëzimin penal kundër te pandehurit HH për shkak të veprës penale Vjedhje e rënde nga neni 253 paragrafi 1 nënparagrafi 2 I KPPK.

Nga kallëzimi penal rrjedh se i pandehuri veprën penale e ka krye në dë të axhës se tij, te dëmtuarit DH i cili është me punë të përkohshme në Zvicër.

Me 08.10.2008 kam ftuar në bisede të dëmtuarin në bazë të autorizimeve nga neni 209 paragrafi 2 te KPPPK dhe i dëmtuari me atë rast ka deklaruar se nuk është i pajtimit qe i pandehuri HH te ndiqet penalisht dhe nuk me ka dhëne propozimin për ndjekje penale.

Ndjekja për veprën penale Vjedhje e rende nga një 253 paragrafi 1 nënparagrafi 2 i KPPK kur është kryer në dëm të personit me te cilin kryerësi ka lidhje familjare, ai me axhën e vet është ne shkallen e trete të gjinisë se gjakut në vijë anësore, ndërmerret sipas propozimit. Ngase nuk kam propozimin e te dëmtuarit për ndjekje penale nuk jam paditës i autorizuar për të ndërmarrë ndjekjen penale sipas detyrës zyrtare. PROKURORI PUBLIK

150


6. NJOHTIM I POLICISE PER HUDHJEN E KALLXIMIT PEN AL Emërtimi i prokurorisë

POLICIA E KOSOVES Stacioni i Policisë nr. 1 P R I SH T I N E

Ju njoftoje se me aktvendimin PP nr. date kam hedh kallëzimin e Juaj penal nr datë të paraqitur kundër HH për shkak të veprës penale Vjedhje e rënde nga neni 253 paragrafi 1 nenparagrafi 2 i KPPK për arsye se i dëmtuari D.H. nuk me ka dhëne propozimin për ndjekje penale.

Në bazë të nenit 275 ndjekja penale, në mes tjerash, edhe për veprën penale Vjedhje e rënde nga neni 253 I KPPK kur kryesi është në marrëdhënie familjare me të dëmtuarin ndërmerret sipas propozimit dhe nga se ketë propozim, nuk kam mund ta siguroi nga i dëmtuarit D.H., Përndryshe axhe i te pandehurit, unë nuk jam paditës i autorizuar për te ndërmarrë ndjekjen penale sipas detyrës zyrtare.

PROKURORI PUBLIK.

7. NJOHTIM I TE DEMTUARIT PER HUDJEN E KALLXIMIT PENAL


Emri dhe adresa e të dëmtuarit.

Ju njoftojë se me aktvendimin PP. nr. datë kam parashtruar kallëzimin penal te Policia e Kosovës, Stacioni i Policisë nr. 1 ne Prishtine nr.

datë të paraqitur kundër të pandehurit HH për shkak të vepër penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 të KPPK dhe se në afat prej 8 ditësh nga dita e pranimit të këtij njoftimi, ne baze te nenit 62 paragrafi 2 te KPPPK keni te drejte te ndërmerrni ndjekjen penale pranë Gjykatës Komunale ne Prishtine.

Ndjekjen penale mund ta ndërmerrni duke paraqitur padi private, ndërsa nga zyra ime i keni ne dispozicion te gjitha shkresat te cilat i disponoj.

151


Kallëzimin penal e kam hedh nga se kam gjetur se vepra penale të cilën ju e keni paraqitur në polici, nuk është vepër penale por raport juridiko civil, dhe çështje e broqit.

PROKURORI PUBLIK.

8. AUTROZIM I PROKURORI PER ARRESTIM DHE NDALIM Emërtimi i prokurorisë

POLICIA E KOSOVES Stacioni i Policisë nr. 1 P R I SH T I N E

Prokurori publik, I.I. me sekretaren juridike V.V. në bazë të nenit 212 paragrafi 2 të KPPPK

A u t o r i z o n

Policinë e Kosovës ta arrestoje menjëherë posa ta gjeje te dyshuarin HH nga Prishtina.

A r s y e t i m

Sot jam njoftuar nga DD oficer i policisë gjyqësore se në Prishtinë, në rrugën Sami Frashëri, është krye vepër penale Rrezikim i Trafikut Publik nga neni 297 paragrafi 5 lidhur me paragrafin 3 dhe 1 te KPPK me c’rast ka humb jetën kalimtari J.J.

Jam njoftuar se i dyshuar për kryerjen e kësaj vepre penale është HH nga Prishtina i cili ka ik nga vendi i ngjarjes me automjetin “Golf 2’ me targa xxxKSxxx.

Nga se ekziston dyshim i bazuar se ai ka krye veprën e përmendur penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare dhe se ekzistojnë arsye për ndalimin e tij sepse ekziston frika e bazuar se ai pasi ka ikur nga vendi i ngjarjes do te fshihet, neni 281 paragrafi 1 nënparagrafi 2 pika (i) janë plotësuar kushtet ligjore nga neni 212 par. 1 nënparagrafi 1 dhe 3 për arrestimin e tij. PROKURORI PUBLIK

152


9. AKTVENDIM I PROKURORI MBI FILLIMIN E HETIMIT Emërtimi i prokurorisë

Prokurori publik I.I. me sekretaren juridike V.V, ne baze te nenit 221 paragrafi 1 te KPPPK, me 10.08.2008 merr

AKTVENDIM MBI FILLIMIN E HETIMIT

Kundër te pandehurit HH. Nga Podujeva, i lindur me ne Podujeve ku dhe jeton rruga , nr I biri dhe e gjinisë , shqiptar, shtetas i Republikës se Kosovës, me profesion tregtar, pronar i DPT “ Dielli” ne Podujeve, i martuar babe i tre fëmijëve prej të cilëve një i mitur, i gjendjes se mesme ekonomike, ne ndalim policor nga data 08.08.2008 në ora 12,30,

Sepse

1.Ekziston dyshimi i arsyeshëm se me 06.08.2008, ne ora 11.00, ne Podujeve, ne restorantin “ Hëna” që gjendet ne rrugën “Sami Frashëri” nr. 32, me dashje vrau tani të ndjerin F.F në atë mënyre pas një fjalosje të shkurtër lidhur me pagesën e borxhit qe i kishte tani i ndjeri pasi ai i tha se “ borxhin do t`ia ktheje kur të bëjë shelqja rrush” me revolen “TT” kal 9 mm, numër serik 123456, shtëni tri herë në të dhe e goditi me tre plumba, një në kraharor, një në syrin e djathte dhe një në dorën e majte duke i shkaktuar plage vdekjeprurës nga te cilat tani i ndjeri vdiq ne vend,

Me çka kishte për të krye veprën penale Vrasje nga neni 146 te KPPK.

2. Prej ditës, muajit dhe vitit te pacaktuar e gjer me 08.08.2008 ne ora 12.30, kur ia dorëzoi policisë, mbajti pa leje te organit kompetent revolen e përshkruar nën piken 1 të kësaj dispozite,

Me çka kishte për te kryer veprën penale Mbajtja në pronësi, ne kontroll, ne posedim ose ne shfrytëzim te paautorizuar te armeve nga neni 328 paragrafi 2 te KPPK ne bashkim real më veprën penale të përshkruar nen piken 1 të kësaj dispozitë.

Hetimi fillon sot me 10.08.2008.

153


A r s y e t i m Dyshimi se i pandehuri ka krye veprat penale ne drejtim te se cilave kam filluar dhe do të zbatoj hetimin rrjedh nga kallëzimi penal i Policisë së Kosovës, Stacioni i Policisë në Podujeve nr. tjera te lendes me të cilat disponoj.

datë dhe shkresave

Nga kallëzimi penal rrjedh dyshim i arsyeshëm se i pandehuri ka krye veprat penale ne drejtim te se cilave kam filluar hetimin.

Ne deklaratën e dhëne policisë me rastin e arrestimit, ne prani të mbrojtësit, i pandehuri nuk konteston faktin se ditën kritike ka shtëne me revole tri here ne tani te ndjerin dhe se revolen e ka mbajtur pa leje te organit kompetent. Mbrohet se ne tani te ndjerin ka shtëne në vetëmbrojtje nga se ai e ka drejtuar dorën ne bel dhe nga se e din se tani i ndjeri ka mbajtur gjithnjë revole me vete ka arritur ta nxjerre revolen i pari dhe të shtëne në të. Mbrohet se revolen e ka mbajtur për siguri personale nga se punon si tregtar dhe shpeshherë barte me veti shuma te konsiderueshme te parave.

Këto prova dhe procesverbali mbi shikimin në vend, procesverbali mbi obduksionin e kufomës se tani të ndjerit ofrojnë bazë të mjaftuar për te vërtetuar se ekziston dyshimi i arsyeshëm se i pandehuri kreu veprat penale nga dispozita i këtij aktvendimi. Nga kallëzimi penal rrjedh me tutje se prezent me rastin e kryerjes se veprës penale kane qene edhe dëshmitaret XHX, DV.GA dhe HD. Me rastin e shikimit te vendit te ngjarjes janë gjetur katër gëzhoja që dyshohet te jene te plumbave te shkrepur nga i pandehuri.

Ne procedurën e hetimit me ane te veprimeve hetimore, dëgjimin e dëshmitarëve, ekspertizën balistike do te sigurojë prova në baze të të cilave do te vendosi se do ta akuzoje te pandehurin apo do te pushoje procedurën penale.

PROKURORI PUBLIK

154


10. AKTVENDIM I PROKURORIT MBI PEZULLIMIN E HETIMI T.


Prokurori publik II. me sekretaren juridike V.V. në çështjen e hetimit kundër të pandehurit HH nga Podujeva, për shkak të veprës penale Lidhja e kontratës së dëmshme nga neni 237 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 te KPPK, ne baze te nenit 232 paragrafi 1 te KPPPK, me 15.12.2008 merr

AKTVENDIM MBI PEZULLIMIN E HETIMIT

Hetimi i filluar kundër të pandehurit me aktvendimin PP. nr. / datë

pezullohet sot me 15.12.2008 dhe ai do te rifillohet menjëherë pas eliminimit të pengesave për zbatimin e tij.

A r s y e t i m

Me aktvendimin e përmendur në dispozitë, kam filluar hetimin kundër të pandehurit HH nga Podujeva për shkak të dyshimit të arsyeshëm se ka krye veprën penale Lidhja e kontratës se dëmshme nga neni 237 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 te KPPK.

Gjate hetimit kam dëgjuar përfaqësuesin e organizatës se dëmtuar afariste dhe eksperti financiar ka kryer ekspertizën e urdhëruar nga ana e gjyqtarit te procedurës paraprake.

Me datën 6.12.2008 kam ftuar me thirrje te pandehurin për ta marre ne pyetje. Nga flete-kthesa rrjedh se ai është në studime pasuniversitare ne Angli. Kam kërkuar nga Policia e Kosovës qa të pandehurin ta sjelle forcërisht ne prokurori me datën 10.12.1008. Me shkresën e Policisë së Kosovës date 11.08.2008 jam njoftuar se i pandehuri është në Angli dhe se nuk ka gjasa te kthehet para datës 01.05.2009.

Për të kryer hetimin me sukses kam gjetur se është e domosdoshme të dëgjojë edhe të pandehurin, se nuk është e mjaftuar që të kërkojë nga ai te deklarohet vetëm me shkrim prandaj mos mundësia e marrjes se tij në pyetje është rrethane që përkohësisht pengon ndjekjen e suksesshme penale.

PROKURORI PUBLIK I.I.

155


11. AKTVENDIM I PROKURORIT MBI PUSHIMIN E HETIMIT


Prokurori publik II. me sekretaren juridike VV. në çështjen e hetimit kundër të të pandehurit HH nga Podujeva, për shkak të veprës penale Përvetësimi gjate ushtrimit të detyrës nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK, ne baze te nenit 224 paragrafi 1 nenparagrafi 1 te KPPPK, me 12.12.2008 merr

AKTVENDIM MBI PUSHIMIN E HETIMIT

Hetimi i filluar kundër te pandehurit HH nga Podujeva me aktvendimin PP nr / date pushon sot me 12.12.2008.

A r s y e t i m

Me aktvendimin e përmendur në dispozitë, kam filluar hetimin kundër të pandehurit HH nga Podujeva për shkak te dyshimit të arsyeshëm se ka krye veprën penale Përvetësimi gjate ushtrimit të detyrës nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK.

Gjate hetimit kam mbledhur prova ne baze të të cilave, vërtetohet se i pandehuri ka punuar arkëtar në Ndërmarrjen tregtare “XX”nga Podujeva. Me 12.08.2008 ne ora 15,00 nga ana e Komisionit për inventarizim të ndërmarrjes është krye inventarizimi i arkës dhe pas barazimit me është konstatuar se në arke mungojnë 840 euro.

Në procedurën e hetimit i pandehuri është mbrojtur se nuk ka përvetësuar këto para por se është e mundur te mos i jene regjistruar te gjitha pazaret e ditës te cilat i ka dorëzuar ne ndërmarrje. Të njëjtën gjë e ka deklaruar edhe me rastin e barazimit lidhur me inventarizimin.

Nga ana e ekspertizës se kryer nga eksperti i caktuar nga ana e gjyqtarit të procedurës paraprake vërtetohet se ne arke nuk ka mungese qe do të thotë se i pandehuri nuk ka përvetësuar 840 euro nga parat e besuara ne pune. Nga mendimi i ekspertit rrjedh se ne arkën qendrore të ndërmarrjes është konstatuar teprice ne shume prej 840 euro dhe se kjo shume ne librat e ndërmarrjes është regjistruar si e ardhur e jashtëzakonshme.

Ne baze të këtyre provave gjej se nuk ekziston me dyshimi i arsyeshëm se i

156


pandehuri ka krye veprën penale ne drejtim te së cilës kam zbatuar hetimin e as ndonjë vepër tjetër penale, qe ndiqet sipas detyrës zyrtare, prandaj vendosa te pushoje hetimin.

PROKURORI PUBLIK

12. NJOHTIMI I TË DËMTUARIT PËR PUSHIMIN E HETIMIT Emërtimi i prokurorisë

NDERMARRJA TREGTARE “XX” P o d u j e v e rr. Marin Barleti 7.

Ju njoftoje se me aktvendimin PP nr. / datë kam pushuar hetimin kundër të pandehurit HH nga Podujeva te zbatuar për shkak të veprës penale Përvetësimi gjatë ushtrimit te detyrës nga neni 340 paragrafi 1 te KPPK nga se me provat qe kam mbledhur gjate hetimit kam gjetur se nuk ekziston dyshim i arsyeshëm se ai e ka krye ketë vepër penale.

Ju njoftoje së në baze te nenit 62 paragrafi 1 dhe 2 te KPPPK keni te drejte qe ne afat prej tetë ditësh nga dita e pranimit të këtij njoftimi të ndërmerrni ndjekjen penale kundër HH nga Podujeva pranë Gjykatës Komunale ne Podujeve.

Ju njoftoje gjithashtu se mund t’i keni në diskonim te gjitha provat me te cilat unë disponoj.

PROKURORI PUBLIK

157


13. PROCESVERBAL MBI MARRJEN E TE PANDEHURIT NE

PYETJE Emërtimi i prokurorisë

Procesverbal mbi marrjen e te pandehurit ne pyetje

I hartuar nga ana e prokurorit publik me 12.08.2008 me rastin e marrjes ne pyetje te pandehurit HH nga Podujeva.

Të pranishëm

Prokurori publik Sekretarja juridike I pandehuri HH Mbrojtësi i të pandehurit, avokati AA

Filluar në ora 10.00

Unë ftova të pandehurin dhe nga ai mora këto të dhëna personale. Emir, mbiemri, nofka nëse ka, datëlindja, vendi i lindjes, vendbanimi, emri dhe mbiemri i babës, emri dhe mbiemri i nenës dhe mbiemri i saj i vajzërisë, shtetësia, gjendja statusore familjare, i pamartuar, i martuar, i veje, i ndare, fëmijët, fëmijët e moshës se mitur, profesioni, punësimi, gjendja pasurore, të dhënat mbi dënimin apo procedurat tjera penale nëse zbatohen ndaj tij, të dhënat mbi paraburgimin apo arrestin shtëpiak nëse janë urdhëruar apo konstatimi se mbrohet nga liria.

Unë e njoftova te pandehurin se ndaj tij kam filluar hetimin me aktvendimin PP nr / date për shkak te dyshimit të arsyeshëm se ka krye veprën penale Pengimi i personit zyrtar ne kryerjen e veprës penale nga neni 316 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 2 dhe 1 te KPPK.

I pandehuri deklaroi: e kam kuptuar se për cilën vepër penale ndaj meje është duke u zbatuar hetimi dhe nuk kam nevoje për shpjegime shtese.

Unë ju udhëzoj se keni te drejte te angazhoni mbrojtës dhe se keni te drejte qe me mbrojtësin të konsultoheni para se të ju marr në pyetje dhe gjatë marrjes në pyetje, se keni të drejte të heshtni dhe të mos përgjigjeni në asnjë

158


pyetje që do t`ua parashtrojë dhe se keni të drejte të kërkoni nga unë që gjate tërë kohës se zbatimit te hetimit të mbledhin provat qe Ju i konsideroni te rëndësishme për mbrojtjen e Juaj.

Pas këtij udhëzimi i pandehuri deklaroi se ka angazhuar për mbrojtës avokatin AA nga Prishtine që është prezent, sepse për ketë të drejte jam udhëzuar edhe me ftesën qe me keni dërguar, nuk kam nevoje të konsultohem me mbrojtësin para se të merrem në pyetje, do ta dhe mbrojtjen dhe përgjigjem ne pyetjet e parashtruara dhe se kam te drejte te kërkojë marrjen e provave qe i konsideroj te nevojshme për mbrojtjen time.

Nënshkrimi i të pandehurit Deklarimi i të pandehurit në pyetjet e prokurorit publik. Deklarimi i të pandehurit në pyetjet eventuale të mbrojtësit Kërkesat eventuale të të pandehurit për mbledhjen e provave

Ne fund te procesverbalit duhet shënuar konstatimin se u lexua apo jo, procesverbali dhe vërejtjet eventuale të të pandehurit a mbrojtësit në procesverbal.

U krye ne ora 11,30

I pandehuri Mbrojtësi

E vërtetojnë Prokurori publik Sekretarja juridike

159


14. KERKESA E PROKURORIT PER MARRJEN E PROVES


Emërtimi i gjykatës Gjyqtarit të procedurës paraprake

Në çështjen penale të të pandehurve GG.nga Prishtina, për shkak të veprës penale Trafikimi me njerëz nga neni 139 paragrafi 1 I KPPK dhe HH nga Podujeva dhe SS nga Ferizaj, për shkak të veprës penale Trafikimi me njerëz nga neni 139 paragrafi 5 I KPPK, në bazë të nenit 238 paragrafi I i KPPK paraqes

KËRKESE PËR ZBATIMIN E MUNDËSISE HETUESE TË JASHTEZAKONSHME

Marrjen në pyetje të dëmtuarës, dëshmitares SS nga shtetase e .

A r s y e t i m Me aktvendimin mbi fillimin e hetimit PP nr. / datë jam duke zbatuar hetimet kundër të pandehurit GG për shkak të veprës penale Trafikimi me njerëz nga neni 139 paragrafi 1 I KPPK dhe te pandehurve HH dhe SS për nga një vepër penale Trafikimi me njerëz nga neni 139 paragrafi 5 i KPPK.

E dëmtuara dëshmitarja SS është shtetase e . Nga policia jam njoftuar se ajo ka kërkuar nga Organizata Ndërkombëtare për Migracion Ti mundësohet të kthehet në shtetin amë. Ajo ka të drejtë të kthehet në shtetin e saj nga se është viktime e trafikimit me njerëz dhe nuk ka mundësi ta detyrojmë të qëndroje në Kosovë gjer në kohën e mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor në të cilin ajo do të duhej të dëshmoj.

Duke pasur parasysh se janë shume të vogla gjasat se atë do të mund ta sigurojmë të dëshmojë ne shqyrtimin gjyqësor kërkojë qe sipas mundësisë hetuese të jashtëzakonshme ta merrni ne pyetje dhe se me rastin e marrjes ne pyetje të ftoni mbrojtësit e te pandehurve avokatet DD.FF.dhe TT qe te tre nga Prishtina dhe te pandehurit GG, HH dhe SS që të tre në paraburgim në Qendrën e Paraburgimit ne . PROKURORI PUBLIK

160


15. AKTVENDIM I PROKURORIT PËR REFUZIMIN E KËRKESES

PËR MARRJËN E PROVËS Emërtimi i prokurorisë

Prokurori publik I.I. me sekretaren juridike V.V. në çështjen penale të hetimit kundër të pandehurit HH. Nga Podujeva, për shkak të veprës penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 2 lidhur me paragrafin 1 të KPPK, duke vendosur lidhur me kërkesën e të pandehurit për marrjen e provës, ne baze te nenit 239 paragrafi 2 merr

V e n d i m

Refuzohet kërkesa e të pandehurit për marrjen e provës me dëgjimin e dëshmitarit GH.

A r s y e t i m

Gjatë hetimit që jam duke zbatuar kundër të pandehurit, ai me ka propozuar të dëgjojë në veti të dëshmitarit G.H nga Podujeva. Sipas kërkesës rrjedh se dëshmitari duhet të dëgjohet në rrethanat se iniciativa për rregullimin e çështjeve mbi nxjerrjen e Vizës Shengen për të dëmtuarin GS nuk ishte e të pandehurit por e te dëmtuarit. Dëshmitari GH si rrjedh nga kërkesa është djali i te pandehurit HH.

Rrethanat nën të cilat është vene kontakti ne mes të të pandehurit dhe të dëmtuarit janë vërtetuar në tërësi me dëshminë e të dëmtuarit dhe mbrojtjen e te pandehurit. i dëmtuari ka deklaruar se pasi ka mësuar se i pandehuri HH mund t`ia nxjerr Vizën Shengen ai ka shkuar në shtëpinë e te pandehurit dhe me atë rast ka takuar djalin e tij, dëshmitarin e propozuar GH dhe se ai ia ka dhënë numrin e telefonit të të pandehurit. I pandehuri nuk e konteston këtë ne mbrojtjen e tij. Dëshmitari me tutje deklaron se e ka thirre te pandehurin me telefon dhe se kane caktuar vendtakimin dhe as këto fakte nuk i konteston i pandehuri në mbrojtjen e tij.

Nga kjo rrjedh se nuk ekzistojnë shkaqe të rëndësishme për marrjen e kësaj prove sepse me marrjen e saj nuk do të vërtetohej ndonjë fakt tjetër i rëndësishëm për procedurën penale.

PROKURORI PUBLIK

161


Udhëzim juridik: kundër këtij vendimi i pandehuri ka të drejte ti paraqes ankesë gjyqtarit të procedurës paraprake të Gjykatës Komunale në xxxx.

16. KERKESA E PROKURORIT PER CAKTIMIN E PARABURGIMIT


Emërtimi i gjykatës

Në çështjen penale kundër të pandehurit HH nga Podujeva, për shkak të veprës penale Vrasje në tentative nga neni 146 lidhur me nenin 20 të KPPK në baze të nenit 282 paragrafi 1 i KPPPK paraqes

KËRKESË PËR CAKTIMIN E PARABURGIMIT

Kundër të pandehurit HH nga Podujeva i biri I D.H. dhe S.H e gjinisë , i lindur ne Podujevë me ku dhe jeton rruga nr , shqiptar, shtetas i Republikës se Kosovës, i martuar, babe i tre fëmijëve nga te cilët dy te mitur, me profesion 10.08.2008 ne ora 12.00

i punësuar ne , ne ndalim policor nga

Për shkak te ekzistimit te dyshimit te bazuar me 10.08.2008, në Podujeve, në rrugën përpara shtëpisë se tij, me dashje qe ta privoje nga jeta te dëmtuarit XX , pas një fjalosje të shkurtër lidhur me zënkën që një ditë me parë kishin pasur fëmijët e tyre te mitur G.H dhe Z.X, me revolen nr kalibër shtini 3 here në të dëmtarin nga një largësi prej 7 metrash dhe e goditi me dy plumba në dorën e majte dhe ne anën e djathte të kraharorit duke i shkaktuar lëndime të renda trupore të rrezikshme për jetë në momentin e shkaktimit ndërsa veprën nuk e përfundoi sepse u pengua nga bashkëshortja e tij S.H. e cila i doli përpara dhe ia morri revolen nga dora.

Me çka kishte për te kryer veprën penale Vrasje ne tentative nga neni 146 lidhur me nenin 20 te KPPK.

A r s y e t im

Dyshimi i bazuar se i pandehuri ka krye veprën penale në drejtim të së cilës ndaj tij kam filluar hetimin me aktvendimin PP nr. / date 12.08.2008 te

162


depozituar ne gjykate po atë ditë, rrjedh nga kallëzimi penal i Policisë së Kosovës, Stacioni i Policisë në Podujevë, procesverbalit mbi shikimin ne vendin e ngjarjes, deklaratës së të pandehurit dhëne me rastin e arrestimit dhe shkresave tjera të lëndës.

Në ketë çështje penale duhet te dëgjohen përveç dëshmitarëve tjerë edhe dëshmitarja S.H bashkëshorte e të pandehurit, dëshmitari S.S fqinji i parë i të pandehurit. Duke pasur parasysh këto raporte të të pandehurit me këta dy dëshmitar ka baze për te besuar se ai do te pengoje rrjedhën e procedurës penale duke ndikuar ne këta dy dëshmitar me te cilët ai po të jetë në liri mund të kontaktojë pa kurrfarë pengesash.

Masat tjera dhe as masa e arrestit shtëpiak nuk janë te mjaftuara për të siguruar zbatimin e suksesshëm te procedurës penale, sepse me arrest shtëpiak nuk eliminohet mundësia e kontaktimit të të pandehurit me dëshmitaret e përmendur.

Konsideroj se këto janë arsye për caktimin e paraburgimit kundër të pandehurit në bazë të nenit 281 paragrafi 1, nënparagrafi 1 dhe 2 pika (ii) te KPPPK prandaj gjej se kjo kërkesë është e bazuar dhe se duhet aprovuar.

PROKURORI PUBLIK

17. AKTAKUZA E PROKURORIT PA ZBATIMIN E HETIMIT Emërtimi i prokurorisë


Në bazë të nenit 46 paragrafi 1 dhe nenit 304 paragrafi 1 të KPPPK paraqes këtë

A K T A K U Z E

Kundër të pandehurit HH nga Podujeva, rruga , nr, i lindur me

ne I biri i dhe e gjinisë , jeton në Podujevë rruga nr , shqiptar, shtetas i Republikës e Kosovës, i martuar, babe i tre fëmijëve te mitur, i papune, i dënuar me pare me aktgjykimin e Gjykatës Komunale në me aktgjykimin P. nr. date

163


, për veprën penale Vjedhje e rende nga neni 253 paragrafi 1 nën

paragrafi 1 të KPPK me dënim 6 muaj burgim, ka vuajtur dënimin, ndaj atij nuk zbatohet procedure për ndonjë vepër tjetër penale, ne ndalim policor nga data 10.08.2008 në ora 05,00,

Sepse Me 08.08. 2008, në ora 04.00, me qëllim të përvetësimit të kundërligjshëm për vete, morri pasurinë e huaj te luajtshme, në atë mënyrë që së pari kaloi murin rrethues të oborrit të shtëpisë së të dëmtuarit GG, që gjendet në Podujevë rruga nr , e pastaj me shofer metali theu drynin në derën hyrëse të kuzhinës verore të të dëmtuarit dhe nga aty morri një televizor të markës “ Soni” në vlerë prej 120 euro dhe u largua nga vendi duke hapur nga brenda derën hyrëse të oborrit,

Me çka ka kryer veprën penale Vjedhje e rendë nga neni 253 paragrafi 1 nenparagrafi 1 i KPPK prandaj

P r o p o z o j

Qe pranë asaj gjykate të caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqësor ne te cilin do te thirren

Prokurori publik komunal ne Prishtine, I pandehuri HH tani në ndalim policor në Stacionin e Policisë në Podujevë, Mbrojtësi i të pandehurit SS, avokat nga Podujeva, I dëmtuarit GG nga Podujeva rruga Dëshmitari SF nga Podujeva rruga

nr. nr.

Qe gjykata në procedurën e provave të vështroj foto-dokumentacionin e përpiluar nga Policia, Stacioni Policor në Podujevë nr datë , të lexojë vërtetimin mbi marrjen e përkohshme të sendit dhe vërtetimin mbi kthimin e sendit të dëmtuarit,

Që ndaj të pandehurit të caktohet paraburgimi për arsyet nga neni 281 paragrafi 1 nënparagrafet 1 dhe 2 pika (iii)

Që pas mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor gjykata të pandehurin ta shpall fajtor për veprën e akuzuar për atë dhe ta gjykojë në bazë të ligjit.

A r s y e t i m

164


Dyshimi i arsyeshëm se i pandehuri ka krye veprën penale për të cilën e akuzoj, rrjedhë nga provat e mbledhura në procedurën paraprake dhe kallëzimi penal i Stacionit të Policisë në Podujevë.

Nga këto prova, vërtetohet se i pandehuri ditën dhe kohën e përshkruar në dispozitë me qellim përvetësimi të kundërligjshëm morri pasurinë, televizorin, e të dëmtuarit pasi me parë kaloi murin rrethues të oborrit dhe me shufër hekuri theu drynin në kuzhinën verore të të dëmtuarit.

Dëshmitari, SF i deklaroi policisë se ishte në shtëpinë e tij, ai është fqinjë i parë i të dëmtuarit, dhe se rreth orës 04,00 kishte dëgjuar një krisme qe vinte nga oborri i te dëmtuarit dhe për ketë kishte shkuar ne katin e dyte dhe kishte parë një person duke dalë nga kuzhina verore e të dëmtuarit me televizor në dorë. Menjëherë për ketë kishte thirre me telefon policinë. Pastaj e kishte thirre me telefon edhe të dëmtuarin.

I dëmtuari deklaroi se dera hyrëse e kuzhinës verore ishte e mbyllur me dry dhe se rreth orës 04,00 e kishte thirre me telefon dëshmitari SF duke i thëne se dikush është në oborrin e tij. Pasi ka dale ne oborr ka pare në toke pranë derës se kuzhinës verore drynin e thyer dhe një shufër hekuri. Rreth orës 05,00 në shtëpinë e tij ka ardhur policia dhe ka fotografua vendin e ngjarjes, ka marr drynin dhe shufrën e hekurit. Me datën 07.08.2008 policia i ka kthye televizorin. Televizorin e ka ble para dy muajsh me çmim prej 120 euro.

Nga foto-dokumentacioni i vendit të ngjarjes vërtetohet se shtëpia e te dëmtuarit është e rrethuar me mur, se dera e kuzhinës se te dëmtuarit është e hapur dhe pranë saj ne toke është gjetur dryni i thyer dhe një shufër hekuri.

I pandehuri ne deklaratën e vet dhëne ne polici, ne prezencën e mbrojtësit, pranoi se ka hyrë në oborrin e shtëpisë së të dëmtuarit duke kaluar murin, ka thyer drynin në derën e një lokali dhe nga aty ka marre një televizor dhe se në momentin, kur ishte larguar afro 200 metra nga shtëpia ishte arrestua nga policia. Për televizorin e marre policia i kishte dhëne vërtetim me shkrim. Deklaroi se është i gjendjes se varfër, i papunë dhe se ka pasur për qëllim që televizorin ta shesë dhe blejë ushqim për familjen.

Te gjitha këto janë prova te pranueshme dhe vërtetojnë ekzistimin e dyshimit të bazuar se i pandehuri ka krye veprën penale për të cilën e akuzoje dhe se nuk ka rrethana që përjashtojnë përgjegjësinë e tij penale prandaj ai penalisht është përgjegjës për veprën e kryer.

165


I pandehuri ishte i dënuar me parë për vepër të njëjtë penale dhe ka vuajtur dënimin gjashtë muaj burgim. Dënimi i mëparshëm ndaj tij nuk ka arrit qëllimin e dënimit dhe duke pasur parasysh se përsëri ka kryer vepër penale kundër pasurisë ekziston frika e bazuar se ai po të jetë në liri do të përsëris veprën penale prandaj edhe propozimi për caktimin e paraburgimit është i bazuar.

Në bazë të të gjitha këtyre kjo aktakuzë është me vend dhe e bazuar ne ligj. PROKURORI PUBLIK

18. AKTAKUZE E PROKURORIT PAS HETIMIT Emërtimi i prokurorisë


Në bazë të nenit 46 paragrafi 1 dhe nenit 304 paragrafi 1 të KPPPK paraqes këtë

A K T A K U Z E

Kundër të pandehurit HH nga Podujeva, shënimet personale si në aktakuzën e mëparshme me dalim se ky nuk është i dënuar,

Sepse

1. Me 08.08.2008, rreth orës 21,00, në rrugën në mes fshatrave dhe

komuna e Podujevës, përvetësoi pasurinë e luajtshme të të dëmtuarit me qellim që vetës t’i sjell dobi pasurore të kundërligjshme në atë mënyre që nga larg pa se në drejtim të fshatit vinte një automjet, vuri një dru në rrugë duke pamundësuar kalimin dhe në momentin kur i dëmtuari SS me automjetin e tij “Golf 2” me targa xxxKSxxx arriti te pengesa dhe ndali automjetin i pandehuri doli nga mali me revolen e markës TT kal 9 mm., ne dorë dhe e detyroi të dëmtuarin ta hap derën e automjetit e pastaj e detyroi edhe të dal jashtë dhe derisa me një dorë i mbante revolen me dorën tjetër i morri nga xhepi këmishës kuletën me para ne shume prej 250 euro dhe dokumentet personale ndërsa nga xhepi i pantallonave telefonin celular Nokia me numër 044 xxx xxx, dhe duke pare në drejtim të vendit të ngjarjes vinte një automjet tjetër iku, nga vendi i ngjarjes dhe duke ikur nga dora i ra telefoni i të dëmtuarit.

166


Me çka ka kryer veprën penale Grabitje nga neni 255 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 1 të KPPK

2. Se nga mbarimi i luftës në e gjer me 09.09.2008, pa autorizim të organit kompetent mbajti në pronësi revolen e markës TT me numër serik xxxxx kalibër 9 mm. dhe shtatë fishek të kalibrit 9.oomm,

Me çka ka krye veprën penale Mbajtja ane pronësi, në kontrolle, në posedim ose në shfrytëzim të paautorizuar të armeve nga neni 328 paragrafi 2 te KPPK në bashkim real me veprën penale të përshkruar nën piken 1 të kësaj dispozite, prandaj P r o p o z o j

Që pranë asaj gjykate të caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqësor në të cilin gjykata do të thërras

Prokurori publik të qarkut në Të pandehurin në paraburgim në Qendrën e Paraburgimit në Mbrojtësin e të pandehurit GG, avokat nga Të dëmtuarin SS nga fshati komuna

Që gjykata në procedurën e provave të lexojë procesverbalin e hartuar me rastin e kontrollit të shtëpisë së të pandehurit, vërtetimin mbi marrjen e përkohshme te sendeve nga i pandehuri, vërtetimin mbi kthimin e sendeve të dëmtuarit, foto-dokumentacionin mbi vendin e ngjarjes dhe kontrollit, mendimin e ekspertit mjeko-ligjor dhe procesverbalin dhe foto- dokumentacioni mbi njohjen e personit te hartuar nga policia.

Që gjykata pas mbajtjes se shqyrtimit gjyqësor të pandehurin ta shpall fajtor për veprën e akuzuar penale dhe ta gjykoje në bazë të ligjit.

A r s y e t i m

Dyshimi i arsyeshëm se i pandehuri ka kryer veprën penale për te cilën e akuzoj me këtë aktakuze, rrjedh nga provat e mbledhura në procedurën e hetimin qe kam zbatuar ndaj tij në drejtim të veprës penale Grabitje nga neni 255 paragrafi 3 lidhur me paragrafin 1 të KPPK.

167


Me provat e mbledhura gjate hetimit vërtetohet në tërësi kryerja e veprave penale, vërtetohet se veprat penale i kreu i pandehuri dhe se nuk ka rrethana që përjashtojnë përgjegjësinë e tij penale.

Nga dëshmia e të dëmtuarit vërtetohet se ai natën kritike, rreth orës 21 duke u kthyer ne shtëpi me automjetin e vet “Golf 2” me targe xxx KS xxx, në rrugën në mes fshatrave dhe hasi ne një pengesë të shkaktuar nga një dru i venë në mes të rrugës. Me tutje nga kjo dëshmi vërtetohet se ai posa ndali automjetin, nga mali doli një person i armatosur me revole dhe e detyroi atë te dale nga automjeti dhe derisa ia mbante te drejtuar revolen nga xhepi i këmishës i morri kuletën me para dhe dokumente personale ndërsa nga xhepi i pantallonave telefonin celular. Në kulete ka pasur para në shumë prej 250 euro, ndërsa telefoni ishte i markës Nokia me kartelë me numër 044 xxx xxx. Duke ikur ka pare se të pandehurit i ka rene telefoni nga dora mirëpo nuk e ka prekur dhe i ka treguar vendin policisë dhe se policia e ka marre telefonin për ekzaminim. Personi i cili ka krye veprën penale ishte i gjatë rreth 170 cm, kishte ngjyrë te verdhë të flokëve dhe mustaqe ndërsa të veshura kishte pantallona e zeza dhe këmishë të zezë. Në kohën e kryerjes së veprës penale vetëm sa kishte filluar të bie muzgu dhe dukshmëria në largësi deri në 30 metra, ende ishte e mirë.

Nga foto-dokumentacioni i vendit të ngjarjes vërtetohet se në rrugë ekziston pengesa e shkaktuar me një dru dhe se 10 metra afër vendit te ngjarjes është gjetur telefoni i të dëmtuarit.

Me ekzaminimin forenzik (mjeko-ligjor) të telefonit, të kryer në bazë të urdhëresës së gjyqtarit të procedurës paraprake, në të janë gjetur gjurmët e vijave papilare të gishtërinj, të madh dhe tregues të të pandehurit.

Me rastin e zbatimit te kontrollit të kryer në shtëpinë e të pandehurit është gjetur në dhomën e tij te fjetjes, në orman, kuleta me dokumente personale, letërnjoftimin, patentë shoferin dhe kartelën e Bankës për Biznes në emër të të dëmtuarit dhe revolja e markës TT me numër xxxxx kal 9 mm.

Nga procesverbali dhe foto-dokumentacioni i hartuar me rastin e njohës së personit vërtetohet se i pandehuri ishte i shënuar me numrin 2 dhe se i dëmtuari e njohu atë si kryes të veprës penale.

I pandehuri në hetime në mbrojtjen e vet deklaroi se revolen e posedon si kujtim nga Lufta në Kosovë dhe se nuk e ka përdorë asnjëherë pas çlirimit

168


dhe se e mban për siguri personale, ndërsa mohon në tërësi të ketë kryer veprën penale të grabitjes. Deklaron se kuletën e ka gjetur ne rruge të fshatit dhe se në të nuk ka pasur para por vetëm dokumente personale dhe ka pasur për qellim ta dorëzoje ne polici në mënyrë qe t’i kthehet të dëmtuarit.

Mbrojta e këtillë e të pandehurit sa i përket veprës penale nën piken dy te dispozitës vërtetohet me vërtetimin mbi marrjen e revoles dhe me vështrimin në revolen e konfiskuar përkohësisht dhe 7 plumbat e kalibrit 9 mm.

Mbrojtja e të pandehurit lidhur me veprën penale nga pika 1 e dispozitës është e pabazuar dhe në kundërshtim me provat mendimin e ekspertit të forenzikes, procesverbalin mbi kontrollin e shtëpisë se te pandehurit dhe procesverbalin mbi njohjen e të pandehurit prandaj si e tillë është e drejtuar me qëllim të shmangies se përgjegjësisë penale dhe gjykata duhet a vlerësoje si e tille. Ne baze të të gjitha këtyre rrjedh se kjo aktakuzë është me vend dhe e bazuar në ligj. PROKURORI PUBLIK

19. ANKESA E PROKURORIT PËR SHKELJE ESENCIALE


Emërtimi i gjykatës Për Emërtimi i gjykatës se shkalles se dyte

Kundër aktgjykimit të Gjykatës Komunale në Prishtine, P. nr. / datë

në çështjen penale të të pandehurit HH nga Podujeva, për shkak të veprës penale mashtrim nga neni 261 paragrafi 1 te KPPK, në bazë të nenit 47 paragrafi 2 nënparagrafi 3 dhe neni 399 par 1 dhe 2 të KPPPK paraqes

A n k e s ë

Për shkak te shkeljeve esenciale te dispozitave te procedurës penale 403 paragrafi 1 nënparagrafi 12 I KPPPK dhe

P r o p o z o j

Të aprovohet ankesa e bazuar dhe aktgjykimi të anulohet.

169


A r s y e t i m Gjykata Komunale në Prishtine, me aktgjykimin P.nr. / date në bazë të nenit 390 nënparagrafi 3 liroi nga aktakuza për veprën penale Mashtrim nga neni 261 paragrafi 1 të pandehurin HH nga Podujeva.

Aktgjykimi përmban shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale nga neni 403 par. 1 nënparagrafi 12 I KPPPK nga se dispozitës është në kundërshtim me arsyetimin ndërsa ajo që thuhet në arsyetim të aktgjykimit lidhur me faktet vendimtare është në kundërshtim me përmbajtjen e provave në shkresa të lëndës.

Nga dispozita rrjedh se gjykata të pandehurin e liroi nga aktakuza nga se nuk u provua se ai kreu veprën penale për të cilën akuzohet. Përkundër kësaj nga arsyetimi i aktgjykimit rrjedh se gjykata te pandehurin e liroi për arsye se vepra penale për të cilën ai akuzohej nuk është vepër penale. Në pjesën e aktgjykimit, faqe tre kryerreshti 2, gjykata thotë” nuk është kontestuese se i pandehuri nga i dëmtuari morri borxh shumën prej 2000 euro me kusht qe t`ia ktheje për pesë dite. Me huazimin e parave në mes te kontraktuesve krijohet raport juridiko civil dhe nëse ndonjëri prej kontraktuesve nuk përmbush obligimet nga kontrata ka te drejte të kërkojë përmbushjen nga procedure gjyqësore në kontest civil. Nga ky fakt gjykata gjen se në veprimet e të akuzuarit nuk përmbahen elementet qenësore të veprës penale dhe se kemi te bëjmë me raport juridiko civil”.

Në arsyetim të aktgjykimit gjykata me rastin e paraqitjes se përmbajtjes se provave ato i paraqet në kundërshtim me përmbajtjen e tyre. I dëmtuari në shqyrtimin gjyqësor deklaroi se te pandehurin e njeh qe dy muaj. Dy ditë para datës 08.08.2008 i dha 2000 euro hua për pesë ditë nga se i nevojiteshin për ta dërguar të ëmën e sëmurë nga kanceri për shërim ne Republikën e Shqipërisë. I kishte thëne se vëllai i tij që është në Suedi brenda pesë dite do t`ia dërgonte paratë ne shume prej 2000 euro. Me tutje i dëmtuari ka deklaruar se ka bisedua me dëshmitarin GG dhe i ka treguar për huan. Dëshmitari i kishte thënë se të ka mashtruar nga se në këtë mënyrë ka vepruar edhe me persona tjerë. Pas kalimit të afatit për kthimin e borxhit i pandehuri gjithnjë është fshehur dhe nuk është paraqitur në takimet e caktuara në telefon. I dëmtuari nga dëshmitarja DH motër e të pandehurit ka kërkuar numrin e telefonit të vëllait të saj në Suedi dhe kur i dëmtuari ka biseduar me të me telefon ai i ka treguar se nuk është e vërtetë se ka marre për detyre t’i dërgojë të pandehurit 2000 euro nga se nenën as nuk e ka të sëmure nga

170


kanceri. I kishte thënë edhe se ky është personi i pestë që atij i tregon se i pandehuri i ka mashtruar”

Në arsyetim të aktgjykimit gjykata vetëm thotë se i dëmtuari ka deklaruar se i pandehuri i ka kërkuar 2000 euro hua për pesë ditë për të dërguar të ëmën në shërim dhe se ky ka pranuar dhe se ia ka dhënë. Me tutje shton vetëm edhe se i dëmtuari ka deklaruar se disa here ka kërkuar nga i pandehuri kthimin e borxhit dhe se i pandehuri gjithnjë i ka thëne që t’i vazhdoje afatin e kthimit të borxhit dhe se borxhin do t`ia paguan gjithsesi.

Nga kjo shihet se ajo qe gjykata në arsyetim të aktgjykimit thotë lidhur me përmbajtjen e deklaratës se të dëmtuarit është në kundërshtim të plotë me përmbajtjen e deklaratës në shkresa të lëndës.

Te gjitha këto paraqesin shkelje esenciale te dispozitave të procedurës penale dhe se aktgjykimi i këtillë nuk është i ligjshëm dhe se duhet anuluar.

PROKURORI PUBLIK.

20. ANKESA E PROKURORIT PER GJENDJE FAKTIKE Emërtimi i prokurorisë Emërtimi i gjykatës për Emërtimi i gjykatës së shkallës se dytë

Kundër aktgjykimit të Gjykatës Komunale në Prishtinë P nr datë në çështjen penale të të pandehurit HH nga Podujeva për shkak të veprës penale vjedhje pyllit nga neni 285 paragrafi 1 I KPPK paraqes

A n k e s e

Për shkak të vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike dhe

P r o p o z o j

Të aprovohet ankesa e bazuar dhe aktgjykimi të anulohet.

171


A r s y e t i m

Me aktgjykimin e përmendur, gjykata në bazë të nenit 390 nënparagrafi 3 i KPPPK liroi nga akuza të pandehurin HH nga Podujeva për veprën penale Vjedhje pylli nga neni 258 paragrafi 1 i KPPK.

Gjykata nuk vërtetojë në mënyrë të plotë gjendjen faktike kur gjet se nuk u provua se i pandehuri kreu veprën penale për të cilën u akuzua.

Në këtë çështje penale gjykata dëgjoi si dëshmitar dëshmitarin XX roje e pyllit dhe GG nga fshati xx. Me dëshminë e dëshmitarit XX u vërtetua se i pandehuri ditën kritike në pyllin ne vendin xx kishte prere 1.70 m3 dru me qellim të vjedhjes dhe se drunjte e prere i ka bartë me qerre te hekurt qe e tërhiqnim dy lope nga te cilat njëra e kuqe dhe tjetra e zeze. Me dëshminë e tij me tutje u vërtetua se ai shënimet personale për të pandehurin, nga se ky kishte refuzuar t`ia jap, i kishte marre nga dëshmitari SS i cili e njeh të pandehurin dhe i cili atë e kishte pare me qerre te ngarkuar me dru qe e tërhiqnin dy lopë duke kaluar rrugës se fshatit për në shtëpinë e vet.

Dëshmitari GG deklaroi se të pandehurin e ka dhëndër dhe se ditën kritike ai ishte ne shtëpinë e tij ne fshatin xx dhe se tere ditën se basku kishin punuar në hapjen e pusit për ujë të pijshëm.

Gjykata nuk vërtetoj në mënyre të plotë dhe të drejtë gjendjen faktike nga se refuzoj të dëgjojë dëshmitarin SS i cili do të dëshmonte se ditën kritike dëshmitarit XX i kishte treguar për identitetin e të pandehurit dhe se e kishte parë të pandehurin me qerre qe e tërhiqnin dy lopë e të ngarkuar me dru duke kaluar rrugës se fshatit për në shtëpi.

Pas vendosjes lidhur me këtë ankese dhe anulimit te aktgjykimit propozoj që ta udhëzoni gjykatën e shkalles se parë që në rigjykim të merr këtë prove me dëgjimin e dëshmitarit SS nga fshati xx.

PROKURORI PUBLIK

172


21. ANKESA E PROKURORIT PUBLIK PER SHKELJE TE LIGJIT

PENAL Emërtimi i prokurorisë Emërtimi i gjykatës Për Emërtimi i gjykatës së shkallë se dytë.

Kundër aktgjykimit të Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr / datë në çështjen penale të të pandehurit HH nga Podujeva për shkak të veprës penale Mbajtja në pronësi në kontrolle, në posedim ose shfrytëzim të paautorizuar të armëve nga neni 328 paragrafi 1 i KPPK paraqes

A n k e s ë

Për shkak të shkeljes se ligjit penal, neni 404 nenparagrafi 1 lidhur me nenin 328 paragrafi 1 I KPPK dhe

P r o p o z o j

Të aprovohet ankesa e bazuar të ndryshohet aktgjykimi i kundërshtuar dhe i pandehuri të shpallet fajtor për veprën penale për të cilën është akuzuar e të dënohet në bazë të ligjit.

A r s y e t i m

Gjykata e Qarkut ne Prishtine me aktgjykimin e përmendur në bazë të nenit 390 nenparagafi 1 i KPPPK liroi të pandehurin nga aktakuza.

Me aktgjykim gjykata në mënyrë të plotë dhe të drejtë vërtetoi gjendjen faktike mirëpo në gjendjen e vërtetuar faktike aplikoi gabimisht ligjin penal kur gjet se vepra për të cilën akuzohet i pandehuri nuk është vepër penale për që eventualisht mund të jetë kundërvajtje.

Gjykata vërtetoj se i pandehuri me lejen e organit kompetent mban armën, pushkën e gjuetisë të markës xx kalibër 12 mm. Ajo me tutje vërtetoj drejtë se i pandehurit me këtë armë shtini dy here ne ajër në shenjë gëzimi se djalit të tij i kishte lindur një fëmijë. Po ashtu gjykata vërtetoj drejte se pandehuri ditën kritike armën e përdori në mënyrë të paautorizuar.

173


Qëndrimi i gjykatës se për të ekzistuar vepra penale nga neni 328 paragrafi 1 I KPPK përdorimi i paautorizuar i armës duhet kryer me qëllim fiksimi apo kërcënimi është i gabuar. Kjo vepër penale mund të kryhet me armë që kryesi e mban pa autorizim dhe me autorizim të organit kompetent. Mënyra e parë e kryerjes së kësaj vepre është përdorimi me frikësim , kërcënim ose në ndonjë mënyrë tjetër të paautorizuar, mënyra e dytë është vringëllimi me armë me frikësim, kërcenim apo në ndonjë mënyrë tjetër të paautorizuar dhe mënyra e tretë e kryerjes së kësaj vepre penale kryhet me urdhërimin e personit tjetër për të ndërmarrë ndonjërin nga veprimet me te cilat kryhet vepra penale.

Përdorimi i paautorizuar i arrës do të thotë përdorim i saj në ndonjë mënyrë tjetër të paautorizuar përveç përdorimit dhe vringëllimit me qëllim kërcënimi apo frikësimi. Duke shtëne me arme në gazmend në kundërshtim me rregullat e mbajtjes dhe përdorimit të armës së gjuetisë, pandehuri kreu veprën penale për të cilën akuzohet.

PROKURORI PUBLIK

22. ANKESA E PROKURORIT PUBLIK KUNDËR AKTVENDIMIT Emërtimi i prokurorisë

Emërtimi i gjykatës Për

Kolegjin e asaj gjykate nga neni 22 paragrafi 3 i KPPPK

Kundër aktvendimit të gjyqtarit të procedurës paraprake nr. 59/08 datë 08.08.2008 në bazë të nenit 283 paragrafi 3 të KPPPK paraqes

A n k e s e

Për arsye të aplikimit te gabuar të dispozitës se nenit 273 paragrafi 1 të KPPPK dhe

p r o p o z oj

174


Që ankesa të aprovohet dhe aktvendimi të ndryshohet dhe të pandehurit t’i caktohet paraburgimi në bazë të nenit 281 paragrafi 1 nënparagrafi 1 dhe 2 pika (ii) e KPPPK

A r s y e t i m

Gjyqtari i procedurës paraprake me aktvendimin nr 59/08 të datës 08.08.2008, refuzoi kërkesën për caktimin e paraburgimit te pandehurit HH nga Podujeva dhe atij i urdhëroi masën paraqitje në stacionin policor nga neni 273 paragrafi 1 te KPPPK.

Me aktvendim gjykata aplikoi gabimisht dispozitën e nenit 273 paragrafi 1 te KPPPK.

Në kërkesë për caktimin e paraburgimit dhe shkresat e lëndës rrjedh se në në procedurën e hetimit duhet dëgjuar dëshmitaret GG., KD, dhe GL. të gjithë punëtor në të njëjtën organizatë të biznesit me të pandehurin dhe se për këtë arsye të pandehurit duhet caktuar paraburgimin sipas bazës nga pika (ii) e nenparagrafit 2 të paragrafit 1 te nenit 281 të KPPPK.

Gjykata vërtetoi gabimisht se masa e urdhëruar është e mjaftueshme për të penguar të pandehurin të ndikojë në dëshmitarë. Ne bazë të masës së urdhëruar i pandehuri duhet të paraqitet në stacionin policor çdo të shtunën e dytë. Kjo do te thotë se ai është i lirë, se mund të kontaktojë cilindo person sipas dëshirës se tije, pra edhe dëshmitaret që duhet dëgjuar në hetime dhe edhe të tentojë të ndikojë. Për të penguar të pandehurin të ndikojë në këta dëshmitare nuk është e mjaftuar kjo masë dhe as masa e arrestit shtëpiak sepse edhe kjo mase nuk siguron pengimin e te pandehurit te takohet me dëshmitarët. Gjatë arrestit shtëpiak i pandehuri duhet të qëndrojë në shtëpi por kjo masë nuk nënkupton edhe pengimin e vizitave të pandehurit nga persona të ndryshëm edhe nga dëshmitaret me te cilët ai është koleg i punës.

I pandehuri edhe gjatë procedurës paraprake ka tentuar të ndikojë në dëshmitar, Djali i të pandehurit HD me datën 08.08.2008 i ka telefonuar dëshmitarit GG derisa me të bisedonte policia në vendin e tij të punës dhe ka kërkuar të takohet me dëshmitarin. Dëshmitari GG ka deklaruar se nuk e njeh djalin e të pandehurit dhe nga kjo mund të kuptohet se arsyeja e vetme që ai i kërkoj dëshmitarit takim është që të tentojë të ndikojë në të.

PROKURORI PUBLIK

175


23. KËRKESA E PROKURORIT PUBLIK PËR MBROJTJE TË LIGJSHMËRISË

REPUBLIKA E KOSOVËS PROKURORIA PUBLIKE E KOSOVËS PKL nr Datë

/08

P R I SH T I N Ë GJYKATËS SË QARKUT

Për GJYKATËN SUPREME TË KOSOVËS P R I SH T I NË

Kundër aktgjykimit të Gjykatës së Qarkut në

dhe atij të Gjykatës Supreme të Kosovës AP nr. P. nr.

datë datë

në çështjen penale të të gjykuarve HH nga Podujeva dhe GG nga Gjilani, në bazë të nenit 452 paragrafi 1 dhe 2 të KPPPK paraqes

KËRKESË PËR MBROJTJE TË LIGJSHMËRISË

Për shkak te shkeljes esenciale te dispozitave të procedurës penale nga neni 403 paragrafi 1 nenparagrafi 12 dhe 403 paragrafi 2 lidhur me nenin 387 paragrafi 1 të KPPPK dhe

P r o p o z o j

Të aprovohet kërkesa e bazuar dhe aktgjykimet të anulohen.

A r s y e t i m Gjykata e Qarkut në me aktgjykimin P. nr. datë shpalli fajtor të gjykuarit HH nga Podujeva dhe GG nga Gjilani për veprën Rrezikim i trafikut publik nga neni 297 paragrafi 5 lidhur me paragrafin 3 dhe 1 të KPPK dhe i gjykoi, të gjykuarin HH me dënim burgimi ndërsa të gjykuarin GG me dënim burgimi .

176


Gjykata Supreme e Kosovës, me aktgjykimin AP nr. datë refuzoi të pabazuara ankesat e të gjykuarve dhe vërtetoi aktgjykimin e gjykatës se shkallës së parë.

Aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë ka dispozitë të pakuptueshëm. Nga dispozitë rrjedh se që të dy të gjykuarit kanë kryer një vepër penale për të cilën ata u shpallen fajtor mirëpo ata nuk u shpallen fajtor se veprën penale e kane kryer në bashkëkryerje. Dy të akuzuar një vepër penale mund ta kryejnë vetëm në bashkëkryerje ndërsa nga dispozita rrjedh se gjate kryerjes se veprës penale secili nga ata ka vepruar pavarësisht nga njeri tjetri dhe jo ne bashkëkryerje si rrjedh nga përshkrimi në dispozitë i veprimeve me të cilat gjykata gjet se ata e kryen veprën penale.

Aktgjykimi i gjykatës së shkalles së parë bazohet në prova që nuk u proceduan në shqyrtimin gjyqësor. Sipas dispozitës se nenit 387 paragrafi 1 I KPPPK gjykata e bazon aktgjykimin vetëm në faktet dhe provat e proceduara në shqyrtimin gjyqësor. Dëgjimi në veti të dëshmitareve i të dëmtuarve XX , LL, dhe SS, përfaqësuesit të të dëmtuarit KP dhe leximi me pajtimin e palëve i deklaratës së të dëmtuarit HR, të dhënë në hetime, janë, sipas procesverbalit mbi shqyrtimin gjyqësor, të vetmet prova qe u proceduan në procedurën e provave. Provat materiale, raportet mjeko-ligjore, foto- dokumentacioni i vendit te ngjarjes dhe as konstatimi dhe mendimi i ekspertit të komunikacionit nuk u lexuan dhe nuk prezantuan fare ne shqyrtimin gjyqësor.

Gjykata edhe përkundër kësaj aktgjykimin e vet e bazon kryesisht në këto prova e sidomos në mendimin e ekspertit të komunikacionit lidhur me veprimet e të gjykuarve gjatë kryerjes se veprës penale dhe pasojat e veprës penale që është në kundërshtim me dispozitën e nenit 387 paragrafi 1 I KPPPK. Duke vepruar në këtë mënyrë dhe duke mos zbatuar këtë dispozite gjykate shkeli të drejtën e të gjykuarve në mbrojtje dhe kjo shkelje ka ndikuar me marrjen e aktgjykimit të ligjshëm dhe të drejtë.

Duke pasur parasysh këto shkelje që përmban aktgjykimi i gjykatës se shkallës së parë Gjykata Supreme e Kosovës do të duhej, me rastin e shqyrtimit të kësaj kërkesë, të zbatojë dispozitën e nenit 458 te KPPPK nga se saktësia e fakteve të vërtetuara me aktgjykim vihet plotësisht në dyshim nga se me aktgjykim faktet u vërtetuan me prova që nuk u proceduan ne shqyrtimin gjyqësor.

177


Duke mos eliminuar këto të meta të aktgjykimit të gjykatës së shkallës së parë të njëjta shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale i përmban edhe aktgjykimi i gjykatës së shkallës së dytë.

PROKURORI PUBLIK

24. PROPOZIM AKUZE E PROKURORIT PUBLIK Emërtimi i prokurorisë


Në bazë të nenit 47 paragrafi 1 nënparagrafi 2 dhe nenit 462 paragrafi 1, 2 dhe 3 të KPPPK paraqes

PROPOZIM AKUZE

Kundër HH nga Podujeva, i biri I G dhe H e gjinisë L, i lindur në Podujevë me 12.12.1988 ku dhe jeton rruga Republikës së Kosovës,

nr. , shqiptar, shtetas i

i papunë, i martuar, babe i tre fëmijëve, ka qenë në ndalim policor nga data 08.08. 2008 ne ora 12,00 gjerë më 09.08. ne ora 17,00, mbrohet nga liria,

Sepse me datën 08.08.2008, rreth orës 11,30, në tregun e bagëtive në Podujevë morri pasurinë e luajtshme të të dëmtuarit DD, me qëllim të përvetësimit të kundërligjshëm për vete në atë mënyre që padiktueshëm, nga mbrapa, nga xhepi i pasmë i pantallonave të të dëmtuarit, nxori kuletën e tij në të cilën kishte 250 euro dhe dokumentet tjera personale dhe duke u larguar u privua nga liria nga dëshmitari XX i cili e kishte parë duke ia marrë te dëmtuarit kuletën,

Me çka ka kryer veprën penale Vjedhje nga neni 252 paragrafi 1 të KPPK dhe

P r o p o z o j

Që pranë asaj gjykatë të caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqësor në të cilin gjykata do të thërras

178


Të pandehurin HH në adresën e dhënë, Të dëmtuarin DD nga fshati Dëshmitarin XX nga fshati

komuna e Podujevës komuna e Mitrovicës

Që gjykata në procedurën e provave të lexojë vërtetimin mbi marrjen e përkohshme të kuletës dhe parave nga i pandehuri dhe vërtetimin mbi dorëzimin e tyre të dëmtuarit që të dy të datës 08.08,.2008.

Që gjykata pas mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor të pandehurin të shpall fajtor dhe dënojë në bazë të ligjit.

PROKURORI PUBLIK

25. PROPOZIM AKUZE E PROKURORIT PUBLIK ME KËRKESË PËR DHËNIEN E URDHËRIT NDËSHKIMOR

Emërtimi i Prokurorisë


Ne baze te nenit 47 paragrafi 1 nënparagrafi 2, neni 462 paragrafët 1, 2 dhe 3 dhe neni 476 paragrafi 1 te KPPPK paraqes

PROPOZIM AKUZE ME KËRKESË PËR DHËNIEN E URDHËRIT NDËSHKIMOR

Kundër HH nga Podujeva, i biri i G dhe H e gjinisë i lindur në Podujevë me ku dhe jeton rruga nr. shqiptar, shtetas i Republikës se Kosovës, i pa pune, i martuar babe i tre fëmijëve, ka qenë në ndalim policor në kohen prej 08.08.2008 në ora 12,00 gjerë me 09.08.2008 në ora 17, 00, mbrohet nga liria,

Sepse me datën 08.07.2008, rreth orës, duke ditur se kartëmonedhat nr. Nxxxxxxxxxxx dhe Dxxxxxxxxxxx në poenë prej nga 20 euro secila, janë të

179


falsifikuara, sepse dëshmitari GG, pronar i DPH “ Lisi” në Podujeve, me rastin e pagimit të llogarisë nuk ia kishte pranuar dhe e kishte njoftuar se ato janë të falsifikuara, i vuri në qarkullim në lokalin në DPT “ Lisi” në Podujevë rruga nr në atë mënyrë që mallin e blerë në vlerë prej 34,90 euro ia pagoi me ato bankënota të miturit HL i cili punonte në lokal.

Me çka ka krye veprën penale Falsifikimi i parasë nga neni 244 paragrafi 3 i KPPPK dhe

Kërkojë që të pandehurit ti shqiptohet Urdhri ndëshkimor me të cilin gjykata do ta gjykojë me dënim me gjobe.

Nëse urdhri ndëshkimor nuk shqiptohet apo i pandehuri paraqet kundërshtim ndaj urdhrit të shqiptuar

P r o p o z o j

Që pranë asaj gjykatë të caktohet dhe mbahet shqyrtimi gjyqësor në të cilin gjykata do të ftoj:

Prokurorin Publik Komunal ne Prishtinë, Të pandehurin HH në adresën e dhënë, Dëshmitarët GG nga Podujeva rruga nr

dhe HL nga Podujeva

rruga nr Që gjykata në procedurën e provave të lexojë mendimin lidhur me ekzaminimin e parave të falsifikuara dhe vërtetimin mbi marrjen e parave nga dëshmitari HH.

Që gjykata pas mbajtjes se shqyrtimit gjyqësor te pandehurin ta shpall fajtor dhe gjykojë në bazë të ligjit.

PROKURORI PUBLIK

180

LIGJI PENAL PËR TË MITUR

Ismet Kabashi


PJESA E PARË KAPITULLI I- PARIMET UDHËZUESE

Në dispozitën e nenit 1 të Ligjit Penal për të Mitur (LPM) janë dhënë

parimet udhëzuese, që janë parime plotësuese të parimeve të përgjithshme të Kodit të Përkohshem Penal të Kosovës (KPPK), dhe Kodit të Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosoves (KPPPK).

Dispozitat e kapitujve I-IX te LPM kanë të bëjnë me të drejtën materiale penale, dispozitat e kapitujve X- XV për procedurën, dispozitat e kapitullit XVII për ekzekutimin e masave edukative, dispozitat e kapitullit XVIII për ekzekutimin e denimeve, dispozitat e kapitullit XIX për ndihmën që duhet dhënë të miturit pas ekzekutimit të masave edukuese institucionale, ose burgimit për të mitur, kapitull XX për ekzekutimin e masave për trajtimin e detyrueshëm për rehabilitimin ose trajtimin psikiatrik të detyrueshëm, dhe kapitulli XXI për gjykimin e autorëve madhorë të veprave penale të kryera ndaj të miturve.

Qëllimi i drejtësisë për të mitur përcaktohet i atillë që të sigurojë mirëqenien e të miturve dhe që masat dhe dënimet e shqiptuara të miturve të jenë ne proporcion me nevojat për largimin nga rruga e kriminalitetit dhe edukimi i tyre.

Në dispozitat e nenit 1 paragrafet 5 dhe 6 ligjëdhënësi përdorë termin “ fëmijë i privuar nga liria”. Sipas nenit 2 paragrafi 1 te LPM fëmijë është personi që nuk ka mbushur moshën tetëmbëdhjetë vjeq, dhe ky term përdoret ne rastet kur fëmija është viktimë e veprës penale sepse në paragrafin 2 të nenit 2 është dhënë përkufizimi i termit i mitur. Për aryse, se vetëm i mituri mund të privohet nga liria e jo edhe fëmija nën moshën katërmbedhjetë vjeç. Fjalet “fëmijë i privuar nga liria” të përdorura në dispozitat e paragrafeve 5 dhe 6 të nenit 1 të LPM kanë të bëjnë me të miturin. Fakti se në një procedurë penale një i mitur ështe privuar nga liria i detyron organet për zbatimin e ligjit të veprojnë në mënyre shumë urgjente, të trajtojnë të miturin duke mos

181


lënduar dinjitetin dhe personalitetitn e tij njerëzor, dhe duke i mundësuar atij ndihmë të menjëhershme ligjore dhe ndihmë tjetër adekuate me moshën dhe nevojat e tij.

KAPITULLI II - FUSHA E ZBATIMIT

Zbatimi i dispozitave të LPM përcaktohet në bazë të moshës së kryesit

në kohën e kryerjes së veprës penale dhe jo në kohën e gjykimit. Sipas dispozitave të këtij ligji do të zbatohet procedura ndaj personit që ka kryer vepër penale, si i mitur pa marrë parasysh se cilën moshë ka ai në kohën e gjykimit. I vetmi përjashtim kur një personi që ka arritur moshën madhore të gjykohet për vepër penale të kryer si i mitur, është se në atë procedurë nuk aplikohen dispozitat e neneve 41 dhe 45 që kanë të bëjnë me të drejtat e prindërve dhe të drejtën e organit të kujdestarisë, për t’u njohtuar me rrjedhën e procedurës dhe për të propozuar fakte dhe prova të rëndësishme për marrjen e vendimit të drejtë nga ana e gjykatës.

Madhor i ri sipas nenit 2 paragrafi 3, do të thotë personi që ka mbushur tetëmbëdhjetë vjetë dhe nuk ka mbushur moshën njëzet e një vjeç. Mundësia e shqiptimit të masave ose denimeve ndaj madhorit të ri për vepër penale të kryer si madhor i ri, është paraparë në dispozitat e nenit 10 të LPM.

PJESA E DYTË

KAPITULLI III - MASAT DHE DËNIMET E ZBATUESHME NDAJ TË MITURVE

Në procedurën ndaj të miturve atyre mund t’u shqiptohen masat dhe

dënimet. Masat janë ato te diversitetit dhe edukative, ndërsa denimet janë denimi me gjobë, urdhëri për punë të detyrueshme në dobi të përgjithshme dhe me burgim për të miturit.

Të miturit, që në kohen e gjykimit nuk ka mbushur moshën gjashtëmbëdhjetë vjet, mund t`i shqiptohen vetëm masat e diversitetit dhe masat edukative pa marrë parasysh peshën e veprës penale për të cilin konstatohet se e kanë kryer ndërsa denimet mund t’i shqiptohen vetëm të miturit që në kohën e kryerjes së vepres penale, ka mbushur moshën gjashtëmbedhjetë vjeq.

182


Dënimi me kusht i paraparë me KPPK mund t’i shqiptohet të miturit

vetëm në rastin kur atij t’i caktohet denimi me burgim, apo masa e dërgimit në institucionin edukativ, apo edukativo-korrektues në kohëzgjatje gjer më dy vjet.

Bashkë me masat edukative dhe dënimin të miturit mund t’i shqiptohen edhe masat e trajtimit të detyrueshëm dhe denimet plotësuese. Masa e trajtimit të detyrueshëm, nuk mund të shqiptohet me masa disciplinore: qortimin gjyqësor dhe dërgimi në qendrën disiplinore.

Madhorit të ri për vepër penale të kryer si i mitur në moshën nën gjashtëmbëdhjetë vjeq, mund t’i shqiptohet vetëm masa edukative institucionale për vepër penale, për të cilën është paraparë denimi mbi pesë vjet burgim. Madhorit të ri nuk mund t’i gjykohet për vepër penale të denueshme me burgim gjer më pesë vjet të kryer si i mitur nën moshën gjashëtmbëdhjet vjeq.

Madhorit që ka mbushur moshën njezëtenjë vjeç mund t’i shqiptohen masat dhe dënimet vetëm për vepra penale të kryera si i mitur i cili ka mbushur moshën gjashtëmbëdhjetë vjet, ndërsa nuk mund t’i gjykohet për vepër penale të kryer si i mitur nën këtë moshë pa marrë parasysh peshën e veprës penale. Gjykata madhorit që në kohen e gjykimit ka mbushur moshën njëzet e një vjeq, për veprën penale të kryer si i mitur mund ti shqiptojë dënimin me burgim apo dënimin me kusht në vend të dënimit me burgim prë të mitur. Kjo mundësi nuk parashihet edhe për madhorin që në kohën e gjykimit për vepër penale të kryer si i mitur, ka mbushur moshën njezëteetri vjeç ngase atij nuk mund ti shqiptohet dënimi me burgim për të mitur por vetëm denimi me burgim apo edhe denimi me kusht.

Ndaj madhorëve, me këtë edhe madhorëve të rinj, në parim, procedura penale zbatohet sipas dispozitave të KPPPK. Mirëpo nëse zhvillimi psikofizik i madhorit të ri, është në nivelin e të miturit ndaj tij zbatohet procedura sipas dispozitave të LPM dhe atij për vepër penale të kryer si madhor i ri mund t’i shqiptohen masat dhe denimet që mund t’i shqiptohen edhe të miturit.

KAPITULLI IV- MASAT E DIVERSITETIT

Masat e diversitetit kanë për qëllim ta eleminojnë mundësinë e

rikryerjes së veprës penale nga ana e të miturit me anë të ndihmës për rehabilitimin e tij dhe riintegrimin e tij në bashkësinë ku ai jeton dhe vepron. Këto masa shqiptohen nga prokurori publik pa filluar procedurën penale ndaj të miturit.

183


Masat e diversitetit mund të shqiptohen vetëm për vepra penale të

denueshme me dënim me gjobë apo me burgim gjer në tri vjet. Ky është kushti i parë ndërsa kushtet tjera që duhet plotësuar kumulativisht me të janë pranimi nga i mituri i përgjegjsisë për vepren penale, gatishmëria e tij për t’u pajtuar me të dëmtuarin dhe pëlqimi i tij ose i prindit, prindit adoptues ose kujdestarit të tij për të zbatuar masën e shqiptuar të diversitetit. Prindi, prindi adoptues dhe kujdestari pëlqimin për zbatimin e masës së shqiptuar duhet dhënë ne emër të të miturit.

Moszbatimi i masës së shqiptuar të diversitetit, i mundëson prokurorit publik të rifillojë ndjekjen penale të të miturit nëse gjen se ajo është e nevojshme.

KAPITULLI V - MASAT EDUKUESE

Edhe masat edukuese kanë qëllim të njejtë sikur edhe masat e

diversitetit, elemiminim e mundësisë së rikryerjes së veprës penale nga ana e të miturit. Me anë të masave edukative, ky qëllim arrihet nëpërmjet rehabilitimit dhe zhvillimit adekuat të të miturit. Rehabilitimi dhe zhvillimi adekuat i të miturit arrihet me anë të ofrimit të mbrojtjes, ndihmës dhe mbikqyrjes të cilat duhet të sigurojnë edukimin dhe aftësimin e tij profesional dhe zhvillimin e përgjegjësisë personale të të miturit.

Masat edukative ndahen në:

- masa disiplinore: qortimi gjyqësor dhe dërgimi në qendren

disiplinore,

- masa të mbikqyrjes: mbikqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, mbikqyrja e shtuar nga familja tjetër dhe masa e mbikqyrjes së shtuar nga ana e organit të kujdestarisë dhe

- masat edukative: dërgimi në institucionin edukativ, dërgimi në

institucion edukativo-korrektues dhe dërgimi në institucion për kujdes të posaqëm.

Së bashku me masat e mbikqyrjes të miturit, mund t’i shqiptohen një

ose më shumë detyrime të veqanta nga neni 23 I LPM ndërsa me masa educative, mund të shqiptohen masat e trajtimit të detyrueshëm dhe denimet plotësuese.

184


Masa disciplinore dërgimi në qender disiplinore, ka për qëllim

ndikimin pozitiv në sjelljen e të miturit dhe me të mund t’i urdhërohet të miturit të qëndrojë në qendër gjatë një muaji nga katër orë në ditë, ose më së shumti katër ditë nga tetë orë gjatë festave shkollore apo publike.

Masat e mbikqyrjes së shtuar dhe masa e dërgimit në institucion edukativ, nuk mund të jenë më të shkurtëra se tre muaj dhe as me të gjata se dy vjet, ndërsa masa e dërgimit në institucion edukativo-korrektues, nuk mund të jetë me e shkurtër se një dhe as me e gjatë se pesë vjet.

Kohëzgjatja e cilës do nga masat educative, përcaktohet me vendim të gjykatës.

KAPITULLI VI - GJOBA DHE URDHËRI PËR PUNË NË DOBI T Ë PËRGJITHSHME

Të miturit në parim, nuk janë persona të punësuar dhe nuk realizojnë të

ardhura personale. Gjoba si denim, të miturit mund t’i shqiptohet për vepra penale për të cilat, sipas ligjit, mund të shqiptohet denimi me gjobë dhe në rastet kur me zbutjen e dënimit në pajtim me dispozitën e nenit 67 paragrafi 1nënparagrafi 6 I KPPK.

Kufijtë e dënimit me gjobë për të miturit, dallojnë nga kufijtë brenda të cilëve gjykata mund t’u shqiptojë këtë denim madhorëve. Për të miturit, denimi me gjobë, nuk mund të jetë me i vogël se 25 dhe as më i madh se 5.000 euro.

Lartësia e dënimit me gjobë për të miturit, varet nga gjendja e tyre financiare, nga lartësia e të ardhurave personale, të ardhurave të tjera, pasuria e tyre dhe obligimet që kanë. Të miturit nuk mund t’i shqiptohet denimi me gjobë më i lartë se mjetet që ai posedon.

I mituri dënimin e shqiptuar me gjobë, duhet paguar në afat jo më të shkurtër se pesëmbëdhjetë ditë dhe jo më të gjatë se tre muaj. Me kërkesë të të miturit dhe rrethanave të arsyeshme, gjykata mund të vendos që i mituri ta paguajë gjobën në këste në afatin maksimal prej dy vjetesh.

Refuzimi apo pamundësia e të miturit, për të paguar gjobën, i lejon rastin gjykatës, që t`ia mundësojë pagimin e gjobës në këste, në afat jo më të gjatë se dy vjet dhe kur i mituri sërish refuzon, apo nuk ka mundësi ta paguaj gjobën, as në këstë në afatin e përmendur, me pëlqimin e tij, dënimi me gjobë mund të zëvendësohet me urdhër për punë në dobi të përgjithshme.

Sipas dispozitës së nenit 27 paragrafi 3 i LPM, zëvendësimi i dënimit

185


me gjobë me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, bëhet pasi vendimi mbi dënimin e të miturit merr formën e prerë dhe në fazën e ekzekutimit të dënimit me gjobë, ndërsa sipas dispozitës së nenit 28 paragrafi 1 masa edukative, denimi me burgim për të mitur dhe dënimi me gjobë, mund të zëvendësohen me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, në procedurë pranë gjykatës së shkallës së parë.

Urdhëri për punë në dobi të përgjithshme, mund të shqiptohet vetëm me pëlqimin e të miturit, kur atij i është shqiptuar mase edukative në kohëzgjatje deri tri vjet, denim me burgim për të mitur deri në dy vjet dhe denim me gjobë, pa marrë parasysh lartësinë e gjobës.

Me urdhërin për punë në dobi të përgjithshme gjykata, urdhëron të miturin të kryejë punë të tillë pa pagesë në kohëzgjatje prej 30 gjer më 120 orë, ndërsa llojin e punës, që duhet të kryej i mituri, kohën e kryerjes së saj dhe organizatën, për të cilën ai do ta kryej punën, i cakton shërbimi sprovues.

Gjykata cakton periudhën brenda së cilës i mituri, duhet kryer punën në dobi të përgjithshme dhe ajo nuk mund të jetë më e gjatë se një vit.

Kur i mituri nuk kryen punën në dobi të përgjithshme në afatin e

caktuar, apo atë punë e kryen vetëm pjesërisht, gjykata urdhëron ekzekutimin e masës edukuese institucionale, dënimin me burgim për të mitur apo dënimin me gjobë. Kur i mituri, nuk kryen fare punën në dobi të përgjithshme, gjykata urdhëron ekzekutimin e masës edukative, dënimit me burgim për të mitur dhe dënimit me gjobë në kohëzgjatje apo lartësi të shqiptuar me vendim, ndërsa nëse punën me dobi të përgjithshme e kryen vetëm pjesërisht, gjykata urdhëron ekzekutimin e masës edukative, dënimit me burgim për të mitur, apo gjobës në përpjestim me pjesën e punës në dobi të përgjithshme, të cilën i mituri nuk e ka kryer.

KAPITULLI VII - BURGIMI PËR TË MITUR

Dënimi i të miturit me burgim për të mitur, ka për qëllim rehabilitimin

dhe zhvillimin e të miturit me anë të edukimit, zhvillimit të aftësive profesionale, zhvillimit të tij personal dhe ndikimit pozitiv, në të me qëllim të parandalimit që ai, sërish të kryej vepër penale.

Për t’i shqiptuar të miturit dënimin me burgim për të mitur, duhet plotësuar kumulativisht tri kushte:

- i mituri të këtë mbushur moshën gjashtëmbëdhjetë vjeq në kohën e

kryerjes se veprës penale

186


- të ketë kryer vepër penale për të cilën, në bazë të ligjit, mund të

shqiptohet denim më i rëndë se pesë vjet dhe - shqiptimi i masave edukative, nuk do të ishte në përputhshmëri me

peshën e veprës penale, pasojat e saj dhe shkallën e përgjegjësise penale të të miturit.

Dënimi me burgim për të mitur, nuk mund të jetë në kohëzgjatje më të

madhe se dënimi me burgim, i paraparë për veprën penale, që ai ka kryer por mund të jetë më i vogël se minimumi i paraparë për atë vepër penale. Mirëpo dënimi me burgim për të mitur nuk mund të jetë më pak se gjashtë muaj dhe as më shumë se pesë vjet, përveç në rastin kur kemi të bëjmë me vepër penale, për të cilën mund të shqiptohet denim me burgim afatgjatë, apo kur i mituri ka kryer në bashkim dy ose më shumë vepra penale, kur secila prej të cilave, duhet të jetë e dënueshme me burgim mbi dhjetë dhe me këtë rast denimi me burgim për të mitur, mund të shqiptohet në kohëzgjatje gjer dhjetë vjet.

Afatet e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit me burgim për të mitur, janë të veçanta dhe dallojnë nga afatet për parashkrimin e ekzekutimit të denimeve me burgim të shqiptuar madhorëve. Këto afate, janë shumë më të shkurtëra, sepse denimi me burgim për të mitur, ka qëllime tjera nga denimi me burgim i madhorëve dhe ekzekutimi i tij pas kalimit të kohës së caktuar nuk ka më efekt. Për ekzektutimin e dënimit me burgim për të mitur, nuk ka parashkrim relativ.

Afati maksimal për parashkrimin e dënimeve me burgim për të mitur, në kohëzgjatje mbi dhjetë vjet, është pesë vjet nga dita kur vendimi mbi dënimin e të miturit merr formën e prerë, tri vjet për dënimin me burgim për të mitur mbi tri vjet, dhe një vit për dënimin me burgim për të mitur nën tri vjet.

PJESA E TRETË:

PROCEDURA

KAPITULLI VIII - DISPOZITAT E PËRGJITHSHME

Mbrojtja e detyrueshme e të miturit varet nga faza e procedurës, pesha e

veprës penale dhe nevoja e të miturit për mbrojtje. I mituri mund të mirret në pyetje në proceduren paraprake nga ana e

policisë dhe ngase, ajo është marrja e tij e pare ne pyetje, ai duhet të ketë

187


mbrojtës pa marrë parasysh peshën e vepres penale për të cilën dyshohet se ka kryer.

Procedura përgatitore fillohet me aktvendim të prokurorit publik dhe kur i mituri dyshohet se ka kryer vepër penale të dënueshme me burgim, më shumë se tri vjet, ai duhet të ketë mbrojtës që nga momenti i marrjes së aktvendimit të tillë. Dispozitat e KPPPK zbatohen edhe në proceduren për të miturit kur me LPM, nuk është paraparë ndryshe. Mbrojtësi i të miturit ka të drejtë të njohtohet me kohë për vendin dhe kohën e ndërmarrjes së veprimeve hetimore, që janë pjesë edhe të procedurës pergaditore sikur janë pjesë e hetimit dhe ka të drejtë të merr pjesë me rastin e ndërmarrjes së veprimeve të tilla dhe kjo është arsye pse i mituri duhet të ketë mbrojtës që nga koha e marrjes së aktvendimit mbi fillimin e procedurës pergatitore.

Kur nuk kemi të bëjmë me vepër penale të dënueshme me më shumë se tri vjet burgim, mbrojtja e detyrueshme për të miturin ekziston atëherë kur gjyqtari për të miturit konsideron se i mituri ka nevojë për mbrojtës. Gjyqtari për të miturit njohtohet për fillimin e procedurës përgaditore ndaj të miturit, nga ana e prokurorit publik i cili është i detyruar që t’i dorëzojë atij, pa vonesë, kopjen e vulosur të aktvendimit mbi fillimin e procedurës përgaditore.

Përveq të miturit që ka të drejtë të angazhojë vetëmbrojtës, atij mund t’i angazhojnë mbrojtës vetëm përfaqësuesi i tij ligjor apo anëtari i familjes, që është rreth shumë më i ngushtë i personave se sa ai që mund t’i angazhojnë mbrojtës të pandehurit madhor. Procedurat ndaj të miturve, duhet zhvilluar pa publicitet të tepruar për të eliminuar lëndimet nga publiciteti i tepruar, ndërsa në shqyrtim gjyqësor, nuk merr pjesë publiku përveq palëve, dëshmitarëve, ekspertëve, prindit, prindit adoptues, kujdestarit, përfaqësuesit të organit të kujdestarisë dhe atij të shërbimit sprovues dhe kjo, është arsye e reduktimit të rrethit të personave që kanë të drejtë t’i angazhojnë mbrojtës të miturit.

Kur kemi të bëjmë me mbrojtje të detyrueshme, ndërsa mbrojtës nuk ka angazhuar i mituri e as personat që kanë të drejtë t’i angazhojnë mbrojtës, të miturit duhet angazhuar mbrojtës sipas detyrës zyrtare dhe me shpenzime publike, organi që zbaton procedurën, policia, prokurori publik apo gjykata.

I mituri ka të drejtë për mbrojtës me shpenzime publike edhe kur nuk plotësohen kushtet për mbrojtje të detyrueshme nëse ai vetë, përfaqësuesi i tij ligjor apo anëtari i familjes që nuk kanë mundësi t’i paguajnë shpenzimet e mbrojtjes, kërkojnë nga organi që zbaton procedurën t’i angazhojë mbrojtës sipas detyrës zyrtare. Me kërkesë të përfaqsuesit ligjor, apo anëtarit të familjes së të miturit, nuk mund t’i angazhohet mbrojtës kundër dëshirës së tij.

188


Procedura ndaj të miturit që ka kryer një vepër penale në bashkëkryerje

me madhorin, parimisht ndahet dhe ndaj të miturit zbatohet procedurë sipas dispozitave të LPM. Bashkimi i procedurës ndaj të miturit, me procedurën penale, kundër madhorit, lejohet vetëm në rastin, kur bashkimi i procedurës është i nevojshëm për sqarimin gjithpërfshirës të veprës penale. Bashkimin e procedurës, mund ta propozojnë prokurori publik ose mbrojtësi, dhe lidhur me propozimin vendos trupi gjykues për të mitur. Kundër vendimit të trupit gjykues për të mitur, për të cilin lejohet apo nuk lejohet bashkimi i procedurës, është e lejuar ankesa në afat prej tri ditëve nga marrja e aktvendimit.

Procedura e bashkuar zbatohet sipas dispozitave të KPPPK mirëpo, në raport me të miturin gjithnjë zbatohen dispozitat e nenit 37 që kanë të bëjnë me obligimin e autoriteteve dhe institucioneve, që marrin pjesë në procedurën gjyqësore, të veprojnë me shpejtësi dhe pa vonesa të panevojshme, nenet 39-43, që kanë të bëjnë me pamundësinë e gjykimit të miturit në mungesë, kujdesin ndaj të miturit me qëllim të evitimit te efektit të kundërt në zhvillimin e tij, të drejtën e të miturit për mbrojtës, të drejtat e prindit, prindit adoptues apo kujdestarit për të shoqëruar të miturin në të gjitha fazat e procedurës, të drejtën e të miturit për t`iu nënshtruar kontrollit mjeksor para fillimit të paraburgimit dhe detyrën e dëshmisë secilit do person, lidhur me rrethanat e nevojshme për vlersimin e zhvillimit psikologjik të të miturit, neni 45 që ka të bëjë me të drejtat e organit të kujdestarisë për tu njohtuar me rrjedhën e procedurës dhe paraqitur propozime dhe prova të rëndësishme për marrjen e vendimit, neni 46 që ka të bëjë lidhur me mënyrën e thirrijes së të miturit në gjykatë, neni 47 paragrafet 1 dhe 3, që kanë të bëjnë me konfidencialitetin e procedurës ndaj të miturit dhe moszbulimin e të dhënave personale, në bazë të së cilave i mituri do të mund të identifikohej, nenet 62-66 që kanë të bëjnë me arrestin e përkohshëm, ndalimin policor dhe paraburgimin, neni 69 që ka të bëjë me përjashtimin e publikut kur i gjykohet të miturit si dhe dispozitat e neneve 77 dhe 78 që kanë të bëjnë me kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë dhe rishikimin e procedurës peanle.

KAPITULLI IX - PËRBËRJA E TRUPAVE GJYKUES PËR T Ë MITUR

Përbërja e trupit gjykues për të mitur i gjykates së shkallës së parë dhe i

asaj të shkallës së dytë është e njejtë- përbëhet nga një gjyqtar për të mitur dhe dy gjyqtarë laikë, që duhet të jenë të gjinive të ndryshme. Gjyqtari për të

189


mitur gjithnjë, është kryetar i trupit gjykues.

Gjykata Supreme e Kosovës çështjet e të miturve nga kompetenca e vet, i vendos në kolegj të përbërë nga tre gjyqtarë, prej të cilëve së paku një, është gjyqtar për të mitur. Anëtarët e kolegjit, nuk është e domosdoshme të jen të gjinive të ndryshme. Gjykata Supreme e Kosovës në trupin gjykues për të mitur, gjykon kur vendos të mbajë shqyrtimin gjyqësor. Trupi i tillë gjykues, përbëhet nga dy gjyqtarë për të mitur dhe tre gjyqtar laikë.

Parimisht gjykata me kompetencë teritoriale për të zbatuar procedurën ndaj të miturit, është gjykata në teritorin e së cilës i mituri, ka adresën e vendbanimit të pëhershëm, ndërsa nëse i mituri nuk ka adresë të përhershme, apo ajo nuk dihet, kompetente është gjykata në teritorin e së cilës ndodhet venbanimi i të miturit në kohën e fillimit të procedurës.

Mundësia e zbatimit më të lehtë të procedurës pranë gjykatës, në teritorin e së cilës i mituri, ka vendbanimin aktual apo gjykatës në teritorin e së cilës, është kryer vepra penale është arsye që të vendoset kompetenca e tyre teritoriale, edhe pse dihet vendbanimi i përhershëm i të miturit.

KAPITULLI X - PROCEDURA PËRGATITORE.

Për të filluar procedurën përgatitore ndaj të miturit prokurorit publik,

mund t’i shërbejnë për bazë kallzimi penal i policisë, kallzimi penal nga personat tjerë, apo informacionet nga burimet e tjera. Këto parashtresa, apo informacione nga burimi tjetër, duhet të kenë të dhëna që tregojnë se ekziston dyshimi i bazuar se i mituri, ka krye vepër penale, që ndiqet sipas detyrës zyrtare, propozimit të të dëmtuarit, apo padisë private. Ky dyshim duhet të jetë me i madh se dyshimi i arsyeshëm i cili i mjafton prokurorit publik, për të filluar hetimin kundër personave madhorë.

Paditësi privat, dhe i dëmtuari, nuk kanë kompetencë të ndjekin penalisht të miturin, për vepra penale që ndiqen sipas padisë private dhe propozimit të të dëmtuarit dhe edhe për këto vepra penale kompetent për të filluar procedurën pergaditore, është vetëm prokurori publik.

Paditësi privat dhe i dëmtuari, propozimin për ndjekje, prokurorit

publik mund t`ia paraqesin në afat prej tre muajsh nga nga dita kur kanë mësuar për veprën penale dhe kryesin e saj. Mësimi për veprën penale dhe kryesin e saj duhet plotësuar kumulativisht ngase nëse nuk kemi dijeni për kryesin nuk mund të fillohet procedura përgaditore, sikur nuk mund të fillohet as hetimi kundër madhorit.

Aktvendimi i prokurorit publik mbi fillimin e procedurës përgaditore,

190


përmban të dhënat personale për të miturin, përshkrimin e veprës penale, i cili duhet të përmbajë elementet qensore të veprës penale, kohën dhe vendin e kryerjes, mënyren e kryerjes, të dhënat mbi pasojat e veprës penale, emërtimin ligjor të veprës penale, të dhënat mbi të dëmtuarin, të dhënat dhe provat që vërtetojnë ekzistimin e dyshimit të bazuar, se i mituri ka kryer veprën e kallzuar penale, të dhenat mbi masat, apo denimet e shqiptuara më parë dhe kohën e fillimit te procedurës pergaditore.

Për fillimin e procedurës pergaditore, vlejnë afatet brenda të cilave prokurori publik është i detyruar të kryej hetimin. Vazhdimi i kohëzgjatjes së zbatimit te procedurës pergaditore, pas kalimit të afatit prej gjashtë muajve lejohet nga gjyqtari për të mitur me lutje me shkrim të arsyetuar t ëprokurorit publik. Lutja e prokurorit publik, duhet të ketë arsyet pse nuk ëshët përfunduar procedura në afatin prej gjashtë muajve.

Një kopje të vulosur të aktvendimit mbi fillimin e procedurës pergaditore, prokurori publik ia dërgon gjyqtarit për të mitur.

Detyrë e gjyqtarit për të mitur është të sigurojë se në procedurën pergaditore, garantohen të drejtat e të miturit

Marrja e të miturit në pyetje në proceduren pergaditore, kryhet në bazë t ëdispozitave mbi marrjen e të pandehurit në pyetje, mirepo me rastin e ndërmarrjes së këtij veprimi hetimor dhe veprimeve tjera hetimore, që ndërmirren në kuadër të zbatimit të procedurës pergaditore, përveq mbrojtësit të të miturit mund të marrin pjesë edhe prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit, përfaqsuesi i organit të kujdestarisë nëse këtë e lejon gjyqtari për të mitur.

Kur vlerësohet e nevojshme se për arsye të nivelit të zhvillimit psikofizik të të miturit, marrja e tij në pyetje, duhet ndërmarr nëpërmjet këshilltarit për mbikqyrjen e fëmijës, apo personit tjetër profesionist, që mund të jenë pedagogu apo psikologu, marrja e të miturit në pyetje kryhet me ndihmën e tyre.

Prindërit, prindërit adoptues apo kujdestari i të miturit, mbrojtësi dhe prokurori publik, mund të kërkojnë nga gjyqtari për të mitur të emërojë ekspertë i cili do të vlerësojë dhe jap mendim për shëndetin mendor të të miturit në kohën e kryerjes së veprës penale, apo lidhur me aftësinë e të miturit për tu gjykuar. Emërimin e ekspertit mund ta bëjë edhe gjyqtari për të mitur sipas detyrës zyrtare.

Arsyet për të cilat prokurori publik pushon procedurën përgaditore, janë mosekzistimi i dyshimit të bazuar se i mituri ka kryer veprën penale të emërtuar në aktvendimin mbi fillimin e hetimit, parashkrimi i ndjekjes penale, përfshirja e veprës penale me amnisti apo falje, fakti se kemi të bëjmë me vepër penale të dënueshme me burgim, më pak se tre vjet, apo me gjobë

191


dhe prokurori publik vlerson se nuk duhet zbatuar procedurë pranë gjykatës, për shkak të natyrës së veprës penale, rrethanave nën të cilat vepra është kryer, mungesa e dëmit të rëndë apo pasojave për të dëmtuarin, e kaluara e të miturit, karakteristikat e tij personale dhe kur ekzistojnë rrethana tjera që pengojnë ndjekjen penale.

Për pushimin e hetimit për këto vepra penale, prokurori publik informon gjyqtarin për të mitur, ndërsa të miturin vetëm nëse prokurori publik, ka ndërmarrë veprime hetimore në procedurën pergatitore.

KAPITULLI XI - ARRESTI I PËRKOHSHËM, NDALIMI POLIC OR DHE PARABURGIMI

I mituri mund të arrestohet nga policia, nëse zihet në flagrancë gjatë

kryerjes së një vepre penale, që ndiqet sipas detyres zyrtare, nëse ndaj tij është lëshuar fletëreshtimi, nëse duhet vërtetuar identiteti i tij, verifikimin e alibisë së tij dhe kur ekzistojnë arsyet për ndalimin e tij nga neni 281 paragrafi 1 nënparagrafi 2 pikët (i), (ii) ose (iii). Arsyet për ndalim nuk është e nevojshme të plotësohen kumulativisht dhe ekzistimi i secilës prej tyre veq e veq, janë bazë për arrestim.

Masa e arrestimit të përkohshëm dhe ndalimit nga policia mund të urdhërohet në kohëzgjatje prej 24 orëve dhe nëse gjyqtari për të mitur, me kërkesë të prokurorit publik, nuk urdhëron paraburgimin, i mituri do të lirohet.

Arresti i përkohshëm, ndalimi policor dhe paraburgimi, janë masa që duhet përdorur si të fundit dhe vetëm në rastet e domosdoshme, kur masat tjera për sigurimin e pranisë së tij në procedurë, pengimin e rikryerjes së veprës penale dhe sigurimin e sukseshëm të zbatimit të procedurës penale, nuk janë të mjaftueshme. Detyrë e organeve, që zbatojnë ligjin, është që të veprojnë me shpejtësi dhe arrestin, ndalimin policor dhe paraburgimin ta reduktojnë në kohëzgjatje sa më të shkurtër të mundshëm.

Paraburgimi, është masa e fundit që mund të urdhërohet ndaj të miturit. Të urdhërohet paraburgimi përjashtimisht do të thotë se ndonjëra nga alternativat tjera të paraburgimit, nuk janë të mjaftueshme për të arritur qëllimin e masave nga kapitulli XXIV I KPPPK.

Në procedurën perkatitore, gjyqtari për të mitur mund të urdhërojë si alternativë për paraburgimin edhe masat: vendosjen e të miturit në strehimore ose institucion të ngjashëm edukativ, vendosjen e të miturit nën mbikqyrjen e organit të kujdestarisë, transferimin e femijes në familje tjetër, kur vlerëson se është e nevojshme që fëmija të ndahet nga mjedisi në të cilin ai ka jetuar,

192


të parapara në dispoziten e nenit 5 të LPM.

Prokurori publik, në kërkesen për përcaktimin e paraburgimit, duhet të ofrojë prova se asnjë nga masat alternative për paraburgimin, nuk janë të mjaftuara për arrijte të qëllimet e masës së paraburgimit dhe gjyqtari për të mitur, në aktvendimin për caktimin e paraburgimit, duhet arsyetuar pse masat alternative për paraburgimin nuk janë të mjaftueshme.

Kohëzgjatja maksimale e paraburgimit për të mitur, është tre muaj ditë. Paraburgimin në kohëzgjatje prej një muaji e urdhëron gjyqtari për të mitur, ndërsa për kohën shtesë prej dy muaj ditë sa edhe mund të zgjatet paraburgimi në fazën e procedurës perkatitore, zgjatjen, e urdhëron kolegji për të mitur. Pas kalimit të muajit të parë të paraburgimit, të caktuar nga kolegji për të mitur, ky kolegj ka për detyrë që sipas detyres zyrtare, në seancë që mbahet në prani të të miturit, mbrojtësit dhe prokurorit publik të caktojë nëse është e nevojshme që i mituri të mbahet edhe më tutje në paraburgim, edhe pse nuk ka kaluar afati prej dy muaj sa i është zgjatur paraburgimi të miturit nga kolegji për të mitur.

Lidhur me kërkesën e prokurorit publik për caktimin e paraburgimit, mbahet seancë dëgjimore për paraburgimin sipas dispozitave të nenit 282 të KPPPK.

KAPITULLI XII - SHQYRTIMI GJYQËSOR

Sikurse organet tjera për zbatimin e procedurës ndaj të miturit, në fazat

tjera të procedurës, ashtu edhe gjykata, në shqyrtimin gjyqësor, duhet të veprojë me efikasitet dhe shqyrtimin gjyqësor duhet caktuar në afatin prej tetë ditësh, nga dita e pranimit të propozimit të prokurorit publik.

Parakushti i parë për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor, është prania e prokurorit publik, të miturit dhe mbrojtësit të tij në shqyrtimin gjyqësor. Prindi, prindi adoptues, kujdestari, përfaqësuesi i organit të kujdestarisë dhe përfaqësuesi i shërbimit sprovues, thirren në shqyrtimin gjyqësor ndaj të miturit, por mosprania e tyre, nuk është pengesë për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor. Në shqyrtimin gjyqësor, thirren edhe i dëmtuari dhe përfaqsuesi i tij ligjor, apo i autorizuar, dëshmitarët, ekspertët.

Nga shqyrtimi gjyqësor për të mitur, gjithnjë përjashtohet publiku. Qëllimi i përjashtimit të publikut, është mbrojtja e interesave të të miturit, shmangia e lëndimeve që mund t’i shkaktohen atij me mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor publik. Në rrethana të jashëtzakonshme nga shqyrtimi gjyqësor, mund të largohen edhe prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit nëse këtë e kërkon interesi i të miturit. Rrethanë e jashtëzakonshme, që do të

193


arsyetonte largimin e këtyre personave nga shqyrtimi gjyqësor, do të ishte fshehja e rrethanave, nën të cilat i mituri ka kryer një vepër penale kundër integritetit seksual dhe i mituri, nuk dëshiron të jap mbrojtjen në prezencë të tyre.

Varësishtë nga gjendja faktike e vërtetuar në shqyrtimin gjyqësor, prokurori publik ka të drejtë të zgjerojë, apo ndryshojë propozimin e paraqitur në gjykatë. Ai propozimin mund ta zgjerojë për veprë penale të cilën i mituri e kryen gjatë shqyrtimit gjyqësor, apo veprën penale të kryer më parë nga i mituri e për kryerjen e së cilës, mësohet në shqyrtimin gjyqësor. Zgjerimin dhe ndryshimin e propozimit, prokurori publik, mund ta bëjë gojarisht në shqyrtimin gjyqësor, apo mund të kërkojë nga gjykata të ndërpresë shqyrtimin me qëllim të pergatitjes së propozimit të ri. Nëse gjykata, lejon ndërprerjen e shqyrtimit gjyqësor, prokurori publik në afatin e dhënë, duhet të paraqes me shkrim propozimin e ri të ndryshuar apo të zgjeruar, dhe nëse këtë nuk e bën shqyrtimi gjyqësor vazhdohet me propozimin e mëparmë.

Nëse për të gjykuar veprën e re penale, në drejtim të së cilës prokurori publik ka zgjeruar propozimin është kompetente gjykata më e lartë, trupi gjykues për të mitur, pas dëgjimit të palëve vendos nëse do të gjykojë veprën penale nga kompetenca e vet lëndore, apo çështjen do t`ia dërgojë gjykatës me kompetencë lëndore për të zbatuar procedurën për të gjitha veprat penale.

Përjashtimi i publikut nga shqyrtimi gjyqësor, vlen edhe në rastet kur u gjykohet përsonave madhorë për ndonjë nga veprat penale nga neni 141 i këtij ligji, të kryer në dëm të të miturit.

Trupi gjykues për të mitur, vendos me aktvendim, apo aktgjykim. Me aktvendim trupi gjykues për të mitur, pushon procedurën dhe e shqipton masat edukative, dhe denimim me gjobë, apo me urdhër për punë në dobi të përgjithshme, ndërsa me aktgjykim shqipton dënimin me burgim për të mitur.

Trupi gjykues për të mitur pushon procedurën kundër të miturit, kur prokurori publik tërhiqet nga propozimi në shqyrtimin gjyqësor, i dëmtuari tërheq propozimin dhe kemi të bëjmë me vepër penale që ndiqet në bazë të propozimit, kur vërtetohet se i mituri ka qenë i gjykuar më parë për të njëjtën vepër penale me vendim të formës së prerë, apo ndaj tij për atë vepër penale me vendim të tillë është pushuar procedura, është parashkruar ndjekja penale apo vepra penale është përfshirë me amnisti, apo falje dhe kur gjykata gjen se ka arsye jera që përjashtojnë ndjekjen penale.

Në procedurën për të mitur nuk mirret aktgjykim me të cilin i mituri lirohet nga propozimi dhe trupi gjykues për të mitur, pushon procedurën me

194


aktvendim, kur gjen se vepra penale për të cilën gjykohet i mituri, nuk është vepër penale, kur ekzistojnë rrethana që përjashtojnë përgjegjësinë penale të të miturit dhe gjen se nuk është provuar se i mituri ka kryer veprën penale, për të cilen ështe paraqitur propozimi.

Masat edukative dhe dënimin me gjobë dhe me urdhër për punë në dobi të përgjithshme gjykata i shqipton të miturit me aktvendim, me të cilin të miturin nuk e shpall fajtor. Aktvendimi përmban dispozitivin dhe arsyetimin. Vepra penale për të cilin të miturit, i shqiptohet masa edukative ose ndonjë nga dënimet tjera, që mund të shqiptohen me aktvendim, përshkruhet në arsyetim të aktvendimit e jo në dispozitiv. Në arsyetim, përshkruhen edhe arsyet që vërtetojnë ekzistimin e veprës penale dhe elementeve të saj qenësore dhe arsyet për shqiptimin e masës apo denimit.

Dënimi me burgim për të mitur, shqiptohet me aktgjykim dhe aktgjykimi duhet të përmbajë dispozitivin dhe arsyetimin. Në dispozitiv, përshkruhet vepra penale duke përfshirë elementet e saj qenësore, llojin e përgjegjësisë penale, emërtimin ligjor të veprës penale, dënimin e shqiptuar dhe masat apo denimet e shqiptuara plotësuese, vendimin mbi llogaritjen e paraburgimit, vendimin mbi shpenzimet e procedurës penale dhe të kërkesave pasurore - juridike.

Arsyetimi i aktgjykimit, përmban justikimin për çdo pikë të aktgjykimit për: veprën penale, aplikimin e ligjit penal, vendimin, vendimin mbi shpenzimet e procedurës dhe kërkesat pasurore-juridike. Në arsyetim, paraqiten faktet e vërtetuara dhe arsyet pse ato konsiderohen të vërtetura, vlerësohen provat kundërthënese dhe arsyet për mosaprovimin e propozimeve të palëve të paraqitura në shqyrtimin gjyqësor.

KAPITULLI XIII - MJETET JURIDIKE

Me ligjin për të mitur, rrethi i përsonave të autorizuar për të paraqitur

ankesë kundër vendimit me të cilin janë shqiptuar masat e diversitetit, aktvendimit mbi pushimin e procedurës penale në shqyrtimin gjyqësor, aktvendimit mbi shqiptimin e masës edukative dhe aktgjykimit, është më i gjërë se në procedurën e madhorëve dhe autorizimet e mbrojtësit, janë më të mëdha.

Përveq të mitrurit, mbrojtësit dhe prokurorit public, ankesë në emër të të miturit, mund të paraqesin edhe bashkëshorti, prindi, prindi adoptues, kujdestari, i afërmi i të miturit në vijë të drejtë të gjakut në cilëndo shkallë dhe vëllai ose motra e të miturit. Të gjithë këta përsona, mund të paraqesin ankesë edhe kundër vullnetit të të miturit.

195


Prokurori publik mund të paraqes ankesë edhe në dëm të të miturit.

Edhepse në dispozitën e nenit 75 paragrafi 1 të LPM, thuhet se ankesë

mund të paraqesin përsonat e paraparë në nenin 399 të KPPPK, aty është paraparë se ankesë, mund të paraqes edhe i dëmtuari, i dëmtuari nuk mund të paraqes ankesë kundër vendimeve të marra në procedurën për të mitur. Në këtë drejtim, flet dispozita e nenit 76 paragrafi 1 i LPM, nga e cila rrjedh se gjykata e shkallës së dytë, mund ta ndryshojë vendimin e gjykatës se shkallës së parë dhe të miturit t’i shqiptojë masë me të rreptë vetëm, në bazë të kërkesës së paraqitur në ankesën e prokurorit publik.

Ndyshimi i aktvendimit për masë më të lehtë educative, në masë edukative institucionale, dhe i akvendimit me të cilin nuk është shqiptuar denim me burgim për të mitur në aktgjykim, me të cilin denimi i tillë, shqiptohet, mund të bëhet vetëm pas mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor pranë gjykatës së shkallës së dytë.

Gjykata e shkallës së dytë, mund të anulojë aktvendimin, apo aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë dhe ta ndryshojë atë në favor të të miturit, ne seancë të Kolegjit të Gjykatës Supreme të Kosovës, apo trupit gjykues të gjykatës së shkallës së dytë.

PJESA E KATËRT

KAPITULLI XIV- GJYKIMI I MADHORËVE PËR VEPRA PENALE TË KRYERA NDAJ FËMIJVE

Qëllimi kryesor i gjykimit të madhorëve nga trupat gjykuese për të mitur,

është mbrojtja e personalitetit të fëmijës, viktimë e veprave penale të parapara në dispoziten e nenit 141 të LPM. Kjo mbrojtje realizohet, duke vepruar me kujdes të posaqëm me qëllim të eliminimit të pasojave, që femija- viktimë ka pësuar gjatë kryerjes së veprës penale. Ndër masat për të penguar përjetimin e sërishëm të ngjarrjes gjatë të cilës është kryer vepra penale, është edhe kufizimi i marrjes së fëmijës në pyetje në veti të dëshmitarit. Marrja e tij në pyetje në këtë veti, është e kufizuar në më së shumti dy herë gjatë procedurës penale duke përfshi edhe procedurën paraprake. Kur fëmija duhet marrë në pyetje në veti të dëshmitarit kjo zbatohet me ndihmën e pedagogut, psikologut apo ndonjë eksperti tjetër. Kur gjykata vlerëson se fëmija nuk do të duhej të shoh të pandehurin në shqyrtimin gjyqësor ngase kjo do të ndikonte negativisht dhe do të kishte

196


pasoja për zhvillimin e tij, mund të urdhrojë që marrja e fëmijës në pyetje të kryhet jashtë gjykatorës, me ndihmën e qarkut të mbyllur televiziv dhe me këtë rast ai mund të mirret në pyetje në shtëpinë e tij, në ndonjë lokacion tjetër, apo në qendrën për punë sociale.

Incizimi i marrjes së fëmijës në pyetje nëpërmjet qarkut të mbyllur televiziv asgjësohet pasi të kenë kaluar pesë vjetë nga dita kur aktgjykimi me të cilin është gjykaur madhori merr formën e prerë.

Shqyrtimi gjyqësor dhe procedura e hetimit ndaj kryesit madhor për vepër penale, të kryer ndaj fëmijës, zbatohet sipas dispozitave të KPPPK. Kur prokurori publik, e autorizon policinë gjyqësore për ndërmarrjen e veprimeve hetimore në fazën e hetimit, veprimet hetimore i ndërmarrin oficerët e policisë gjyqësore të specializuar për hetimin e veprave penale kundër fëmijëve.

197


198


LIGJI MBI EKZEKUTIMIN E SANKCIONEVE PENALE

PJESA E PARË

DISPOZITAT E PËRGJITHSHME

KAPITULLI I- DISPOZITAT THEMELORE

Sipas dispozitave të Ligjit mbi Ekzekutimin e Sankcioneve Penale (LESP), ekzekutohen dënimet kryesore, dënimet alternative, dënimet plotësuese, masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik të kryesit të veprës penale me paaftësi mendore ose aftësi të zvogëluar mendore, masa e trajtimit me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga dhe alkooli si dhe vërejtja gjyqësore.

Sipas dispozitave të këtij ligji ekzekutohen edhe sankcionet penale që gjykatat e huaja u kanë shqiptuar shtetasve të Republikës së Kosovës. Ekzekutimi i këtyre sankcioneve, kryhet vetëm në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare ose me zbatimin e parimit të reciprocitetit. Aktgjykimin për ekzekutimin e sankcionit penal të shqiptuar nga gjykata e huaj, e merr kolegji prej tre gjyqtarëve i gjykatës kompetente të qarkut.

KAPITULLI II: EKZEKUTIMI I DËNIMIT ME BURGIM, ME BURGIM AFATGJATË DHE I DËNIMIT ME GJOBË

Për ekzekutimin e sankcioneve penale kompetente, është gjykata

komunale. Kompetenca territoriale e gjykatës komunale, caktohet në bazë të vendqëndrimit ose vendbanimit të dënuarit, në kohën kur vendimi gjyqësor ka marrë formën e prerë, pavarësisht nga ajo se personi i dënuar, mund të ketë ndërruar vendbanimin, apo vendqëndrimin më vonë.

Nëse pas marrjes së vendimit gjyqësor të formës së prerë, nuk dihen

vendqëndrimi apo vendbanimi i të dënuarit, vendimin e ekzekuton gjykata që ka marrë vendimin në shkallë të parë. Në shkallë të parë vendimin për dënim, mund ta marrin gjykata komunale dhe ajo e qarkut. Kur vendimin në shkallë të parë, e ka marrë gjykata e qarkut, vendimin e ekzekuton gjykata komunale, që është nën juridikcion të asaj gjykate të qarkut.

199


Ekzekutimi i dënimit me burgim dhe me burgim afatgjatë, kryhet

nëpërmjet dërgimit të të dënuarit për mbajtjen e dënimit në institucionin korrektues për vuajtje të dënimit.

Ditën e fillimit të dënimit me burgim dhe burgim afatgjatë të personit të dënuar që është në liri gjykata, e urdhëron me shkrim dhe urdhëri i dërgohet personit të gjykuar. Në urdhër, përcaktohet dita kur i dënuari, duhet të paraqitet në institucionin korrektues për mbajtjen e dënimit.

I dënuari i urdhëruar për t’u paraqitur ditën e caktuar në institucionin për mbajtjen e dënimit me burgim, apo burgim afatgjatë, mund të paraqesë kërkesë për shtyerjen e ekzekutimit të denimit. Kërkesën e tillë mund ta paraqes vetëm i dënuari. Kërkesa duhet të mbështetet në prova që vërtetojnë se ekzistojnë arsyet e pretenduara për shtyrje të ekzekutimit të dënimit. Në kërkesë, duhet treguar kohën për të cilën kërkohet, shtyerja e ekzekutimit të dënimit.

Sëmundja, si arsye për shtyrjen e ekzekutimit të dënimit, duhet të jetë në të njejtën kohë akute dhe e rëndë. Ekzistimi i sëmundjes së rëndë dhe akute, provohet me raport mjekësor të lëshuar nga institucioni mjekësor, në të cilin trajtohet i dënuari. Raportet mjekësore, janë raporte tremujore, mirëpo në kërkesë të gjykatës ato mund, të jenë edhe raporte për periudha kohore më të shkurtëra. Kohëzgjatja e shtyrjes së ekzekutimit të dënimit për këtë arsye, nuk është e kufizuar dhe ajo mund të zgjatë gjer në shërimin e të dënuarit.

Arsye për shtyerjen e ekzekutimit të dënimit personit të dënuar të gjinisë femërore, është shtatëzania e saj dhe mosha e fëmijërisë. Shtatëzania duhet të ketë përfunduar muajin e gjashtë, ndërsa mosha e fëmijës, duhet të jetë më e re se një vit. Për këto arsye ekzekutimi i dënimit me burgim apo burgim afatgjatë, mund të shtyhet gjer sa fëmija i lindur nga shtatëzania ekzistuese apo fëmija i lindur me parë, i moshës nën një vjeç, të mbushë moshën tre vjeq. Shtatëzania, vërtetohet me dokumentacion mjekësor ndërsa mosha e fëmiut me çertifikatën, nga libri amzë i të lindurve.

Vdekja e bashkëshortit, fëmijës, fëmijës se adoptuar, prindit ose prindit adoptues të të denuarit, është arsye për shtyrjen e ekzekutimit të dënimit në kohëzgjatje gjer më tre muaj nga dita e fillimit të shtyerjes së denimit. Vdekja, provohet me certifikatën nga libri i amzës për të vdekur.

Shtatëzania e bashkëshortes së të dënuarit, është arsye për shtyrjen e ekzekutimit të dënimit për gjashtë muaj, nëse koha e lindjes së bashkëshortes shtatëzane, është me e shkurtër se tre muaj nga dita e fillimit të shtyerjes së ekzekutimit të dënimit. Për këtë dhe për arsyen se bashkëshortja e të dënuarit ka lindur gjashtë muaj më parë nga dita e fillimit të shtyrjes së ekzekutimit të dënimit dhe nuk ka anëtarë tjerë të familjes që mund t’i ndihmonin asaj fillimi i ekzekutimit të denimit, mund të shtyhet për më së largu gjashtë muaj.

200


Më se largu gjashtë muaj ditë nga dita e fillimit të shtyrjes së

ekzekutimit të dënimit personit të dënuar, mund t’i shtyhet ekzekutimi i dënimit, nëse bashkëshorti i të dënuarit apo anëtari i bashkësisë së përbashkët, është në mbajtje të dënimit, apo ata për ta, është urdhëruar fillimi i vuajtjes së dënimit në të njëjtën kohë me të dënuarin. Fakti se bashkëshorti apo i afërmi i familjes, është në mbajtje të denimit, provohet me vërtetim nga institucioni korrektues, ndërsa fakti se ndonjëri prej tyre, është ftuar në mbajtje të denimit, vërtetohet me urdhërin e dërguar atyre për fillimin e ekzekutimit të dënimit.

Punët sezonale në bujqësi, janë të atilla që ato duhet kryer në kohët e caktuara. Moskryerja e tyre ne sezonën e caktuar, mund të ketë pasoja të rënda për të dënuarin.

I dënuari, mund të ketë pësuar ndonje fatkeqësi që i ka shkaktuar dëm material dhe fillimi i ekzekutimit te dënimit, mund të ketë pasoja për të dënuarin, nëse fillon ta mbajë denimin, pa eleminuar pasojat e fatkeqësisë. Nevoja për kryerjen e punëve sezonale dhe nevoja për eliminimin e pasojave të fatkeqësisë, mund të jenë arsye për shtyrjen e dënimit, vetëm nëse ato punë familja e të dënuarit, nuk do të mund t’i kryente pa të dënuarin në mungesë të fuqisë punëtore. Për këto arsye fillimi i ekzekutimit të dënimit, mund të shtyhet për më se largu tre muaj.

Punë e filluar para ditës së fillimit të ekzekutimit të dënimit, është arsye për shtyerjen e ekzekutimit të dënimit më së largu tre muaj. Puna e filluar, duhet të jetë e natyrës së tillë që moskryerja e saj, do të mund ti shkaktonte të denuarit dëm të konsiderueshëm. Si punë të tilla, mund të jenë fillimi i ndërtimit të shtëpisë, fillimi i një procesi prodhues që zgjatë një kohë të caktuar etj.

Ekzekutimi i sankcioneve penale, në mes tjerash, ka qëllim edhe përgatitjen e të dënuarit për jetë dhe sjellje të ndërgjegjshme. Shkollimi është një ndër veprimtaritë që e përgaditë njeriun për jetë, prandej nevoja për të përfunduar shkollimin ose për t`iu nënshtruar nje provimi të pergaditur, është, arsye për shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të dënimit më së largu për një kohe prej gjashtë muajsh.

Ekzistimit te arsyeve për të cilat, kërkohet shtyerja e fillimit të ekzekutimit të dënimit gjykata, mund ta hetojë gjithnjë sipas detyrës zyrtare.

I dënuari kërkesën për shtyerjen e fillimit të mbajtjes së dënimit, duhet ta paraqes më së voni tri ditë, nga dita e pranimit të urdhërit me të cilin, është urdhëruar të paraqitet ditën e caktuar në institucionin korrektues për mbajtjen e denimit. I denuari, mund ta paraqes kërkesën e tillë më së voni deri në ditën kur në bazë të urdhërit për filimin e mbajtjes së denimit, do të duhej të paraqitet në institucionin korrektues, vetëm nëse në kohen në mes të kalimit

201


të afatit prej tri ditësh dhe kohës kur do të duhej të paraqitej në institucion për mbajtje të denimit, është sëmurë rëndë nga ndonjë sëmundje akute ose i ka vdekur bashkëshorti, fëmiu, fëmija i adoptuar, prindi ose prindi adoptues.

Nëse kërkesa për shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të denimit, nuk përmban prova me të cilat, vërtetohen pretendimet që arsyetojën shtyerjen kryetari i gjykates kompetente komunale, kerkon nga personi i denuar t`ia bashkangjes kërkesës provat, në afat prej tetë ditësh. Kërkesa e kryetarit të gjykatës, dërguar të dënuarit për bashkangjitjen e provave, që vërtetojnë pretendimet nga kërkesa, duhet të përmbajë edhe paralajmërimin se kërkesa, do të refuzohet nëse në afatin e lënë asaj nuk i bashkangjiten provat e kërkuara.

Procedura për shtyerjen e ekzekutmit të dënimit, është urgjente dhe kryetari i gjykates komunale, duhet vendosur lidhur me kërkesen për shtyerjen e dëenimit brenda tri ditësh nga dita e pranimit të kërkesës përveq nëse nga i dënuari është kërkuar që kërkeses ti bashkangjes provat e kërkuara.

Kompetencat e kryetarit të gjykatës komunale, janë të aprovojë kërkesën dhe ta fillojë ekzekutimin e dënimit, të hudhë të pa lejuar kërkesën, nëse ajo është paraqitur jashtë afatit prej tri ditësh, neni 20 paragrafi 1, kur kërkesa është paraqitur nga personi i paautorizuar ose kur i denuari nuk i bashkangjet provat, që mbështesin kërkesen në afatin e caktuar sipas nenit 21 paragrafi 2.

Në procedurën për shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të dënimit, zbatohet parimi i dyshkallëshmërisë, në rastin e hudhjes së kërkesës dhe kur ajo refuzohet e pabazuar. Për hudhjen dhe refuzimin e kërkesës, kryetari i gjykatës komunale, merr aktvendim kundër të cilit i denuari ka të drejtë ankese në afat prej tri ditëve kryetarit të gjykates së qarkut.

Kërkesa për shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të denimit, pengon ekzekutimin gjersa lidhur me të, vendoset me vendim të formës së prerë.

Shtyerja e ekzekutimit të denimit, mund të urdhërohet edhe në proceduërn sipas mjeteve te jashtëzakonshme juridike, kërkesës për rishikimin e procedurës penale dhe kërkesës për mbrojtjen ligjshmërisë. Dispozita e nenit 28 paragrafi 2 i LESP, është e gabuar, sepse në procedurën për zbutjen e jashtëzakonshme të denimit, nuk është e lejuar shtyerja e fillimit të ekzekutimit të denimit, kjo ngase në dispozitën e nenit 449 paragrafi 2 të KPPPK, thuhet se kërkesa për zbutje të jashtëzakonshme të dënimit, nuk pezullon ekzekutimin e dënimit.

Për shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të dënimit në procedurën për rishikimin e procedurës penale, kompetente, është gjykata që ka marrë aktgjykimin në shkallë të parë, që është edhe gjykate kompetente, për të

202


vendosur lejimin e rishikimit të procedurës penale.

Kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë, mund të paraqesin i pandehuri, mbrojtësi dhe Prokurori Publik i Kosovës. I pandehuri dhe mbrojtësi në kërkesë mund të propozojnë shtyerjen e fillimit të ekzekutimit të dënimit dhe kompetencë për të shtyrë ekzekutimin e dënimit, kanë gjyakta e shkallës së parë dhe Gjykata Supreme e Kosovës.

Kur kërkesën për shtyerjen e ekzekutimit të dënimit e paraqet Prokurori Publik i Kosovës, shtyerja e ekzekutimit të denimit, është e domosdoshme.

KAPITULLI III- EKZEKUTIMI I DËNIMIT ME GJOBË

Dënimin me gjobë, e ekzekuton gjykata që ka shqiptuar dënimin e tillë.

Dënimin e tillë mund ta shqiptojnë të gjitha gjykatat, ajo komunale, e qarkut dhe Gjykata Supreme e Kosovës. Dënimi me gjobë, ekzekutohet sipas dispozitave të procedurës përmbarimore. Kur dënimi me gjobë, nuk mund të ekzekutohet, as sipas dispozitave të procedurës përmbarimore, ai zëvendësohet me dënim me burgim, duke llogaritur një ditë burgimi pesëmbedhjetë euro, ndërsa pa marrë parasysh lartësinë e dënimit me gjobë, dënimi i zëvendësuar me burgim, nuk mund të jetë më i gjatë se gjashtë muaj.

Me rastin e ekzekutimit të dënimit me burgim si zëvendësim i dënimit me gjobë ku dënim konsiderohet si dënim i shqiptuar për kundërvajtje.

203

LIGJI PENAL PËR TË MITUR LIGJI MBI EKZEKUTIMIN E SANKCIONEVE PENALE

PJESA E PARË-PJESA E PËRGJITHSHME

KAPITULLI I- DISPOZITAT THEMELORE

- Sankcionet që ekzekutohen sipas dispozitave të këtij ligji, neni 1 dhe 2.

KAPITULLI II- EKZEKUTIMI I DËNIMIT ME BURGIM, ME BURGIM AFATGJATË DHE I DËNIMIT ME GJOBË

- Gjykata kompetente për ekzekutim të dënimeve të përmendura, neni

13 dhe 14 - Arsyet dhe kohëzgjatja e shtyrjes së ekzekutimit të dënimit, neni 19 - Procedura për shtyrjen e ekzekutimit të dënimit, neni 20-23 - Efekti i kërkesës për shtyrje të ekzekutimit të dënimit neni 24 - Shtyrja e ekzekutimit të dënimit lidhur me mjetet e jashtëzakonshme

juridike, neni 28 dhe 29. KAPITULLI III- EKZEKUTIMI I DËNIMIT ME GJOBË

- Kompetenca dhe procedura për ekzekutimin e dënimit me gjobë, neni

145. Literatura : Ligji mbi ekzekutimin e sankcioneve penale Gazeta Zyrtare e UNMIK-ut

2004/46 Rexhep Haxhimusa Ismet Kabashi

204

E DREJTA PENALE (PROCEDURALE)

HAKI LECAJ

E DREJTA PENALE

Me dt. 06.04 2004,në Kosovë ka hyrë në fuqi Kodi i Përkohshëm penal i Kosovës, dhe Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale të Kosovës ndërsa me 20.04 2004 ka hyrë në fuqi Ligji penal për të miturit, të cilët përmbajnë risi, si në pjesën e përgjithshme ashtu edhe në pjesën e posaçme.

Duke u nisur nga fakti se në materialin për një doracak, nuk mund të

përfshihet e tërë ajo çka nevojitet për një punim gjithëpërfshirës, këtu do të përpiqem që të përfshijë vetëm atë pjesë nga e drejta penale që është paraparë në programin për provimin e jurisprudencës, me një hyrje të shkurtër për të drejtën penale, funksionin e së drejtës penale në shoqëri, burimet e së drejtës penale dhe veprimin e legjislacionit penal.

Shkurtesat që janë përdorur:

KP......... Kodi Penal KPPPK....Kodi i Procedurës Penale.

E drejta penale është një degë e legjislacionit pozitiv të shtetit dhe një degë e shkencës juridike.

Si degë e legjislacionit pozitiv, e drejta penale është sistem i normave juridike me të cilat përcaktohet se cilat vepra të njerëzve konsiderohen vepra penale,dhe çfarë lloje të sanksioneve penale do t’i u shqiptohen kryerësve të tyre.

E drejta penale ushtron mbrojtjen nga kriminaliteti, në atë mënyrë që me ligj përcakton se cilat vepra apo sjellje të rrezikshme të njeriut, konsiderohen vepra penale dhe çfarë lloje të dënimeve apo sanksione penale do t’i u shqiptohen. Funksioni mbrojtës i së drejtës penale është mbrojtja e shoqërisë nga kriminaliteti. Në kuadrin e këtij funksioni, e drejta penale në radhë të parë ka për detyrë që të mbrojë liritë dhe të drejtat themelore të

205


njeriut, rendin juridik dhe sigurinë e vendit. Këtë funksion e drejta penale e realizon duke i mbrojtur me mjetet penale juridike, përkatësisht me sanksione penale dhe me masa të tjera jo penale, institucionet dhe marrëdhëniet e reja në drejtim të këtij zhvillimi të mëtejshëm në shoqërinë e caktuar.

Gjithashtu, e drejta penale ka për detyrë t’i mbrojë edhe të mirat juridike të posaçme, që i përkasin njeriut dhe qytetarit, siç janë: jeta e njeriut, integriteti trupor, liritë dhe të drejtat, nderi dhe autoriteti, barazia dhe siguria e qytetarëve.

Funksioni mbrojtës i së drejtës penale është fragmentar, ngase me ketë degë të drejtësisë mbrohen vlerat me të rëndësishme dhe më elementare të individit dhe të bashkësisë.

Prej kësaj që u tha, rezulton se funksioni mbrojtës i se drejtës penale është i karakterit subsidiar, nga se shprehet vetëm në rastet kur vlerat e përmendura nuk mund të mbrohen me mjete apo mënyra të tjera.

Funksioni mbrojtës i së drejtës penale nga kriminaliteti shprehet edhe në rastin e shqiptimit, veçmas, gjatë fazës së ekzekutimit të dënimit dhe sanksioneve tjera penale, nga se aplikimi i sanksioneve penale nuk ka për qëllim që vetëm të dënojë apo t’i shkaktojë ndonjë të keqe tjetër kryerësit të veprës penale, por në radhë të parë të përmirësojë atë, që në të ardhmen të mos kryej vepra penale.

U tha se çka është funksioni i së drejtës penale, pra duhet thënë se çka është kriminaliteti dhe nocionin e tij.

Veprat e njeriut me të cilat dëmtohen,cenohen ose asgjësohen,vlerat juridike të njeriut dhe të bashkësisë së caktuar, quhen vepra penale apo me termë të përgjithshëm kriminalitet, dhe shoqëria mbrohet nga kriminaliteti me të drejtën penale.

Lënda e së drejtës penale.

Lënda e së drejtës penale përbëhet nga: vepra penale, kryesi i veprës

penale dhe sanksionet penale. Pra e drejta penale si degë e legjislacionit pozitiv të një shteti i përcakton se cilat vepra konsiderohen vepra penale, kushtet të cilat duhet të përmbushen për t’u konsideruar një person penalisht i përgjegjshëm dhe se çfarë lloji i sanksionit penal mund t’i shqiptohet.

206


BURIMET E SË DREJTËS PENALE

Burimet e së drejtës penale ndahen në dy lloje.

• Burimet materiale, dhe • Burimet formale.

Burimet materiale konsiderohen të gjitha marrëdhëniet shoqëroro- ekonomike dhe marrëdhëniet e tjera shoqërore, që e karakterizojnë një shoqëri, sistemin e saj shoqëror- politik, ekonomik e tjera.

Burimet formale të së drejtës penale janë, normat juridike veç e veç dhe tërësia e tyre. Ky në fakt është sistemi juridik i vendit të caktuar.

Burimi formal kryesor është kodi penal.

Burimet tjera formale janë: • Kushtetuta • Konventat ndërkombëtare. • Ligjet e tjera, normat nënligjore dhe aktet e përgjithshme, • E drejta zakonore, • Praktika gjyqësore, • Shkenca e së drejtës penale.

Me fjalë të tjera si burim formal i se drejtës penale është legjislacioni

penal që gjendet ne fuqi, përkatësisht e drejta penale pozitive.

Nocioni i ligjit penal, kodit penal dhe legjislacionit penal.

Për t’i kuptuar këto tri nocione duhet dhënë nocionet e tyre. Pra me ligj penal nënkuptojmë çdo dispozitë ligjore me të cilën

rregullohen çështjet nga fusha e së drejtës penale. Me kod penal nënkuptojmë ligjin e rëndësishëm në të cilin në mënyrë

të tërësishme dhe të sistemuar përmblidhen dispozitat penalo – juridike. Me termin legjislacion penal nënkuptojmë të gjitha ligjet penale pra

edhe kodin penal si dhe tërë sistemin e ligjeve dhe dispozitave të tjera penale, të cilat janë në fuqi, të cilat aplikohen ne vendin tonë apo në sistemin e ligjeve penale që janë në fuqi ne shtetet e tjera.

207


Pra nga nocionet që u dhanë, del se nocioni (ligji penal) ka

domethënie më të gjërë së nocioni (kod penal) sepse ligji penal nënkupton çdo dispozitë ligjore të së drejtës penale materiale, pavarësisht se ajo dispozitë gjendet në kodin penal apo në ndonjë ligj tjetër.

PARIMI I LEGALITETIT

Parimi i legalitetit apo i ligjshmërisë që shprehet në aforizmin latin “Nullum crimen, nulla poena sine lege” në gjuhën shqipe do të thotë se një vepër nuk mund të konsiderohet vepër penale dhe kryesi i saj nuk mund të dënohet nëse më parë nuk është paraparë me ligj.

Ky parim shprehimisht është i paraparë në nenin, 1 paragrafi 2 i

KPPK-së, ku thuhet ‘askujt nuk mund t’i shqiptohet sanksion penal ose masa e trajtimit të detyrueshëm për një vepër, nëse para kryerjes së veprës, ligji nuk e përcakton si vepër penale dhe nuk parasheh sanksionin penal ose masën e trajtimit të detyrueshëm për atë’.

VEPRIMI I LEGJISLACIONIT PENAL

Veprimi i legjislacionit penal do të thotë se ai legjislacion penal është në fuqi dhe se gjykatat janë të obliguara ta zbatojnë.

Në legjislacionin penal njihen tri lloje të veprimit, është fjala për veprimin e ligjit penal në kohën e caktuar, në territorin e caktuar dhe ndaj personave të caktuar.

Veprimi i kodit penal në kohë do të thotë se si edhe ligjet tjera, kodi penal vepron në kohë të caktuar. Një kod penal fillon të veprojë prej momentit të hyrjes së tij në fuqi dhe aplikohet gjerë sa të pushoj së vepruari. Zakonisht kodi penal hyn ne fuqi tetë ditë pas shpalljes në gazetën zyrtare. Përjashtimisht ligji penal sikundër edhe ligjet tjera për shkaqe posaçërisht të arsyeshme mund të hyjë në fuqi brenda afatit me të shkurtër se tetë ditë nga dita e shpalljes ose po atë ditë që është shpallur.

Koha që duhet të kaloj prej shpalljes së ligjit në gazetën zyrtare e gjerë te hyrja e ligjit ne fuqi, quhet VACATIO LEGIS ..

Ligji penal zakonisht vepron deri sa të abrogohet me ligjin e ri. Përkatësisht ai vepron deri ne ditën kur hyn në fuqi ligji i ri i cili në mënyrë të heshtur e abrogon atë të mëparshmin.

Kështu, shprehimisht ligji penal abrogohet kur ligji i ri përmban

208


dispozitë të posaçme me të cilën e abrogon atë të mëparshmin ose në

rastet kur ligji i ri përmban klauzolë të përgjithshme me të cilën parashihet se pushojnë të veprojnë të gjitha dispozitat që janë në kundërshtim me të.

Në mënyrë të heshtur ligji penal abrogohet atëherë kur ligji i ri penal nuk përmban dispozitë mbi abrogimin e ligjit të mëparshëm, mirëpo çështjet e njëjta i rregullon në mënyrë të njëjtë apo të ndryshme.

Përveç këtyre dy mënyrave të abrogimit, ligji penal pushon të veprojë edhe në rastet kur i skadon afati për të cilin është nxjerrë. Kjo ndodhë kur ligji penal është nxjerrë me qëllim që të veprojë vetëm për një kohë të caktuar dhe se me kalimin e asaj kohe ai pushon së vepruari.

Rëndësia e përcaktimit të veprimit të ligjit penal në kohë.

Rëndësia e përcaktimit të veprimit të ligjit penal në kohë është se prej kësaj varet se cili ligj penal do të aplikohet ndaj kryesit të veprës penale, ligji që ka qenë ne fuqi kur është kryer vepra penale apo ligji i cili është në fuqi në kohën kur kryesi i veprës po gjykohet.

Këtë çështje Kodi penal i Kosovës e ka rregulluar me dispozitën e nenit 2 paragrafi 1 sipas të cilit është paraparë se, ”Ndaj kryesit të veprës penale zbatohet ligji i cili ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes se veprës penale”, ashtu që nëse ndërkohë ligji ndryshon, ndaj kryesit do të aplikohet ligji që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale.

Përjashtim nga ky parim ekziston në rastet kur ligji i ri është më i favorshëm, më i butë për kryesin e veprës penale. Në këtë rast do të aplikohet ligji i ri edhe pse me dispozitat e kodit penal është aprovuar parimi i ndalimit të veprimit retroaktiv të ligjit penal.

Kjo mundësi shprehimisht është paraparë me dispozitën e nenit 2 paragrafi 2 të KPPK, në të cilin thuhet: Në rast se ligji në fuqi ndryshon para shqiptimit të vendimit të formës së prerë, atëherë ndaj kryesit zbatohet ligji që është më i favorshëm.

Në praktiken gjyqësore shtrohet vetëm pyetja se cili ligj është më i favorshëm, më i butë për kryesin, ligji që ka qenë në fuqi në kohën e kryerjes së veprës penale, apo ligji që është nxjerrë më vonë? Kjo situatë zgjidhet në atë mënyrë që duhet të krahasohet pozita e kryesit të veprës penale konkretë, sipas ligjit që ka qenë në fuqi në momentin e kryerjes se veprës penale dhe ligjit që është në fuqi në momentin e gjykimit. Në bazë të këtij krahasimi gjykata do të vendos se cili ligj është me i favorshëm për kryesin e veprës penale që po gjykohet.

Nga kjo rezulton se gjykata nuk mundet për rastin konkret t’i aplikojë

209


në mënyrë të kombinuar dispozitat e ligjit që ka pushuar se vepruari dhe ligjit që gjendet ne fuqi, sepse po të lejohej mundësia e tillë, atëherë gjykata në fakt sajon ligj të ri penal, ligj i cili kurrë nuk ka qenë në fuqi.

Veprimi i ligjit penal në territor.

Ligji penal i një shteti, sikundër dhe ligjet tjera, zakonisht veprojnë në territorin e shtetit në të cilin janë nxjerrë. Pra sipas këtij parimi Kodi penal i Kosovës vepron dhe aplikohet në territorin e Kosovës.

Parimi se ligji apo kodi penal aplikohet në territorin e vendit është manifestim i sovranitetit të çdo shteti.

Çështjet të cilat shtrohen dhe rregullohen në kuadrin e institucionit të veprimit të legjislacionit penal në territor, më tepër kanë të bëjnë me elementët ndërkombëtare.

Këtu është fjala për veprim të ligjit penal të Kosovës ndaj shtetasve të huaj që kryejnë vepra penale në territorin e Kosovës apo jashtë kufijve të Kosovës, por të cilët në ndonjë mënyrë gjenden në Kosovë, si dhe të personave që kryejnë vepra penale me të cilat dëmtojnë të mirat juridike të shtetasve tanë apo shtetit të huaj.

Pra shtrohet pyetja, sipas cilit ligj penal do të dënohen shtetasit e huaj që kryejnë vepra penale në territorin e Kosovës, apo shtetasit tanë që kryejnë vepra penale në territorin e vendit tjetër? Këto dhe shumë çështje të tjera lidhur me këtë i rregullon institucioni i veprimit të legjislacionit penal në territor.

Në rastet kur konstatohet se personi i caktuar hyn në sferën e legjislacionit tonë penal, duhet të përgjigjet sipas ligjeve penale të Kosovës dhe të gjykohet nga gjykatat tona.

Me dispozita penalo – juridike të parapara në nenin 99 deri 104 të Kodit penal të Kosovës, janë aprovuar pesë parime, të cilat njëherit aplikohen edhe në shumicën e të drejtave penale të shteteve të tjera bashkëkohore.

Këto janë:

1. Parimi territorial 2. Parimi real 3. Parimi i personalitetit aktiv 4. Parimi i personalitetit pasiv 5. Parimi universal.

210


Parimi territorial i veprimit të legjislacionit penal të Kosovës në

territor, si kundër edhe në të drejtat penale të shteteve të tjera është parim themelor kurse parimet e tjera janë të natyrës plotësuese. Parimin territorial është i paraparë me nenin 99 paragrafi 1 të kodit penal të Kosovës në të cilin thuhet” Ligjet penale të Kosovës zbatohen për secilin person i cili kryen vepër penale në territorin e Kosovës.”

Veprimi i legjislacionit penal, sipas parimit real apo mbrojtës shprehet në rastet kur veprat penale kryhen jashtë territorit të Kosovës, por me të cilat dëmtohen apo rrezikohen të mirat juridike të vendit tonë apo të qytetarëve tanë. Parimi real apo mbrojtës është paraparë në nenin 100 të kodit penal. Në paragrafin 1 të këtij neni, zbatimi i parimit real të legjislacionit penal të Kosovës është paraparë për shumicën e veprave penale kundër të drejtës ndërkombëtare. Kështu me nenin 100 paragrafi 1 janë paraparë; ligjet penale të Kosovës, të cilat zbatohen ndaj cilit do person që jashtë territorit të Kosovës kryen vepër penale të paraparë në nenet 116-121, 125-128, 132- 133(1), 134-137, 139(1), (2) (3), 141DHE 244 të kodit penal. Po ashtu parimi real apo mbrojtës i legjislacionit penal të Kosovës është paraparë edhe për disa vepra penale shumë të rënda me të cilat rrezikohet siguria e Kosovës ose populli i saj. Supozim për aplikimin e parimit territorial apo mbrojtës është që kryesi i veprës penale të hasë në territorin e Kosovës ose që të ekstradohet nga shteti tjetër.

Sipas parimit të personalitetit aktiv apo parimit nacional, legjislacioni penal i Kosovës aplikohet në rastet kur qytetarët e Kosovës kryejnë vepra penale jashtë territorit të Kosovës. Ky parim është paraparë me dispozitën e nenit 101 paragrafi 1 të kodit penal ku thuhet; Ligjet penale të Kosovës zbatohen ndaj secilit person i cili është banor i Kosovës, nëse personi i tillë kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës dhe nëse kjo vepër po ashtu është e dënueshme në vendin ku është kryer ajo vepër.

Parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe në rastet e kryerësve të veprave penale të cilët nuk janë shtetas të asnjë shteti (apatrid). Kjo zgjedhje është e paraparë në paragrafin 2 të nenit 101 të kodit penal. Gjithashtu parimi i personalitetit aktiv zbatohet edhe në rastet kur personi pas kryerjes së veprës penale bëhet banor i Kosovës (neni 101 paragrafi 3).

Parimi i personalitetit pasiv i legjislacionit penal të Kosovës aplikohet edhe ndaj të huajve të cilët jashtë territorit të Kosovës kryejnë vepra penale kundër qytetarit të Kosovës ose kundër Kosovës. Ky parim është i paraparë me dispozitën e nenit 102 të kodit penal të Kosovës.

Parimi universal i legjislacionit penal aplikohet ndaj të huajit i cili kryen vepër penale jashtë territorit të Kosovës ndaj shtetit të huaj apo personit të huaj. Që të mund të aplikohet ky parim, duhet që shtetasi i huaj të

211


haset në territorin e Kosovës ose të ekstradohet. Ky parim është i paraparë me nenin 100 paragrafi 1 të kodit penal. Aplikimi i parimit universal është supsidiar. Gjithashtu për aplikimin e këtij parimi kërkohet identiteti i normave që do të thotë se vepra e caktuar duhet të konsiderohet si vepër penale edhe sipas ligjit ku është kryer.

Parimi i juridiksionit përfaqësues është paraparë me konventën evropiane mbi cedimin, transferimin e ndjekjes penale të vitit 1978. Ky parim është i paraparë me dispozitën e nenit 103 paragrafi 4 të kodit penal. Ky parim në fakt është një lloj përjashtimi nga parimi i veprimit territorial të legjislacionit penal. Sipas parimit të juridiksionit përfaqësues, në rast kur shtetasi i huaj kryen vepër penale në territorin e Kosovës edhe pse gjykatat tona kanë të drejtë ta dënojnë në bazë të parimit territorial, është paraparë mundësia që vendi ynë të heq dorë nga kjo e drejtë dhe ndjekja penale t'’i besohet shtetit të huaj, shtetësinë e të cilit e ka kryesi i veprës penale apo që në atë shtet ka vend qëndrim të përhershëm. Si kusht që duhet të plotësohet për t’u aplikuar parimi i juridiksionit përfaqësues apo cedimi i ndjekjes penale është që shteti i huaj të ndërmarrë ndjekjen penale dhe që i huaji në vendin tonë të ketë kryer vepër penale për të cilën është paraparë dënimi me burgim gjerë 10 vjet, kurse për vepra penale të rrezikimit të trafikut publik nuk ka kufizim, (neni 514 paragrafi 1 dhe 3 të kodit të procedurës penale të Kosovës). Gjithashtu sipas dispozitës së nenit 103 paragrafi 4 të Kodit penal të Kosovës si kusht për aplikimin e këtij parimi kërkohet reciprociteti, përkatësisht edhe shteti të cilit i besohet ndjekja penale të veprojë në të njëjtën mënyrë ndajë shtetasve tanë.

Juridiksioni përfaqësues nuk do të lejohet në rastet kur i dëmtuari është qytetarë i Kosovës dhe ai e kundërshton ketë, përveç rasteve kur është siguruar kërkesa e tij pasurore juridike (neni 514 paragrafi 4 i kodit të procedurës penale).

EKSTRADIMI

Ekstradimi është forma kryesore e ndihmës juridike midis shteteve në fushën e drejtës penale dhe në masë të konsiderueshme mundëson luftimin e kriminalitetit në përmasat ndërkombëtare.

Në drejtën penale, me ekstradim nënkuptojmë dorëzimin e kryesit të veprës penale prej një shteti në shtetin tjetër, me qëllim që kryesi të dënohet për veprën e kryer penale, ose me qëllim që ndaj tij të ekzekutohet dënimi i shqiptuar me aktgjykim të plotfuqishëm.

212


Kushtet që duhet të plotësohen për ekstradimin e personit në shtetin e

huaj sipas kodit të procedurës penale të Kosovës janë të rregulluara me dispozitën e nenit 517 të KPPPK.

AZILI

Në të drejtën penale me azil nënkuptojmë strehimin e shtetasve të

huaj apo personave pa shtetësi në shtetin e caktuar, që ndiqen për shkak të aktiviteteve të tyre të cilat, për interesin e gjithmbarshëm të njerëzimit, nuk konsiderohen vepra të dëmshme, por përkundrazi konsiderohen vepra të dobishme dhe progresive.

VEPRA PENALE DHE NOCIONI I VEPRES PENALE SIPAS KODI T PENAL TË KOSOVES

Përcaktimi i nocionit të veprës penale është një ndër detyrat kryesore të legjislacionit dhe të shkencës se drejtës penale. Përkatësisht, përcaktimi i nocionit të veprës penale, përgjegjësisë penale dhe sanksioneve penale, janë tri çështje kryesore të cilat i shqyrton e drejta penale.

Në fakt vepra penale është manifestim i mospajtimit të personit të

caktuar me normat që gjenden në fuqi. Nocioni i veprës penale është përcaktuar në nenin 6 të KPPK, në të

cilin thuhet: Vepra penale është vepër e kundërligjshme e cila është e përcaktuar

me ligj si vepër penale, tiparet e së cilës janë të përcaktuara me ligj dhe për të cilën me ligj është paraparë sanksioni penal ose masa e trajtimit të detyrueshëm.

Elementët e veprës penale.

Nga nocioni i veprës penale i përcaktuar me nenin 6 të KPPK, del se

vepra penale përbehet prej këtyre elementeve:

1. Veprimit të njeriut, 2. Kundërligjshmërisë, 3. Përcaktueshmërisë se veprës penale me ligj , dhe 4. Përgjegjësisë penale të kryesit(fajësisë).

213


Pra për t’u konsideruar një vepër si vepër penale duhet kumulativisht

të plotësohen të gjitha këto elemente. Këto elementë përcaktojnë një figurë të përgjithshme të veprës

penale, dhe nëse mungon njeri prej këtyre elementeve, vepra penale nuk mund të ekzistojë.

Elementët themelore të veprës penale mund të ndahen ne elementet objektive dhe subjektive.

Elementet objektive të veprës penale janë:

• Veprimi i njeriut, • Kundërligjshmëria, dhe • Përcaktueshmëria e veprës penale në ligj.

Elementi subjektiv i veprës penale është përgjegjësia penale e kryesit

(fajësia).

Figura e veprës penale

Çdo vepër penale e paraparë me legjislacionin penal, posedon elemente të veta të posaçme, sipas së cilave dallohet prej veprave tjera penale.

Tërësia e elementeve të posaçme sajon fizionominë apo figurën e veprës së caktuar penale. Figura e veprës penale sajohet duke përcaktuar elementet e posaçme veç e veç dhe duke bërë sintetizimin dhe përgjithësimin e tyre në dispozitën e caktuar penalo juridike. Elementet e posaçme të figurës së veprës penale konkrete mund t’i referohen, kohës,vendit të kryerjes, mënyrës, mjetit, vetive personale e të tjerat.

Ndarja e veprave penale:

1. Veprat penale të përgjithshme dhe politike. 2. Veprat e përbëra penale.

Një vepër penale konsiderohet vepër penale e përbërë në rastet kur

me ligj është përcaktuar se ajo kryhet me ndërmarrjen e dy apo më shumë veprimeve.

Shembull: Vepra penale e grabitjes (neni 255 të KPPK) është e përbërë, sepse figura e kësaj vepre është e përbërë prej dy veprave penale-

214


përdorimit të dhunës apo kanosjes dhe vjedhjes.

Në legjislacionin penal, vepra penale e përbërë konsiderohet si një

vepër penale.

3. Veprat penale formale dhe materiale. 4. Veprat penale që dëmtojnë dhe rrezikojnë.

Veprat penale që dëmtojnë janë ato vepra penale të cilat konsiderohen

se janë kryer nëse asgjësohet apo dëmtohet e mira juridike që mbrohet nga e drejta penale. (vrasja, plagosja, rrezikimi i trafikut publik me pasojë vdekje).

Veprat penale që rrezikojnë, konsiderohen se kryhen kur shkaktohet rreziku ndaj objektit të mbrojtur, edhe pse nuk është shkaktuar pasoja. Mirëpo, te veprat penale që rrezikojnë kryesi nuk guxon të dëshiroj dëmtimin apo asgjësimin e objektit të mbrojtur, sepse nëse e dëshiron këtë, atëherë nuk mund të bëhet fjalë për rrezikim por për tentativën e veprës së caktuar penale. (Shembull: shkelja e detyrimeve familjare neni 212 të KPPK).

5. Veprat penale,momentale,permanente dhe të gjendjes. 6. Ndarja e veprave penale në krime, delikt dhe kundërvajtje.

MËNYRA E KRYERJES SË VEPRËS PENALE

Me nenin 31 par. 1 të KPPK, vepra penale mund të kryhet me veprim ose mosveprim.

Shumica e veprave penale të parapara në Kodin penal kryhen me veprim.

Te veprat penale të kryera me veprim cenohen normat të cilat ndalojnë veprimin e caktuar. Këto norma quhen norma prohibitive. Me rastin e kryerjes së veprës penale me veprim personi vepron në kundërshtim me normën që ndalon veprimin e caktuar.

Veprat penale të kryera me mosveprim:

Veprat penale me mosveprim kryhen me mosndërmarrjen apo abstenimin nga veprimi që ka qenë i detyruar të ndërmerr(Shembull ,mosdhënia e ndihmës mjekësore neni 220 të KPPK).

Te veprat penale të kryera me mosveprim cenohen normat të cilat

215


urdhërojnë apo obligojnë që të ndërmerret veprimi i caktuar.

Sipas përkufizimit ligjor (neni 31 par. 2 të KPPK) rezulton se veprat penale me mosveprim mund të kryejnë vetëm ata persona që sipas ndonjë bazë juridike kanë pasur obligim apo detyrë që të ndërmarrin veprimet e caktuara.

KOHA E KRYERJES SË VEPRËS PENALE

Sipas nenit 32 të KPPK, vepra penale konsiderohet se është kryer në kohën kur personi ka vepruar apo ka qenë i detyruar të veprojë pa marr parasysh kohën kur është shkaktuar pasoja.

Në rastet kur vepra penale kryhet në bashkëpunim, si kohë e kryerjes së veprës penale konsiderohet koha kur bashkëpunëtori ka vepruar e jo kur kryesi ka ndërmarr veprimin e kryerjes.

Te veprat penale të vazhduara dhe kolektive, të cilat sipas natyrës së tyre përbehen nga shumë veprime, kohë e kryerjes së veprës penale konsiderohet e tërë koha gjatë së cilës janë ndërmarrë veprimet e posaçme që përbejnë figurën e këtyre llojeve të veprave penale.

Te veprat penale permanentë, si kohë e kryerjes së veprës penale konsiderohet e tërë koha sa ka zgjatur gjendja e kundërligjshme.

VENDI I KRYERJES SË VEPRËS PENALE

Në të shumtën e rasteve pasoja e veprës penale shkaktohet në vendin ku është ndërmarrë veprimi i kryerjes.

Sipas nenit 33 par. 1 të KPPK, vepra penale konsiderohet se është kryer si në vendin ku kryesi ka vepruar ose ka qenë i detyruar të veprojë ashtu edhe vendi ku është shkaktuar pasoja.

Te veprat penale të kryera me mosveprim,si vendi i kryerjes konsiderohet vendi ku personi ka qenë i detyruar të veprojë dhe vendi ku është shkaktuar pasoja.

Te veprat penale të vazhduara, kolektive apo permanente, si dhe çdo lloj tjetër të veprave penale që kryhen në vende të ndryshme, vendi i kryerjes së veprës penale konsiderohet secili vend ku është ndërmarr ndonjë veprim që bën pjesë në figurën e veprës penale.

Te veprat penale të kryera në bashkëpunim si vend i kryerjes së veprës penale konsiderohet si vendi ku ka vepruar bashkëpunëtori ashtu dhe vendi ku ka vepruar kryesi, përkatësisht ku është shkaktuar pasoja.

216


Në raste kur tentativa e veprës penale ndëshkohet,sipas nenit 33 par 2

të KPPK,vendi i kryerjes së veprës penale konsiderohet si vendi ku është ndërmarr veprimi i kryerjes .ashtu dhe vendi ku sipas parashikimeve apo dashjes së kryesit pasoja është dashur të shkaktohet ose ka mundur të shkaktohet.

PËRJASHTIMI I KUNDËRLIGJSHMËRISË

- vepra e rëndësisë së vogël, - mbrojtja e nevojshme, dhe - nevoja ekstreme.

Kundërligjshmëria është element apo atribut i përgjithshëm i çdo

vepre penale. Kundërligjshmëria sipas brendisë së saj është e natyrës objektive. Kjo përcaktohet duke vënë në relacion veprimin apo mosveprimin e individit me normat e së drejtës penale. Kësisoj në të gjitha rastet kur sjellja e njeriut është në kundërshtim me normat e legjislacionit penal,të cilat urdhërojnë apo ndalojnë ndonjë veprim,atëherë mund të konstatojmë se sjellja e tillë është e kundërligjshme, se personi i caktuar ka kryer vepër penale me kusht që me atë rast të mos ketë ekzistuar ndonjë bazë juridike e cila e lejon atë veprim.

Në të shumtën e rasteve të gjitha veprat të cilat posedojnë elementë të përgjithshme dhe të posaçme të figurës konkretë të veprës penale, konsiderohen edhe vepra të kundërligjshme. Mirëpo përkundër saj ekzistojnë shkaqe apo rrethana të përcaktuara me norma penalo-juridike të cilat ne rastin konkret ne situatën e caktuar për shkak të bashkëndodhjes se rrethanave përkatëse, veprën e bëjnë të lejuar edhe pse i përmban të gjitha tiparet e veprës penale. Këto janë të ashtuquajturat normat premisave, apo norma që lejojnë veprimet e caktuara të cilat janë përndryshe veprime të ndaluara e që konsiderohen vepra penale.

Me qenë se është e pamundur që të ceken të gjitha shkaqet që mund ta përjashtojnë kundërligjshmërinë, këtu do ti përmendim shkaqet me të rëndësishme dhe të cilat mund të ndahen ne tri grupe,

1. shkaqet që e përjashtojnë kundërligjshmërinë sipas pjesës se

përgjithshme të kodit penal, 2. shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas pjesës se

posaçme të kodit penal dhe, 3. shkaqet e përjashtimit të kundërligjshmërisë sipas degëve të tjera të

drejtësisë. 217


- Shkaqet që e përjashtojnë kundërligjshmërinë sipas pjesës së përgjithshme të kodit penal.

Kodi penal në pjesën e përgjithshme parasheh norma premisave me të cilat përjashtohet kundërligjshmëria në rast se përmbushen kushtet e caktuara:

Këto janë:

- mbrojtja e nevojshme (neni8) dhe nevoja ekstreme (neni 9).

Po ashtu sipas pjesës së përgjithshme si shkaqe që e përjashtojnë kundërligjshmërinë janë; dhuna, kanosja, vepra e rëndësisë se vogël (neni 7) dhe urdhrat nga lartë (neni 10).

Mbrojtja e nevojshme

Në nenin tetë (8) paragrafi 1 të kodit penal thuhet se nuk është vepër penale ajo vepër e cila është kryer në mbrojtjen e nevojshme.

Në nenin 8 paragrafi 2 të kodit penal është përcaktuar nocioni i mbrojtjes së nevojshme ku thuhet:

Mbrojtja e nevojshme është mbrojtja e cila është e domosdoshme për të zmbrapsur sulmin e kundërligjshëm, real dhe atë çastshëm ndaj vetës ose ndaj një personi tjetër, me kushte që karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me shkallen e rrezikut që paraqet sulmi.

Nga nocioni i mbrojtjes se nevojshme del se për t’u konsideruar se ekziston mbrojtja e nevojshme duhet të ekzistojë 1, sulmi dhe 2.mbrojtja. Pra sulmi dhe mbrojtja janë dy elementë kryesore të mbrojtjes se

nevojshme të cilat duhet ti përmbushim kushtet e caktuara.

Sulmi:

Sulmi është çdo veprim i njeriut i cili është i drejtuar në dëmtim apo rrezikimin e ndonjë të mire juridike. Zakonisht sulmi mund të kryhet vetëm me veprim, por përjashtimisht mund të kryhet edhe me mos veprim, (mjeku i ndihmës së shpejtë refuzon të jep ndihmën mjekësore personit që gjendet në rrezik jete.

218


Kushtet që duhet të përmbushen në rastet e sulmit.

1. Sulmues duhet të jetë njeriu, 2. sulmi mund të jetë i drejtuar kundër çdo të mire, 3. sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm,

Prej kërkesës që sulmi duhet të jetë i kundërligjshëm rrjedhe parimi

sipas të cilit nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme kundër personit që mbrohet në mbrojtje të nevojshme (mbrojtja e nevojshme kundër mbrojtjes së nevojshme).

4. Sulmi duhet të jetë i atë çastshëm (aktual).

Në kuptimin e mbrojtjes së nevojshme, sulmi konsiderohet i atë

çastshëm në rastet kur në çdo moment pritet se do të fillojë, kur ka filluar të veprojë dhe derisa të zgjasë, përkatësisht gjerë të përfundojë.

5. Sulmi duhet të jetë i vërtet.

Mbrojtja e nevojshme putative

Që të ekzistojë mbrojtja e nevojshme, sulmi duhet të jetë i vërtetë, çka praktikisht do të thotë se sulmi duhet të ekzistoj realisht. Por nëse sulmi nuk është i vërtet por personi mendon se është i sulmuar dhe duke qenë në lajthim e lëndon apo e privon nga jeta (sulmuesin) atëherë në këto raste kemi të bëjmë me mbrojtjen e nevojshme putative.

Mbrojtja e nevojshme putative nuk e përjashton ekzistimin e veprës penale, mirëpo mund të jetë bazë apo rrethanë që përjashton fajësinë, e me ketë dhe ndëshkimin.

Te mbrojtja e nevojshme putative është fjala për veprën që është kryer

në lajthim në fakt, dhe përgjegjësia zgjidhet në bazë të nenit 18 të Kodit penal.

Mbrojtja

Mbrojtja si element i mbrojtjes se nevojshme, është çdo veprim i

219


njeriut me të cilin dëmtohet apo rrezikohet ndonjë e mirë e sulmuesit. Të mbrojtja e nevojshme, zakonisht sulmi zmbrapset prej vetës apo të mirave juridike vetanake, mirëpo sipas përkufizimit të dhënë në Kod, mbrojtja e nevojshme ekziston edhe në rastet kur sulmi zmbrapset edhe nga personi i tretë.

Kushtet që duhet të përmbushen në rastin e mbrojtjes.

sulmit.

1. Mbrojtja duhet të jetë e drejtuar kundër sulmuesit. 2. Mbrojtja duhet të jetë domosdo e nevojshme për zmbrapsjen e

Rrjedhimisht, një mbrojtje konsiderohet e nevojshme në rastet kur

konstatohet se nuk ka mundur të zmbrapset sulmi pa iu shkaktuar ndonjë dëmtim sulmuesit.

Me anë të këtij kushti ligjor që mbrojtja duhet të jetë domosdo e nevojshme, janë përcaktuar kufij e mbrojtjes së nevojshme. Me anë të këtij kushti shprehet parimi se nuk është e lejuar mbrojtja e nevojshme me mënyrë të pakufizuar. Përkundrazi, mbrojtja e nevojshme mund të ushtrojë funksionin e mbrojtjes dhe të vetëmbrojtjes vetëm në rastet kur vërtet ka qenë domosdo e nevojshme për evitimin e sulmit.

3. Mbrojtja duhet të jetë proporcionale me intensitetin e sulmit

Për të qenë mbrojtja domosdo e nevojshme, ajo duhet të ekzistojë në

proporcionalitet midis intensitetit të sulmit dhe mbrojtjes. Me anë të kriterit që mbrojtja duhet të jetë proporcionale me intensitetin e sulmit janë vënë kufijtë e mbrojtjes se nevojshme.

Rast nga praktika gjyqësore:

Në një kafene ku është festuar ditëlindja, janë gjendur i akuzuari së

bashku me fejuarën e vet dhe i dëmtuari me shoqërinë e vet. Kanë qenë ulur ndaras (nuk kanë qenë me një tavolinë). Nuk e kanë njohur mirë njëri tjetrin, dhe nuk kanë pasur mosmarrëveshje në mes veti. Në kafenenë dy herë po ndodh rrahja në mesë të dy grupeve të rinjve, ku i akuzuari nuk po merr pjesë në ndarje por i dëmtuari ka marr pjesë në ndarjen e këtyre të rinjve. Në momentin kur po ndezët drita, i akuzuari qohet nga tavolina dhe niset në drejtim të rinjve duke iu drejtuar me fjalë “çka keni që s’po qetësoheni”, dhe

220


në atë moment i dëmtuari fillon ta rrah me grusht, ashtu që i akuzuari rrëzohet mbi karrige, ndërsa i dëmtuari në këtë pozitë e qëllon të akuzuarin dhe dy herë me shishe të thyer në kokë (ka lëndime në kokë) dhe në momentin kur i akuzuari tenton të qohet nga dyshemeja, i dëmtuari sërish niset me shishe të thyer në dorë, në drejtim të akuzuarit dhe kur i afrohet të akuzuarit në distancë prej 1 metër, i akuzuari e nxjerr revolen dhe shtënë në drejtim të dëmtuarit dhe e qëllon në stomak duke i shkaktuar lëndime të rënda trupore në momentin e shkaktimit të rrezikshëm për jetë. I akuzuari në revole ka pasur edhe 4 plumba.

I akuzuari ka qenë i akuzuar për vrasje në tentativë. Gjykata të akuzuarin e ka liruar nga aktakuza, duke gjetur se i akuzuari ka vepruar në mbrojtje të nevojshme.

Tejkalimi i mbrojtjes se nevojshme

Sipas dispozitës se nenit 8 paragrafi 3 të KPPK, tejkalimi i mbrojtjes

nevojshme do të ekzistojë, në rastet kur ndërmjet sulmit dhe zmbrapsjes së sulmit ekziston disproporcioni.

Ky disproporcion do të ekzistojë, në rastet kur mbrojtja nuk është proporcionale me sulmin, kur mbrojtja ndërmerret pasi që është zmbrapsur sulmi, dhe në rastet kur mbrojtja ndërmerret pasi që ka pushuar sulmi.

Pra sipas dispozitave të KPPK nenit 8 paragrafi 4, kur personi vepron në tejkalim të mbrojtjes së nevojshme ai do të përgjigjet penalisht, por mund të dënohet me lehtë (me butë) ose nëse ka bërë tejkalimin për shkak të tronditjes së fortë apo frikës të shkaktuar nga sulmi, ai mund të lirohet nga dënimi.

Pra se kur gjykata do të shqipton një dënim me butë, ose do të liroj nga dënimi personin që ka vepruar në tejkalim të mbrojtjes së nevojshme është çështje e vlerësimit të gjykatës se në çfarë rrethana ka vepruar kryesi i cili ka bërë tejkalimin e mbrojtjes se nevojshme.

NEVOJA EKSTREME

Me dispozitën e nenit 9 paragrafi 1 të KPPK, është paraparë rrethana e dytë e cila e përjashton kundërligjshmëri e veprës, edhe pse vepra e kryer i përmban të gjitha elementët e veprës penale.

Sipas dispozitës se cekur, thuhet se nuk është vepër penale ajo vepër e cila është kryer në kushtet e nevojës ekstremë

221


Me dispozitën e nenit 9 paragrafi 2 të KPPK, është dhënë nocioni i

nevojës ekstremë, dhe në këtë nen thuhet: Nevoja ekstreme ekziston kur vepra është kryer me qëllim që kryesi

të mënjanojë, ta zmbrapsë prej vetës apo tjetrit rrezikun e atëçastshëm dhe të paprovokuar, i cili nuk ka mundur të evitohet në ndonjë mënyrë tjetër, me kusht që keqja e shkaktuar nuk është me e madhe se e keqja që është kanosur.

Pra nga nocioni i dhënë në KPPK, del se për të ekzistuar nevoja ekstreme duhet të ekziston rreziku dhe mënjanimi i rrezikut.

Rreziku zakonisht përkufizohet si situatë në të cilën, në bazë të rrethanave ekzistuese objektive, me arsye supozohet se ne çdo moment, aty për aty, mund të dëmtohet e mira juridike e personit fizik apo juridik.

Kushtet që duhet të përmbushen në rastin e rrezikut.

1. Rreziku nuk duhet të jetë i provokuar apo i shkaktuar, 2. Rreziku mund ti kanoset çdo të mire juridike, 3. Rreziku duhet të jetë i vërtetë.

Lidhur me kushtin e tretë se rreziku duhet të jetë i vërtetë, rrjedhë dhe

se nëse rreziku nuk është i vërtetë atëherë kemi të bëjmë me nevojën ekstreme putative apo nevoje ekstreme fiktive të kujtuar.

Mënjanimi i rrezikut

Mënjanimi i rrezikut konsiderohet veprimi që ndërmerret me qëllim që të shpëtohet e mira juridike se cilës po i kanoset rreziku.

Kushtet që duhet të përmbushen në rastin e mënjanimit të rrezikut.

1. Që të mos ketë ekzistuar mundësia që rreziku të mënjanohet në

ndonjë mënyre tjetër. 2. Mënjanimi i rrezikut duhet të jetë i atë çastshëm, aktual me

ekzistimin e rrezikut. 3. Në mesë të keqes së kanosur dhe të keqes se shkaktuar duhet të

ekzistoje proporcionaliteti i caktuar.

Si te mbrojtja e nevojshme ashtu dhe te nevoja ekstreme ekziston tejkalimi i nevojës ekstreme.

222


Tejkalimi i nevojës ekstreme do të ekziston në këto raste:

a) kur e keqja e shkaktuar është me e madhe se e keqja e kanosur, b) kur rreziku ka mundur të mënjanohet duke dëmtuar në përmasa me

të vogla të merren juridike të personit tjetër, dhe c) kur dëmtimi i të mirës juridike të personit tjetër është bërë pasi që

ka pushuar, pasi që ka kaluar rreziku.

Pra vepra e cila kryhet në rastin e tejkalimit të kufijve të nevojës ekstreme konsiderohet vepër penale.

Sikurse te tejkalimi i mbrojtjes se nevojshme, ashtu dhe të tejkalimi i nevojës ekstreme kryesi që ka vepruar në tejkalim të nevojës ekstreme, mund të dënohet me butë apo të lirohet nga dënimi, varësisht prej rrethanave në të cilat ka vepruar që është çështje që e vlerëson gjykata në të gjitha rastet.

Detyrimi për t’iu ekspozuar rrezikut.

Sipas dispozitës se nenit 9 paragrafi 4 të KPPK, nuk ekziston nevoja ekstreme nëse kryesi ka qenë i obliguar ti ekspozohet rrezikut.

Detyrimi për ti u ekspozuar rrezikut mund të rrjedhe nga ligji, marrëdhënia e punës, profesioni apo kontrata.

DHUNA DHE KANOSJA

Në kodin penal të Kosovës, nuk është paraparë shprehimisht natyra juridike e dhunës dhe kanosjes, sikurse është vepruar të mbrojtja e nevojshme dhe nevoja ekstreme, por vetëm caktohet kuptimi i tyre në nenin 107 paragrafi 10 të KPPK.

Dhuna është përdorim i forcës ndaj një personi me qëllim që të detyrohet të ndërmerr apo mos të ndërmerr një veprim me të cilin realizohen tiparet e një vepre penale.

Ekziston dhuna absolute dhe dhuna kompulsive (relative)

Kanosja është deklaratë apo ndonjë veprim tjetër me të cilën i vihet në

dukje i bëhet me dije ndokujt se do ta gjejë një e keqe nëse nuk vepron ashtu si dëshiron personi që kanoset.

223


Kanosja më së shpeshti kryhet në mënyrë verbale, me gojë, me anë të

deklaratave të ndryshme, mirëpo mund të kryhet edhe me shkrim apo veprime konkludente.

Se cila është natyra juridike e dhunës dhe kanosjes është çështje që vlerësohet në çdo rast konkret se a janë përmbushur kushtet ligjore për të ekzistuar dhuna apo kanosja dhe a është një person penalisht përgjegjës apo jo. Cilat janë ato, kushte ne Kod penal nuk janë precizuar, por ligjdhënësi konsideron se ato kushte janë kushtet që duhet të përmbushën për mbrojtjen e nevojshme dhe nevojën ekstreme.

VEPRA E RËNDËSISË SE VOGËL

Çka është vepra e rëndësisë së vogël, cili është nocioni i saj dhe cilat kushtet duhet të përmbushen për të ekzistuar vepra e rëndësisë së vogël.

Me nenin 7 të KPPK, është përcaktuar nocioni i veprës së rëndësisë së vogël.

Sipas kësaj dispozite “një vepër penale nuk është vepër edhe pse përmban tiparet e veprës penale të përcaktuar me ligj, është e rëndësisë së vogël. Vepra është e rëndësisë së vogël kur rrezikshmëria e saj nuk është e rëndësishme për shkak të natyrës ose peshës së veprës, të mungesës ose pasojave të dëmshme të parëndësishme, të rrethanave në të cilat është kryer vepra, të shkallës së ultë të përgjegjësisë penale të kryesit të veprës ose për shkak të rrethanave personale të kryesit.

Pra për të ekzistuar vepra e rëndësisë së vogël duhet të përmbushen dy kushte:

1. Kriteri objektiv, që vepra e cila i ka të gjitha tiparet e veprës penale të përcaktuara me ligj, rrezikshmëria e saj të jetë e vogël, dhe

2. Kriteri subjektiv, që rëndësia e vogël e veprës të manifestohet në shkallë të ulët të përgjegjësisë penale të kryesit apo rrethanave të tija personale.

Rrezikshmëria e parëndësishme e vogël e veprës penale, mund të

përcaktohet në bazë të tri kushteve:

1. Natyrës apo peshës së veprës penale, 2. Pasojat e dëmshme të jenë të parëndësishme apo të mungojnë, dhe 3. Rrethanat në të cilat është kryer vepra penale,

224


Shkalla e ulët e përgjegjësisë penale e kryesit dhe rrethanat personale. Shkalla e ulët e përgjegjësisë penale e kryesit.

(mosha e re, mungesa e përvojës, shkalla e ulët e arsimimit, shkalla e

ulët e zhvillimit mendor, lajthimi juridik, afekti, sëmundja lodhja, gjumi) dhe tjerat.

Rrethanat personale të kryesit.

(Gjendja materiale, motivi i kryerjes, sjellja pas kryerjes, kompensimi i demit, pendimi për kryerjen e veprës penale dhe rrethana të ngjashme).

URDHRAT NGA LART

Çështja e përgjegjësisë penale e personave të cilët kryejnë vepra penale në bazë të urdhrave të eprorëve të tyre është e rregulluar në mënyrë parimore me nenit 10 të KPPK.

Sipas kësaj dispozite del se “fakti se një vepër penale është kryer nga një person në bazë të urdhrit qeveritar ose një eprori qoftë ushtarak ose civil, nuk e lehtëson kryesin nga përgjegjësia penale.

Por në tri nënparagrafë të këtij neni, janë paraparë raste kur vartësi, i cili edhe pse ka kryer vepër penale në bazë të urdhrit të eprorit,nuk konsiderohet penalisht përgjegjës ,nuk dënohet, në këto raste:

a) personi është i detyruar ligjërisht tu bindej urdhrave të qeverise

ose eprorit të tij, b) personi nuk e dinte që urdhri është i kundërligjshëm, dhe c) urdhri nuk është në mënyrë të dukshme i paligjshëm i

kundërligjshëm.

Sipas pikës së 3 të paragrafit 1, të këtij neni ,nëse personi e ekzekuton urdhrin e eprorit nga i cili shihet qartë se me ekzekutimin e tij do të kryet vepra penale, atëherë nuk mund të lirohet nga dënimi. Personi i cili e ekzekuton urdhrin e këtillë të eprorit, së bashku me eprorin konsiderohet kryerës të veprës penale.

Në paragrafin 2 të këtij neni është parapa se urdhrat për të kryer gjenocid ose krime të tjera kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare janë gjithherë të paligjshme.

225


SHKAQET E PËRJASHTIMIT TË KUNDËRLIGJSHMËRISË SIPAS PJESËS SË POSAÇME TË LEGJISLACIONIT PENAL

Në pjesën e posaçme të Kodit penal janë të parapara disa shkaqe që e

përjashtojnë kundërligjshmërinë e ca veprave penale. Ne Kodin penal të Kosovës shkaqet e posaçme që e përjashtojnë

kundërligjshmërinë janë të parapara ne nenin 152,169,par 2,187 par 4 dhe 189 paragrafi 5.

Ndërprerja e palejuar e shtatzënisë, zbulimi i paautorizuar i fshehtësisë, fyerja dhe zbulimi i rrethanave personale dhe familjare.

SHKAQET E PERJASHTIMIT TË KUNDERLIGJSHMERISE QË NUK JANE TË PARAPARA NE KODIN PENAL

Veprat e kryera gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, Rreziku i lejuar, Veprat apo masat që ndërmerren në bazë të se drejtës prindërore dhe të drejtës se edukimit, Intervenimet mjekësore, Pëlqimi i të dëmtuarit, Të vepruarit në interes të dëmtuarit dhe pëlqimi i supozuar. Vetëlëndimi,

PERGJEGJESIA PENALE

Përgjegjësia penale është element subjektiv i çdo vepre penale. Çështja e përgjegjësisë penale është e rregulluar me dispozitën e nenit

11 të KPPK. Sipas dispozitës se nenit 11 të KPPK, personi konsiderohet penalisht

përgjegjës nëse është mendërisht i aftë dhe është shpallur fajtor për kryerjen e një vepre penale. Personi është fajtor për kryerjen e një vepre penale ne rast se ai e kryen veprën penale me dashje apo nga pakujdesia.

Pra sipas këtij përkufizimi del se një person është penalisht i përgjegjshëm nëse në kohën e kryerjes së veprës penale ka poseduar cilësi të caktuara psikike dhe nëse të ai ka ekzistuar një marrëdhënie e caktuar psikike ndaj veprës të cilën e ka kryer. Me fjalë të tjera, një person konsiderohet penalisht i përgjegjshëm nëse në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i përgjegjshëm dhe i fajshëm.

226


Përgjegjësia penale vlerësohet në momentin e kryerjes së veprës

penale, çka praktikisht do të thotë se një person është penalisht përgjegjës nëse në kohen e kryerjes se veprës penale ka qenë i përgjegjshëm dhe i fajshëm.

Nga ky nocion i përgjegjësisë penale del se përgjegjësia penale përbehet prej dy elementëve.

• Përgjegjshmërisë, dhe • Fajësisë

PËRGJEGJSHMËRIA

Përgjegjshmëria është element i përgjegjësisë penale. Një person konsiderohet se është i përgjegjshëm, nëse në kohen e

kryerjes së veprës penale posedon aso veti apo aftësi intelektuale që i bëjnë të mundshme të mendoje të gjykoje, të vendos dhe ti kontrolloje sjelljet dhe veprimet e veta.

Kodi penal nuk e përcakton nocionin e përgjegjshmërisë, nga se niset nga supozimi se të gjithë personat janë të përgjegjshëm, janë psiqikisht normale.

Në procedurën penale administrohen provat se a ka qenë një person i përgjegjshëm apo jo vetëm në rastet kur lind dyshimi i bazuar se kryerësi i veprës a ka qenë i përgjegjshëm.

Papërgjegjshmëria

Personi konsiderohet i përgjegjshëm kur posedon dy aftësi, aftësinë për të kuptuar rendësin e veprës penale dhe aftësinë për të kontrolluar sjelljet e veta. Kryesi i cili nuk e posedon këto dy aftësi ose njërën nga këto dy aftësi konsiderohet i papërgjegjshëm, ose me paaftësi mendore.

Sipas Kodit penal (neni 12) i papërgjegjshëm, përkatësisht me paaftësi mendore konsiderohet”personi i cili ka kryer vepër penale konsiderohet i paaftë mendërisht nëse në kohen e kryerjes së veprës penale lëngonte nga një s’mundje mendore e përkohshme ose e përhershme, çrregullimi mendor apo ngecje në zhvillimin mendor që ka prekur funksionimin e tij mendor dhe për pasoje nuk ka qenë në gjendje të kuptoje apo të kontrollojë veprimet apo mosveprimet e tij apo të kuptoje se kryen vepër penale.

227


Sipas dispozitës së nenit 11 paragrafi 2 të KPPK, personi nuk

konsiderohet penalisht përgjegjës nëse në kohën e kryerjes së veprës penale është nën moshën katërmbëdhjetë vjet (14).

Përgjegjshmëria dukshëm ( esencialisht ) e zvogëluar.

Personi i cili ka kryer vepër penale, konsiderohet se ka aftësi të zvogëluar mendore nëse në kohën e kryerjes së veprës penale aftësia e tij për të kuptuar apo për ti kontrolluar veprimet apo mosveprimet e tij ka qenë dukshëm e zvogëluar për shkaqe të cekura në paragrafin 1 të nenit 12. Personi i tillë konsiderohet penalisht përgjegjës, por këto rrethana merren parasysh nga gjykata kur vendos për kohëzgjatjen dhe llojin e sanksionit ose masën e trajtimit të detyrueshëm.

Actiones liberae in causa.

Personi i cili në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i papërgjegjshëm, ai nuk mund të konsiderohet penalisht i përgjegjshëm për atë vepër. Kjo është rregull. Mirëpo, nga kjo rregull ekziston një përjashtim. Ky përjashtim shprehet në rastet kur vetë personi e shpien vetën në gjendje të papërgjegjshme dhe në atë gjendje kryen vepër penale.

Në Kodin penal të Kosovës ky institucion është i paraparë në nenit 13 Sipas kësaj dispozite, është penalisht përgjegjës kryesi i veprës penale që duke përdorë alkool, drogë, apo ndonjë mënyrë tjetër sjell vetën në gjendje të tillë, në të cilën nuk mundë të kuptojë rëndësinë e veprimit apo mosveprimit të vet ose të kontrolloj sjelljen e vet, nëse para se të ketë sjellë vetën në atë gjendje, veprimet ose mosveprimet e tij kanë qenë të përfshira në dashjen e tij apo nëse është i pakujdesshëm ndaj veprës penale dhe ligji parasheh përgjegjësi penale për kryerje të veprës penale nga pakujdesia.

Pra qëllimi i institucionit actiones liberae in causa është që të pamundësohet keqpërdorimi i parimit se mund konsiderohet penalisht i përgjegjshëm vetëm personi i cili në kohën e kryerjes së veprës penale ka qenë i përgjegjshëm. Po mos të njihet ky institucion, nuk do të ishte e mundur të dënohen personat që më vetëdije, me qëllim apo nga pakujdesia e sjellin vetën në gjendje të papërgjegjshme dhe në këtë gjendje kryejnë vepra penale.

Institucioni actiones liberae in causa në brendinë e vet do të thotë ‘veprim që është i lirë në vendim por jo dhe në kryerje’. Që të aplikohet ky institucion, duhet të përmbushen këto kushte:

228


a). që personi të jetë i vetëdijshëm në kohën kur e sjellë vetën në

gjendje të papërgjegjshme , b). që personi me fajin e tij(me dashje apo nga pakujdesia) vihet në

aso gjendje (konsumon alkool apo drogë) c). që para se ta sjellë vetën në atë gjendje të papërgjegjshme,vepra

penale e kryer të jetë e përfshirë me dashjen apo pakujdesinë e tij, dhe d). që të këtë kryer veprën penale e cila në esencë i përgjigjet veprës

penale e cila ka qenë e përfshirë me dashjen apo pakujdesin e kryesit gjersa ai ka qenë në gjendje të vetëdijshme.

Kauzaliteti dhe mungesa e lidhjes shkakore.

Në shkencën e drejtës penale, kauzaliteti përkufizohet si lidhje objektive midis veprimit apo mosveprimit dhe pasojës së shkaktuar. Kauzaliteti apo lidhja shkakësore është përkufizuar në nenin 14 të Kodit penal. Në këtë dispozitë shprehimisht thuhet:personi nuk është penalisht përgjegjës kur midis veprimit apo mosveprimit të tij dhe pasojave mungon lidhja shkakësore,ose kur nuk ka mundësi të shkaktohen pasojat’. Prej këtij përkufizimi del se kauzaliteti duhet shqyrtuar ndaras nga fajësia e kryesit.

Kauzaliteti në drejtën penale ka rëndësi të madhe nga se për tu konsideruar një vepër e njeriut si vepër penale dhe për të mundur ti ngarkohet kjo vepër atij,duhet të konstatohet se ajo vepër ka shkaktuar pasojën e ndaluar e cila në ligj është e paraparë si vepër penale. Andaj midis veprimit të njeriut dhe pasojës së shkaktuar duhet të ekzistoj një lidhje apo raport i caktuar në bazë të cilit konstatohet se pasoja është shkak i veprimit të caktuar të njeriut. Kjo lidhje apo raport quhet lidhje shkakore apo kauzale, kurse veprimi i cili ka shkaktuar pasojën quhet shkak.

Pa ekzistimin e kauzalitetit nuk mund të konsiderohet se është kryer vepra penale dhe nuk mund të sajohet përgjegjësia penale.

Pra nëse mungon kjo lidhje shkakore,personi nuk është penalisht përgjegjës,sipas nenit 14 të KPPK.

Lajthimi faktik dhe juridik si shkak që përjashtojnë përgjegjësin penale.

Lajthimi ( lat. error ) në kuptimin përgjithshëm do të thotë, kur një person ka përfytyrim të gabuar jo të drejtë për ndonjë rrethanë apo nuk di për të.

Varësisht prej natyrës së rrethanës ndaj së cilës ekziston lajthimi, kodi penal njeh dy lloje të lajthimit,lajthimin në fakt dhe lajthimin juridik.

Sipas nenit 18 të Kodit penal konsiderohet se ekziston lajthimi në

229


fakt,në rastet kur kryesi në kohën e kryerjes së veprës penale nuk ka qenë i vetëdijshëm për ndonjë nga tiparet e saj të caktuar me ligj, apo kur gabimisht mendon se ekzistojnë rrethanat sipas të cilave po të ekzistojnë ato faktikisht, ajo vepër do të lejohet.

Lajthimi lidhur me figurën e veprës penale ekziston atëherë kur kryesi ka përfytyrim të gabuar apo kur nuk di për ndonjë rrethanë tipare e cila me ligj është përcaktuar si element konstituiv i veprës penale.

Lajthimi në fakt mund ti përket,veprimit të kryerjes,pasojës,objektit të

veprimit, kauzalitetit dhe të gjitha rrethanave të tjera,të cilat në ligj janë të parapara si elementë të figurës së caktuar të veprës penale.(dikush merr valixhen e huaj duke menduar se është tija,mjekut i përzihet analizat e dy pacientëve dhe jep terapi të ndryshme).

Lajthimi në person (error in persona) ekziston në rastet kur për. shembull, personi A,natën e zë pusi në vendin e caktuar me qëllim që të vras personin B. mirëpo në atë rast me që nuk e ka pa mirë për shkak të errësirës ,në vend të personit B, vret personin C.

Përkundër faktit se në rastin konkret personi A vepron në lajthim,lidhur me personin C, konsiderohet se vepra penale e vrasjes është kryer me dashje dhe ku lloj lajthimi është irelevant për drejtën penale,nga se përkundër këtij lajthimi,kryesi ka qenë i vetëdijshëm se është duke vrarë njeriun.

Mirëpo, lajthimi në person mund të ketë efekt të caktuar,mund të jetë relevant,ne rastet kur vet statusi i personit ndaj të cilit kryesi ka qenë në lajthim,është tipare e veprës penale. Nëse dikush vret gruan për të cilën nuk e di së është shtatzëne,do të përgjigjet për veprën penale të vrasjes nga neni 146 e jo për veprën penale të vrasjes së rëndë nga neni 147 par.1 pika 2 të KPPK.

Mirëpo, është situatë tjetër, lajthimi përkitazi me lidhjen kauzale, kur kryesi ndërmerr veprimin ndaj subjektit apo objektit të caktuar,kurse pasoja shkaktohet ndaj subjektit apo objektit tjetër. Raste të tilla në drejtën penale quhen sulmi i gabuar apo shmangie nga veprimi (aberacio ictus). p.sh. Personi A shkrep me armë në drejtim të personit B më qëllim që të privoj nga jeta, mirëpo në atë rast e qëllon personin C. që është gjetur rastësisht aty afër. Në këto raste konsiderohet se personi ka kryer dy vepra penale në bashkim ideal. Ndaj personit B. vrasje në tentativë, kurse ndaj personit C. veprën penale të vrasjes nga pakujdesia. Por nëse kryesi ndaj të dy personave ka vepruar me dashje, nuk ekziston aberacio ictus, por vrasje e shumëfishtë, apo vrasje e rëndë.

230


Personi A gabimisht mendon se është i sulmuar nga personi B. dhe

shti në të me armë dhe i shkakton plagosje të rënda apo e privon nga jeta (Mbrojtja e nevojshme putative).

Lajthimi në fakt i pa mënjanuar dhe i mënjanuar, gjithherë e përjashtojnë dashjen.

Kryesi i cili veprën penale e kryen në lajthimin e pa mënjanuar nuk është penalisht i përgjegjshëm dhe nuk dënohet.

Mirëpo, kur është fjala për lajthimin e mënjanuar,kryesi mund të jetë penalisht i përgjegjshëm dhe penalisht i papërgjegjshëm.

Sipas nenit 18. par .2 të KPPK,është parapa se personi i cili për shkak të pakujdesisë ka qenë në lajthim,është penalisht i përgjegjshëm për veprën penale të kryer nga pakujdesia,kur ligji përcakton përgjegjësinë penale për vepra të tilla.

Lajthimi juridik (errorë i uris), përkufizohet si lajthim mbi

ndalueshmerinë e veprës penale. Kryesi i veprës konsiderohet se gjendet në lajthimin juridik, ne rastet

kur nuk di se vepra e tij është e ndaluar është parapa si vepër penale. Në lajthimin juridik kryesi është i vetëdijshëm për veprën e tij, mirëpo gabimisht mendon se vepra është e lejuar.

Lidhur me efektin e lajthimit juridik në përgjegjësinë penale(neni 19) ka përvetësuar koncepcionin se nuk është penalisht përgjegjës, kryesi i cili për shkaqe të arsyeshme nuk e ka ditur ose nuk ka mundur të dijë se vepra është e ndaluar. Në të drejtën penale konsiderohet se kryesi ka qenë në lajthim për shkaqe të arsyeshme në rastet kur ka vepruar në lajthimin e pa mënjanuar të paevitueshëm. (për shembull, ushtrimi i kundërligjshëm i veprimtarisë mjekësore neni 221 të KPPK).

Sipas nenit 19 paragrafi 3 të KPPK,është përkufizuar nocioni i lajthimit juridik të evitueshëm.

Lajthimi juridik është i evitueshëm nëse çdokush pra edhe kryesi,ka mundur të këtë në dije se vepra është e kundërligjshme,apo nëse është fjala për kryesin i cili duke marr parasysh thirrjen,profesionin,apo detyrën e tij,ka qenë i obliguar të dijë dispozitën përkatëse. Në këso rast lajthimi i këtillë juridik nuk mund të konsiderohet si lajthim për shkaqe të arsyeshme,andaj lajthimi i tillë vetëm mund të merret si bazë për zbutjen e dënimit(neni 19 par. 2 të KPPK).

231


PËRGJEGJËSIA PENALE ( Format e fajësisë )

• Dashja, • Dashja direkte, • Dashja eventuale, • Pakujdesia, • Pakujdesia e vetëdijshme, • Pakujdesia e pavetëdijshme, • Tentativa dhe tentativa e papërshtatshme.

Përgjegjësia penale është element subjektiv i veprës penale. Përgjegjësia penale përbehet nga përgjegjshmëria dhe fajësia.

Për të mundur të ndëshkohet një person për veprën e tij,nuk mjafton

që të ketë kryer vetëm vepër të kundërligjshme që parashihet si vepër penale,por ai atë vepër duhet ta ketë kryer me fajin e tij.

Faji është përgjegjësia personale e kryesit për veprën e vet. Një

person konsiderohet se veprën penale e ka kryer me faj në rastet kur ka ditur se me veprimin apo mosveprimin e tij do të shkaktojë pasoj të ndaluar në botën e jashtme,pasoj kjo që në ligj është paraparë si vepër penale,dhe nëse ndaj pasojës - ndaj veprës ,ka pasur aso marrëdhënie,relacioni,e cila i bënë të mundshme gjyqit që ti a ngarkoj, ti a vejë në barrë atë vepër.

Pra, marrëdhënia apo relacioni psikik i kryesit ndaj veprës në të drejtën penale quhet fajësi’.

Në shkencën e së drejtës penale dhe në praktikën gjyqësore, dashja konsiderohet forma më e rëndë më tipike dhe forma më e shpeshtë e fajit me të cilën kryhet vepra penale.

Sipas nenit 15 të KPPK,vepra penale është kryer me dashje kur kryesi ka qenë i vetëdijshëm për veprën e vet dhe ka dashur që ta kryej,apo kur ka qenë i vetëdijshëm se për shkak të veprimit apo mosveprimit të tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar,por e ka pranuar,është akorduar që të shkaktohet ajo pasojë.

Nga ky përkufizim ligjor del se Kodi penal i njeh dy lloj të dashjes,dashjen drektë dhe dashjen eventuale.

1. Dashja direktë (dolus direktus) ekziston atëherë kur kryesi është i

vetëdijshëm se me veprimin ose mosveprimin e vet do të kryejë vepër të

232


dëmshme, vepër penale dhe dëshiron kryerjen e asaj vepre, dëshiron që të shkaktohet pasoja e ndaluar në botën e jashtme.

Neni 15 paragrafi 2 të KPPK.’Personi vepron me dashje direkte kur është i vetëdijshëm për veprën e vet dhe dëshiron kryerjen e saj’.

2. Dashja eventuale. ekziston atëherë kur kryesi ka qenë i

vetëdijshëm se për shkak të veprimit ose mosveprimit të tij mund të shkaktohet pasoja e ndaluar, mirëpo me vetëdije është pajtuar,është akorduar që ajo të shkaktohet.

Sipas Kodit penal,për veprat penale të kryera me dashje,kryesi gjithherë përgjigjet penalisht,pa marr parasysh se a është kryer vepra me dashje drektë apo eventuale.

(Qëllimi është në fakt përfytyrim mbi pasojën e veprës penale,apo mbi ndonjë rrethanë tjetër që është e rëndësishme për të drejtën penale).

(Motivi është komponent psikologjike e jetës shpirtërore e cila e shtytë personin të ndërmarrë veprimin e caktuar. Motivi zbulon faktorin intim i cili i ka ndihmuar që personi të vendos dhe të kryejë veprën penale.)

Pakujdesia:

Pakujdesia (culpa) është formë e dytë e fajit dhe për nga intensiteti i përgjegjësisë penale formë më e lehtë e fajësisë. Pakujdesia ekziston atëherë kur kryesi nuk e dëshiron pasojën e shkaktuar, përkatësisht kur pasoja shkaktohet kundër vullnetit të tij.

Kodi penal i Kosovës (neni 16 par. 1) i njeh dy lloje të pakujdesisë, dhe atë pakujdesi me vetëdije apo mendjelehtësinë dhe pakujdesia pa vetëdije apo neglizhencën.

Këto dy lloj të pakujdesisë dallohen midis vetës vetëm sipas elementit të vetëdijes apo elementit intelektual, kurse të dyja këto lloje të pakujdesisë dallohen nga dashja,nga se në asnjë formë nuk shprehet dëshira apo vullneti për të shkaktuar pasojën e ndaluar në botën e jashtme.

Pakujdesia me vetëdije.

Pakujdesia me vetëdije apo mendjelehtësia (luxuria), sipas paragrafit 2 të nenit 16 të KPPK,ekziston atëherë kur personi është i vetëdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit apo mosveprimit të tij, por me mendjelehtësi mendon se ajo nuk do të shkaktohet apo se ai do të mund të parandaloj shkaktimin e saj.

233


Pakujdesia pa vetëdije.

Pakujdesia pa vetëdije apo neglizhenca ekziston kur personi nuk është

i vetëdijshëm se pasoja e ndaluar mund të shkaktohet si rezultat i veprimit ose mosveprimit të tij. edhe pse ne rrethanat dhe sipas vetive të tija personale ka mundur të ishte apo duhej të ishte i vetëdijshëm për këtë mundësi (neni 16 par. 3 të KPPK).

Për veprat penale të kryera me dashje, kryesi gjithherë përgjigjet penalisht, kurse të veprat penale të kryera nga pakujdesia, kryesi do të përgjigjet penalisht vetëm për veprat penal ku me ligj shprehimisht është paraparë përgjegjësia penale dhe për veprat penale të kryera nga pakujdesia.

Kështu, në Kodin penal të Kosovës përgjegjësia penale është parapa për këto vepra penale: veprat penale kundër jetës dhe trupit – neni 149 vrasja nga pa kujdesia, lëndimi i rëndë trupor nga neni 154 par. 5 të KPPK, vepra penale kundër shëndetit publik, përhapja e sëmundjeve ngjitëse neni 215 par. 3, neni 218 par. 2 punësimi i personave të sëmurë nga sëmundjet ngjitëse, trajtimi i pa ndërgjegjshëm mjekësor nga neni 290 par. 3, përgatitja dhe dhënia e pa ndërgjegjshme e barnave nga neni 222 par. 2 KPPK, prodhimi dhe vënia në qarkullim i artikujve të dëmshme ushqimore nga neni 224 par. 2 të KPPK, veprat penale kundër mjedisit, kafshëve, bimëve dhe objekteve kulturore, nga neni 276 par. 2, 278 par. 2, 279 par. 3, 280 par. 2, 281 par. 4 të KPPK, veprat penale kundër sigurisë së përgjithshme të njerëzve dhe të pasurisë, nga neni 291 par. 4 të KPPK, neni 292 par. 2 KPPK, neni 293 par. 3 të KPPK, 294 par. 2 të KPPK, dhe veprat penale kundër sigurisë së trafikut publik nga neni 297 par. 3 të KPPK, 298 par. 2 të KPPK, 299 par. 2 të KPPK, neni 300 par. 3 të KPPK.

Këto janë vepra penale të cilat Kodi Penal i ka paraparë që mund të

kryhen nga pa kujdesia, por Kodi Penal nuk e bënë dallimin në mes të pa kujdesisë me vetëdije dhe pa kujdesisë pa vetëdije.

Tentativa

Tentativa e veprës penale është e paraparë në dispozitën e nenit 20 të KP të Kosovës.

Sipas dispozitës së nenit 20 tentativa ekziston kur “kush do që me dashje ndërmerr veprime të drejt për drejta për kryerjen e veprës penale dhe vepra nuk është kryer ose elementët e veprës së qëllimshme penale nuk janë realizuar, konsiderohet se ai ka tentuar të kryejë vepër penale.

234


Pra sipas kësaj dispozitë për të ekzistuar vepra penale në tentativë

duhet të përmbushen këto kushte,

a. që të ndërmerret veprimi i kryerjes së veprës penale, b. që veprimi të ndërmerret me dashje, c. që vepra mos të përfundohet, përkatësisht që të mos shkaktohet

pasoja e veprës penale, d. për tentativë personi dënohet kur është fjala për veprat penale për

të cilat është paraparë dënimi me burgim më së paku 3 vjet, ndërsa për veprat tjera penale vetëm kur ligji shprehimisht e parasheh se dhe për tentativën dënohet(neni 20 par. 2 të KPPK).

Pra sipas kësaj dispozite, tentativa është e mundshme të kryhet vetëm

me dashje direkte ose me dashje eventuale. Duke u nisur nga nocioni i tentativës të dhënë me nenin 20 të KP të

Kosovës, rrjedhë se KP i Kosovës i njehë këto lloje të tentativës:

- tentativën e plotë dhe - tentativën e metë,

Tentativa e plotë ekziston në rastet kur veprimi i kryerjes së veprës ka filluar dhe ka përfunduar, mirëpo pasoja e ndaluar nuk është shkaktuar (p.sh. personi A. shtënë me armë në drejtim të personit B mirëpo nuk e qëllon).

Tentativa e metë ekziston në rastet kur personi e fillon veprimin e kryerjes por këtë veprim nuk e përfundon. (p.sh. personi A e me në shënjestër personin B mirëpo këtë veprim nuk e përfundon).

Tentativa e cilësuar.

Ekziston në rastet kur me veprimin e ndërmarr tentohet të kryhet vepra penale, mirëpo në fakt kryhet figura e një vepre tjetër penale, e cila me ligj është paraparë si vepër e posaçme penale (p.sh. personi A shtënë me armë në personin B dhe i shkakton lëndim të rëndë trupor, kështu që në rastin konkret është realizuar figura e veprës penale të lëndimit të rëndë trupor, mirëpo nuk do të përgjigjet për lëndim të rëndë trupor, por do të përgjigjet për veprën penale të vrasjes në tentativë, ngase dashja e tij ka qenë që ta privon nga jeta e jo ti shkakton lëndime të rënda trupore. Në rastin konkret kemi të bëjmë me tentativën e cilësuar.

235


Tentativa e papërshtatshme.

Sipas dispozitës së nenit 21 të KP të Kosovës tentativa e pa

përshtatshme ekziston atëherë kur mjetet të cilat janë përdorur për kryerjen e veprës penale apo objekti ndaj të cilit është ndërmarr veprimi i kryerjes, nuk kanë mundur të shkaktojnë pasojën e veprës penale.

Pra në rastin konkret nëse vepra penale tentohet të kryhet me mjetë të papërshtatshëm, p.sh. me armë të prishur, me të cilën nuk mund të kryej vepra, ose me materie e cila nuk është helmuese tentohet helmimi. Po ashtu nëse tentohet kryerja e veprës penale ndaj objektit të papërshtatshëm, p.sh. të tentohet privimi nga jeta i personit që ma parë ka vdekur, ose të tentohet abortimi i femrës e cila nuk është shtatzënë e kështu me radhë.

Sipas dispozitës së nenit 20 par. 3 të KPPK, personi që tenton të

kryejë vepër penale dënohet ma but se sa kryesi, me pajtim me nenin 65 par. 2 të KPPK, respektivisht me ¾ të dënimit të paraparë për atë vepër penale.

Në mes tentativës dhe veprimeve përgatitore ekziston dallimi në atë

mënyrë që të veprimet përgatitore vetëm krijohen kushtet për kryerjen më efikase të veprës penale, ndërsa të tentativa fillohet kryerja e veprës penale respektivisht ndërmerret veprimi i kryerjes.

BASHKËPUNIMI

Vepra penale mund të kryhet me veprimin e një personi apo të shumë personave. Në rastet kur në kryerjen e veprës penale marrin pjesë dy apo më shumë persona, kjo në të drejtën penale quhet bashkëpunim, ndërsa personat me veprimin e të cilëve është kryer vepra penale quhen bashkëpunëtor.

Për tu konsideruar se ekziston bashkëpunimi nuk mjafton që në kryerjen e veprës penale të marrin pjesë shumë persona, ngase është e mundur që në kryerjen e veprës penale të marrin pjesë dy apo më shumë persona, mirëpo me gjithë atë mos të ekziston bashkëpunimi, p.sh. një person e thyen marketin dhe nga ai i merr disa sende, pas tij vjen tjetri edhe ai po ashtu i merr disa sende, pas tij personi tjetër e me radhë hynë dhe marrin sende, por ne rastin konkret nuk ekziston bashkëpunimi.

Për të konsideruar se ekziston bashkëpunimi me drejtën penale midis pjesëmarrësve duhet të shprehet lidhja e caktuar objektive dhe subjektive.

Lidhje objektive qëndron në atë se secili bashkëpunëtor duhet të ndërmarr ndonjë veprim me të cilin i kontribuon kryerjes së veprës penale.

236


Me fjalë të tjera pasoja e veprës penale duhet të jetë rezultat i përbashkët i veprimeve të gjithë bashkëpunëtorëve.

Lidhje subjektive qëndron në atë se të gjithë bashkëpunëtorët duhet të jenë të vetëdijshëm se në kryerjen e veprës penale të caktuar do të marrin pjesë, do të veprojnë së bashku në mënyra të ndryshme.

Format e bashkëpunimit

Nocioni, format e bashkëpunimit si dhe llojet e bashkëpunëtorëve janë përcaktuar në nenet 23, 24, 25, 26, dhe 27 të KP të Kosovës dhe ato janë, bashkëkryerja, shtytja, ndihma dhe bashkimi kriminal, ndërsa me nenin 27 janë paraparë kufijtë e përgjegjësisë penale dhe ndëshkimi për bashkëpunim.

Bashkëkryerja

Sipas dispozitës së nenit 23 të KP të Kosovës, bashkëkryerja ekziston

nëse dy apo më shumë persona duke marr pjesë në veprimin e kryerjes apo në ndonjë mënyrë tjetër së bashku kryejnë veprën penale. Nga ky përkufizim del se për tu konsideruar se është shprehur bashkëkryerja si formë e bashkëpunimit duhet që dy apo më shumë persona të marrin pjesë në veprimin e kryerjes së veprës penale. P.sh. nëse dy apo më shumë persona me thikë e sulmojnë personin dhe i shkaktojnë vdekjen apo lëndime të rënda trupore,

Bashkëkryerja si formë e bashkëpunimit mund të kryhet si me dashje ashtu edhe nga pa kujdesia.

Përgjegjësia dhe ndëshkimi i bashkë kryesit

Sipas nenit 23 të KP të Kosovës, secili bashkë kryes ndëshkohet me dënimin e parashikuar për vepër penale të kryer. Në këtë rast bashkëkryerësi përgjigjet penalisht brenda kufijve të dashjes apo pa kujdesisë. Me fjalë të tjera KP ka përvetësuar parimin e përgjegjësisë individuale të bashkëkryerësve.

Parimi që çdo bashkëkryerës përgjigjet brenda kufijve të dashjes së tij nënkupton edhe këtë se bashkëkryerësi nuk përgjigjet për eksesin e bashkë kryesit tjetër. P.sh. nëse bashkëkryerësit janë marr vesh që të hyjnë në një shtëpi dhe të vjedhin, dhe se në atë rast njeri prej bashkëkryerësve dhe e

237


dhunon femrën e cila ka qenë në shtëpi, me këtë rast bashkëkryerësi tjetër nuk do të përgjigjet për eksesin e bashkëkryerësit tjetër, sepse marrëveshja e tyre ka qenë vjedhja e jo dhe dhunimi.

Shtytja

Sipas dispozitës së nenit 24 të KP, shtytja është njëra ndër format e bashkëpunimit në kuptimin e ngushtë. Kjo formë është paraparë me nenin 24, por në këtë nen nuk është përcaktuar nocioni i bashkëpunimit por në këtë dispozitë thuhet: kush do që me dashje e shtytë tjetrin të kryejë vepër penale dënohet sikurse ai ta kishte kryer atë vepër penale, nëse vepra penale është kryer nën ndikimin e tij.

Por edhe pse ligjdhënësi nuk e ka përcaktuar nocionin e shtytjes, këtë e ka bërë teoria e drejtës penale dhe praktika gjyqësore, ashtu që në teori dhe praktikë shtytja përkufizohet si ndërmarrje e veprimeve të atilla me të cilat të personi tjetër me dashje shkaktohet ose forcohet vendimi për të kryer një vepër penale.

KP nuk përcakton mënyrat dhe mjetet me të cilat kryhet shtytja, por në praktikë është përvetësuar koncepcioni se shtytja mund të kryhet me çdo lloj veprimi me të cilin të tjetri mund të formohet apo të forcohet vendimi për të kryer veprën penale, si veprime të tilla praktika i merr p.sh. dhënien apo premtimin e dhuratës, lutja, dhënia e këshillave, përqeshja për shkak mos vendosmërisë. Kryesore është që nga veprimet e këtilla të personi tjetër të formohet apo të forcohet vendimi për të kryer vepër penale. Shtytja mund të ndermirët nga një apo më shumë persona.

Shtytja duhet të jetë e drejtuar ndaj personi të caktuar si kryes i ardhshëm dhe me qëllim që të kryhet vepra penale e caktuar. Shtytja duhet të jetë e drejtuar me qëllim që të kryhet vepra penale e caktuar, vepra konkretë.

Shtytja është e mundshme të kryhet, vetëm deri sa personi nuk ka vendos ta kryej veprën penale, p.sh. fare nuk ka menduar të kryej vepër penale e shtytësi me veprimet e veta e bindë që të kryej vepër, ose ka vendos të kryej vepër por është labil nuk është i sigurt kështu që shtytësi paraqitët si person që ia forcon bindjen që të kryej veprën për të cilën kryesi nuk ka qenë i sigurt a ta kryej apo jo.

Sipas nenit 24 të KP shtytja mund të kryhet vetëm me dashje, dhe dënohet sikurse ai ta kishte kryer atë vepër penale, me kusht që vepra penale është kryer nën ndikimin e tij.

Në nenin 24 të KP është përcaktuar ndëshkimi i shtytësit dhe sipas kësaj dispozitë shtytësi dënohet për çdo lloj vepre penale si në rastet po ta

238


kishte kryer vet veprën penale pa marr parasysh peshën e saj, me kusht që vepra penale të jetë kryer me ndikimin e tij. Pra si pre supozim që të mund të ndëshkohet shtytësi duhet që kryesi të ketë kryer veprën penale.

Përndryshe edhe pse parashihet se shtytësi dënohet sikurse edhe kryesi, nuk përjashtohet mundësia që shtytësi të dënohet më rëndë se kryesi i veprës penale.

Sipas nenit 27 par. 2, shtytësi do të lirohet nga dënimi po që se vullnetarisht e ka parandaluar kryerjen e veprës penale.

Me KP shtytja është e paraparë edhe si vepër e posaçme penale. Me pjesën e posaçme është paraparë me nenin 115 vepra penale e nxitjes e urrejtjes përçarjes, ose mos durimit kombëtar, racor, fetar ose etnik. Në nenin 130 është paraparë shtytja për luftë agresive ose konfliktit të armatosur. Në nenin 208 par. 2 është paraparë si vepër penale ,nëse prindi, adoptuesi apo ndonjë person tjetër e shtytë personin e mitur nën 16 vjet që të jetoj në bashkësi jashtë martesore me personin tjetër. Po ashtu në nenin 151 është paraparë shtytja në vetëvrasje.

Këtë ligjdhënësi e ka paraparë për shkak të rrezikshmërisë shumë të madhe të këtyre veprave penale dhe natyrës specifike të tyre.

Shtytja e pa suksesshme

KP i Kosovës nuk e inkriminon shtytjen e pa suksesshme ,por nga ky parim ekziston përjashtimi në rastet kur në pjesën e posaçme të KP,për shkak të natyrës dhe rrezikshmërisë së madhe të disa veprave penale shtytja është e paraparë si vepër penale e veçantë e pavarur, në këto raste ku shtytja është paraparë si vepër e veçantë, shtytësi dënohet edhe për shtytjen e pasuksesshme,pa marr parasysh se a është kryer vepra penale nga i shtyturi apo jo.

NDIHMA

Si formë e bashkëpunimit, është e paraparë me dispozitën e nenit 25 të KP të Kosovës. Ndihma është ndërmarrja e veprimeve me të cilat një person me dashje ndihmon tjetrin të kryej vepër penale. Këto janë veprimet me të cilat ndihmohet kryerja e veprës penale, apo veprime që ndërmerren gjatë kohës së kryerjes së veprës penale me të cilat lehtësohet kryerja e saj. Nga nocioni dhe natyra juridike e ndihmës del se veprimet e kësaj forme të bashkëpunimit konsistojnë në ndërmarrjen e veprimeve të tilla me të cilat nuk

239


kryhet vepra penale por vetëm ndihmohet kryerja e saj. Për ndryshe veprimet e ndihmës duhet të paraqesin kontribut në realizimin e veprës penale. Ndihma si formë e bashkëpunimit mund të kryhet vetëm pasi që personi tjetër ka vendosur të kryej vepër penale, ashtu që në rastet kur veprimet ndërmerren para se të ketë vendosur personi tjetër të kryej vepër penale, mund të konsiderohet vetëm si shtytje e jo si ndihmë.

Në nenin 25 par. 2 të KP të Kosovës, në mënyrë ekzemplare janë cekur disa mënyra apo forma me të cilat mund të kryhet ndihma. Në këtë dispozitë është paraparë se ndihma, kryesit mund ti jepet në dy mënyra, ndihma fizike dhe ndihma psikike. Si ndihmë fizike konsiderohet vënia apo dhënia në disponim e mjetet kryesit, për kryerjen e veprës, mënjanimi i pengesave, bërja rroje gjatë kohës së kryerjes së veprës penale, kontrollimi i mjeteve me të cilat duhet të kryhet vepra penale e kështu me radhë. Si ndihmë psikike konsiderohet dhënia e këshillave, udhëzimeve, premtimit për fshehje të veprës, kryesit dhe gjurmëve të veprës penale.

Ndryshe nga shtytja e cila për shkak të natyrës së saj mund të kryhet vetëm me veprim, ndihma mund të kryhet me veprim dhe mos veprim.

Lidhur me kohën, ndihma jepet zakonisht para se të filloj kryerja e veprës penale, mirëpo ndihma mund të kryhet edhe gjatë kohës së kryerjes së veprës penale, deri sa nuk ka përfunduar vepra penale në kuptimin material. Veprimet që ndërmerren pasi të jetë kryer vepra penale nuk mund të konsiderohen si ndihmë, me kusht që të mos jetë premtuar më parë, para se të ketë filluar kryerja e veprës penale. Nëse jepet pasi të ketë përfunduar vepra penale, kemi të bëjmë për veprën e veçantë të fshehjes së kryesit pas kryerjes së veprës penale apo ndihmës pas kryerjes së veprës penale.

KP nuk përmban ndonjë normë me të cilën rregullon çështjen e

ndëshkimit për ndihmën e pa suksesshme, mirëpo ndihma e pa suksesshme mund të inkriminohet si vepër e posaçme penale. Rasti i tillë është me veprën penale, furnizimi me pajisje ose materiale që janë të destinuara për prodhimin apo trafikimin e substancave narkotike ose psikotropike ose analog, (neni 230 par. 3).

Sipas dispozitës së nenit 25 par. 1, kush me dashje e ndihmon tjetrin të kryej vepër penale, dënohet deri në ¾ e maksimumit të dënimit të paraparë për veprën penale, (sipas nenit 65 par. 2 të KP). Sa i përket përgjegjësisë penale ndihma si edhe shtytja mund të kryhet vetëm me dashje, qoftë direkte apo eventuale. Lidhur me ndëshkimin e ndihmësit, mund të konkludohet se ndihmësi ndëshkohet gjithë herë për çdo lloj të veprës penale pa marr parasysh peshën e saj, nëse vepra penale për të cilën është dhënë ndihma, ka mbetur në tentativë ndihmësi do të dënohet vetëm nëse është fjala për aso

240


vepra penale për të cilin ligji parasheh dënim edhe për tentativë. Gjithashtu ndihmësi dënohet edhe në rastet kur kryesi ka ndërmarr veprime pregaditore po që se edhe për të është paraparë ndëshkimi me ligj.

Sipas nenit 27 par. 2 KP ndihmësi si kundër edhe shtytësi do të lirohen nga dënimi po qese vullnetarisht kanë hequr dorë nga kryerja e veprës penale, e kanë parandaluar kryerjen e veprës penale. Konsiderohet se është shprehur heqja dorë vullnetare nëse ndihmësi me veprimet e tij aktive ka pasur sukses të parandaloj kryerjen e veprës penale.

Ndihma është e paraparë edhe si vepër e posaçme penale. Kështu me nenin 151 është paraparë vepra penale ndihma në vetëvrasje, neni 152 ndihma e gruas shtatzënë që të ndërpresë shtatzënë, neni 305 dhënia e ndihmës kryesit pas kryerjes së veprës penale dhe neni 314 vepra penale mundësimi i arratisjes së personit të privuar nga liria.

BASHKIMI KRIMINAL

Bashkimi kriminal është forma më e rëndë e bashkëpunimit edhe për

nga natyra e tij juridike dhe kriminalo politike dallohet nga format e tjera të bashkëpunimit. Specifikat e bashkimit kriminal kanë kontribuar që ky lloj bashkëpunimit me arsye të trajtohet si bashkëpunim “sui generis”.

Në KP të Kosovës, me termin bashkim kriminal nënkuptohet organizata kriminale, grupi i personave të cilit janë marr vesh për të kryer vepër penale, rrjeti i personave me qëllime kriminale si dhe format të tjera të ngjashme të bashkëpunimit për kryerjen e veprave penale. E veçanta e krimit të organizuar nëpërmjet bashkimit kriminal është se më këtë formë të bashkëpunimit, kryen vepra penale shumë të rënda, sikur se që janë trafikimi me drogë, me armë me njerëz, formave të rënda të vjedhjeve, grabitjes, shantazhit, larjes së parave, korrupsionit e etj.

KP i Kosovës i kushton rëndësi të posaçme krimit të organizuar i cili kryhet në forma të ndryshme të bashkimit kriminal. Në pjesën e përgjithshme të KP në dispozitën e nenit 26 është përcaktuar nocioni i bashkimit kriminal ku thuhet: “kush do që shprehimisht apo në mënyrë të heshtur merret vesh me një apo me më shumë persona për të kryer ose për të nxitur kryerjen e një vepre penale për të cilin ligji parasheh së paku pesë vjet burgim, dhe ndërmerr veprime pregaditore për realizimin e marrëveshjes së tillë, si dhe merr pjesë në bashkimin kriminal, dënohet sipas nenit 65 par. 2 të KP (3/4 e dënimit të paraparë për atë vepër penale). Sipas praktikës gjyqësore me nocionin bashkim kriminal duhet nënkuptuar, marrëveshjen, grupin,

241


organizatën, bandën, rrjetin apo ndonjë lloj bashkimi tjetër me qëllim të kryerjes së veprës penale.

Bashkimi kriminal si institut i përgjithshëm i së drejtës penale, është i paraparë me qëllim të inkriminimit të fazës më të hershme të kryerjes së veprës penale, në fazën e përgatitjes së veprës penale. Me këtë institut në fakt ndëshkohen veprimet përgatitore, vepra këto të cilat ndryshe quhen delickta preparate.

Sipas nenit 26 personi hyn në zonën kriminale, ndëshkohen vetëm nëse merren vesh, arrijnë marrëveshje që të kryejnë apo shytin tjetrin për të kryer vepër penale, për të cilin me ligj është paraparë dënimi me burgim së paku pesë vjet.

Pra sipas kësaj dispozitë mjafton që të jetë arritur marrëveshja dhe që të jenë ndërmarrë veprimet përgatitore me qëllim të realizimit të marrëveshjes.

Nëse në bazë të marrëveshjes edhe kryhet vepra penale, kryesit dhe anëtarët të tjerë të bashkimit kriminal nuk do të konsiderohen se kanë kryer dy vepra penale, bashkimin kriminal dhe veprën e kryer penale, por do të konsiderohet se kanë kryer vetëm veprën penale të cilën e kanë kryer. Po ashtu duhet theksuar faktin se krahas kryesit të veprës penale konkretë, do të dënohen edhe anëtarët e tjerë të bashkimit kriminal për çdo vepër penale të kryer nga bashkimi kriminal. Me fjalë të tjera pjesëtarët e bashkimit kriminal do të dënohen vetëm për faktin se janë anëtar pa marr parasysh nëse kanë marr pjesë në kryerjen e veprës penale dhe pa marr parasysh nëse kanë ditur se kush dhe kur e ka kryer veprën penale. Nga dispozitat që inkriminon bashkimin kriminal siç cekëm më sipër, anëtarët e kësaj forme të bashkëpunimit, në rastet kur kryhen veprat penale, përgjigjen penalisht për të gjitha veprat penale për të cilat është arritur marrëveshja, por anëtarët e bashkimit kriminal gjithashtu përgjigjen edhe për veprat penale të cilat kanë rezultuar nga ajo marrëveshje.

Nëse njëri prej anëtarëve të bashkimit kriminal kryen vepër penale që nuk është paraparë me marrëveshje kriminale e as që rezulton nga realizimi i marrëveshjes, atëherë për këtë vepër përgjigjet vetëm anëtari i bashkimit kriminal që e ka kryer atë vepër penale dhe jo anëtarët të tjerë.

Me që krimi i organizuar i cili kryhet në forma të ndryshme të bashkimit kriminal, në dispozitën e nenit 26 par. 2 KP është paraparë që me qëllim të lehtësimit të zbulimit dhe luftës më efikase kundër krimit të organizuar të zvogëlohet dënimi apo kryesi të lirohet tërësisht nga dënimi në rast se:

242


- nëse vullnetarisht heq dorë nga marrëveshja, - nëse vullnetarisht ndërmerr veprime për parandalimin e ekzistimit të

vazhdueshëm të bashkimit kriminal ose të kryerjes së veprës penale në pajtim me qëllimet e saj, ose

- nëse vullnetarisht ia zbulon policisë njohurit e marrëveshjes në kohën e duhur kur veprat penale të planifikuara ende mund të parandalohen.

Sipas KP të Kosovës bashkimi kriminal është i paraparë dhe si vepër

e posaçme penale. Në pjesën e posaçme të KP janë paraparë format e ndryshme të

bashkimit kriminal si vepra penale të veçanta. Numri i inkriminimeve të bashkimit kriminal të cilat janë të parapara

si vepër penale të posaçme apo si forma të rënda të këtyre veprave penale në KP është relativisht i madh. Po i cekim disa nga këto: organizimi i grupit për kryerjen krimit të gjenocidit, organizimi përkrahja dhe pjesëmarrja në grupet terroristë, organizimi i personave apo pjesëmarrja në trafikimin e njerëzve, prodhimi dhe përpunimi i paautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe substancave psikotropike nga anëtari i një grupi, organizimi i skemave piramidale dhe bixhozit të ndalur, dhe krimi i organizuar (neni 274).

Në të gjitha këto raste të përmendura ku bashkimi kriminal është paraparë si vepër penale e posaçme, anëtari i bashkimit kriminal dënohet edhe në rastet kur ai vet si individ nuk ka marr pjesë në kryerjen e veprës penale. Me fjalë të tjera konsiderohet penalisht përgjegjës dhe dënohet vetëm për faktin se është anëtarësuar, është anëtar i organizatës kriminale, përkatësisht i bashkimit kriminal.

SANKSIONET PENALE

Çështje kryesore e së drejtës penale janë sanksionet penale.

Në të drejtën penale masat të cilat zbatohen ndaj kryesve të veprave penale quhet sanksione penale. Sanksionet penale janë ndër mjetet që i ndërmerr shoqëria me qëllim të mbrojtjes nga kriminaliteti. Këto janë lloj i reagimit të shoqërisë ndaj kryesve të veprave penale dhe ndërmerren me qëllim të mbrojtjes se shoqërisë nga veprat e dëmshme. Sanksionet penale që parashihen, janë masa shtrënguese që zbatohen me dhunë dhe paraqesin represion ndaj kryesit të veprës penale.

Sanksionet penale janë masat e dhunshme penalo – juridike të cilat i shqipton gjykata në procedurën e përcaktuar me ligj ndaj kryesit të veprës

243


penale, me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë dhe individit nga kriminaliteti, ndërsa konsistojnë në marrjen apo kufizimin e lirive dhe të drejtave të caktuara apo në tërheqjen e vërejtjes kryesit se do ti merren apo kufizohen lirit apo të drejtat nëse sërish kryen vepër penale.

Ndaj kryesve të veprave penale mund të shqiptohet vetëm ai sanksion penal i cili është paraparë me ligj në momentin e kryerjes së veprës penale.

Sanksionet penale të parapara me KP të Kosovës.

Në nenit 3 të KP të Kosovës janë paraparë 4 lloje të sanksioneve penale këto janë:

- dënimet kryesore, - dënimet alternative, - dënimet plotësuese, - vërejtja gjyqësore

Dënimi (nocioni i dënimit)

Dënimi përkufizohet si masë e dhunshme e paraparë me ligj, të cilin e shqipton gjykata ndaj kryesit penalisht të përgjegjshëm të veprës penale, me qëllim të mbrojtjes së vlerave të caktuara të qytetarëve dhe të shoqërisë në tërësi dhe i cili konsiston në marrjen apo kufizimin e lirive dhe të drejtave të kryesit të veprës penale.

Qëllimi i dënimi

Sipas nenit 34 të KP të Kosovës është përcaktuar se qëllimi i dënimit është të parandaloj kryesin nga kryerja e veprës penale në të ardhmen dhe të bëjë rehabilitimin e tij, dhe të parandaloj personat tjerë nga kryerja e veprave penale. Pra nga kjo dispozitë del se qëllimi i dënimit e ka qëllimin e preventivës posaçme (speciale), dhe të përgjithshme ( gjenerale ).

Llojet e dënimeve.

Me sistemin e dënimeve në të drejtën penale zakonisht nënkuptojmë

244


llojet e dënimeve, mënyrën e caktimit të dënimeve nga ana e gjykatës.

KP i Kosovës i njehë pesë (5) lloje të dënimeve. Këto janë:

1. dënimi me burgim afatgjatë, 2. dënimi me burgim, 3. dënimi me gjobë, 4. dënimet alternativ, 5. dënimet plotësuese.

Dënimet ndahen në dënimet kryesore dhe dënimet plotësuese.

Dënimet kryesore janë ato të cilat ligji i parasheh se mund të

shqiptohen si masë kryesore e ndëshkimit. Këto janë ato lloje të dënimeve që mund të shqiptohen si të vetme ndaj kryesit të veprës penale, pavarësisht prej llojit të tjetër të dënimit. Sipas KP neni 38 dënimet kryesor janë: dënimi me burgim afat gjatë, dënimi me burgim dhe dënimi me gjobë.

Dënimet plotësuese janë ato llojet të dënimeve të cilat mund të shqiptohen vetëm krahas dënimit kryesor apo alternativ.

Krahas dënimeve kryesore dhe plotësuese legjislacioni penal bashkëkohorë dhe KP i njehë dhe dënimet alternative. Këto janë lloji i posaçëm i dënimeve të cilat në brendinë e tyre janë substitut, zëvendësim i dënimit me burgim. Në nenin 41, 43, 49, 50, 52 dhe 53 janë sistemuar pesë lloje të dënimeve alternative, dhe këto janë: dënimi me kusht, dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues, dënimi me kusht me urdhër për mbikëqyrje nga shërbimi sprovues, dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi e përgjithshme, dhe gjysmëliria (semi liberti).

Dënimi me burgim afatgjatë.

Dënimi me burgim afatgjatë është dënim kryesor dhe mund të shqiptohet vetëm nëse shprehimisht është paraparë me ligj. Në KP të Kosovës dënimi me burgim afat gjatë është paraparë për format më të rënda të veprave penale të kryera me dashje në rrethana veçanërisht të rënda ose që kanë shkaktuar pasoja shumë të rënda (neni 37 par. 1 KP).

Dënimi me burgim afatgjatë nuk mund të parashihet si i vetmi dënim

kryesor për një vepër të veçantë penale, por gjithherë parashihet alternativë me dënimin me burgim.

Dënimi me burgim afatgjatë shqiptohet në kohë zgjatje prej 21 deri në

245


40 vjet (neni 37 par. 2). Pra minimumi i përgjithshëm i këtij lloj dënimi është 21 vjet, ndërsa maksimumi i përgjithshëm është 40 vjet. Edhe pse në KP nuk është paraparë, ky lloj i dënimit duhet të shqiptohet në vitet e plota, sepse dënimi me burgim afatgjatë e humbë kuptimin nëse shqiptohet edhe në muaj.

Dënimi me burgim

Dënimi me burgim është lloji i dytë i dënimit me heqje të lirisë i paraparë në KP të Kosovës (neni 38). Sikundër dënimi me burgim afatgjatë edhe dënimi me burgim është dënim kryesor. Mirëpo, ndryshe nga dënimi me burgim afatgjatë dënimi me burgim është i paraparë për numrin më të madh të veprave penale. Minimumi i përgjithshëm i dënimit me burgim është 15 ditë, ndërsa maksimumi i përgjithshëm është 20 vjet (neni 38 par. 1). Nëse minimumi i posaçëm për një vepër penale nuk është i caktuar, atëherë si kohëzgjatje me e shkurtë e dënimit me burgim konsiderohet minimumi i përgjithshëm (15 ditë). Ndërsa nëse nuk është i caktuar maksimumi i posaçëm, atëherë si kufij më i lartë i kohë zgjatjes së dënimit me burgim konsiderohet maksimumi i përgjithshëm i këtij dënimi (20 vjet).

Dënimi me burgim shqiptohet në vit dhe muaj të plotë. Ndërsa nëse këtë lloj dënimi gjykata e shqipton në kohë zgjatje deri në 6 muaj, atëherë mund ta shqiptoj edhe në ditët e plota (neni 38 par. 2).

Po ashtu në nenin 38 par. 3 ,Kodi Penal i Kosovës, e ka paraparë mundësinë që kur gjykata cakton dënimin me burgim deri në 3 muaj, gjykata mund të caktoj që dënimi me burgim të zëvendësohet me gjobë ose me punë në dobi të përgjithshme, por me pëlqimin e kryesit.

Dënimi me gjobë

Dënimi me gjobë, bënë pjesë në llojet e dënimeve pasurore. Me anë të këtij dënimi kryesi i veprës penale detyrohet që brenda afatit të caktuar të paguaj një shumë të holla në dobi të shtetit.

KP i Kosovës dënimin me gjobë e parasheh me dispozitën e nenit 39. Dënimi me gjobë është i vetmi lloj i dënimit në KP i cili mund të shqiptohet si dënim kryesor dhe plotësues. Dënimi me gjobë është dënim kryesor kur është i paraparë si i vetmi sanksion për veprën penale të caktuar. Ndërsa ky dënim është plotësues kur për një vepër të caktuar penale është i paraparë në mënyrë kumulative me dënimin me burg. Krahas kësaj dënimi me gjobë mund të parashihet edhe në mënyrë alternative me dënimin me burgim. Në

246


këto raste dënimi me gjobë mund të shqiptohet si dënim kryesor apo plotësues. Kryesor do të jetë atëherë kur në këtë alternativë gjykata e shqipton si të vetmin dënim, ndërsa plotësues atëherë kur si dënim kryesor e shqipton dënimin me burgim, ndërsa dënimin me gjobë e shqipton krahas dënimit me burgim. Dhe në fund dënimi me gjobë mund të shqiptohet si sanksion plotësues penal së bashku me dënimin me kusht (neni 44 par. 4).

Minimumi i përgjithshëm i dënimit me gjobë është 50 euro ndërsa maksimumi i përgjithshëm është 25.000 euro. Ndërsa në rastet kur vepra penale është kryer me qëllim përfitimi pasuror, maksimumi i gjobës është 500.000 euro (neni 39 par. 1). Në nenin 39 par. 4 është paraparë mundësia e ekzekutimit të dënimit me gjobë në rast mos pagesës, edhe ajo bëhet ashtu që gjykata cakton një ditë burgim për çdo 15 euro të gjobës, me kusht që afati i burgimit nuk tejkalon 6 muaj.

Dënimet alternative

Parashikimi i dënimeve dhe masave alternative si subsititut, zëvendësim i dënimit me burgim, është trendë progresivë në të drejtën penale bashkëkohore dhe një herrit paraqet reformë të rëndësishme në konceptin e sistemit të sanksioneve ndëshkuese.

KP i Kosovës, i ka paraparë pesë lloje të dënimeve alternative, të cilat mund t’iu shqiptohen kryesve të veprave penale, në vend të dënimit me burgim. Këto janë:

- dënimi me kusht (nenit 43) - dënimi me kusht me urdhër për trajtim të detyrueshëm rehabilitues

(nenit 49), - dënimi me kusht me urdhër për mbikëqyrjen nga shërbimi sprovues

(neni 50), - dënimi me kusht me urdhër për punë në dobi të përgjithshme (neni

52), - gjysmë liria (neni 53).

Në dispozitat e posaçme të KP, këto lloje të dënimeve alternative

mund të shqiptohen ndaj një numri të madh të kryesve të veprave penale.

Dënimi me kusht dhe nocioni i tij

Dënimi me kusht është pezullim i ekzekutimit të dënimit të shqiptuar

247


për një kohë të caktuar dhe me kushtet e caktuara. Qëllimi i dënimit me kusht është risocializimi i delikuentit me anë të pezullimit të dënimit. Dënimi me kusht është i paraparë me nenin 43 të KP. Kushtet që duhet të përmbushen që të shqiptohet dënimi me kusht janë të parapara me dispozitën e nenit 44 të KP. Sipas kësaj dispozitë në grupin e parë të kushteve të cilat duhet të përmbushen, janë kushtet që i referohen dënimit të paraparë me ligj dhe dënimit të shqiptuar nga ana e gjykatës, dhe në grupin e dytë bëjnë pjesë kushtet të cilat i referohen personalitetit të kryesit të veprës penale dhe qëllimit të dënimit me kusht.

Lidhur me kushtet e para të parapara me nenin 44 par. 1 që i referohen dënimit, dënimi me kusht mund të shqiptohet për veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me burgim deri në 5 vjet, përjashtimit për veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me burgim deri në 10 vjet dhe nëse zbatohen dispozitat për zbutjen e dënimit (nenet 66 dhe 67 të KP). Kurse kushti i dytë është që gjykata të shqipton dënimin me gjobë ose me burgim deri në 2 vjet, qoftë për një vepër penale qoftë për bashkim të veprave penale.

Siç shihet nga neni 44 par. 1 dhe 2 KP, si kusht që mund të shqiptohet dënimi me kusht, duhet që për veprën penale të jetë paraparë dënimi me burgim deri në 5 vjet apo dënimi me burgim deri 10 vjet (nëse zbatohet dispozita e zbutjes së dënimit), dhe kur gjykata të shqipton dënimin me burgim deri 2 vjet apo dënimin me gjobë.

Po ashtu që të mund të shqiptohet dënimi me kusht KP ka paraparë që duhet të përmbushen dhe kushtet që i referohen personalitetit të kryesit, sikurse që janë sjellja e mëparshme, sjellja e kryesit pas kryerjes së veprës penale, shkalla e përgjegjësisë penale, rrethanat tjera me të cilat është kryer vepra penale.

Veçmas duhet theksuar se për të mund gjykata që të shqiptoj dënimin me kusht, duhet të përmbushen në mënyrë kumulative, si kushtet të cilat i referohen dënimit të paraparë për atë vepër penale dhe dënimit të shqiptuar, ashtu edhe kushtet të cilat i referohen personalitetit të kryesit të veprës penale. Nëse kryesit e veprës penale gjykata ia ka caktuar në mënyrë kumulative dënimin me burgim dhe dënimin me gjobë, dënimin me kusht mund t’ia shqiptoj për të dy dënimet apo vetëm për dënimin me burgim (neni 44 par. 4). Në rastet e bashkimit të veprave penale, nuk është e mundur që për një vepër penale të shqiptohet dënimi ndërsa për veprën tjetër penale të shqiptohet dënimi me kusht ngase siç dihet sipas dispozitave për matjen e dënimit për veprat penale në bashkim, gjykata duhet të caktoj dënimin unik i cili mund të jetë efektiv apo kushtëzohet të shqiptohet dënimi me kusht.

Kushti i përgjithshëm të cilin gjykata duhet të caktoj në çdo

248


aktgjykim me të cilin shqiptohet dënimi me kusht është se personi i dënuar për kohën që e cakton gjykata e cila nuk mund të jetë më e shkurt se një vit e as më e gjatë se 5 vjet, të mos kryejë vepër tjetër penale. Pra koha e verifikimit e caktuar nga ana e gjykatës nuk mund të jetë më e shkurtë se një vit e as më e gjatë se 5 vjet dhe fillon të rrjedhë prej ditës kur aktgjykimi i gjykatës me të cilin është shqiptuar dënimi me kusht bëhet i plotfuqishëm.

Revokimi i dënimit me kusht

Sipas KP dënimi me kusht mund të revokohet për këto tri shkaqe:

- nëse i dënuari gjatë periudhës së verifikimit kryen vepër të re penale, - nëse pas shqiptimit të dënimit me kusht vërtetohet se i dënuari ka

kryer vepër penale para se të jetë dënuar me kusht, - nëse nuk i ka përmbushur detyrimet të cilat i janë caktuar me kusht.

Gjysmëliria

Gjysmë liria është lloji i pestë i dënimit alternativ i paraparë në KP të Kosovës (neni 53). Gjysmë liria si lloj i dënimit alternativ konsiston në atë që personit të cilit i është shqiptuar dënimi me burgim i mundësohet çdo ditë brenda orëve të caktuara (6,8 apo 10 orë) të mund të qëndroj në liri për të vazhduar punën profesionale të cilën e ka kryer edhe para kryerjes së veprës penale të kryej punë familjare, apo punë tjera të cilat i vlerëson gjykata. Si kusht për t’iu shqiptuar gjysmëliria si dënim alternativ, sipas nenit 53 të KP, është që gjykata të shqipton dënimin me burgim deri në 1 vit dhe pastaj të urdhëroj, ekzekutimin e dënimit në gjysmëliri për shkak të detyrimeve të personit të dënuar lidhur me punën, arsimimin, kualifikimin ose aftësimin profesional ose të arsyeve tjera të cilat i vlerëson gjykata.

Programi për implementimin e dënimit në gjysmë liri e përpilon drejtori i burgut në bashkëpunim me organin e shërbimit sprovues.

Dënimet plotësuese

Dënimet plotësuese janë llojet e posaçme të dënimeve të cilat po paraqitën si rezultat i njohurive se dënimet kryesore nuk mund të jenë të vetmet mjetë efikase ndaj të gjithë kryesve të veprave penale. Për këtë arsye

249


në të drejtën penale u formësua mendimi se krahas dënimit kryesor duhet paraparë edhe sanksionet tjera penale të karakterit komplementar, plotësues me të cilat do të bëhej i mundshëm parandalimi më efektiv i kriminalitetit dhe risocializimi i personave të dënuar.

Kryesit e veprës penale i shqiptohet dënimi plotësues me qëllim që ti merren apo ti kufizohen disa të drejta të cilat për shkak të natyrës së tyre nuk mund të merren apo të kufizohen me dënime kryesore.

Arsyeja e parë qëndron në atë që funksionimi dhe autoriteti i disa detyrave dhe profesioneve shtetërore e publike kërkon që ti ushtrojnë personat të cilët kanë një të kaluar të pastër. Dhe arsyeja e dytë e marrjes apo kufizimit të disa të drejtave personit të dënuar është i natyrës kriminale politike, është paraparë me qëllim të parandalimit të kushteve të cilat ia kanë mundësua kryerjen e veprës penale, respektivisht parandalimit të recidivit. Dënimet plotësuese janë sanksione të posaçme, me të cilat personit edhe pasi ta mbaj dënimin i merren apo i kufizohen disa të drejta për një kohë të caktuar. Në pajtim me parimin legalitetit, nulla poene sine lege, si kundër edhe dënimet kryesore edhe dënimet plotësuese mund të shqiptohen vetëm nëse janë paraparë me ligj dhe vetëm ndaj kryesve të veprave penale. Siç rezulton nga kjo dënimet plotësuese shqiptohen krahas dënimit kryesor, kurse në disa rast krahas dënimit alternativ (dënimit me kusht), ngase me kryerjen e veprës penale personi i ka keqpërdor këto liri dhe të drejta.

Në nenin 54 të KP janë paraparë këto dënime plotësuese:

- gjoba, - heqja e së drejtës për tu zgjedhur, - ndalimi i ushtrimit të funksioneve në administratën publike ose në

shërbimin publik, - ndalimi i ushtrimit të profesionit të aktiviteteve ose detyrës, - ndalimi për të drejtuar automjetin, - marrja e patentë shoferit, - marrja e sendit, - urdhër për publikim të aktgjykimit, - dëbimi i të huajit nga territori i Kosovës.

Matja e dënimit

Me matje të dënimit, nënkuptojmë caktimin e llojit dhe lartësisë së

dënimit kryesit të veprës penale. Me rastin e matjes së dënimit duhet të

250


merren parasysh të gjitha rrethanat rënduese dhe lehtësuese që janë shprehur në momentin e kryerjes së veprës penale, në mënyrë që të caktohet ai lloj dhe masë e dënimit i cili do ti përgjigjet peshës së veprës penale dhe rrezikshmërisë shoqërore të kryesit dhe me të cilën më së miri do të arrihej qëllimi i dënimit.

Duke pasur parasysh se cili organ e bënë matjen e dënimit, në të drejtën penale njihen tri lloje të matjes së dënimit:

- matja ligjore, - matja gjyqësore, - matja administrative.

Matja ligjore e dënimit siç tregon dhe vet titulli bëhet nga organi që e

nxjerrë ligjin, me ç’rast ligjdhënësi cakton llojin dhe lartësinë e dënimit me rastin e parashikimit të veprave penale. Matja e dënimit nga ana e ligjdhënësit bëhet sipas rrezikshmërisë abstraktë të veprave penale.

Matja gjyqësore e dënimit. Këtë lloj të matjes së dënimit e bënë gjykata kur në procedurën penale konstatohet se kryesi i veprës penale është penalisht përgjegjës për veprën e kryer. Sipas rregullave, gjykata mat dënimin brenda kufijve të minimumit të posaçëm dhe maksimumit të posaçëm i cili është përcaktuar me ligj për veprën e caktuar penale.

Matja administrative e dënimit. Sipas këtij sistemi,dënimin e matin organet kompetentë për ekzekutimin e dënimit. Kjo matje e dënimit mund të aplikohet vetëm të dënimi me heqje të lirisë, me ç’rast gjykata cakton vetëm llojin e dënimit kurse kohë zgjatjen e dënimit e cakton organi administrativë. Këtë lloj matje të dënimit KP i Kosovës nuk e njehë.

Individualizmi i dënimit

Me individualizimin e dënimit e nënkuptojmë përshtatjen e dënimit, veprës penale dhe të kryesit të saj. Qëllimi i individualizimit është që të shqiptohet asi dënimi i cili në mënyrë më efikase do të ndikojë në riedukimin e kryesit të veprës penale.

Matja e dënimit nga ana e gjyqit bëhet brenda minimumit dhe maksimumit të dënimit të paraparë me ligj për ato vepra penale dhe duke marr parasysh rrethanat lehtësuese dhe rënduese. KP me nenin 64 parasheh në mënyrë të përgjithësuar se cilat rrethana gjykata do ti merr parasysh gjatë matjes së dënimit dhe me atë rast i cekë rrethanat me tipare lehtësuese dhe rënduese, duke i lënë mundësi gjykatës që në çdo rast konkret të marr

251


parasysh edhe rrethanat të tjera të cilat ndikojnë që të shqiptohet dënim më të ashpër apo më të butë. Në mesin e rrethanave që i parasheh KP, gjenden rrethanat objektive që i referohen veprës penale dhe rrethana subjektive që i referohen kryesit.

KP (neni 64) si rrethana lehtësuese dhe rënduese i parasheh këto

rrethana: shkallën e përgjegjësisë penale, motivet nga të cilat është kryer vepra penale, sjellja e mëparshme dhe rrethanat personale, pranimi i fajit nga kryesi i veprës penale, sjellja e kryesit pas kryerjes së veprës penale, intensiteti i rrezikimit apo i dëmtimit të së mirës së mbrojtur, rrethanat në të cilat është kryer vepra penale, gjendja pasurore e kryesit dhe të gjitha rrethanat tjera të cilat gjykata i vërteton në procedurë e që mund të ndikojnë gjatë matjes së dënimit.

Zbutja e dënimit

Sipas nenit 66 të KP të Kosovës njihet dy lloje të zbutjes së dënimit:

a. zbutja e dënimit në rastet kur shprehimisht e parasheh ligji (zbutja ligjore).

b. Zbutja e dënimit sipas bindjes së gjykatës (zbutja gjyqësore).

Mënyra dhe kufijtë zbutjes së dënimit janë të përcaktuara në mënyrë shprehimore në paragrafin 1 të nenit 67 të KP.

Lirimi nga dënimi

Në KP të Kosovës, neni 68 është paraparë mundësia e lirimit nga dënimi nga ana e gjykatës. Mirëpo duhet theksuar faktin se gjykata mund të liroj kryesin e veprës penale nga dënimi vetëm në rastet kur ligji shprehimisht e parasheh këtë mundësi (neni 68 par. 1). Sipas KP njihen dy grupe të rasteve kur kryesi mund të lirohet nga dënimi. Grupi i parë i rasteve është i paraparë me dispozitat e pjesës së përgjithshme të KP ndërsa grupi i dytë me dispozitat e pjesës së posaçme.

Bazat e posaçme të lirimit nga dënimi për veprat penale të kryera

nga pa kujdesia

252


Në nenin 69 të KP është paraparë në mënyrë shprehimore mundësia e

lirimit nga dënimi për rastet e posaçme të veprave penale të kryera nga pa kujdesia. Sipas kësaj dispozite gjykata mund ta liroj nga dënimi kryesin e veprës penale të kryera nga pa kujdesia në këto situata:

- kur pasojat e veprës penale e godasin aq rëndë kryesin e veprës penale sa që ndëshkimi do të ishte i pa nevojshëm për realizimin e qëllimit të dënimit, ose - kur kryesi menjëherë pas kryerjes së veprës penale ka bërë përpjekje për evitimin apo zvogëlimin e pasojave të asaj vepre dhe nëse në tërësi apo në masë të madhe e ka kompensuar dëmin i cili është shkaktuar në atë vepër. -

Recidivi

Me recidiv apo fajtor përsëritës, nënkuptojmë rastet kur personi që ka

qenë ma parë i dënuar kryen vepër penale.

Matja e dënimit për veprat penale në bashkim

Me bashkim të veprave penale nënkuptojmë rastet kur një person kryen dy apo më shumë vepra penale, për të cilat i shqiptohet një dënim unik.

Në pjesën e përgjithshme të kodit penal,instituti i bashkimit të veprave penale nuk është paraparë si institut i veçantë,por janë parapa sistemet për matjen e dënimit për veprat penale të kryera në bashkim(neni 71 të KPPK).

Në teorinë e drejtës penale dhe praktikën gjyqësore njihen dy lloj të bashkimit të veprave penale, bashkimi ideal dhe bashkimi real. Bashkimi ideal ekziston në rastet kur një person me një veprim kryen dy apo më shumë vepra penale për të cilat i shqiptohet një dënim i përbashkët, ndërsa bashkimi real ekziston në rastet kur një person me dy apo më shumë veprime veç e veç kryen dy apo më shumë vepra penale për të cilat i shqiptohet një dënim i përbashkët.

Sistemet e matjes së dënimit për veprat penale të kryera në bashkim.

Legjislacionet penale i njohin 3 sisteme të matjes së dënimit unik për veprat penale në bashkim. Këto janë:

253


- sistemi i absorbcionit, - sistemi i asperacionit, - sistemi i kumulacionit

Sistemi i absorbcionit i matjes së dënimit ekziston kur për veprat

penale në bashkim, matja e dënimit unik bëhet në atë mënyrë që për secilën vepër penale matët një dënim, dhe dënimi më i rëndë i absorbon dënimet ma të buta (p.sh. për një vepër penale jepet dënimi 5 vite për tjetrën 4 vite dhe për tretën 2 vite, sipas këtij sistemi do të shqiptohet dënimi prej 5 vite sepse ky dënim i absorbon dënimet më të buta).

Sipas sistemit të asperacionit së pari matët dënimi veç e veç për çdo

vepër penale në bashkim, mandej dënimi më i rëndë merret për bazë kurse dënimet e tjera i shtohen këtij dënimi, por me kusht që dënimi unik të mos arrijë shumën e dënimeve e as mos të tejkalojë maksimumin e përgjithshëm të atij lloji të dënimit të përcaktuar me ligj (p.sh. në rastin e cituar më parë dënimit prej 5 vite do ti shtohen dënimet prej 4 vite dhe 2 vite dhe dënimi unik duhet të jetë ma i madh se 5 vit por ma i vogël se 11 vit sa është shuma e këtyre dënimeve, p.sh. 8 vite).

Sipas sistemit të kumulacionit, gjithashtu së pari matët dënimi veç e veç për çdo vepër penale në bashkim e më pas mblidhen të gjitha dënimet dhe shuma e tyre paraqet dënimin unik të përbashkët (në rastin e cekur më parë dënimin unik do të jetë 11 vite).

KP i Kosovës i njeh të tri sistemet e matjes së dënimit për veprat penale në bashkim (neni 71).

Mirëpo, prej tri sistemeve që njihen, sipas KP të Kosovës sistemi i asperacionit është themelor ngase ma së shpeshti aplikohet në praktikë, ndërsa sistemet e kumulacionit dhe absorbcionit janë sisteme plotësuese, komplementare.

Sipas sistemit të absorbcionit, nëse gjykata për ndonjë vepër penale të kryer në bashkim ka shqiptuar dënimin me burgim afatgjatë atëherë e shqipton vetëm këtë dënim (neni 71 par. 2 i KP).

Sistemi i asperacionit më së shpeshti aplikohet, parashikohet për shqiptimin e dënimit unik për veprat penale në bashkim, ne rastet kur gjykata vendos të shqiptoj dënime me burgim. Ky sistem është paraparë shprehimisht në paragrafin 2 pika 2 të nenit 71, sipas të cilit, nëse gjykata për secilën vepër penale ka shqiptuar dënimin me burgim, dënimi unik duhet të jetë më i madh se çdo dënim i veçantë por dënimi unik nuk mund të arrijë shumën e të gjitha dënimeve të përcaktuara dhe as të tejkalojë periudhën prej 20 vjet.

Gjithashtu sistemi i asperacionit të matjes së dënimit për veprat

254


penale relativisht të lehta në bashkim ,është paraparë edhe në pikën 3 të paragrafit 2 të nenit 71. Sipas kësaj dispozitë nëse gjykata ka shqiptuar dënimin me burgim deri në 3 vjet për së cilën prej veprave penale, dënimi unik nuk mund të jetë më i madh se 8 vjet.

Sistemi i kumulacionit me limitët e përcaktuara, aplikohet ne rastet kur gjykata për veprat penale në bashkim shqipton dënime me gjobë. Sipas nenit 71 par. 2 pika 4, nëse gjykata ka caktuar dënime me gjobë për secilën nga veprat penale dënimi unik me gjobë nuk mund të tejkalojë shumën prej 25.000 euro, ose 500.000 euro kur një apo më shumë vepra penale janë kryer me qëllim të përfitimit material. Nëse gjykata për disa vepra penale ka shqiptuar dënime me burgim, ndërsa për vepra të tjera ka shqiptuar dënim me gjobë, ajo shqipton një dënim unik me burgim dhe një dënim unik me gjobë, me pajtim me nenin 71 par. 2 pika 4 të KP.

Dënimin plotësues gjykata e shqipton nëse është paraparë së paku për një vepër penale, ose nëse gjykata ka shqiptuar dënime me gjobë për shumë vepra penale atëherë ajo e shqipton një dënim unik me gjobë, sipas pikës 4 par. 2 të nenit 71.

Matja e dënimit personit të dënuar.

Sipas dispozitës së nenit 72 të KPPK,matja e dënimit personit të dënuar bëhet sipas rregullave të parapara për veprat penale në bashkim. Sipas këtyre dispozitave,në rastin e shqiptimit të dënimit unik për të gjitha veprat penale,dënimin e shqiptuar më parë gjykata e trajton si të përcaktuar,kurse dënimin e matë vetëm për veprat penale që nuk kanë qenë të përfshira me aktgjykimin e mëparshëm . Më pas duke i aplikuar dispozitat e kodit penal që i referohen matjes së dënimit për veprat penale në bashkim, e shqipton dënimin unik për të gjitha veprat penale, zakonisht duke aplikuar sistemin e asperacionit. Në rastet e këtilla dënimin apo pjesën e dënimin të cilin e ka vuajtur i llogaritët në dënimin e shqiptuar.

Llogaritja e paraburgimit dhe e dënimit të mëparshëm

Paraburgimi është masë penalo juridike e paraparë me kodin penal dhe kodin e procedurës penale. Paraburgimi nuk është dënim por masë për sigurimin e prezencës të pandehurit në procedurën penale.

Sipas Kodit penal, koha që i pandehuri ka kaluar në paraburgim,si dhe çdo lloj tjetër të privimit nga liria lidhur me veprën penale,detyrimisht

255


llogaritët në dënimin e shqiptuar me dënim me burgim,burgim afatgjatë,dhe në dënimin me gjobë(neni 73 par. 1 të KPPK). Nga kjo rezulton se gjykata me rastin e shqiptimit të dënimit duhet medoemos t’ia llogarisë të pandehurit tërë atë kohë të cilën e ka kaluar në paraburgim,kështu që ai do ta mban vetëm pjesën e mbetur. Sipas dispozitës së nenit 73 par. 2 të KPPK,dënimi ose dënimi me gjobë të cilin i pandehuri e ka mbajtur përkatësisht e ka paguar për kundërvajtje apo për delikt ekonomik,përfshihen në dënimin e shqiptuar për vepër penale,tiparet e së cilës përfshijnë edhe tiparet e kundërvajtjes apo deliktit ekonomik.

Masa mbrojtëse e cila është shqiptuar për kundërvajtje ose për delikt ekonomik përfshihet në dënimin plotësues për vepër penale tiparet e së cilës i përfshijnë edhe tiparet e kundërvajtjes apo deliktit ekonomik.

Një ditë paraburgim,një ditë të heqjes së lirisë,një ditë burgim,një ditë

burgim afatgjatë dhe 15 euro të dënimit me gjobë barazohen për qëllime të llogaritjes sipas këtij neni.

Vërejtja e gjykatës

Vërejtja e gjykatës është sanksion penal i paraparë me dispozitën e nenit 74 dhe 75 të KPPK.

Sipas dispozitës së nenit 74 të KPPK,qëllimi i vërejtjes së gjykatës është që ti jepet kryesit qortimi kur duke pasur parasysh të gjitha rrethanat në lidhje me veprën penale dhe kryesin,vërejtja gjyqësore është e mjaftueshme për të arritur qëllimin e dënimit.

Vërejtja gjyqësore mund të shqiptohet për vepra penale për të cilat është parapa dënimi me burgim deri në një vit ose dënimi me gjobë, në rast kur veprat e tilla janë kryer në rrethana lehtësuese të cilat i bëjnë veprat veçanërisht të lehta.

Përjashtimisht sipas dispozitës së nenit 74 par. 3 vërejtja e gjykatës mund të shqiptohet dhe për veprat penale për të cilat është parapa dënimi me burg deri tri vjet.

Pra vërejtja gjyqësore paraqet qortim serioz dhe publik që i bëhet kryesit të veprës penale nga gjykata dhe njëherit i tërhiqet vërejtja që në të ardhmen të mos kryej vepra penale.

Vërejtja e gjykatës shqiptohet me aktgjykim (por në dispozitën e nenit 426 par. 2 të kodit të procedurës penale është parapa që kur gjykata e shkallës së dytë çmon se ekzistojnë kushte ligjore për shqiptimin e vërejtjes gjyqësore, e ndryshon aktgjykimin e shkallës së parë me aktvendim dhe shqipton vërejtjen gjyqësore).

256


Konfiskimi i dobisë pasurore të fituar me veprën penale

Sipas parimeve të përgjithshme,askush nuk mund të mbaj dobinë

pasurore të cilën e ka fituarën mënyrë të kundërligjshme. Çdo fitim pasuror që është rezultat i ndonjë vepre penale nuk ka bazë juridike dhe për këtë shkak dobinë e këtillë askush nuk mund ta mbaj.

Dobia pasurore e fituar me kryerjen e veprës penale mund të jetë në të holla apo gjësende të tjera të vlefshme.

Sipas dispozitës së nenit 82 të Kodit penal,gjykata është e obliguar që ti a konfiskoj çdokujt dobinë pasurore që është rezultat i veprës penale.

Konfiskimi i dobisë pasurore shqiptohet me aktgjykim të gjykatës me

të cilin është konstatuar kryerja e veprës penale. Intenca e ligjit është që me anë të kësaj mase të bëhet i pamundshëm

fitimi pasuror me anë të kryerjes së veprës penale. Qëllimi kryesor i kësaj mase është që të rivihet aso gjendje pasurore ç‘farë ka qenë para kryerjes së veprës penale.

Dobia pasurore konfiskohet nga çdo kush që ka pasur dobi nga vepra penale. Lidhur me këtë në nenin 82 par. 1 të KP është paraparë shprehimisht. “askush nuk mund ta mbajë dobinë pasurore të fituar me anë të kryerjes së veprës penale”. Kjo masë para se gjithash shqiptohet ndaj kryesit, shtytësit, ndihmësit dhe organizatorit të bashkimit kriminal. Kjo masë po ashtu shqiptohet edhe ndaj personit të tretë të cilit iu është dhënë që ta ruaj pasurin të fituar me vepër penale. Kryesit e veprës penale i konfiskohen të gjitha të hollat, sendet me vlerë dhe çdo dobi tjetër pasurore që është fituar me kryerjen e veprës penale, ndërsa në rastet kur konfiskimi nuk është i mundshëm, kryesi detyrohet të paguaj shumën e të hollave e cila i përgjigjet dobisë së fituar pasurore (neni 83 par. 1).

Konfiskimi i dobisë pasurore nga personat të tjerë

Dobia pasurore e cila është fituar me vepër penale dhe e cila është bartur në personat tjerë, sipas nenit 82 par. 3, në rastet e tilla mund të ndodhin dy situata.

- Kur pasuria e fituar me veprën penale është bartur në personat të tjerë. - Kur pasuria është bartur në të afërmit e kryesit të veprës penale.

257


Nëse dobia pasurore është bartur në personat e tjerë, që të mund të

shqiptohet konfiskimi i dobisë pasurore, duhet të përmbushen dy kushte dhe atë, kushti subjektiv dhe kushti objektiv. Kushti objektiv përmbushet në rastet kur pasuria është bartur pa kompensim ose me kompensim që nuk i përgjigjet vlerës reale. Kushti subjektiv përmbushet në rastet kur personi në të cilin është bartur pasuria e ka ditur apo ka mundur të dijë se pasuria është fituar me vepër penale.

Nëse dobia pasurore e fituar me veprën penale është bartur në të afërmit e ngushtë, kjo dobi do të konfiskohet nëse nuk administrohen prova se si kompensim kanë dhënë vlerën e plotë. Nga kjo rezulton se në rastet kur të afërmit e kryesit të veprës penale kanë dhënë kompensimin e plotë, nuk ka arsye që nga këta të konfiskohet dobia pasurore. Qëllimi i masës së konfiskimit të dobisë pasurore është që personave t’iu bëhet e pa mundshme të pasurohen me anë të kryerjes së veprës penale. Mirëpo me anë të kësaj mase nuk guxohet të merret pasuria e cila nuk është rezultat i veprës penale.

Kërkesa pasurore e të dëmtuarit

Sipas dispozitës ligjore që i referohet kësaj çështje (neni 84) personi i dëmtuar me veprën penale ka përparësi në realizimin e kërkesës pronësoro- juridike. Lidhur me kërkesën e personit të dëmtuar me veprën penale, mund të paraqitën dy situata,

- ku i dëmtuari ka paraqitur kërkesën pronësoro-juridike, - situata kur kërkesën pronësoro juridike nuk e ka paraqitur.

Në rastin kur i dëmtuari në procedurën penale e paraqet kërkesën

pronësoro juridike, gjykata mund të vendos për tërë kërkesën. Nëse fitimi pasuror të cilin i akuzuari e ka realizuar me veprën penale është në lartësi të vlerës së kompensimit të dëmit, të cilin ia ka caktuar gjykata, atëherë nuk ka arsye që gjykata të shqiptoj edhe masën e konfiskimit të pasurisë, ngase kjo dobi është marr. Mirëpo nëse fitimi pasuror të cilin e ka realizuar me veprën penale i akuzuari është më i madh se vlera të cilën gjykata ka vendosur lidhur me kërkesën pronësoro juridike, gjykata do të shqiptoj masën e marrjes së dobisë pasurore.

Mund të ndodhë që i dëmtuari i cili e ka paraqitur kërkesën pasurore juridike në procedurën penale, lidhur me kërkesë të udhëzohet në kontest civil. Në raste të tilla i dëmtuari mund të kërkoj që të kompensohet nga shuma e vlerës e cila është konfiskuar, nëse e fillon procedurën kontestimore

258


brenda afatit prej 6 (gjashtë) muaj, nga dita e plotfuqishmërisë së vendimit me të cilin është udhëzuar në procedurën kontestimore dhe nëse brenda afatit 3 (tre) muaj, nga dita e plotfuqishmërisë së vendimit me të cilin është zgjidhur pozitivisht kërkesa e tij, e kërkon kompensimin nga vlera e cila është konfiskuar. Dhe situata e dytë shprehet në rastin kur i dëmtuari nuk e paraqet kërkesën pronësoro juridike në procedurën penale. Në rastin e tillë i dëmtuari mund të kërkoj kompensimin e dëmit nga vlera e konfiskuar nëse e fillon procedurën e kontestit civil në afat prej 3 (tre) muaj nga dita kur ka marr vesh për aktgjykimin me të cilin është konfiskuar dobia pasurore dhe më së voni në afatin prej 2 (dy) vitesh nga plotfuqishmëria e vendimit mbi konfiskimin e dobisë pasurore dhe nëse në afatin prej 3 (tre) muaj nga dita e vendimit të plotfuqishëm me të cilin është vërtetuar kërkesa e tij, kërkon kompensimin nga vlera e dobisë pasurore e cila është konfiskuar (neni 84 par. 3 të KP) .

Konfiskimi i dobisë pasurore nga personat juridik

Sipas dispozitës së nenit 85 ,nëse me anë të kryerjes së veprës penale të kryer nga ana e kryerësit përfiton dobi pasurore një organizatë biznesi ose ndonjë person tjetër juridik ,kjo dobi pasurore e organizatës së biznesit ose personit juridik konfiskohet.

Rehabilitimi

Rehabilitimi nënkupton kthimin e të drejtave personit të dënuar pasi ta ketë mbajtur dënimin. Gjithashtu me rehabilitimin nënkuptojmë edhe shlyerjen e pasojave juridike në ato legjislacionit të cilat i njohin këto pasoja, si dhe shlyerjen e dënimeve nga evidenca e të ndëshkuarve.

Institutin e rehabilitimit e njeh edhe KP i Kosovës, neni 86. në këtë dispozitë është paraparë shprehimisht se pas dënimit të mbajtur, amnistisë, ose faljes, parashkrimit, personat e dënuar i gëzojnë të gjitha të drejtat e përcaktuara me ligj dhe me dispozita të tjera dhe mund ti fitojnë të gjitha të drejtat përveç rasteve kur ndryshe është përcaktuar me kod. Rehabilitimi është në funksion të risocializimit dhe reintegrimit të personit të dënuar në shoqëri.

KP i njeh dy lloje të rehabilitimit, rehabilitimi ligjor që paraqitët në mënyrë automatike me kalimin e kohës së caktuar me ligj pas dënimit të mbajtur dhe me kusht që personi i dënuar gjatë kësaj periudhe të mos kryej

259


vepër të re penale, dhe rehabilitimi gjyqësor i cili për nga efekti është

i njëjtë me rehabilitimin ligjor, mirëpo ky realizohet ndryshe. Sipas KP të Kosovës nenin 86, pasi që i dënuari e mban dënimin, i fiton të gjitha të drejtat që i ka pasur para se të ketë kryer veprën penale për të cilën është dënuar.

Në KP të Kosovës janë paraparë dy kufizime dhe ato i referohen dënimit me burgim mbi 15 vjet dhe dënimit me burgim afatgjatë, ku sipas dispozitës së nenit 87 parashihet se këto dy dënime nuk mund të shlyhen, dhe kufizimi i dytë sipas nenit 87 par. 4 ekziston se dënimi nuk mund të shlyhet gjatë kohës së masave të trajtimit të detyrueshëm.

Rehabilitimi gjyqësor mund të kërkohet nëse ka kaluar gjysma e afatit e paraparë me ligj dhe nëse i dënuari gjatë kësaj kohe nuk ka kryer vepër të re penale.

Parashkrimi

Parashkrimi apo vjetërsimi është institut juridik i cili shpie në shuarjen e sanksioneve penale për shkak të kalimit të kohës së caktuar me ligj. Kur paraqitët parashkrimi (vjetërsimi) shteti humb të drejtën e zbatimit të sanksioneve penale ndaj kryesit të veprës penale.

Në çdo fazë të procedurës penale gjykata dhe organet e tjera të ndjekjes penale si dhe organet e ekzekutimit të sanksioneve penale janë të detyruara sipas detyrës zyrtare të kujdesen të marrin parasysh dhe ta zbatojnë parashkrimin. Parashkrimi shprehet sipas fuqisë së ligjit (ex llege), në të gjitha rastet kur skadojnë afatet e parashkrimit.

E drejta penale i njeh dy lloje të parashkrimit:

- parashkrimi i ndjekjes penale - parashkrimi e ekzekutimit të dënimit.

Parashkrimi i ndjekjes penale, konsiston në atë se për shkak të kalimit

të afatit i cili është i paraparë me ligj nuk mund të ndërmerret ndjekja penale dhe personit nuk mund të shqiptohet dënimi për vepër penale që e ka kryer. Koha që duhet të kaloj për tu bërë parashkrimi quhet afati i parashkrimit.

Afatet e parashkrimit janë të ndryshme. Sa do të jetë i gjatë afati i parashkrimit varet nga lloji dhe lartësia e dënimit të paraparë për veprën e caktuar penale. Sipas nenit 90 par. 2 të KPK janë të paraparë afatet e parashkrimit.

260


Nëse për veprën penale janë të paraparë shumë dënime afati i

parashkrimit caktohet sipas dënimit më të rëndë. Nëse vepra penale ka ngelur në tentativë, vlen afati i parashkrimit që

është i paraparë për veprën penale të përfunduar. Të veprat penale me mos veprim afati i parashkrimit i ndjekjes penale

fillon të ec prej momentit kur ka pushuar obligimi i kryesit që të ndërmerr veprimin e caktuar.

Në rastet kur vepra penale është kryer në bashkëpunim, afati i parashkrimit fillon të ec prej ditës kur fillon të ec për kryesin e veprës penale, përkatësisht prej ditës kur është ndërmarr veprimi i kryerjes.

Afati i parashkrimit të ndjekjes penale fillon të ec nga dita kur është kryer vepra penale, përkatësisht kur kryesi ka vepruar ose ka qenë i obliguar të veproj. Për veprat penale të përbëra afati i parashkrimit fillon të ec prej momentit kur është kryer pjesa e fundit përkatësisht veprimi i fundit i asaj tërësie. Për veprat penale të vazhduara afati i parashkrimit fillon të ec prej momentit kur është ndërmarr veprimi i fundit i cili është në përbërje të veprës penale të vazhdueshëm. Për veprat penale permanentë afati i parashkrimit fillon të ec prej momentit kur ka pushuar gjendja e kundërligjshme. Të veprat penale kolektive, afati i parashkrimit fillon të ec prej ditës kur është kryer vepra e fundit e cila hyn në përbërje të veprës penale kolektive.

Gjatë afatit të parashkrimit mund të paraqitën rrethanat e caktuara të

cilat e pengojnë ecjen e afatit të parashkrimit të ndjekjes penale dhe shpijnë në ndalje apo ndërprerje.

- ndalja e parashkrimit të ndjekjes penale paraqitët atëherë kur për shkak të disa rrethanave të parapara me ligj ndjekja penale nuk mund të fillohet apo nëse ka filluar e njëjta nuk mund të vazhdohet sipas ligjit. Gjatë asaj kohe deri sa janë të pranishme ato rrethana të cilat e pengojnë fillimin apo vazhdimin e ndjekjes penale parashkrimi nuk mund të rrjedhë. Kjo ngecje e afatit të parashkrimit për shkak të efektit të rrethanave të caktuara quhet ndalja e parashkrimit. Kur pushojnë pengesat që e kanë shkaktuar ndaljen e parashkrimit afati i parashkrimit vazhdon të ecë. Në këto raste aq kohë sa ka zgjatur dalja për aq kohë vazhdohet afati i parashkrimit. Në drejtën penale njihen dy lloj të pengesave të cilat mund të shkaktojnë ndaljen e afatit të parashkrimit: pengesat faktike dhe pengesat juridike.

Pengesat faktike janë ato rrethana dhe situata reale të cilat e bëjnë të pamundshëm fillimin apo vazhdimin e ndjekjes penale. Rrethana apo situata të tilla janë p.sh. arratisja, nuk dihet vendbanimi i kryesit, tërmeti, vërshimet, zjarri dhe rrethanat tjera të ngjashme të cilat e bëjnë të pamundshme punën e gjykatave.

261


Pengesat juridike ekzistojnë atëherë kur është fjala për ndonjë

rrethanë apo situatë të natyrës juridike, për shkak të cilave nuk mund të fillohet apo të vazhdohet ndjekja penale. Rrethana të tilla p.sh. janë imuniteti, sëmundja psikike e të pandehurit.

Ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale qëndron në faktin se gjatë kohës sa zgjasin rrethanat të cilat ligji veçmas i parasheh afati i parashkrimit ndërpritet. (neni 91 par. 3) në këto rast koha e kaluar para ndërprerjes nuk llogaritët, por parashkrimi fillon të ec rishtas (neni 91 par. 5).

KP i njeh dy shkaqe të cilat shpijnë ndërprerjen e parashkrimit.

- parashkrimi i ndjekjes penale ndërpritet në çdo veprim të organit

kompetent shtetëror i cili ndërmerret me qëllim të ndjekjes së kryesit të veprës penale.

- kryerja të veprës së re penale gjatë afatit të parashkrimit, vepra penale

e re nga pesha duhet të jetë e njëjtë apo më e rëndë se ajo që është kryer më parë.

Parashkrimi absolut i ndjekjes penale.

Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit mund të shpijnë praktikisht që

kur njëherë të mos shkaktohet parashkrimi. Për këtë arsye KP i ka paraparë parashkrimin absolut të ndjekjes penale, i cili paraqitët (lind) kur kalon dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrimin (neni 91 par. 6) kështu p.sh. nëse për ndonjë vepër penale është paraparë parashkrimi relativ për 2 vjet, parashkrimi absolut do të jetë 4 vit, apo nëse për një vepër është paraparë afati i parashkrimit relativ 3 vjet, parashkrimi absolut do të jetë 6 vite.

Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit.

Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit konsiston në atë se pas kalimit të

kohës së paraparë me ligj, dënimi i shqiptuar nuk mund të ekzekutohet. Kjo situatë mund të ndodhë nëse dënimi nuk ka filluar të ekzekutohet apo nëse ekzekutimi i tij është ndërprerë. Afati i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit fillon të rrjedhë nga dita kur aktgjykimi është bërë i plotfuqishëm ndërsa nëse është revokuar dënimi alternativ, nga dita kur vendimi mbi revokimin është bërë i plotfuqishëm (neni 94 par. 1).

Afatet e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit janë të ndryshme

262


varësisht prej llojit dhe lartësisë së dënimit të shqiptuar (neni 92 të KP).

Afati i parashkrimit të ekzekutimit, nëse personi i dënuar ka ikë nga burgu fillon të ec prej ditës kur i dënuari është arratisur .

Ngjashëm si të parashkrimi i ndjekjes penale gjithashtu edhe të parashkrimi i ekzekutimi të dënimit mund të paraqitën ndalja dhe ndërprerja e ekzekutimit të dënimit.

Parashkrimi absolut të ekzekutimit të dënimit.

Ndalja dhe ndërprerja e parashkrimit të dënimit prodhojnë të njëjtin efekt si të ndarja dhe ndërprerja e parashkrimit të ndjekjes penale. Parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit paraqitët në çdo rast kur të kaloj dyfishi i kohës që kërkohet sipas ligjit për parashkrimin e ekzekutimit, pa marr parasysh sa ndalje dhe ndërprerje kanë qenë dhe pa marr parasysh kohë zgjatjen e tyre (neni 94 par .5). Në rastet kur shkaktohet (lind) parashkrimi absolut i ekzekutimit të dënimit ,dënimi i shqiptuar nuk mund të ekzekutohet.

Parashkrimi i ekzekutimit të dënimeve plotësuese dhe masave të trajtimit të detyrueshëm.

Dënimet plotësuese si dhe dënimet kryesore janë llojet e sanksioneve penale andaj edhe ndaj tyre vlen instituti i parashkrimit.

Sipas KP parashkrimi i ekzekutimit të dënimit me gjobë si dënim plotësues, shprehet në rastet kur të kenë kaluar dy vjet nga dita e aktgjykimit me të cilin ky dënim bëhet i plotfuqishëm (neni 93 par. 1). Parashkrimi i ekzekutimit të dënimeve të tjera plotësuese shprehet ne rastet kur të kenë kaluar 5 vjet nga dita e aktgjykimit me të cilat këto dënime bëhen të plotfuqishme (neni 93 par. 2).

Parashkrimi i ekzekutimit të masës, trajtimit të detyrueshëm paraqitët

kur të kalojnë 3 vjet nga plotfuqishmëria e aktgjykimit me të cilin është shqiptuar kjo masë (neni 93 par. 3).

MOSPARASHKRIMI I VEPRAVE PENALE TË GJENOCIDIT DHE KRIMEVE TË LUFTËS

Instituti i parashkrimit të ndjekjes penale dhe të ekzekutimit të

dënimit parimisht është përvetësuar për të gjitha veprat penale. I vetmi përjashtim nga ky parim janë veprat penale të gjenocidit dhe krimeve të

263


luftës. Rrjedhimisht sipas KP pa marr parasysh sa kohë kanë kaluar prej momentit të kryerjes së veprës penale, nuk mund të bëhet parashkrimi i ndjekjes penale dhe të ekzekutimit të dënimit për veprat penale të gjenocidit, krimeve të luftës dhe krimeve kundër njerëzimit si dhe për veprat penale për të cilat sipas të drejtës ndërkombëtare nuk mund të zbatohet parashkrimi (neni 95 të KPPK).

PJESA E POSAÇME E KODIT PENAL

Vështrim i përgjithshëm.

Veprat penale kundër Kosovës dhe Banorëve të saj.

1. Kalimi i paautorizuar i vendkalimeve kufitare ose i vijës kufitare. (neni 114 të KPPK).

Duke u nisur nga përkufizimi ligjor i kësaj vepre penale mund të

konkludohet se qëllimi i ligjdhënësit me përcaktimin e kësaj vepre penale, është mbrojtja dhe pacenueshmëria e kufijve të Kosovës nga kalimet e paautorizuara (ilegale).

Kështu vepra themelore sipas nenit 114 është se “kushdo që kalon kufirin shtetëror ose atë administrativë të Kosovës në cilin do vend përveç në vendkalimet e autorizuara kufitare dënohet me gjobë prej 250 euro ose me burgim prej 3 muaj.

Në paragrafin 2 të këtij neni janë paraparë rrethanat e veçanta në të cilat mund të kryhet kjo vepër penale dhe nëse kryhet në rrethana të parapara në paragrafin 2 dhe 3, kryesi i veprës dënohet më ashpër.

Sipas paragrafit 2 vepra penale e kalimit të paautorizuar nëse kryhet

nga kryesi i shoqëruar me një fëmijë ose me ndonjë person tjetër, kryesi do të dënohet me gjobë prej 2.500 euro ose me burgim deri në një vit.

Sipas paragrafit 3 të këtij nenit po ashtu janë paraparë rrethanat të

posaçme që veprën e bëjnë më të rëndë dhe më të rrezikshme, dhe këto rrethana janë:

a. kryesi më parë ka qenë i dënuar për veprën penale nga ky nen, b. gjatë kohës së arrestimit kryesi ikë, tenton të ikë ose në ndonjë formë

tjetër reziston arrestimit nga policia ose KFOR-i,

264


c. kalimi bëhet ndërmjet orës 20:00 (8) në mbrëmje dhe orës 06:00 të

mëngjesit, gjatë periudhës kohore prej 1. prill deri më 30. shtator, ose ndërmjet orës 18:00 (6) në mbrëmje deri në orën 06:00 në mëngjes, gjatë periudhës 1 tetorit deri më 31 mars,

d. nëse kryesi posedon armë, municion, rroba ushtarake, furnizime apo pajisje.

Pra këto janë rrethanat të cilat me ligj janë paraparë si rrethana që

veprën e bëjnë ma të rëndë nga vepra themelore e paraparë në dispozitën e nenit 114 par. 1.

Me paragrafin 4 të këtij neni është paraparë se nuk është penalisht përgjegjës personi i cili në një pikë kufitare e bënë kalimin e pa autorizuar, nëse kalimi ka ndodhur në një vend kalim i cili përkohësisht është hapur nga komandanti i KFOR-it.

Po ashtu me paragrafin 5 të këtij neni është paraparë se nuk mund fillon procedura penale nga ky nen, apo të vazhdohet procedura kundër refugjati në mirë besim ose kundër personit të zhvendosur brenda vendit që vjen nga territori ku jeta e tij, trupi a lirit fundamentale ose të drejtat janë të rrezikuara, me kusht që ai të jetë i paraqitur policisë, KFOR-it brenda një kohe të arsyeshme dhe të tregojë arsye bindëse për kalimin e vend kalimit të paautorizuar të kufirit shtetëror ose administrativë.

2. Nxitja e urrejtjes,e përçarjes ose mos durimit

kombëtar,racor,fetar a etnik(neni 115 të KPPK).

Vepra penale e nxitjes së urrejtjes sipas dispozitës së nenit 115 kryhet në atë mënyrë që kryesi nxitë ose përhapë publikisht, urrejtje, përçarje ose mos durim midis grupeve kombëtare, racore, fetare, etnike a çfarëdo grupesh të tjera të tilla që jetojnë në Kosovë në mënyrën e cila mund të prish rendin publik.

Me paragrafin 2 të këtij neni janë paraparë rrethanat të posaçme, në të cilat nëse kryhet vepra penale, veprën e bënë më të rëndë dhe dënimi është më i rëndë. Këto rrethana janë nëse nxitja bëhet në mënyrë sistematike ose duke keqpërdorur pozitën a autorizimet, apo shkakton trazira, dhunë e pasoja të tjera të rënda.

Sipas paragrafit 3 të këtij neni nëse vepra penale kryhet përmes detyrimit, rrezikimit të sigurisë duke i përqeshur simbolet kombëtare, racore, etnike, apo fetare ose duke dëmtuar pasurinë e personit tjetër ose duke përdhosur monumentet apo varrezat.

Me paragrafin 4 të këtij neni janë paraparë rrethanat e posaçme për

265


kryerjen e veprës penale nga par. 3 të cilat veprën e bëjnë më të rëndë dhe këto rrethana janë se nëse kryesi keqpërdor pozitën, autoritetin apo shkakton trazira, dhunë ose pasoja të tjera të rënda, do të dënohet për veprën penale me burgim prej një deri dhjetë vjet.

VEPRAT PENALE KUNDËR TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE


1. Kontrabandimi me imigrantë (neni 138 të KPPK).

Sipas dispozitës së nenit 138 të KPPPK-së, kontrabandim me imigrantë nënkupton,prokurim me qëllim të fitimit të drejtpërdrejt ose tërthorazi të një dobie pasurore a financiare i një hyrjeje të paligjshme të personit në Kosovë i cili nuk është banor i Kosovës ose në shtetin në të cilin personi nuk është banor i përhershëm apo shtetas i huaj.

Hyrja e paligjshme sipas dispozitës në fjalë,do të thotë kalim i kufirit ose kufirit administrativ të Kosovës pa i respektuar kushtet e domosdoshme për hyrje të ligjshme në Kosovë ose kalim i kufijve të shtetit pa i respektuar kushtet e domosdoshme për hyrjen e ligjshme në atë shtet.

Dokumenti i rrejshëm i udhëtimit ose identifikimit do të thotë çfarëdo dokumenti i udhëtimit ose identifikimit.

- i falsifikuar ose ndryshuar në ndonjë mënyrë të caktuar nga cilido person pos nga personi ose organi i autorizuar në bazë të ligjit për të prodhuar ose lëshuar dokument udhëtimi ose identifikimi.

- që është lëshuar ose është siguruar në mënyrë jo të duhur përmes keqinterpretimit, korrupsionit ose trusnisë apo çfarëdo mënyrë tjetër të kundërligjshme ose,

- shfrytëzohet nga personi i cili nuk është mbajtësi i tij i vërtet.

2. Trafikimi me njerëz ,(neni 139 të KPPK).

266


VEPRAT PENALE KUNDËR JETËS DHE TRUPIT.


Vrasja neni 146. Sipas dispozitës së nenit 146, vrasja ekziston kur kryesi e privon

personin tjetër nga jeta. Pra sipas dispozitës së nenit 146 vrasja do të ekziston kur kryesi e

privon nga jeta personin tjetër, kemi të bëjmë me personin e gjallë. Objekt sulmues pra është njeriu i gjallë. Foshnja e pa lindur, dhe

nostrumi janë gjallesa, dhe janë të mbrojtura me ketë dispozitë. Vepra penale e vrasjes mund të kryhet deri në momentin deri sa njeriu është gjallë.

Veprimet e kryerjes së veprës penale të vrasjes, me kod nuk janë të përcaktuara, por konsiderohet çdo veprim ose mos veprim me të cilin shkaktohet vdekja e njeriut. mjetet me të cilat mund të kryhet vepra penale e vrasjes janë të ndryshme, me armë, helmim, energjinë elektrike, ngulfatje ose çdo veprim tjetër me të cilin personi privohet nga jeta.

Pasoja e veprës penale të vrasjes është vdekja e personit tjetër.

Me dispozitën e nenit 147 të KP të Kosovës është paraparë vepra

penale të vrasjes së rëndë, dhe ajo ekziston nëse përmbushen këto kusht:

1. nëse nga jeta privohet fëmija, 2. privohet nga jeta femra për të cilin kryesi e din se është shtatzëne, 3. privon nga jeta personin tjetër në mënyrë mizore apo dinake, 4. privon nga jeta personin tjetër dhe në atë rast me dashje e vë në rrezik

jetën e një ose më shumë personave, 5. privon nga jeta personin duke vepruar mizorisht e dhunshëm, 6. privon nga jeta personin tjetër nga motivet racore, nacionale apo

fetare, 7. privon nga jeta personin tjetër me qëllim të fitimit të dobisë pasurore, 8. privon nga jeta me qëllim të kryerjes apo të fshehjes së ndonjë vepre

tjetër penale, 9. privon nga jeta personin tjetër nga hakmarrja e paskrupullt apo nga

motivet të tjera të ulëta, 10. privon nga jeta personin tjetër zyrtar gjatë kohës së ushtrimit të

detyrës në mbrojtje të rendit ligjor, sigurimit të njerëzve apo të

267


pasurisë, zbulimit të veprave penale, arrestimit të kryesit të veprës penale, rruajtjes së personave të privuar nga liria ose rruajtjes së rendit dhe të paçes publike, 11. me dashje kryen dy apo më shumë vrasje, përveç veprave të cilat janë

paraparë në nenet 148 (vrasja e kryer në gjendje të afektit mendor) dhe 150 (vrasja e foshnjave gjatë lindjes), ose

12. privon nga jeta personin dhe më parë ka qenë i dënuar për vrasje, përveç veprave të parapara në nenin 148 dhe 150 të KP.

Vepra penale nga neni 152, ndërprerja e pa lejuar e shtatzënësisë.

Sipas dispozitës të nenit 152 par. 1, vepra penale kryhet nëse dikush

në kundërshtim me dispozitat ligjore mbi ndërprerjen e shtatzënësisë dhe me pëlqimin e gruas shtatzënë ndërpretë shtatzëninë, fillon ta kryej ndërprerjen e shtatzënisë, ose i ndihmon që ta ndërpre shtatzëninë kryesi do të dënohet me burgim prej 3 muaj deri 3 vjet.

Pra vepra themelore i përmban tri veprime alternative për kryerjen e veprës penale me pëlqimin gruas shtatzënë. Këto veprime janë, nëse fillon ta kryejë ndërprerjen, nën 2 e ndërpretë shtatzëninë, dhe veprimi i 3 i ndihmon në ndërprerjen e shtatzënisë.

Pra vepra penale është kryer me vet faktin se veprimi i ndërprerjes së shtatzënisë është ndërmarr, pavarësisht se a është kryer ndërprerja e shtatzënisë.

Para grafi 2 i nenit 152 ka paraparë veprën ma të rëndë, nëse ndërprerja e shtatzënisë bëhet pa pëlqimin e gruas shtatzëne, dhe në këtë rast dënimi është prej një deri në tetë vjet. Paragrafi 3 i nenit 152 ka paraparë dhe rrethana të cilat këtë vepër e bëjnë më të rëndë, nëse vepra penale nga paragrafi 1 dhe paragrafi 2 rezulton me lëndim të rëndë trupor, me dëmtim të rëndë të shëndetit ose me vdekje të gruas shtatzëne, dhe në këtë rast kryesi do të dënohet me burgim prej 6 muaj deri në 5 vjet, për paragrafin 1, ndërsa së paku 3 vjet burgim për veprën penale nga paragrafi 2.

Kryesi i kësaj vepre penale mund të jetë secili person i cili fillon ndërprerjen, e kryen ndërprerjen ose ndihmon në kryerje të ndërprerjes së shtatzënisë. Mjetet e kryerjes së kësaj vepre penale mund të jenë të ndryshme, kimike (brendshme) dhe jashtme (mekanike).

Vepra penale lëndimi i lehtë trupor neni 153 të KPPK

Lëndimi trupor me kuptimin e gjerë mjekësor është dëmtimi organikë

ose dëmtimi shpirtëror i trupit të njeriut.

268


Objekti mbrojtës i kësaj vepre penale është tërësia (integriteti) trupor i

personit tjetër dhe shëndetit i tij. Objekti sulmues është njeriu pra njeriu i gjallë prej lindjes deri të vdekja, pavarësisht gjendjen e tij shëndetësore. Lëndimet trupore vlerësohen në momentin e shkaktimit të tyre, pa marr parasysh mundësit e intervenimeve mjekësore, shpëtimi eventual i jetës personit të lënduar, gjendjen e tij të më pashme shëndetësore dhe moshën e tij.

Me dispozitën e nenit 153 të KP të Kosovës është paraparë që kushdo

që personit tjetër i shkakton lëndim trupor i cili rezulton,

a. me dëmtimin e përkohshëm ose dobësimin e një organi a pjesë të trupit të personit tjetër,

b. zvogëlimin e përkohshëm të aftësisë së personit tjetër për të punuar, c. shëmtimin e përkohshëm të personi tjetër ose d. dëmtimin e përkohshëm të shëndetit të personi tjetër.

Me dëmtim të shëndetit të personit tjetër konsiderohet dëmtimi i cili

shkakton ose ndihmon në keqësimin e ndonjë sëmundje, ose ndonjë sëmundjeje shpirtërore. Kjo do të thotë zvogëlimin e funksionimit të integritetit trupor ose keqësimit të gjendjes ekzistuese.

Me paragrafin 2 të nenit 153 është paraparë vepra më e rëndë nëse kryhet në rrethana të posaçme të parapara në këtë paragraf, dhe atë nëse vepra kryhet me armë, me ndonjë mjetë të rrezikshëm, me ndonjë send tjetër të përshtatshëm për shkaktimin e lëndimit të rëndë trupor ose dëmtimin të rëndë të shëndetit.

Me paragrafin 3 është paraparë mundësia që kryesit të veprës penale ti shqiptohet vërejtja gjyqësore si sanksion më i but penal, nëse kryesi ka qenë i provokuar nga sjellja çnjerëzore ose e vrazhdë e palës së dëmtuar.

Me paragrafin 4 të këtij neni është paraparë vepra më e rëndë dhe atë nëse kryhet nën kushtet që i parasheh ky paragraf dhe atë nëse kryesi është në marrëdhënie familjare me të dëmtuarin, në këtë rast kryesi dënohet së paku 3 muaj deri në 3 vjet për veprën penale nga paragrafi 1, ose me burgim prej 6 muaj deri në 3 vjet për veprën penale nga paragrafi 2.

Kualifikimin e lëndimeve trupore gjykata e bënë me ndihmën e ekspertëve të mjekësisë ligjore, të cilit e përcaktojnë natyrën e lëndimeve (të lehta, të rënda), mjetin me të cilin janë shkaktuar dhe pasojat.

Lëndimet trupore mund të shkaktohen me mjetë të ndryshme dhe veprime të ndryshme.

Në mjekësin ligjore ndarja e lëndimeve bëhet, në mekanike, kimike, fizike, bakteriologjike dhe të tjerë.

269


Pra veprimi i kryesit të veprës penale ka të bëjë me dëmtimin e trupit

dhe keqësimin e shëndetit.

Vepra mund të kryhet me veprim dhe mosveprim.

Veprën mund ta kryejë secili person.

VEPRAT PENALE KUNDËR LIRIVE DHE TË DREJTAVE TË NJERIUT

Vështrimi i përgjithshëm.

Vepra penale e shtrëngimit (neni 160 të KPPK)

Sipas dispozitës së nenit 160, vepra penale kryhet në atë mënyrë që,

kushdo që e detyron personin tjetër me dhunë ose kanosje serioze të kryejë ose mos të kryej një vepër ose të pajtohet me një vepër, dënohet me gjobë ose me burgim deri në 6 muaj. Sipas paragrafit 2 të këtij neni, kushdo që veprën penale nga paragrafi 1 e kryen ndaj fëmijës ose personit me të cilin kryesi është në marrëdhënie familjare dënohet me burgim prej 3 muaj deri në 5 vjet.

Sipas paragrafit 3 të këtij neni nëse vepra penale kryhet në rrethanë

posaçërisht të paraparë në këtë nenë si rrethanë e posaçme e cila veprën e bënë më të rëndë dhe atë nëse vepra penale kryhet si anëtar i një grupi, kryesi do të dënohet prej 3 muaj deri në 5 vjet.

Me qenë se me dispozitat e kodit të procedurës penale është paraparë

ndjekja penale sipas propozimit të palës së dëmtuar, në rastin konkret me paragrafin 4 të këtij neni është paraparë se për veprën penale nga neni 160 par. 1 dhe paragrafi 2, procedura penale do të fillohet me propozim të palës së dëmtuar, çka praktikisht do të thotë se edhe nëse është kryer vepra penale nga neni 160 par. 1 dhe paragrafi 2, nëse nuk ka propozim të palës së dëmtuar procedura penale nuk mund të fillohet.

KPPK

Vepra penale e cenimit dhe paprekshmërisë së banesës, neni 166 të Sipas dispozitës së nenit 166 paragrafi 1 vepra penale e cenimit dhe

270


pa prekshmërisë së banesës, kryhet në atë mënyrë që kushdo që në mënyrë të kundërligjshme hynë në banesë ose në objektin e mbyllur të personi tjetër apo nuk largohet nga objektet e tilla sipas kërkesës së personit të autorizuar dënohet me burgim deri në 3 vjet.

Pra vepra penale e cenimit dhe pa prekshmërisë së banesave dhe

objekteve të tjera të mbyllura kryhet kur veprimi ndërmerret nga personi i cili vepron në mënyrë të kundërligjshme, (pra nga personi i paautorizuar për të vepruar).

Pacenueshmëria dhe pa prekshmëria e banesës dhe objekteve të mbyllura, është një nga drejtat themelore të njeriut, andaj ligjdhënësi me përcaktimin e kësaj vepre penale e mbron këtë të drejtë themelore të njeriut.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë dhe tentativa e kësaj vepre penale.

Vepra më e rëndë se vepra themelore, është e paraparë me paragrafin 3 të këtij nenin, dhe atë në rast, veprën penale e kryen personi zyrtar gjatë ushtrimit të detyrës.

Vepra penale mashtrimi në votime neni 180 të KPPK

Sipas dispozitës së nenit 180 vepra penale e mashtrimit në votime

kryhet në atë mënyrë që, kryesi i falsifikon rezultatet e zgjedhjeve apo të votimeve në Kosovë, në atë mënyrë që shton, hekë apo i shlyen votat apo nënshkrimet, duke i numëruar në mënyrë jo të saktë, duke i regjistruar në mënyrë jo të saktë rezultatet e zgjedhjeve në dokumentet zgjedhore apo këtë e kryen në ndonjë mënyrë tjetër ose i publikon rezultatet e zgjedhjes a të votimit që nuk i përgjigjen votimit të kryer, dënohet me burgim prej 6 muajve deri në 5 vit.

Pra vepra penale e mashtrimit në votimet, kryhet në atë mënyrë që kryesi falsifikimin e rezultateve të zgjedhjeve apo votime i bënë duke shtuar, hequr, shlyer, numrin jo të saktë apo regjistrimin në mënyrë jo të saktë, apo këtë e bënë në mënyrë tjetër ose i publikon rezultatet e zgjedhjeve apo votimeve që nuk i përgjigjen rezultateve të zgjedhjeve apo votimeve.

Këtë vepër penale pra mund të kryen kushdo qoftë.

271


VEPRA PENALE KUNDËR TË DREJTAVE NË MARRËDHËNIE TË PUNËS.

Shumica e Kodeve Penale bashkëkohore nuk e parasheh si grup të

veçantë, grupin e veprave penale kundër të drejtave nga marrëdhënia e punës. Në disa shtete mbrojtja e drejtave nga marrëdhënia e punës realizohet në kuadër të drejtës civile, ndërsa Kodet Penale që e parashohin mbrojtjen penale, vepra penale janë të sistemuara në atë grup të veprave penale të cilat e parashohin dhe inkriminimet tjera të cilat iu kufizojnë ose u pamundësojnë të drejtat që iu takojnë me ligj. Edhe Kodi Penal i Kosovës i mbron këto të drejta me përcaktimin e veprave penale për të drejtat nga marrëdhënia e punës.

Veprat penale kundër të drejtave në marrëdhënie të punës, të cilat shkurtimisht do ti shqyrtojmë në këtë material janë:

1. cenimi i të drejtave nga marrëdhënia e punës (neni 182 të KPPK), 2. rrezikimi i sigurisë në punë.

Sipas dispozitës së nenit 182, vepra penale e cenimit të drejtave nga

marrëdhënia e punës, kryhet në atë mënyrë që “kushdo që me vet dije nuk e zbaton ligjin apo kontratën kolektive mbi punësimin apo pushimin e marrëdhënies së punës, për pagën apo të ardhurat e tjera, për kohëzgjatjen e orarit të punës, për pushim apo në mungesë në punë, mbrojtjen e grave, fëmijëve, apo personave me pa aftësi, apo për punën jashtë orarit ose për punën e natës dhe në këtë mënyrë punëtorit ia mohon apo ia kufizon të drejtat që i takojnë,

Sipas veprimit të kryerjes së kësaj vepre penale, kjo vepër penale është e paraparë me normë banket (kushdo), pra me këtë vepër penale shkelen normat juridike mbi të drejtat e punëtorëve në punësim apo të punësuarve.

Vepra e dytë penale, rrezikimi i sigurisë në punë neni 186 të KPPK

Edhe kjo vepër penale është paraparë me normë bankete (kushdo), pra

vepra penale kryhet në atë mënyrë që personi (kryesi) i asgjëson, dëmton, apo i heq pajisjet dhe në këtë mënyrë shkakton rrezik për jetën e njerëzve, në minierë, fabrikë, në ndërtimtari apo ndonjë kantier ndërtimi.

Sipas paragrafit të 2 të këtij neni, kushdo që është përgjegjës për sigurinë dhe shëndetin gjatë punës në minierë, në fabrikë, në kantier ndërtimi

272


apo në ndonjë vend tjetër të punës dhe që nuk bënë instalimin e pajisjeve të sigurisë apo nuk i mirëmban pajimet e tilla ose nuk vepron sipas rregullave teknike mbi masat e sigurisë dhe kështu shkakton rrezik për jetën e njerëzve.

Me paragrafin 4 dhe 5 të këtij neni janë të parapara format më të rënda të kësaj vepre penale, ndërsa me paragrafin 3 është paraparë përgjegjësia penale dhe për veprën penale të kryer nga pakujdesia.

VEPRA PENALE KUNDËR NDERIT DHE AUTORITËTIT

- Vështrim i përgjithshëm.

1. fyerja (187), 2. zbulimi i rrethanave personale dhe familjare (neni 189)

Pacenueshmëria e integritetit personal dhe jetës familjare është një

ndër të drejtave që mbrohen dhe me ligj dhe me kushtetutë. E drejtë është e çdo njeriu që të kërkon nga të tjerët që ndaj tij të

sillen në atë mënyrë me të cilën nuk e fyen personalitetin dhe nderin e tij ose e dëmton prestigjin e tij në shoqëri. Kuptimi i nderit është kuptim normativ e jo faktik. A është fyer nderi i ndonjë personi, këtë fakt e vlerëson gjykata në bazë të kritereve objektive duke u nisur në atë rast në kriteret e aprovuara nga shoqëria lidhur me kuptimin e nderit dhe cenimin e tij e jo sipas vlerësimit subjektiv të dëmtuarit ose vlerësimit të personit të tretë.

Kuptimi i nderit nuk është konstant por është relativ dhe i ndryshueshëm në kohë.

Fyerja neni 187.

Përcaktimi ligjor i kësaj vepre në Kodin Penal është: kushdo që e fyen

personin tjetër. Sipas përcaktimit ligjor të veprës penale të fyerjes, veprimi dhe pasoja janë të përfshirë bashkërisht. Ligji nuk po e përcakton në tërësi kuptimin e veprës penale të fyerjes duke konsideruar se është e mjaftueshme të ceket se kushdo që fyen personin tjetër. Ekzistojnë definicionet e ndryshme lidhur me fyerjen por fyerja mund të definohet si deklarim (deklaratë) ose veprim tjetër me të cilin sipas vlerësimit objektiv shprehet përbuzja ose nënçmimi i personit tjetër.

kushte:

Për të ekzistuar vepra penale e fyerjes duhet të përmbushen disa

273


1. sipas substratit objektiv fyerja është sulm në vlerat e personit tjetër të cilat përfshijnë kuptimin e nderit. Për dallim nga shpifja përmbajtja e fyerjes është qëndrim negativ për vlerat e personit tjetër.

2. për fyerjen është me rëndësi se veprimi konkret a ka karakter fyes dhe

rrethanat tjera e veçanërisht përmbajtja inkriminuese e deklaratës ose veprimit tjetër mënyra dhe rrethanat tjera.

3. fyerja ka të bëjë me personin e caktuar (kuptimi i personit tjetër

nënkupton personin fizik, personin juridik ose kolektivitet tjetër të organizuar). Nuk është e nevojshme që ai person të jetë shprehimisht i caktuar, është e mjaftueshme që nga përmbajtja e deklaratës dhe rrethanave në të cilat është dhënë, me besueshmëri të konkludohet se për cilin person është fjala.

4. deklarata fyese ose veprim tjetër fyes, duhet të arrin deri të personi i

fyer ose personi i tretë.

Në paragrafin 2 të këtij neni është paraparë se kur personi nuk është penalisht përgjegjës, kur të kryen këtë vepër penale dhe sipas nën paragrafit 1, nëse kryesi e përshkruan individin tjetër në mënyrë fyese në veprën shkencore, letrare apo artistike, në një shqyrtim serioz gjatë ushtrimit të detyrës zyrtare, gjatë ushtrimit të profesionit të gazetarisë, gjatë veprimtarisë politike apo të ndonjë veprimtarie shoqërore ose në mbrojtjen e ndonjë të drejtë apo të interesave të arsyeshme.

Në paragrafin 3 është paraparë forma e privilegjuar e fyerjes në rastin kur personi i fyer iu është përgjigjur fyerjes me fyerje, në këtë rast gjykata mund të dënoj apo të liroj nga dënimi njërën palë ose të dy palët.

Zbulimi i rrethanave personale dhe familjare

Sipas përcaktimit ligjor të kësaj vepre, neni 189, kushdo që nxjerr apo përhap informacion të fshehtë në lidhje me jetën personale apo familjare të ndonjë personi që mund të dëmtojë autoritetin, do të dënohet,... .

Pra vepra penale nga paragrafi 1 kryhet në atë mënyrë që kryesi përhap informacion të fshehtë lidhje me jetën personale apo familjare të ndonjë personi me të cilin (informacion mund të dëmtoj autoritetin e atij personi).

274


Me paragrafin 2 është paraparë që vërtetësia apo pa vërtetësia e

informacionit që nxirret apo përhapet lidhur me jetën personale apo familjare të ndonjë personi, nuk mund të hetohet në gjykatë, përveç në rastin të paraparë me paragrafin 5 të këtij.

Ndjekja penale për veprat penale kundër nderit dhe autoritetit, fillohet në bazë të padisë privatë, ndërsa sipas nenit 190 par. 2 nëse veprat penale janë kryer ndaj personit të vdekur, procedura penale fillohet në bazë të padisë privatë të bashkëshortit, fëmijëve, prindërve, prindërve adoptues ose vëllezërve e motrave të personit të vdekur.

VEPRAT PENALE KUNDËR INTEGRITETIT SEKSUAL


1. dhunimi neni 193, 2. degradimi i integritetit seksual, 3. mundësimi i prostitucionit.

Në sferën e jetën seksuale të njeriut, disa nga ato sjellje janë të

ndaluara dhe të mbrojtura me legjislacionin penal. Ato në rend të parë janë sjelljet me të cilat dëmtohet liria e vendosjes

në sferën e marrëdhënieve seksuale. Pra objekt mbrojtës nga kreu i veprave penale kundër integritetit

seksual është liria seksuale e personit.

Dhunimi neni 193.

Sipas nenit 193 paragrafi 1 të KPPK, dhunimi ekziston kur “kushdo që e detyron personin tjetër për të kryer akt seksual pa pëlqimin e personit të tillë dënohet,.... .

Pra vepra bazë e dhunimit konsiston në atë se një person po e kryen aktin seksual ndaj personit tjetër duke e detyruar atë dhe pa pëlqimin e tij.

Me paragrafin 2 të këtij neni janë të parapa format më të rëndë të

kësaj vepre penale, ashtu që ligjdhënësi i ka përcaktuar rrethanat, të cilat veprën e bëjnë më të rëndë, nëse kryhet në këto rrethana,

275


1. me forcë, 2. me kërcënim të rrezikimit të atëçastshëm të jetës ose të trupit të

personit të tillë a të personit tjetër, 3. duke shfrytëzuar një situatë në të cilën personi është i pa mbrojtur dhe

siguria e tij është në rrezik,

Me paragrafin 3 të këtij neni është paraparë dhe një formë më e rëndë e kësaj vepre penale dhe rrethanat të cilat veprën e bëjnë më të rëndë, nëse kryhet në këto rrethana,

1. nëse veprës së dhunimit i ka paraprirë, ose është shoqëruar apo

përcjell nga tortura apo trajtimi çnjerëzor,

2. kryesi i shkakton viktimës lëndime të rënda trupore ose çrregullim të rëndë për shëndetin fizik apo mendor,

3. kryesi përdor armë apo mjet tjetër të rrezikshëm,

4. kryesi me dashje e ka shkaktuar dehjen e personit me anë të alkoolit,

drogës apo substancave tjera.

5. vepra është kryer bashkërisht nga ma shumë se një person,

6. kryesi e di që personi është posaçërisht i ndjeshëm për arsye të moshës së vjetër, çrregullimit fizik a mendor ose pa aftësisë apo shtatzënisë,

7. kryerës është prindi, prindi adoptues, prindi birësues, njerku, gjyshi,

ose gjyshja, daja, tezja, vëllai ose motra më e vjetër e personit dhe personi i tillë është midis moshës 16 dhe 18 vjeçare,

8. kryesi është në marrëdhënie familjare me personin dhe personi i tillë

është midis moshës 16 dhe 18 vjeçare.

Me paragrafin 4 të këtij neni është paraparë forma më e rëndë e veprës penale nga paragrafi 1 dhe 2, nëse vepra penale kryhet kundër personit nën moshën 16 vjet.

Dhe me paragrafin 5 është paraparë forma më e rëndë e kësaj vepre penale, nëse vepra penale nga paragrafi 1 dhe 2 rezulton me vdekjen e viktimës, (kryesi do të dënohet së paku 10 vjet apo me dënim me burgim afat gjatë).

276


Pra nga ky përkufizim ligjor dhunimi është vepër penale e përbërë jo

e drejtë, ngase përbëhet prej detyrimit dhe kryerjes së aktit seksual.

Rasti nga praktika gjyqësore:

Përdorimi i forcës për të kryer aktin seksual nuk duhet të jetë i atillë që të lenë gjurma fizike në formë të lëndimeve trupore në personin tjetër, por është e mjaftueshme forca e intensitetit të tillë e cila edhe pse nuk po lenë gjurma në trup, me gjithë atë e thyen rezistencën e personit tjetër i cili po detyrohet në aktin seksual.

Pyetja: se a ka pas rezistencë prej personit ndaj të cilit është kryer akti

seksual duhet trajtuar me kontestin e situatës së përgjithshme, për secilin rast konkret, në vend të parë, vendit dhe kohës së kryerjes së veprës penale, moshës së personit të dëmtuar, zhvillimit psikik dhe fizik, sjelljes dhe agresivitetit të kryesit të veprës penale dhe rrethanat tjera për secilin rast konkret.

Vepra penale e dhunimit mund të kryhet vetëm me dashje direkte

Tentimi i veprës penale të dhunimit është i mundshëm dhe ekziston kur ndërmerret veprimi i detyrimit për të kryer aktin seksual por vepra penale nuk përfundohet (akti seksual nuk kryhet).

Në teorinë dhe praktikën gjyqësore shtrohet pyetja se a është e mundshme bashkëkryerja të vepra penale e dhunimit.

Lidhur me këtë çështje ekzistojnë dy qëndrime të kundërta

Sipas qëndrimit të parë dhe për këtë vepër penale vlejnë dispozitat e pjesës së përgjithshme të Kodit Penal lidhur me bashkëpunimin në kryerjen e veprës penale.

Pra, meqenëse vepra penale e dhunimit përbëhet prej dy veprimeve, detyrimit dhe aktit seksual, personat që marrin pjesë vetëm në detyrim ndërsa tjetri në kryerjen e aktit seksual do të konsiderohen si bashkë kryes në kryerjen e veprës penale të dhunimit.

Qëndrimi i dytë juridik bazohet në kuptimin se dhunimi si dhe veprat tjera kundër integritetit seksual i takojnë grupit të veprave penale personale,

277


ashtu që sipas natyrës së tyre bashkëkryerja nuk e është e mundshme. Pra nëse më shumë persona kanë marr pjesë në detyrimin, ndërsa aktin seksual e ka kryer vetëm njëri prej tyre, ky do të jetë kryesi i veprës penale të dhunimit, ndërsa të tjerët do të janë ndihmës apo shtytës, sepse ata aktin seksual nuk ka mundur të duanë si të vetin.

Degradimi i integritetit seksual (neni 196)

Duke u nisur nga fakti se dhe me këtë vepër penale mbrohet integriteti seksual, me veprën bazë është paraparë se do të dënohet personi i cili cyt (nxitë) personin tjetër ti ekspozoj pjesët intime të trupit të personit të tillë, të masturboj ose të kryejë një akt tjetër seksual që e degradon integritetin seksual të personit të tillë pa pëlqimin e personit e tij,

Me paragrafin 2 është paraparë forma ma e rëndë e kësaj vepre

penale, e cila nëse kryhet në rrethanat të parapara me paragrafin 2, dënimi është shumë më i ashpër.

Po ashtu edhe me paragrafin 3 janë të parapara rrethanat të cilët veprën penale e bëjnë më të rëndë.

Mundësimi i prostitucionit (neni 201 të KPPK)

Me këtë vepër penale sanksionohet veprimtaria e personave të cilët marrin pjesë në krijimin e kushteve për prostitucion.

Sipas nenit 201 par. 1, do të dënohet personi i cili me dije (dashje) e rekruton, organizon ose ndihmon një person tjetër apo ia lëshon lokalet personit tjetër për qëllime të prostitucionit.

Pra me nenin 201, qartë janë përcaktuar veprimet me të cilat kryhet kjo vepër penale dhe ato janë veprimet me të cilat lehtësohet prostitucioni, në atë mënyrë që kryesi e rekruton, organizon apo ndihmon personin tjetër duke ia lëshuar lokalet për qëllime prostitucioni.

Me paragrafin 2 dhe 3 të këtij neni janë të paraparë format ma të rënda të kësaj vepre penale, nëse vepra penale kryhet në rrethanat të cilat janë të përcaktuara me paragrafin 2,3 dhe 4 të këtij neni.

278


VEPRA PENALE KUNDËR MARTËSËS DHE FAMILJES.

1. rrëmbimi i kundërligjshëm i fëmijës, 2. keqtrajtimi apo braktisja e fëmijës neni 211.

Arsyeshmëria shoqërore për mbrojtjen e martesës dhe familjes në

parim nuk është kontestuese. Sjelljet e caktuara të bashkëshortëve dhe anëtarëve të familjes por dhe personave jashtë familjes, kanë karakter të veprave të rrezikshme shoqërore. Për të penguar sjelljet e tilla në shteti konkretë është e nevojshme mbrojtja penale juridike, e cila dhe shprehet me përcaktimin e sjelljeve të tilla të cilat paraqesin vepër penale.

Një nga ato është dhe vepra penale i rrëmbimit të kundër ligjshëm të fëmijës (neni 210 të KPPK).

Në paragrafin 1 të nenit 210 janë të parapara dy forma të kryerjes së kësaj vepre penale.

a. forma e parë është mbajtja e kundërligjshme e fëmijës, b. rrëmbimi (marrja) e kundërligjshme e fëmijës nga prindi, prindi

adoptues kujdestari ose personi tjetër.

Pra veprimet me të cilat kryhet vepra penale janë mbajtja dhe marrja e kundërligjshme e fëmijës.

Pra me këto veprime me të cilat po kryhet vepra penale faktikisht po ndërpritet e drejta e personave e autorizuar për përkujdesjen ndaj fëmijës dhe këtë të drejtë po e marrin personat e paautorizuar.

Po ashtu sipas paragrafit 1, kjo vepër penale kryhet dhe në atë mënyrë që personi (kushdo e pengon ekzekutimin e vendimit të detyrueshëm të organit kompetent. Pra këtu veprimi i kryerjes së veprës është pengimi i cili mund të shprehet në forma të ndryshme.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë kryerja e veprës penale nga një prej prindërve të cilit me vendim iu janë mohuar të drejtat prindore. Dhe me paragrafin 3 të këtij neni është paraparë forma më e rëndë e kësaj vepre penale, nëse është kryer për përfitim material apo motivet e tjera të ulëta, (motivet të cilat nuk janë përcaktuar me ligj, andaj këto motive do ti vlerëson gjykata).

279


VEPRA PENALE KUNDËR SHËNDETIT PUBLIK

1. Trajtimi i pandërgjegjshëm mjekësor, 2. mosdhënia e ndihmës mjekësore.

Kujdesi për shëndetin e banorëve paraqet një prej detyrave primare të

secilit shtet modern. Për të ruajtur dhe për të përparuar shëndetin e popullsisë nxirren

shumë ligje dhe dispozita me këtë qëllim. Pra objekti mbrojtës i këtij grupi të veprave penale është shëndeti i

njerëzve.

Karakteristika e këtyre veprave penale është se:

Me kryerjen e këtyre veprave penale shkaktohet rreziku i përgjithshëm për shëndetin e njerëzve,

Shumica e inkriminimeve janë përcaktuar me normë bankete (kushdo).

Veprimi i kryerjes konsiston në shkeljen e dispozitave me të cilat

rregullohen çështjet nga mbrojtja shëndetësore.

Vepra penale e trajtimit të pa ndërgjegjshëm mjekësor neni 219 të KPPK

Rolin kryesor në mbrojtjen e shëndetit të njerëzve i takon shërbimit shëndetësor. Bartësit e shërbimeve shëndetësore janë mjekët dhe punëtorët tjerë shëndetësor. Në të cilin rast konkret ata janë obliguar që të veprojnë konform ligjeve dhe dispozitave shëndetësore, rregullave të shkencës dhe mjekësisë. Pra mosveprimi në frymë të këtyre normave paraqet shkelje të cilat në disa rast paraqitën dhe si vepër penale. Sjellja e tillë është trajtimi i pa ndërgjegjshëm mjekësor. Sipas nenit 219 paragrafi 1, kjo vepër do të ekziston nëse mjeku me rastin dhënies së ndihmës mjekësore, përdor haptas mjet apo metodë të pa përshtatshme të mjekimit ose nuk përdor masa përkatëse higjienike dhe me këtë shkakton keqësimin e gjendjes shëndetësore të personit.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë përgjegjësia penale e punonjësve shëndetësor i cili me rastin e dhënies së ndihmës ose trajtimit

280


shëndetësor vepron në mënyrë të pandërgjegjshme dhe me këtë shkakton keqësimin e gjendjes shëndetësore.

Me paragrafin 4 dhe 5 janë paraparë forma më të rënda të kësaj vepre penale (që i kanë pasojat ma të rënda).

Pyetje kryesore të kjo vepër penale është se mjeku apo punëtori tjetër shëndetësor a ka vepruar në rastin konkret “legeartis”, mënyrë, ose veprimet e tyre do të vlerësohen si të pakujdesshme në kuptimin inkriminues të kësaj vepre penale.

Përgjigjja e drejtë varet prej shumë faktorëve të cilat gjykata duhet ti sqaron dhe ti vërteton me ndihmën e ekspertëve të mjekësisë.

Vepra penale e mosdhënies e ndihmës mjekësore (220 të KPPK)

Veprimi i kryerjes së veprës penale është mosdhënia e ndihmës së nevojshme mjekësore personit të cilit ndihma e tillë i është e nevojshme.

Pra vepra penale po kryhet me mos veprim. Mjeku në rastin konkret po e shkel dispozitën me të cilën obligohet të jep ndihmën e nevojshme mjekësore. Por me gjithë atë dhe në këtë përcaktim ligjor, çdo mosdhënie e ndihmës mjekësore nuk paraqet element të veprës penale, për arsye se ligjdhënësi këtë e ka kufizuar vetëm në ndihmën e nevojshme mjekësore me të cilën, nëse nuk jepet mundë të shkaktohet dëmtimi i rëndë të shëndetit apo si pasoj vdekjen e tij.

Kryesi i kësaj vepre penale mund të jetë vetëm mjeku.

VEPRAT PENALE KUNDËR EKONOMISË

1. Tregtia e ndaluar (neni 246 të KPPK), 2. prodhimi i ndaluar

Specifikat e kriminalitetit ekonomik në shoqëri dhe rëndësia të cilën e

ka në shoqërinë bashkëkohore, e kushtëzojnë dhe nevojën për rregullimin juridik dhe mbrojtjen penale juridike të këtyre delikatëve. Vepra penale kundër ekonomisë në kushtet bashkëkohore janë të llojllojshme.

281


Një prej veprave të tilla penale është tregtia e ndaluar e paraparë me nenin

246 të KPPK

Në kushtet bashkëkohore të zhvillimit shoqëror, intervenimi i shtetit në veprimtarin e tregtisë po bëhet më intensiv. Pra secili shtet me norma juridike po e rregullon organizimin e veprimtarisë së tregtisë dhe veprimin e saj në tregti të brendshme dhe të jashtme.

Në paragrafin 1 të nenit 246, janë paraparë 3 forma të tregtisë së

palejuar,

a. shitja e paautorizuar, b. blerja e paautorizuar, c. shkëmbimi i mallit dhe të sendeve qarkullimi i të cilave është ndaluar

apo i kufizuar.

Pra veprimi i kryerjes së veprës penale, konsiston në shitjen, blerjen apo shkëmbimin e mallit apo të sendeve qarkullimi i të cilave është i ndaluar apo i kufizuar.

Pra për të ekzistuar kjo vepër penale, shitja, blerja apo shkëmbimi duhet të jetë i paautorizuar dhe duhet të ekziston vendimi i organit kompetent me të cilin qarkullimi i mallit apo i sendeve është i ndaluar apo i kufizuar.

Me paragrafin 2 të këtij neni është parapa formë më e rëndë e kësaj vepre penale në rastet kur është organizuar rrjeti i stërshitësve ose ndërmjetësve ose nëse është realizuar përfitim që kalon shumën prej 15.000 euro.

Prodhimi i ndaluar (neni 247 të KPPK)

Sikurse të vepra penale e tregtisë së palejuar dhe të vepra penale e prodhimit të ndaluar, vepra penale kryhet me prodhimin apo përpunimin e paautorizuar të madhit, prodhimi apo përpunimi i të cilit është i ndaluar.

Pra vepra penale mund të kryhet në dy mënyra,

a. prodhimi i paautorizuar i mallit, prodhimi i cili është i ndaluar, b. përpunimi i paautorizuar i mallit, përpunimi i cili është i

ndaluar,

282


Pra sipas këtij përcaktimi ligjor për të ekzistuar kjo vepër penale

duhet të ekziston vendimi i organit se prodhimi apo përpunimi i mallit të caktuar ndalohet. Se cili organ e nxjerrë këtë vendim ligjdhënësi nuk e ka përcaktuar, por këtë do ta vlerëson gjykata se a ekziston një vendim i tillë apo jo.

VEPRAT PENALE KUNDËR PASURISË

1. Vjedhja(neni 252 të KPPK). 2. Mashtrimi (neni 261 të KPPK). 3. Pranimi i mallrave të vjedhura. 4. Kontrabandimi me mallra(neni 273 të KPPK).

Veprat penale kundër pasurisë konsiderohen si ashtuquajturi

kriminaliteti klasik. Mbrojtja e pasurisë, e cila përfshinë jo vetëm mbrojtjen e sendeve por dhe mbrojtjen e të drejtave dhe interesave pronësore,në masë më të madhe realizohet me dispozitat e drejtës civile dhe ekonomike,ndërsa me masa penalo juridike vetëm ne shteti kur deri të rrezikimi i pasurisë ka ardhur me përdorimin e dhunës kërcënimit mashtrimit dhe veprimeve tjera të rrezikshme.

Vjedhja (neni 252 të KPPK)

Kushdo që tjetrit ia merr pasurinë e luajtshme,më qëllim të përvetësimit të kundërligjshëm për vetë apo peronin tjetër, dënohet.... Sipas këtij përkufizimi ligjor,objekti mbrojtës,të vepra penale e vjedhjes është pasuria e luajtshme e personit tjetër. Pra këtu ligjdhënësi nuk e përdorë termin (sendin)por e përdorë termin pasurinë e luajtshme e cila mund të shprehet në forma të ndryshme.(përveç sendeve në formë materiale, termi pasurinë e luajtshme,për shembull mund përfshi energjinë elektrike, impulset telefonike e tjera).

Edhe pse të vepra penale e vjedhjes është parapa dënimi me gjobë ose dënimi me burgim deri tri vjet (ligjdhënësi) e ka parapa dhe tentativën e vjedhjes ,në rastet kur ndërmerret veprimi i kryerjes por nuk përfundohet ose nuk shkaktohet pasoja.

283


Po ashtu, ligjdhënësi të vepra penale e vjedhjes së ka parapa

mundësin e lirimit nga dënimi ne rastet kur kryerësi pasurinë e vjedhur e kthen para se të jetë njoftuar se ndaj tij ka filluar ndjekja penale.

Mashtrimi (neni 261 të KPPK)

Sipas dispozitës së nenit 261 të KPPK,vepra penale e mashtrimit kryhet në atë mënyrë që kryerësi me qëllim që vetit apo tjetrit ti sjell dobi pasurore e mashtron tjetrin ose e sjell në lajthim,në atë mënyrë që paraqitët rrejshëm apo duke i fshehur faktet dhe në këtë mënyrë shtytë personin e tillë që të veproj apo mos veprojë në dëm të pasurisë së tij ose ndonjë personi tjetër.

Pra veprimi i kryerjes së veprës penale të mashtrimi konsiston në atë se kryesi me veprime mashtruese,ose me lajthim(me paraqitjen e rreme apo fshehjen e fakteve)e shtytë personin tjetër që të veprojë ose mos veprojë në dëm të pasurisë së vet apo personit tjetër.

Mjeti me të cilin kryerësi shërbehet me rastin e mashtrimit është lajthimi i cili realizohet me paraqitjen e rreme apo fshehjen e fakteve.

Se cila do të jetë forma e paraqitjes së rreme në praktikën gjyqësore është llojllojshme ,ndërsa fshehja e fakteve po ashtu paraqitët në forma të ndryshme.

Me paragrafin dy të këtij neni është parapa forma më e rëndë e veprës penale të mashtrimit.

Vepra penale: Pranimi i mallrave të vjedhura(neni 272 të KPPK).

Qëllimi i kësaj vepre penale është që të inkriminohet veprimi i ndihmës personit i cili ka kryer vepër penale, ndërsa ndihma paraprakisht nuk është e premtuar.

Në rastin konkret vepra penale e pranimit të mallrave të vjedhura është e kryer me vet faktin e blerjes, pranimit si kolateral, si hipotekë apo në një mënyrë tjetër e siguron ose e fsheh sendin të cilin e di se është përfituar me kryerjen e veprës penale, ose sendin i cili është përfituar për atë send, nëpërmjet shitjes apo këmbimit.

Pra vepra penale mund të kryhet me dashje (e di). Por me paragrafin 2 të këtij neni ligjdhënësi e ka parapa përgjegjësin

penale dhe për pakujdesin. Po ashtu edhe tentativa e kësaj vepre penale është e dënueshme.

284


Vepra penale kontrabandimi i mallrave (neni 273 të KPPK)

Sipas kësaj dispozitë ligjore qëllimi i ligjdhënësit është se që të pamundësohet tregtia e pa lejuar e mallrave, duke përcaktuar se do të dënohet personi i cili pa autorizim ose pa leje bënë tregti.

VEPRAT PENALE KUNDËR MJEDISIT, KAFSHËVE, BIMËVE DHE

OBJEKTËVE KULTURORE

Vepra penale vjedhja e pyllit (neni 285 të KPPK).

Vepra penale e vjedhjes së pyllit është vepër e veçantë e vjedhjes dhe qëllimi i përcaktimit si vepër e veçantë është mbrojtja e pyjeve nga shkatërrimi.

Nga aspekti penalo juridik për të ekzistuar vepra penale duhet që kryesi të pret dy apo më shumë metra kub dru në pyll.

Me paragrafin 2 të kësaj vepre penale është paraparë forma më e rëndë të veprës penale, me qëllim që të mbrohen në rastin kur drunjtë janë prerë me qëllim shitje, nëse sasia është mbi 5 m2 dru , ose në shteti kur drunjtë pritën në pyllin e mbrojtur, a në pyllin tjetër me destinim të posaçëm.

VEPRAT PENALE KUNDËR SIGURISË SË PËRGJITHSHME TË NJERËZVE

Karakteristikat e këtyre veprave penale janë:

a. me kryerjen e këtyre veprave penale shkaktohet rreziku për jetën dhe trupin e njeriut dhe pasurinë me vëllim të madh,

b. rreziku i përgjithshëm si pasojë e veprimtarisë së përgjithshme konsiston në rrezikimin e jetës ose trupit e numrit të madh të njerëzve apo pasurisë në vëllim të madh. Ky rrezikim ka karakter të rrezikut të përgjithshëm, sepse rrezikon sigurinë e secilit person ose secilit send i cili gjendet në zonën e veprimit të rrezikut të shkaktuar,

285


c. rreziku i përgjithshëm si pasojë e veprës penale kundër sigurisë së

përgjithshme mund të jetë konkret ose abstrakt, d. objekti mbrojtës është siguria e përgjithshme e njerëzve dhe pasurisë

në vëllim të madh.

Veprat nga ky grup i veprave penale mund të kryhen me dashje dhe nga pa kujdesia.

Vepra penale: shkaktimi i rrezikut të përgjithshëm (neni 291 të KPPK).

Vepra penale konsiston në atë se kryesi po e ndërmerr veprimin e

rrezikshëm ose po e përdor mjetin e rrezikshëm, me të cilin po shkakton rrezik të përgjithshëm, sikurse sipas nenit 291 janë zjarri, vërshimet, armët, eksplozivi, helmi, gazi helmues, rrezatimi i jonizues, forcë mekanike, energji elektrike ose me ndonjë energji tjetër të çfarëdo lloji edhe me këtë rrezikon jetën dhe trupin e njerëzve apo pasurinë e një rëndësie thelbore.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë përgjegjësia penale e personave zyrtar apo përgjegjës që e kanë për detyrë ti vendosin pajisjet për të parandaluar mundësi e shkaktimit të rrezikut.

Me paragrafin 3 është parapa forma më e rëndë e kësaj vepre penale, ku si rrethanë të veçantë ligjdhënësi ka parapa “nëse vepra kryhet në vendin ku është grumbulluar numri i madh i njerëzve”. Po ashtu me paragrafin 5-6 të këtij neni janë të paraparë format më të rënda të kësaj vepre penale në rastet kur si pasoj janë(shkaktohen) lëndimet e rënda trupore apo vdekja me kryerjen e veprës me dashje apo nga pakujdesia.

VEPRAT PENALE KUNDËR SIGURISË SË TRAFIKUT PUBLIK

Funksionimi normal i trafikut publik, ka rëndësi të shumëfishtë për një shoqëri. Trafiku publik para se gjithash është një veprimtari ekonomike, sepse bartja e njerëzve dhe mallrave, bëhet përmes trafikut publik.

Mirëpo trafiku publik sipas natyrës së vet përmban dhe rrezik sepse mund të shkakton rrezikun për jetën apo trupin e njerëzve ose të pasurisë. Për këtë arsye ligjdhënëse e ka parapa përgjegjësin penale për personat të cilit marrin pjesë në trafikun publik dhe nuk i respektojnë dispozitat mbi trafikun publik.

Veprat penale kundër trafikut publik janë një formë specifike e grupit

286


të veprave penale të rrezikut të përgjithshëm.

Objekti mbrojtës të këto vepra penale është siguria e njerëzve dhe pasurisë në komunikacion.

Vepra penale rrezikimi i trafikut publik (neni 297 të KPPK)

Veprimi i kryerjes së kësaj vepre penale është mos përmbajtja e

rregullave të komunikacionit të përcaktuara me ligjin mbi trafikun publik dhe me këtë mos përmbajtje e rrezikon trafikun publik ashtu që rrezikon jetën e njerëzve apo pasurinë me përmasa të mëdha, dhe të shkakton lëndime të lehta trupore apo dëm thelbësor material që kalon shumën prej 10.000 euro.

Me paragrafin 2 të këtij neni është parapa rrezikimi i trafikut publik me anë të trafikut hekurudhor, ujor, me tramvaj, me trolejbus me autobus ose me teleferik.

Me paragrafin 3 të këtij neni është paraparë përgjegjësia penale për veprën penale të kryer nga pakujdesia.

Me paragrafin 4 dhe 5 të këtij neni janë të paraparë format më të rënda të kësaj vepre penale, kur për shkak të mos përmbajtjes rregullave të komunikacionit, si pasojë shkaktohet lëndimi i rëndë trupor apo dëmi thelbësor material apo nëse vepra penale rezulton me vdekjen e një apo më shumë personave.

Në praktikën gjyqësore si shkak që më së shpeshti merret si shkak i rrezikimit të trafikut publik është shpejtësia e pa lejueshme dhe shpejtësia e pa përshtatshme kushteve të rrugës dhe trafikut (komunikacionit).

Vepra penale mosdhënia e ndihmës personit të lënduar në fatkeqësi e trafikut publik (301 të KPPK).

Veprimi i kryerjes së kësaj vepre penale është mosdhënia e ndihmës personit të lënduar. Kjo ndodhë kur shoferi pas shkaktimit të rrezikut të trafikut publik dhe lëndimit të personit, fare nuk ndalet ose ndalet dhe shikon e pastaj vazhdon, ose fare nuk ndërmerr asnjë veprim me qëllim të dhënies së ndihmës. Kjo vepër penale është përcaktuar në ligj me qëllim që shoferët të obligohen, që personin të cilin e kanë lënduar, mos ta lënë pa ndihmë.

Për të ekzistuar vepër penale shoferi duhet të jetë i vetëdijshëm se të lënduarin po e lënë pa ndihmë. Por kjo vepër penale do të ekziston dhe atëherë kur shoferi largohet nga vendi i ngjarjes pa ndërmarr asgjë në drejtim të dhënies së ndihmës, edhe pse në vendin e ngjarjes ka pasur edhe persona të tjerë, të cilit kanë mundur të japin ndihmën, gjë që dhe e kanë bërë.

Edhe në rastin kur shoferi ndalet e shikon të lënduarin dhe ka konstatuar se nuk e ka lënduar rëndë, dhe se nuk ka nevojë për ndihmë dhe vazhdon vozitjen, vepra do të ekziston nëse i lënduari ka qenë i lënduar

287


rëndë, sepse lajthimi në këtë rast është irelevant.

Kryesi i kësaj vepre penale është shoferi i automjetit apo mjetit tjetër transportues.

Kjo vepër nuk do të ekziston në rastet kur i lënduari menjëherë ka vdekur, kur i lënduari vet largohet ose refuzon ndihmën ose kur shoferi ndihmën nuk mund të jep për arsye se edhe vet është i lënduar, ose nëse me dhënien e ndihmës e rrezikon vetën.

Me paragrafin 2 të këtij neni është parapa forma ma e rëndë e kësaj vepre penale, në rast kur për shkak të mosdhënies së ndihmës, vepra rezulton me lëndim të rëndë ose me vdekjen e personit të lënduar.

VEPRAT PENALE KUNDËR ADMINISTRIMIT TË DREJTËSISË

1. Deklarimi i rrejshëm (neni 307 të KPPK) 2. pengimi i të provuarit (309 të KPPK).

Deklarimi i rrejshëm (neni 307).

Qëllimi i ligjdhënësit, me përcaktimin e kësaj vepre penale është në

interesin e shtetit që personat që marrin pjesë në procedurat gjyqësore, administrative, kundërvajtës, procedurën disiplinore apo procedurën tjetër, të paraparë me ligj, që organet shtetërore vendimet e veta i bazojnë në gjendjen e vërtetë faktike.

Funksionimi i gjykatave dhe organeve tjera shtetërore të cilit vendimet duhet ti marrin në bazë të këtyre dëshmive, si prova janë të rrezikuara nëse dëshmitë janë të rrejshme.

Kryesit e kësaj vepre penale janë dëshmitari, eksperti në cilësinë e dëshmitarit, përkthyesi apo interpreti.

Dëshmitari jep dëshmi të rrejshme, eksperti si dëshmitar jep dëshmi të rrejshme, përkthyesi dhe interpreti, përkthimin apo interpretimin të rrejshëm.

Deklarata e rrejshme duhet të jetë e lidhur në faktet të rëndësishme për marrjen e vendimit lidhur me çështjen për të cilën po vendoset.

Deklarimin mund të konsistojë në mohimin e vërtetës, apo vërtetimin e diç që është e rrejshme.

Po ashtu deklarimi i rremë mund të shprehet dhe me mosveprim, kur heshtën faktet që hyjnë në deklarim dhe në këtë rast kryesi është i vetëdijshëm se po e heshtë (nuk po e tregon) atë që duhet të deklaron.

288


Refuzimi i deklarimit nuk paraqet këtë vepër penale

Vepra penale është kryer në momentin kur deklarimi ka përfunduar në

procedurë. Për përgjegjësi penale kërkohet që vepra të jetë kryer me dashje.

Kryesi duhet të jetë i vetëdijshëm për rolin e vet në procedurë dhe duhet ta din se është duke dhënë dëshmi të rrejshme, respektivisht të jetë i vetëdijshëm se ato çka po deklaron nuk është e vërtetë, se diçka ka heshtur lidhur me atë për çka po dëshmon. Pra për përgjegjësin nuk është e mjaftueshme që deklarata objektivisht të jetë e rrejshme, por është e nevojshme që kryesi të jetë i vetëdijshëm se po deklaron diçka që nuk i përgjigjet të vërtetës.

Vepra penale pengimi i të provuarit (309 të KPPK)

Sipas paragrafit 1 të këtij neni do të dënohet secili person (kryes që e nxit dëshmitarin apo ekspertin të jep deklaratë të rrejshme, me dhunë me kanosje për përdorimin e dhunës ose me formë tjetër detyrimi, duke i premtuar dhuratë apo ndonjë përfitim tjetër në procedurën gjyqësore, kundërvajtës, administrative, pranë noterit apo procedurën disiplinore.

Me paragrafin 2 është parapa përgjegjësia për kryesin i cili parandalon ose vështirëson mbledhjen e provave, ose fshehë, asgjëson, dëmton ose bënë të pa përdorshme në tërësi ose pjesërisht, pronën e personit tjetër ose dokumentet që mund të përdoren si prova.

Dhe sipas paragrafin 3 të këtij neni, kushdo me qëllim të parandalimit ose vështirësimit të mbledhjes së dëshmive në procedurën gjyqësore apo administrative, largon, zhvendos ose ndërron vendin e shenjave të kufijve administrative, shenjën e tokës, ose çfarëdo shenje tjetër që shënjon pronësinë a pasurinë e paluajtshme ose të drejtën për shfrytëzimin e ujit ose për të njëjtin qëllim vendos shenjat të tilla me qëllim të mashtrimit.

Pra të gjitha format e pengimit të provuarit janë të motivuara që të pengohet ose pamundësohet që diçka të provohet (të vërtetohet) prandaj vepra penale mund të kryhet vetëm me dashje direkt.

289


VEPRAT PENALE KUNDËR RENDIT PUBLIK

1. pengimi i personit zyrtar në kryerjen e detyrave zyrtare, 2. sulmi ndaj personit zyrtar gjatë kryerjes së detyrës zyrtare, 3. falsifikimi i dokumentit.

Pengimi i personit zyrtar në kryerjen e detyrës zyrtare (316 i KPPK-së).

Me paragrafin 1 të kësaj vepre penale është paraparë që kushdo që me

dhunë apo me kanosje për përdorim të atëçastshëm të dhunës, pengon personin zyrtar në kryerjen e detyrave zyrtare që bie në fushë veprimtarin e kompetencave të tij ose duke përdorur mjetet e njëjta e detyron atë të kryejë detyrën zyrtare dënohet .... .

penale.

Pra në paragrafin 1 janë paraparë dy forma të kryerjes së kësaj vepre

a. pengimi i personit zyrtar në kryerjen e detyrës zyrtare, b. detyrimi të kryej detyrën zyrtare.

Për të dy forma e përbashkët është se ka të bëjë me detyrën zyrtare në

kuadër të autorizimeve – kompetencave të tija. Me këtë inkriminim ligjdhënësi donë të siguron mbrojtjen e

personave zyrtar gjatë kryerjes së detyrës zyrtare. Veprimi i kryerjes së veprës penale është pengimi e përjashtimisht

detyrimi për të kryer detyrën zyrtare. Pengimi si veprim konsiston në pamundësimin e kryerjes së detyrës

zyrtare ose zvarritjen në kryerjen e detyrës zyrtare. Ky pengim realizohet me dhunë apo me kanosje. Për veç formës së parë të pengimit me paragrafin 1 është paraparë dhe

detyrimi për të kryer detyrën zyrtare. Vepra penale është kryer pavarësisht se personi zyrtar detyrohet të

kryej detyrën zyrtare të ligjshme apo të pa ligjshme dhe pavarësisht se personi zyrtar ka qenë në detyrë apo jo. Veprimi në të cilin u detyrohet personi zyrtar duhet të jetë në kuadër të kompetencave – autorizimeve dhe detyrave të tija.

Vepra penale është kryer, kur kryesi ka arritur të detyron personin zyrtar që mos të kryej detyrën zyrtare (forma e parë) dhe e dyta kur e detyron të kryej detyrën zyrtare.

290


Për të ekzistuar kjo vepër penale duhet që detyra zyrtare të jetë në

kuadër të kompetencave që bie në fushë veprimtarin e tij (personi zyrtar). Kryesi i veprës penale zakonisht është personi ndaj të cilit po

ndërmerret detyra zyrtare, por kryes mund të jetë dhe personi tjetër i cili pengon personin zyrtar, pavarësisht se detyra zyrtare a ka të bëjë me të apo jo.

Për këtë vepër penale kërkohet dashja Me paragrafin 2 dhe 3 janë parapa format më të rënda të kësaj vepre

penale, ndërsa në paragrafin 4 është paraparë dhe tentativa e kësaj vepre penale e cila dhe është e ndëshkueshme.

Mirëpo, me paragrafin 5 të kësaj vepre penale është paraparë forma e privilegjuar të kësaj vepre penale, në rastet kur kryesi i veprës penale nga paragrafi 1-3, ka qenë i provokuar nga veprimi i kundërligjshëm apo brutal i personit zyrtar, ashtu që në këtë rast gjykata është e autorizuar që kryesi të liroj nga dënimi.

Sulmi ndaj personit zyrtar gjatë kryerjes së detyrës zyrtare (neni 317 i KPPK-së)

Në përcaktimin e kësaj vepre penale çartë janë përkufizuar personat

zyrtar ndaj të cilëve mund të kryhet kjo vepër penale. Është fjala për personat zyrtar dhe ndihmësit e tyre në kryerjen e

detyrave të sigurimit publik, sigurisë së Kosovës apo rruajtjes së rendit publik.

Veprimi i kryerjes së veprës penale është sulmi apo kanosja serioze se do të sulmohet personi zyrtar.

Sulmi është secili veprim aktiv i cili nuk përmban keqtrajtimin dhe nuk ka shkaktuar lëndim, nuk është ndërmarr me përdorimin e armës, sepse nëse është ndërmarr me këto forma, do të ekziston forma e kualifikuar e kësaj vepre penale.

Kanosja serioze është forma e dytë e kryerjes dhe e njëjta konsiston në atë se personi zyrtar apo ndihmësit i kanoset me një të keq që do të pësojë. Pra kanosja serioze është ajo kanosje e cila është e përshtatshme që të personi zyrtar të shkaktoj frikë, gjendje të rrezikut apo të pasigurisë.

Kanosja duhet të jetë e tillë që të personi zyrtar ka ndikuar ne sjelljen e tij të mëtutjeshme.

Me paragrafin 2 dhe 3, janë paraparë format më të rënda të kësaj vepre penale dhe atë nëse personit zyrtar apo ndihmësit iu është shkaktuar lëndimi i lehtë trupor apo iu është kërcënuar me përdorimin e armës dhe nëse

291


iu është shkaktuar lëndimi i rëndë trupor.

Me paragrafin 4 është paraparë forma e privilegjuar e kësaj vepre penale, nëse kryesi ka qenë i provokuar nga veprimi i kundërligjshëm apo brutal i personit zyrtar, në këtë rast gjykata kryesin e veprës mund të liron nga dënimi.

Falsifikimi i dokumentit (neni 332 i KPPK-së)

Objekti mbrojtës, janë dokumentet dhe besueshmëria në origjinalitetin

e tyre, fuqinë provuese të fakteve relevantë për raportet juridike dhe qarkullimi juridik.

Dokumenti është secili send i përshtatshëm ose i caktuar që të shërben si provë të ndonjë fakti, relevant për raportet juridike.

Lidhur me faktin se kush e lëshon dokumentin, njihen dokumentet privatë dhe dokumentet publike.

Me dispozitën e nenit 332 të KPPK, janë sanksionuar veprimet me të cilat, një dokument përpilohet si i falsifikuar, dokumenti origjinal ndryshohet ose përdorimi i dokumentit të falsifikuar ose të ndryshuar si origjinal.

Pra sipas paragrafit 1 të nenit 332 të KPPK, ekzistojnë tri forma të kryerjes së veprës penale.

Forma e parë është falsifikimi në tërësi të dokumentit, që praktikisht do të thotë se kryesi po lëshon një dokument me formë dhe përmbajtje për ,personin tjetër.

Dokumenti është i rrejshëm i falsifikuar sepse po i referohet personit apo organit i cili këtë dokument nuk e ka lëshuar, dhe e krijon bindjen se ai në të vërtet e ka lëshuar këtë dokument edhe pse nuk e ka lëshuar.

Dokumenti i rrejshëm apo i falsifikuar do të ekziston edhe pse përmbajtja është e vërtetë, por dokumentin nuk e ka lëshuar personin i cili është cekë se dokumentin e ka lëshuar.

Forma e dytë është ndryshimi dokumentit origjinal me qëllim të shfrytëzimit si dokument origjinal.

Dallimi në mes të falsifikimit dhe ndryshimit, qëndron në atë se të ndryshimi i dokumentit origjinal po i ndryshohet përmbajtja me qëllim të përdorimit si të vërtetë.

Dhe forma e tretë është përdorimi i dokumentit të falsifikuar ose të ndryshuar si origjinal.

Me paragrafin 2 është paraparë tentativa e kësaj vepre penale e cila

është e dënueshme. Ndërsa me paragrafin 3 të këtij neni është paraparë forma më e rëndë

292


të falsifikimit, nëse falsifikohen, ndryshohen ose përdoren dokumentet publike, si testamenti, kambiali, regjistri publik apo zyrtar ose ndonjë regjistri tjetër që ruhet sipas ligjit.

Kryesi i veprës penale mund të jetë secili person.

Vepra mund të kryhet me dashje.

Me rastin e falsifikimit ose ndryshimit dashja e kryesit është speciale, ndërsa me rastin e përdorimit kryesi duhet të jetë i vetëdijshëm se po përdor dokument të falsifikuar apo të ndryshuar.

VEPRAT PENALE KUNDËR DETYRËS ZYRTARE

1. marrja e ryshfetit, 2. dhënia e ryshfetit.

Me përcaktimin e këtyre veprave penale tentohet që shoqëria dhe

individi të mbrohen nga korrupsioni i organeve shtetërore dhe shërbimeve tjera. Dëshirohet që organet shtetërore dhe shërbimet tjera të punojnë në mënyrë objektive dhe të ligjshme sepse me të kundërtën nëse personat zyrtar janë të korruptuar, autoriteti i organeve shtetërore dhe shërbimeve tjera dhe vendimet e tyre kishin me qenë të dyshimta. Nëse kishte me qenë dukuri e përhapur atëherë mund të shkarkojë pasoja shumë të rënda negative.

Sipas dispozitës së nenit 343 paragrafi 1 të KPPK, dënohet personi zyrtar i cili kërkon ose merr dhuratë a përfitim tjetër për vetë ose personi tjetër ose që pranon premtimin për dhuratë, ose për ndonjë përfitim tjetër, për të kryer në kuadër të autorizimeve të tija një veprim zyrtar apo një veprim tjetër të cilin ai nuk duhet ta kryhej ose të mos kryej një veprim zyrtar apo një veprim tjetër të cilin aj duhet ose ka mundur të kryej.

Pra veprimi i kryerjes së veprës konsiston në,

- kërkon ose merr dhuratë apo përfitim tjetër për veti apo personit tjetër,

- pranon premtimin për dhuratë apo ndonjë përfitim tjetër, - personi zyrtar përgjigjet për veprime në kuadër autorizimeve të tija, - të kryej veprim zyrtar apo veprim tjetër të cilin nuk duhet të kryej,

293


- të mos kryej një veprim apo veprim tjetër të cilin aj duhet ose ka

mundur të kryej.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë kur personi zyrtar kërkon ose pranon dhuratë ose përfitim tjetër për vetë ose për personin tjetër apo që pranon premtimin për dhuratë ose ndonjë përfitim tjetër për të kryer në kuadër të autorizimeve të tij një veprim zyrtar apo veprim tjetër të cilin aj është dashur të kryej, ose mos të kryej një veprim zyrtar apo një veprim tjetër të cilin ai nuk duhet ta kryej.

Pra dallimi në mes të paragrafit 1 dhe 2, qëndron në faktin se me paragrafin 2 është paraparë kur personi zyrtar po kërkon ose po pranon dhuratë për veprimin të cilin ai duhet ta kryhej ose po kërkon ose pranon dhuratë për veprimin të cilin ai nuk duhet ta kryej.

Dhe me paragrafin 3 të këtij neni, kur personi zyrtar pasi që e ka kryer veprimin ose nuk e ka kryer veprimin, kërkon ose pranon dhuratë apo përfitim tjetër. Pra këtu kemi të bëjmë me situatën kur kryesi (personi zyrtar) pasi që e ka kryer detyrën e vet kërkon apo pranon dhuratë.

Vepra penale dhënia e ryshfetit (neni 344 të KPPK)

Sikurse të vepra penale e marrjes së ryshfetit, ashtu dhe të vepra penale dhënia e ryshfetit, dallohen veprimet me të cilat personi zyrtar po e kryen një veprim zyrtar apo veprim tjetër në kuadër të kompetencave të tija, veprim të cilin ai nuk është dashur të kryej ose nuk po e kryen veprimin zyrtar të cilin është dashur të kryej, dhe kush shërben si ndërmjetësues për t’ia dhënë ryshfetin personit zyrtar.

Me paragrafin 2 të këtij neni është paraparë kur dhurata apo premtimi është dhuratë apo përfitim tjetër jepet ose premtohet personit zyrtar që të kryej një veprim zyrtar të cilin aj duhet të kryej, ose mos të kryej një veprim zyrtar të cilin aj duhet të kryej ose kushdo që shërben si ndërmjetësues për ti dhënë ryshfet personit zyrtar.

Me paragrafin 3 të këtij neni është paraparë forma e privilegjuar, për kryesin, nëse ryshfetin e ka dhënë me kërkesën e personit zyrtar, dhe ka njoftuar për veprën para se ajo të jetë zbuluar, ose para se të ketë kuptuar se vepra është zbuluar. Në këtë rast gjykata është e autorizuar që kryesin ta liroj nga dënimi.

294


RREGULLORJA 2004/02 MBI PENGIMIN E PASTRIMIT TË PARAVE DHE VEPRAVE TË NGJAJSHME PENALE

Me qëllim të zbulimit të gjitha formave të pastrimit të parave dhe aktiviteteve të ngjashme, dhe duke e ditur se pastrimi i parave kërcënon zhvillimin ekonomik, sundimin e së drejtës, siguri, stabilitetin dhe për të kontribuar në krijimin e një klime të përshtatshme për të parandaluar krimin e organizuar dhe korrupsionin, me këtë rregullore janë paraparë veprat penale dhe dënimet që do t’iu shqiptohen kryesve të veprave penale të kryera me anë të pastrimit të parave dhe veprave të ngjashme.

Me nenin 1 të kësaj rregulloreje janë paraparë përkufizimet, duke i përcaktuar kryesit e mundshëm të kësaj vepre penale, ndërsa me nenin 2 autoritetin të qendrës së informimit financiar, të themeluar në kuadër të shtyllës së policisë dhe të drejtësisë, qendër e cila ka për qëllim grumbullimin e raporteve dhe informacioneve lidhur me pastrimin e parave.

Me dispozitën e nenit 3 të kësaj rregulloreje janë paraparë obligimet e bankave dhe institucioneve financiare sipas së cilës rregullore këto obligime janë:

Identifikimi i klientëve.

3.1 Bankat dhe institucionet financiare do të verifikojnë emrin, adresën kurse në rastin e personave, datën e lindjes dhe të gjitha klientëve para:

a. hapjes së xhirollogarisë, b. marrjes së stoqeve, detyrimeve ose letrave të tjera me vlerë në ruajtje

të sigurt, c. dhënies së objekteve për dhoma të kasafortave, dhe d. përfshirjes në një transaksion në para prej më shumë se 10.000 euro.

Transaksionet e shumta në para do të trajtohen si transaksion i vetëm nëse banka ose institucioni financiar është në dijeni se transaksionet janë udhëhequr nga një person apo në emër të një personi ose subjekti dhe shuma e përgjithshme për një ditë është më shumë se 10.000 euro.

295


3.2 Personi i angazhuar në transaksion sipas nenit 3.1 vërteton me

shkrim në bankë ose në institucionin financiar, në formatin e përcaktuar nga BPK-ja se vepron:

a. në emër të tij ose të saj si pronar dhe përfitues i çfarëdo pasurie e cila

i nënshtrohet transaksionit ose, b. si përfaqësues i autorizuar i një apo më shumë personave a subjekteve

të identifikuara sipas neneve 3.3 ose 3.4., që ka marr hapat e arsyeshëm për të verifikuar se çdo person ose subjekt i identifikuar është pronar apo përfitues i çfarëdo pasurie e cila i nënshtrohet transaksionit dhe beson në mirëbesim se çdo person ose subjekt i identifikuar është pronar a përfitues i çfarëdo pasurie e cila i nënshtrohet transaksionit.

3.3. Emri i personit verifikohet me dorëzimin e një dokumenti zyrtar

në formë origjinale me datë të pa skaduar i cili përmban fotografin e personit të tillë. Adresa dhe data e lindjes së personit verifikohet me dorëzimin e një dokumenti apo dokumenteve të cilat janë në gjendje për ta dëshmuar këtë.

3.4. Identiteti i çdo subjekti verifikohet me dorëzimin:

a. certifikatës për regjistrimin e veprimtarisë afaristë të lëshuar në pajtim

me Rregulloren e UNMIK nr. 2001/06 të datës 08.02.2001 mbi organizatat afaristë,

b. certifikatës për regjistrimin e një OJQ të lëshuar në pajtim me nenin 4.6 të Rregullores së UNMIK nr. 1999/22 të datës 15.11.1999 mbi regjistrimin dhe veprimin e organizatave joqeveritare në Kosovë,

c. certifikatës për regjistrimin e një partie politike të lëshuar në pajtim me Rregulloren e UNMIK nr. 2002/08 të datës 04.04.2002, mbi ndryshimin e Rregullores së ndryshuar nr. 2000/16 për regjistrimin dhe veprimin e partive politike në Kosovë, ose

d. kur subjekti nuk është organizatë afaristë, OJQ a parti politike, çfarëdo dokumenti apo dokumente të tjera të cilat mundësojnë verifikimin e identitetit të subjektit, formën ligjore, adresën, drejtorët dhe dispozitat që rregullojnë pushtetin e përfaqësuesve, zyrtarët dhe drejtorët për detyrimin e subjektit.

3.5. Çdo person i cili vepron si përfaqësues i autorizuar do të

prezantoj dokumentet në pajtim me nenet 3.3 edhe 3.4 për vetë dhe për personin ose subjektin që e ka autorizuar dhe do të siguroj dokumentet me të

296


cilin autorizohet aj ose ajo për udhëheqjen e transaksioneve në emër të personit a të subjektit të tillë.

3.6. Pavarësisht nga përputhshmëria me nenet 3.2 deri në nenin 3.5,

banka ose institucioni financiar do të ndërmarrin masa të arsyeshme e të nevojshme shtesë për identifikimin e çdo personi apo subjekti në emër të cilit vepron personi i angazhuar në transaksion sipas nenit 3.1, duke përfshirë edhe pronarin dhe përfituesin e pasurisë.

3.7. Nëse banka ose institucioni financiar nuk mund të verifikoj

identitetin e klientit, përfundohet marrëdhënia e veprimtarisë afaristë, mbyllet çfarëdo xhirollogarie dhe pasuria kthehet tek burimi i vet. Veprimet e tilla nuk do të kenë pasoja në detyrimin e bankës ose të institucionit financiar për të raportuar për aktet apo transaksionet e dyshimta në pajtim me nenin 3.9 dhe për të raportuar mbi informacione të tjera shtesë në pajtim me nenin 3.10.

3.8. Bankat dhe institucionet financiare do të bëjnë kopje të gjitha

dokumenteve të prezantuara nga nenet 3.1 deri në nenin 3.5 dhe do ti ruajnë ato së paku 5 vjet pas mbylljes së xhirollogarisë apo përfundimit të relacioneve me klientin, varësisht secila ndodhë më vonë.

Raportimi

3.9. Bankat dhe institucionet financiare do të ti raportojnë Qendrës në mënyrën dhe formën e përcaktuar nga Qendra:

a) për të gjitha aktet ose transaksionet e dyshimta brenda 24 orëve

nga koha e identifikimit të aktit apo transaksionit si të dyshimtë, b) për të gjitha transaksionet e vetme në para prej 10.000 euro ose

më tepër. Transaksionet e shumta do të trajtohen si një veprim i vetëm nëse banka ose institucioni financiar është në dijeni se transaksioni është kryer nga një person apo në emër të një personi a subjekti dhe shuma e përgjithshme është më shumë se 10.000 euro për një ditë.

3.10. Bankat dhe institucionet financiare do të vazhdojnë ti

raportojnë qendrës për çfarëdo materiali shtesë lidhur me transaksionet që është marr nga banka ose institucioni financiar pas dorëzimit të raportit nga neni 3.9.

297


3.11. Qendra mund të përjashtojë transaksione të caktuara ose

kategori të transaksioneve nga detyrimet e nenit 3.9 qoftë me kërkesë të shkruar apo me iniciativë të vet kur veprimet bankare ose kategoritë e veprimeve bankare janë rutinore ose shërbejnë për një qëllim legjitim dhe nëse nuk janë në interes për mandatin e qendrës. Përjashtimet e tilla do të bëhen me shkrim dhe kopje të tyre do ti dërgohen zëvendësit të përfaqësuesit special të sekretarit të përgjithshëm për polici dhe drejtësi brenda 24 orëve nga nxjerrja e tyre. Vendimi i qendrës për refuzimin e kërkesës përjashtim është përfundimtar dhe nuk i nënshtrohet ankesës.

3.12. Drejtorët, zyrtarët, punëtorët dhe përfaqësuesit e cilës do banke

apo institucionit të cilës përgatisin apo përcjellin raporte në pajtim me këtë nen, raportin e tillë nuk ua sigurojnë as nuk raportojnë për ndonjë të dhëna të përfshirë në atë raport për asnjë person apo subjekt duke përfshirë edhe personin apo subjektin e përfshirë në transaksionin i cili i nënshtrohet raportit, për pos Qendrës apo BPK-së, pa pasur autorizim me shkrim nga Qendra, Prokurori Publik ose Gjykata.

3.13. Bankat dhe institucionet financiare i rruajnë të gjitha raportet

dhe shënimet e përgatitura në pajtim me nenet 3.9 dhe 3.11 së paku 5 vite pas transaksionit për të cilin është përgatitur shënimi ose është dorëzuar raporti varësisht se si ka ndodhur e fundit.

Pezullimi i transaksionit të dyshimtë

3.14 Banka ose institucioni financiar i njoftojnë Qendrën para ndërmarrjes së veprimeve lidhur me aktin ose transaksionin e dyshimtë, duke përfshirë edhe veprimin nga neni 3.7 që mund të rezultojë me lëshimin apo transferimin e pasurisë që i nënshtrohet transaksionit nga kontrolli i bankës apo i institucionit financiar. Njoftimi mund të bëhet gojarisht por njoftimi i tillë nuk e anulon detyrën e dorëzimit të raportit të shkruar në pajtim me nenet 3.9 dhe 3.11.

3.15. Pas njoftimit në pajtim me nenin 3.14, Qendra mund të udhëzoj

bankën apo institucionin financiar që të pezulloj ndërmarrjen e veprimit nga neni 3.14 lidhur me aktin ose transaksionin e dyshimtë për një kohë maksimale prej 48 orëve ose 2 ditë pune, varësisht se cila periudhë është ma e gjatë. Pezullimi i veprimit në pajtim me këtë nen nuk i komunikohet asnjë personi ose subjekti duke përfshirë edhe klientin pa pëlqimin e Qendrës.

298


Programet e brendshme të bankës dhe të institucioneve financiare.

Bankat dhe institucionet financiare do të caktojnë një kontakt person i cili do të jetë përgjegjës për ndërveprim dhe këmbim i informacionesh me BPK dhe Qendrën i cili u nënshtrohet detyrimeve të raportimit dhe mbajtjes së shënimeve sipas kësaj rregulloreje. Banka ose institucioni financiar e informon departamentin mbikëqyrës të bankës dhe Qendrën për identitetin e kontakt personit brenda 30 ditëve nga nxjerrja e kësaj Rregulloreje dhe pas kësaj informimin për çfarëdo ndryshimi të kontakt personit të caktuar e bënë brenda 30 ditëve.

Bankat dhe institucionet financiare do të nxjerrin procedurat e

brendshme të shkruara dhe do të vendosin kontroll për parandalimin dhe zbulimin e pastrimit të parave dhe do ti zbatojnë ato. Procedurat e tilla mes tjerash përfshijnë por nuk duhet të limitohen në:

a. procedurën për identifikimin e klientit, b. procedurën për grumbullimin e të dhënave dhe rruajtjen e shënimeve

në pajtim me këtë rregullore dhe për parandalimin e qasjes së paautorizuar,

c. procedurën e raportimit në Qendër në pajtim me nenet 3.9 deri në nenin 3.15,

d. masat që duhen të ndërmerren nga banka apo institucioni financiar nga çasti i zbulimit të aktit ose transaksionit të dyshimtë deri në dorëzimin e raportit në Qendër në pajtim me nenet 3.9. deri në nenin 3.15.

e. rregullat për përpunimin ose marrjen e veprimeve të mëtejme lidhur me aktin ose transaksionin e dyshuar, duke përfshirë masat për ndalimin e veprimeve të mëtejme lidhur me aktin ose transaksionin e dyshuar pa e njoftuar Qendrën në pajtim me nenin 3.14.

f. procedurën për sigurimin e organizimit dhe financimit të programit për trajnimin e punëtorëve mbi përgjegjësit e parapara në këtë nen dhe parandalimin e pastrimit të parave, dhe

g. funksionin e revizorit për të testuar sistemin e raportimit dhe identifikimit.

299


Detyrimet e OJQ-ve, sipas nenit 4 të Rregullores

4.1 Për pos asaj që është paraparë në nenin 4.3, OJQ-ja nuk do të

pranoj kontribut në para që tejkalojnë 1.000 euro nga një burim i vetëm brenda një ditë.

4.2 Për pos asaj që është paraparë në nenin 4.3, OJQ-ja nuk to ti

paguajë para që tejkalojnë 5.000 euro brenda një ditë cilitdo marrësi të vetëm.

4.3 OJQ-të që kërkojnë përjashtim të njëhershëm ose të vazhdueshëm nga detyrimet e nenit 4.1 dhe 4.2 mund të dorëzojnë kërkesë me shkrim në Qendër për tu përjashtuar, duke potencuar llojin e kërkuar të përjashtimit dhe arsyet për të. Kërkesës me shkrim Qendra i përgjigjet brenda 30 ditëve dhe mund të vendos që ta lejoj, ta lejoj me kusht ose të refuzoj përjashtimin. Vendimi i Qendrës është përfundimtar dhe nuk i nënshtrohet ankesës. Nëse Qendra vendos ta lejoj ose ta lejoj me kusht përjashtimin, një kopje të vendimit të vet ia dorëzon njësisë së UNMIK-ut për regjistrimin dhe ndërlidhjen e OJQ-ve ose agjencisë së saj pasardhëse.

4.4. OJQ-të do ti ruajnë llogaritë të cilat dëshmojnë të gjitha të

ardhurat dhe shpenzimet. Llogarit do ti identifikojnë të ardhurat sipas burimit, sasisë dhe mënyrës së pagesës, me para ose me urdhërpagesë, do të identifikojnë shpenzimet sipas marrësit, destinomi e shfrytëzimit të fondeve dhe mënyrën e pagesës. Dokumentet e llogarive do të rruhen 5 vite dhe do të jenë në dispozicion për inspektim me kërkesë të Qendrës dhe njësisë së UNMIK-ut për regjistrimin dhe ndërlidhjen e OJQ-ve ose agjencisë së saj pasardhëse.

4.5. OJQ-ët do ti raportojnë Qendrës për akt apo transaksione të

dyshimta brenda tri ditëve të punës dhe para ndërmarrjes së veprimeve të mëtejme lidhur me aktin apo transaksionin e tillë.

4.6. Me rastin e dorëzimit të raportit vjetor në pajtim me nenin 5 të

urdhëresës administrative të UNMIK-ut nr. 2000/10, OJQ-ja në raport do të shpalosë:

a. çdo kontribut me para gjatë vitit nga një burim i caktuar, nëse vlera e

përgjithshme në para e kontributeve nga ai burim gjatë vitit tejkalon 5000 euro, duke identifikuar burimin, shumën dhe datën e çdo kontributi, dhe

300


b. çdo pagesë në para gjatë vitit që i dedikohen marrësit të caktuar, nëse

vlera e përgjithshme në para për pagesë dedikuar ati marrësi tejkalon 10.000 euro, duke identifikuar marrësin, shumën, datën e çdo pagese dhe destinimin e shfrytëzimit të parave.

4.7. Me rastin dorëzimit të raportit vjetor në pajtim me nenin 5 të

urdhëresës administrative të UNMIK-ut nr. 2000/1 OJQ do të vërtetoj se i përmbush të gjitha detyrimet e këtij neni.

Detyrimet e partive politike dhe kandidatëve të regjistruar (neni 5)

5.1. Partitë politike dhe kandidatët e regjistruar nuk do të pranojnë kontribut në para që tejkalojnë 1.000 euro nga një burim i vetëm brenda një ditë.

5.2. Partitë politike dhe kandidatët e regjistruar nuk do ti paguajnë

një marrësi të vetëm para që tejkalojnë 5.000 euro brenda një ditë.

5.3. Partitë politike do të ruajnë llogaritë të cilat shënojnë të ardhurat dhe shpenzimet, llogaritë do të identifikojnë të ardhurat sipas burimit, shumës, mënyrës së pagesës, siç është pagesa me para apo me urdhërpagesë dhe pagesat sipas marrësit, destinimin e shfrytëzimit të fondeve si dhe mënyrën e pagesës. Dokumentet e llogaritjeve ruhen 5 vjet dhe do të jenë në dispozicion të Qendrës dhe zyrës së regjistrimit të partisë politike për inspektimin me rastin e paraqitjes së kërkesës.

5.4. Partitë politike do ti raportojnë Qendrës për akte ose veprime

bankare të dyshimta brenda 3 ditëve të punës edhe para ndërmarrjes së veprimeve të mëtejme lidhur me aktin apo transaksionin e tillë.

5.5. Raportet vjetore të dorëzuara në pajtim me nenin 5, të

Rregullores së UNMIK-ut nr. 2002/8 mbi ndryshimin e Rregullores së ndryshuar të UNMIK-ut nr. 2000/16 mbi regjistrimin dhe veprimin e partive politike në Kosovë do të identifikojnë shumën dhe burimin e:

a. çdo kontribut në para nga burim i caktuar gjatë vitit, nëse vlera e

përgjithshme në para e kontributit nga ai burim gjatë vitit tejkalon 1.500 euro, dhe,

b. çdo pagesë në para dedikuar një burimit të caktuar gjatë vitit nëse

301


vlera e përgjithshme në para e pagesës dedikuar burimit të caktuar gjatë vitit tejkalon 10.000 euro duke identifikuar destinimin e shfrytëzimit.

5.6. Partia politike do të vërtetoj se i ka përmbushur të gjitha detyrimet

nga ky nen në raportin e saj vjetor. Kandidati do të vërtetoj se i përmbush detyrimet nga nenet 5.1 dhe 5.2 në formularin e tij – saj të regjistrimit të kandidatëve dorëzuar komisionit qendror të zgjedhjeve.

Obligimet e organizatës afaristë (neni 7)

Ky nen vlen për të gjitha organizatat e biznesit, pos për bankat, institucionet financiare, avokatët, kontabilistët e certifikuar dhe auditorët e licencuar.

Secili person ose entitet i cili është angazhuar në një tregti ose biznes dhe i cili gjatë rrjedhës së asaj tregtie ose biznesi fiton më shumë se 10.000 euro para në ndonjë transaksion ose transaksione përkatëse duhet ta dorëzoj raportin në Qendër brenda 15 ditësh nga dita e transaksionit të raportuar.

Transaksionet përfshijnë, por nuk kufizohen si më poshtë: me shitjen e mallrave dhe të shërbimeve, me shitjen e pronës së paluajtshme, me shitjen e pronës së pa prekshme, dhënien me qira ose pasurinë personale, këmbimin e parave të gatshme për mjetet tjera monetare (duke përfshirë edhe parat e tjera) pagesën e borxheve paraekzistuese, kthimin e parave të shpenzimeve të paguara dhe krijimin ose kryerjen e borxhit të kredisë. Transaksionet nuk mund të ndahet në transaksione të shumëfishta me qëllim që shmangies së raportimit nga ky nen.

Transaksionet me pasurin e paluajtshme (neni 8).

Kur transferi i të drejtave mbi pasurinë e paluajtshme përfshinë një transaksion ose transaksione në një shumë të hollash që tejkalon 10.000 euro, secili transaksion duhet të bëhet me anë të urdhërpagesës ose transferim bankar.

Zyra kadastrale komunale (ZKK), nuk regjistron transferin e të

drejtave mbi pasurinë e paluajtshme deri sa nuk pranon një deklaratë krahas dokumenteve të tjera që paraqitën në pajtim me ligjin për regjistrimin e transferin në mënyrën dhe formën e saktësuar nga Qendra, të nënshkruar nga transferuesi dhe i transferuari i cili vërteton:

302


a. regjistrimin e transferuesit dhe të transferuarit, b. identitetin e secilit prej personave ose entitetin që ka interes financiar

dhe i cili është shfrytëzues i pronës që transferohet dhe natyrën e interesit a statusin e përfituesit,

c. çmimin e blerjes dhe mënyrën e pagesës, nëse pagesa është pjesërisht ose tërësisht duke përfshirë përmes transferim të pronës pos në të holla të gatshme një përshkrim dhe një vlerësim të vlerës së pronës,

d. nëse transferi i nënshtrohet llogarisë financiare ose numrat prej të cilave pagesa ka qenë ose do të debitohet dhe të e cila ka qenë ose do të transferohet dhe emrat në të cilat mbahen llogaritë.

ZKK mbanë deklaratën së bashku me dokumentet e tjerë që janë

dorëzuara në pajtim me ligjin mbi regjistrimin e transferit. Pos kësaj, ZKK i dërgon në Qendër kopjet e të gjitha deklaratave të pranuara në baza mujore.

Veprat penale (neni 10)

Pastrimi i parave

Kushdo që, duke e ditur ose që ka arsye për të ditur se pasuria e caktuar buron nga ndonjë formë e aktivitetit kriminal, pasuri kjo e cila në të vërtetë fitohet me vepër penale ose kushdo që duke i besuar se pasuria e caktuar fitohet nga ndonjë formë e aktivitetit kriminal bazuar në përfaqësimet e bëra si pjesë e një hetimi zbulues të zhvilluar në pajtim me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 200/6 të dt. 16.03.2002 mbi masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe të hetimit:

a. konverton, transferon ose përpiqet të konvertoj a të transferoj

pasurinë me qëllim të fshehjes apo të maskimit të natyrës, burimit, vendit, dispozicionit, lëvizjes ose pronësisë së pasurisë,

b. konverton, transferon ose përpiqet të konvertoj a transferoj pasurinë me qëllim të ndihmës së personit i cili është i përfshirë në të ose që pandehet është i përfshirë në kryerjen e veprës penale që ka shkaktuar shmangien e pasojave ligjore a të pasojave të qarta ligjore të veprimeve të tij,

c. konverton, transferon ose përpiqet të konvertoj a transferoj pasurinë me qëllim të shmangies së obligimit të raportimit sipas kësaj rregulloreje,

303


d. konverton, transferon ose përpiqet të konvertoj a transferoj pasurinë

me qëllim të nxitjes së aktivitetit të ndërlidhur kriminal, dhe e. merr, posedon ose shfrytëzon apo përpiqet të marr, të posedoj ose të

shfrytëzoj pasuri,

- kryen vepër penale të dënueshme me një afat burgosjeje deri në 10 vjet dhe me gjobë deri në tri herë më të madhe në vlerë të pasurisë e cila i shtrohet veprës penale.

Veprat tjera penale

Kushdo që duke siguruar ndonjë informacion apo duke raportuar dhe duke bërë certifikata ose deklarime në pajtim me nenet prej 3.1 deri 3.5, prej 3.9 deri në 3.11, prej 4.3 deri 4.7, prej 5.3 deri në 5.6, 6.1, 6.3, 6.7, 6.8, 7.2, 8.2, 9.1 ose 9.2 të kësaj Rregulloreje me dije,

a. bënë çfarëdo deklaratë materiale të rrejshme ose me qëllim nuk i

zbulon informacion material ose b. bënë apo shfrytëzon çfarëdo dokumenti duke e ditur se dokumenti

përmban deklaratë ose shënime të rrejshme materiale, mos tregim material ose gabim material,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri n 5 vjet dhe me

gjobë deri në 100.000 euro,

Kushdo që me dashje:

a. shkatërron ose largon çfarëdo shënimesh që duhet ti mbahet në pajtim me nenet 3.8, 3.13, 4.4, 5.3, 6.10 a 8.3 ose

b. nuk raporton në pajtim me nenet 3.9, 3.11, 4.5, 5.4, 6.3, 6.7, 6.8 apo 7.2,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në 2 vjet edhe me

gjobë deri 100.000 euro. Nëse çfarëdo vepre penale e paraparë me këtë paragraf kryhet me qëllim të pengimit të rolit rregullues ose të zbatimit të ligjit, kryesi dënohet me dënim burgimi deri në 5 vjet dhe

- me gjobë deri në 100.000 euro.

304


Personi i cili vepron në cilësi të bankës, të institucionit financiar ose

të nëpunësit, drejtorit, agjentit ose punonjësi i bankës apo i institucionit financiar i cili me dashje shkel nenin 3.12 të kësaj Rregulloreje,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në 2 vjet ose me

gjobë deri në 100.000 euro.

Nëse ndonjëra prej veprave penale të sanksionuara në këtë paragraf kryhet me qëllim të pengimit të rolit rregullues ose të zbatimit të ligjit, kryesi dënohet me burgim deri në 5 vjet dhe (ose) me gjobë deri 100.000 euro.

Kushdo që me dashje pranon ose paguan valutën në kundërshtim me

nenet 4.1, 4.2, 5.1 ose 5.2 të kësaj Rregulloreje,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në 2 vjet dhe me gjobë deri në 5.000 euro ose me dyfishin e shumës së valutës së pranuar e të paguar, cila do prej këtyre që është.

Nëpunësi i Qendrës i cili me dashje,

a. raporton informacionin ose zbulon informacionin në pajtim me nenin

2.3 ose i cili ia zbulon informacionin Prokurori Publik a Gjykatës, duke e ditur se informacioni i tillë përmban material të rrejshëm, pa saktësi materiale ose gabim material,

b. shkatërron ose largon çfarëdo të dhënash të cilat duhet të mblidhen nga Qendra në pajtim me këtë Rregullore,ndryshe nga që është paraparë me politikën e mbajtjes dhe të shkatërrimit të dokumenteve të krijuar nga Qendra ose,

c. zbulon çfarëdo informacioni të përshkruar me nenin 2.2 ndryshe nga që është paraparë me nenin 2.3, pos nëse është i autorizuar me shkrim nga zëvendësi i përfaqësuesit të Sekretarit të përgjithshëm për polici dhe drejtësi,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në 2 vite dhe me

gjobë deri në 100.000 euro. Nëse vepra penale e parashtruar në këtë paragraf kryhet me qëllim të pengimit të rolit rregullues ose të zbatimit të ligjit, kryesi dënohet me burgim deri në 10 vjet dhe me gjobë deri në 100.000 euro. Në nenet 10.5, 10.9, informacioni ose mungesa e sigurimit të

informacionit mund të jetë material nëse pranuesi nuk është ndikuar apo çorientuar nga ai.

305


Kushdo që vepron në cilësinë e bankës të institucionit financiar sipas

përkufizimit në këtë rregullore pa regjistrim në pajtim me nenin 3.1, të Rregullores mbi bankat,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në një vit ose me


Kushdo që kundërligjshëm refuzon ose pengon inspektimin e ndërmarr ligjërisht në pajtim me nenin 2.4 ose 2.5 ose me dashje sheh shënimet që duhet të mbahen dhe të paraqitën me pajtim me këtë rregullore,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në një vit dhe me


Kushdo që me dashje shkelë rregullën në të cilën urdhërohet masa e përkohshme për sigurimin e pasurisë sipas nenit 12,

- kryen vepër penale të dënueshme me burgim deri në pesë vjet dhe me

gjobë deri në 100.000 euro,

Për të gjitha veprat penale të pastrimit të parave nga kjo Rregullore sipas nenit 10.1 kompetent për të vendosur është Gjykata e Qarkut.

Materiali.

E Drejta Penale Dr. Ismet Salihu. Kodi Penal i Kosovës Kodi i Procedurës Penale të Kosovës Rregullore nr. 2004/2 mbi pengimin e pastrimit të parave dhe veprave

të ngjashme penale.

306


GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË Pndr. nr. 39/2008 08.04.2008

Gjyqtarja e procedurës paraprake XX duke vepruar sipas kërkesës së Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë AA, PPN.nr. 75/08 të dt. 08.04.2008 për lëshimin e urdhëresës mbi zbatimin e masave të fshehta në bazë të nenit 258 par. 2 pika 1, 2 dhe 8 të KPPK-së, lëshon këtë:

URDHËRESË MBI ZBATIMIN E MASAVE TË FSHEHTA

1. Të bëhet fotografimi fshehtë ose vëzhgimi me video në vende private, monitorimi i fshehtë i bisedave në vende private, dhe blerje të simuluar

2. Ndaj personave:

XX, i lindur më 26.03.19.. - pronar i dyqanit të pavarur "Sharri" në

Prishtinë rr. nr. 00,

XX, i lindur më 06.01.19.., pronari i biznesit të regj në emrin "Te Keti" në Prishtinë në rrugën nr. 00.

Monitorimi fillon prej dt. 08.04.2008 e deri më dt. 08.06. 2008, pra 60 ditëve nga dita e lëshimit të urdhëresës me mundësi të ripërtëritjes së kësaj urdhërese deri me nëntëdhjetë ditë nga dita e lëshimit konform nenit 259 par. 5 pika 3 të KPPPK-së.

Mënyra e kryerjes së masave do të organizohet pas vëzhgimeve

paraprake nga ana e policëve të autorizuar nga ana e mbikëqyrësit SHTQJ, të cilët në trupin e tyre do të kenë pajisje për monitorimin e bisedave dhe incizimin me anë të mikro kamerave, dhe do të shkojnë në lokalin e lartcekur në Prishtinë me qëllim për blerjen e simuluar - blerjen e shërbimeve seksuale

307


dhe do të kontaktojnë me pronarin e lokalit me të cilin do të lidhin marrëveshje për shërbime seksuale me femrat.

Këtë urdhëresë do ta zbatoi Drejtorati i Krimeve të organizuara pranë

Komandës Kryesore në Prishtinë i cili do t’ia siguroj mjetet e nevojshme NJHR në Prizren, respektivisht major XX apo personat e deleguar nga ai.

1. vetmi kontakt do të jetë me personat e autorizuar të Njësisë së

hetimeve Rajonale në Prishtinë, respektivisht majori XX.

Major XX, apo i deleguari i tij, do ti raportojnë gjykatësit të procedurës paraprake dhe Prokurorit mbi implementimin e këtyre masave në bazë të kërkesës dhe jo më vonë se 15 (pesëmbëdhjetë) ditë nga data e lëshimit të kësaj Urdhërese.

A r s y e t i m

Prokurori Publik i Qarkut në Prishtinë AA pranë kësaj gjykate ka parashtruar kërkesën për lëshimin e urdhëresës PPN. nr. 75/2008 të dt. 08.04.2008 për zbatimin e masave të fshehta, në dyqanin e pavarur hotelier të cekura më lartë me seli në Prishtinë rr... Kërkesa e Prokurorit mbështetet në kërkesën e Njësitit për hetime e 20.09.2007 e parashtruar majori NN përgjegjës i Njësisë për Krime të Specializuara në Prishtinë.

Pas shqyrtimit të kërkesës për lëshimin e urdhëresës për fotografim të

fshehtë ose vëzhgimi me video në vende privat, monitorimi të fshehtë të bisedave në vende private, dhe blerje të simuluar, gjyqtarja e procedurës paraprake ka gjetur se kjo kërkesë është e bazuar, sepse të dyshuarit janë pronar të lokaleve në fjalë, kanë punësuar disa kameriere dhe ka shënime se në këto lokale kryhet prostitucioni, andaj kërkesa është e bazuar në mbështetje të nenit 258 par. 2 pika 1, 2 dhe 8 të. KPPK-së ka lëshuar këtë urdhëresë.

Gjyqtarja e procedurës paraprake,

XX

308


GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË Pndr. Nr .93/08 25.06.2008

GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË , Gjyqtarja e procedurës paraprake XX duke vendosur lidhur me kërkesën e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë, NN, PPN. nr. 24/07 të datës 25.06.2008 konform nenit 240 par. 4 dhe neni 241 të KPPK-së, më date 25.06.2008 lëshon këtë:

URDHËRESË

I. Të bëhet kontrolli-Bastisja e shtëpisë dhe objekteve tjera përcjellëse të XX në M.

Il. Urdhëresa duhet të zbatohet brenda 24 orëve nga dita e lëshimit të

urdhëresës.

III. Urdhëresën do të ekzekutoj SHPK- Prishtinë - policët e NJHR.

A r s y e t i m

PPQ në Prishtinë i ka parashtruar kësaj gjykate kërkesën për lëshimin e urdhëresës për kontrollimin e shtëpisë së XX.

Gjyqtarja e procedurës paraprake e ka shqyrtuar kërkesën dhe e ka

vlerësuar dhe ka gjet se kërkesa e PPQ-ës është e arsyeshme, ngase nga kërkesa e policisë, njësitit regjional të hetimeve të regjionit të Prishtinës, është pranuar informata se i dyshuari mund të jetë në posedim të armës zyrtare e cila është vjedhë në shtëpinë e oficerit të SHPK-ës SS, pasi që i dyshuari është pare duke iu ofruar një armë për shitje personave të ndryshëm. Andaj edhe gjykata në kuptim të nenit 240 par. 4 lidhur me nenin 241 par. 2 dhe neni 245 par. 3 të KPPK ka vendos si në këtë urdhëresë.

Gjyqtarja e procedurës paraprake,

XX

309


Hep. nr...../2008

Gjykata e Qarkut në Prishtinë, me gjyqtarin e procedurës paraprake

G.J. me pjesëmarrjen e Z.V. procesmbajtëse, duke vendosur sipas kërkesës së Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë HP.nr...../2008 të datës 07.01.2008 mbi caktimin e paraburgimit ndaj të pandehurit H.K. nga fshati Gurishtë, Komuna e Prishtinës, për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale të vrasjes së rëndë nga neni 147 par. 3 të KPPK-së, pas mbajtjes së seancës për caktimin e paraburgimit në prezencën e palëve, me datë 07.01.2008 morri këtë:

AKTVENDIM

MBI CAKTIMIN E PARABURGIMIT

Ndaj të pandehurit: H.K., i lindur me datë 24.10.1979 në fshatin nga fshati Gurishtë,

Komuna e Prishtinës, ku edhe tani banon., nga i ati ....... dhe e ëma .......... e lindur ..........., i martuar, ka të kryer shkollën fillore, Shqiptar, Kosovar.

CAKTOHET PARABURGIMI në kohëzgjatje prej 1 (një) muaji i

cili do të llogaritet prej kohës së arrestimit 01.01.2008 në ora 15,00 konform dispozitave të nenit 281 par. 1 nën par. 1 e 2 pika nën (i), (ii) dhe (iii) të KPPPK-së, për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale të vrasjes së rëndë nga neni 147 par. 3 të KPPK-së.

Tek gjyqtari i procedurës paraprake i pandehuri është sjell me datë

07.01.2008 në ora 15.00 minuta.

A r s y e t i m

Prokuroja Publike e Qarkut në Prishtinë ka marrë aktvendim për fillimin e hetimeve dhe ka parashtruar kërkesën për caktimin e paraburgimit me numër HP. nr...../2008 të datës 07.01.2008 kundër të pandehurit H.K. nga fshati Gurishtë, Komuna e Prishtinës, për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale të vrasjes së rëndë nga neni 147 par. 3 të KPPK-së.

Gjyqtari i procedurës paraprake duke vepruar sipas kërkesës mbi

caktimin e paraburgimit ka caktuar seancën e dëgjimit.

Prokuroria Publike e Qarkut në Prishtinë B.B. edhe në seancën për caktimin e paraburgimit ka ngelur në tërësi pranë propozimit me shkrim për

310


caktimin e paraburgimit duke konsideruar se ekzistojnë kushtet nga neni 281 par. 1 nën par. 1 dhe 2 pika nën (i), (ii) dhe (iii) të KPPPK-së.

Mbrojtësi i të pandehurit H.K, avokat H.L nga Prishtina, ka deklaruar

se të gjitha provat janë siguruar nga Shërbimi Policor i Kosovës dhe se nuk ka arsye që ndaj të pandehurit të caktohet paraburgimi në afat prej 30 ditësh, por sidoqoftë pajtohet me një pjesë të kërkesës së PPQ-së në Prishtinë për caktimin e paraburgimit, por që ai paraburgim të mos jetë më e gjatë se 15 ditë, gjatë së cilës kohë do të merren edhe dëshmitë e dy dëshmitarëve që i përmend PPQ-j a në Prishtinë.

I pandehuri H.K. në tërësi pajtohet me theksimet e mbrojtësit të tij.

Gjyqtari i procedurës paraprake pasi që i ka shqyrtuar të gjitha shkresat e lëndës dhe i ka dëgjuar pretendimet e palëve ka ardhur në përfundim se:

- kërkesa e Prokurorisë Publike të Qarkut në Prishtinë është e

bazuar.

Nga dëgjimi i palëve: PPQ-së në Prishtinë, të pandehurit dhe mbrojtësit të tij, lidhur me argumentet e tyre të cilat i kanë cekur lidhur me masën e caktimit të paraburgimit kundër të pandehurit H.K., gjyqtari i procedurës paraprake ka ardhur në përfundim se janë plotësuar të gjitha kushtet ligjore të parapara si në nenin 281 par. 1 nën par. 1 e 2 pika nën (i), (ii) dhe (iii) të KPPPK-së.

Sipas vlerësimit të gjyqtarit të procedurës paraprake rrethanat e rastit

flasin se qëndron arsyeja për caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nën par. 1 të KPPPK-së sepse ekziston dyshim i bazuar se i pandehuri ka kryer veprën penale e kjo rezulton nga shkresat e lëndës.

Gjyqtari i procedurës paraprake të kësaj gjykate duke u nisur nga kjo

gjendje e çështjes vlerëson se ekzistojnë kushtet nga neni 281 par. 1 nën par. 2 pika nën (i) për caktimin e paraburgimit nga se i pandehuri po të ishte në liri do të ekzistoj rreziku i ikjes duke u bazuar në peshën e veprës penale që i vihet në barrë të pandehurit dhe dënimin që mund të men për këtë vepër penale nëse shpallet fajtor, e krejt kjo është rrethanë e cila arsyeton drojën se me lënien në liri i pandehuri do të mund të arratiset, ashtu që do të jetë i paarritshëm për organet e ndjekjes dhe do të pamundësohej zhvillimi i

311


rregullt i procedurës, e sipas vlerësimit të gjyqtarit të procedurës paraprake i pandehuri këtë lehtë mund të bëjë dhe atë në forma të ndryshme.

Gjyqtari i procedurës paraprake të kësaj gjykate vlerëson se gjithashtu

ekzistojnë kushtet për caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nën par. 2 pika (ii) nga se i pandehuri me qëndrimin në liri mund të ndikojë te dëshmitarët dhe atë konkretisht te dëshmitarët A.A. dhe D.D si dhe në dëshmitar të tjerë eventual të cilët ende nuk janë dëgjuar, dhe gjithashtu mund të asgjësojë, fsheh, ndryshojë ose falsifikojë provat dhe në këtë mënyrë të ndikojë në rrjedhën normale të procedurës.

Njëkohësisht gjyqtari i procedurës paraprake të kësaj gjykate vlerëson

se ekziston arsyeja ligjore për caktimin e paraburgimit nga neni 281 par. 1 nën par. 2 pika nën (iii) duke marrë parasysh peshën e veprës penale, rrezikshmërinë shoqërore të zmadhuar të veprës penale dhe natyrën, e posaçërisht mënyrën dhe rrethanat nën të cilat është kryer vepra penale, e duke pasur parasysh edhe personalitetit e tij, respektivisht karakterin e tij personal.

Për arsyet e cekura si më lartë caktimi i paraburgimit është i

arsyeshëm dhe i domosdoshëm, me qenë se sipas vlerësimit të gjyqtarit të procedurës paraprake të kësaj gjykate masat e tjera alternative të parapara në nenin 268 të KPPPK-së, nuk do të mjaftonte për sigurimin e prezencës së tij në procedurë.

Nga të cekurat më lartë u vendos si në dispozitiv të këtij aktvendimi

konform nenit 281 par. 1 nën par. 1 e 2 pika nën (i), (ii) e (iii) lidhur me nenin 282 dhe 283 të KPPPK-së të Kosovës.

GJYKATA E QARKUT NÉ PRISHTINË

Hep. nr...../2008 Procesmbajtësi Gjyqtari i procedurës paraprake

Z.V. G.J. UDHËZIMI JURIDIK: Kundër këtij aktvendimi pala e pakënaqur ka të drejtë ankese, në afat prej 24:00 orësh, pas marrjes së të njëjtit, Kolegjit penal të kësaj Gjykate.

312


Hep. nr. 146/2008

GJYKATA E QARKUT PRISHTINË , me gjyqtarin e procedurës paraprake XH.XH. me procesmbajtësen F.K, duke vendosur sipas kërkesës së Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë me numër HP .nr. 186/2008 të datës 05.08.2008, mbi caktimin e paraburgimit ndaj të pandehurve A.K. dhe G.K që të dy nga fshati D..... Komuna e Prishtinës, për shkak të dyshimit të bazuar se kanë kryer veprën penale të lëndimit të rëndë trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 të KPK-së, përkatësisht veprën penale mbajtja në pronësi, në kontroll në posedim ose në shfrytëzim të pa autorizuar të arméve nga neni 328 par. 1 dhe 2 të KPK-së, si dhe masës paraqitja në stacion policorë ndaj të pandehurit A.K. nga fshati D..... Komuna e Prishtinës për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale, lëndimit të rëndë trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 të KPK-së 1 KPK-së, pas mbajtjes së seancës së dëgjimit në pranin e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë, G.E., të pandehurve dhe mbrojtësve të tyre avokatët L.H dhe E.N. dhe K.R. me datë 05.08.2008, morri këtë:

A K T V E N D I M

Ndaj të pandehurit:

A.K. nga i ati H.... dhe e ëma M.... e lindur J..... i lindur me datë 20.12.1959 në D...... Komuna e Prishtinës ku edhe tani jetoni i martuar, ndërtimtarë, shqiptarë, shtetas i Republikës së Kosovës.

CAKTOHET PARABURGIMI në kohëzgjatje pre j 1 (një) muaji i

cili do të llogaritet pre kohës së arrestimit 03.08.2008 ora 01.00, dhe do të zgjasë deri me datën 03.09.2008, për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale té lëndimit të rëndë trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 të KPK-së.

Ndaj të pandehurve:

K.A. nga i ati B.... dhe e ëma SH e lindur T....., i lindur me datë

03.06.1984 në fshatin T..... Komuna e Prishtinës ku edhe tani jeton, ka kryer shkollën e mesme, student, shqiptarë shtetas i Republikës së Kosovës.

313


G.K. nga i ati Z.... dhe e ëma Gj..... e lindur M......, i lindur me datë 12.02.1968 në D...... Komuna e Prishtinës ku edhe tani jeton, bujk, i martuar baba i dy fëmijëve, ka të kryer shkollën fillore, i gjendjes së mesme ekonomike shqiptar, shtetas i Republikës së Kosovës.

CAKTOHET MASA PARAQITJA NÉ STACIONIN POLICOR

në kohëzgjatje prej një muaji, dhe atë për të pandehurin K.A. duke filluar nga data e arrestit datë 02.08.2008 dhe do të zgjaté deri me datën 02.01.2008, ndërsa për të pandehurin G.K. duke filluar nga data e arrestit datë 03.08.2008 dhe do të zgjas deri me datën 03.09.2008.

Obligohet pandehuri K.A. që çdo të hëne në ora 09,00 të paraqitet në

stacionin policorë në Prishtinë.

Obligohet pandehuri G.K. që çdo të marte në ora 9.00. të paraqitet në stacionin policorë në Prishtinë.

- Nëse të pandehurit nuk i përmbahen kësaj mase atëherë Gjykata këtë

masë do ta zëvendësoj me masën e paraburgimit konform dispozitës së nenit 273 paragrafi 4 të KPPK.

- Ekzekutimin e kësaj mase do ta bëjë Stacioni policorë në Prishtinë.

- Obligohet stacioni policor në Prishtinë që për mos respektimin e

kësaj mase te lajmëroj Gjykatën e Qarkut në Prishtinë, si dhe Prokurorin Publike të Qarkut në Prishtinë.

Tek gjyqtari i procedurës paraprake të pandehurit janë sjellë me datë

05.08.2008 në ora 15.20.

A r s y e t i m

Prokurori Publik i Qarkut në Prishtinë me aktvendimin për fillimin e hetimeve HP. nr. 186/08 të datës 05.08.2008 dhe me kërkesë për caktimin e paraburgimit me numër të njëjtë të datës 05.08.2008, ka kërkuar caktimin e paraburgimit për të pandehurit A. K dhe G.K. që të dy nga fshati D..... Komuna e Prishtinës, për shkak të dyshimit të bazuar se kanë kryer veprën

314


penale të lëndimit të rëndë trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur me nenin 23 të KPK-së, përkatësisht veprën penale mbajtja në pronësi, në kontroll në posedim ose në shfrytëzim të pa autorizuar të armëve nga neni 328 par. 2 1 KPK-së si dhe masën paraqitja, në stacion policorë ndaj të pandehurit K. A nga fshati D..... Komuna e Prishtinës për shkak të dyshimit të bazuar se ka kryer veprën penale, lëndimit të rëndë trupor nga neni 154 par. 1 pika 3 e lidhur dhe nenit 23 të KPK-së 1 KPK-së, konform dispozitave ligjore të nenit 281 paragrafi 1 nën par. 1 dhe 2 pika nën (I), (II) dhe (III) të KPPPK-së ka kërkuar caktimin e paraburgimit.

Gjyqtari i procedurës paraprake duke vepruar sipas kërkesës mbi

caktimin e paraburgimit ka caktuar seancën e dëgjimit.

Prokurori Publik i Qarkut në Prishtinë E.G. në seancën e dëgjimit ka deklaruar se mbetet në tërësi pranë kërkesës me shkrim.

Mbrojtësi i të pandehuri A..... K...... avokati L. H ka deklaruar se nuk

qëndrojnë arsyet ligjore për caktimin e paraburgimit pasi që të pandehurit i dihet vendbanimi dhe se nuk ka pasur dëshmitar që të ndikohet në ta përveç të dëmtuarit në të cilën nuk mund të ndikoj, si dhe në këtë rast të dy palët janë të pajtimit që të pajtohen dhe ka propozuar që ndaj tij të caktohet masa e arrestit shtëpiak.

I pandehuri A. K në tërësi pajtohet me të cekurat e mbrojtësit të tij.

Mbrojtësi i të pandehurit K.A. avokati E.N. nuk e ka kundërshtuar kërkesën e prokurorit për caktimin e masës së paraqitjes në stacion policor për mbrojturin e tij.

I pandehuri K.A. në tërësi pajtohet me të cekurat e mbrojtësit të tij.

Mbrojtësi i të pandehurit G.K. avokati K.R. e ka kundërshtuar kërkesën e prokurorit për caktimin e masës së paraburgimit duke shtuar se pajtohet me të deponimet e av. L.H dhe ka shtuar se vepra penale që i ngarkohet të mbrojturit të tij dallon nga veprat e të pandehurve tjerë dhe se i njëjti ka pranuar kryerjen e kësaj vepre penale dhe se nuk mund të ndikoj në dëshmitar dhe ka propozuar që ndaj të mbrojturit të tij të caktohet masa e arrestit shtëpiak.

Gjyqtari i procedurës paraprake pasi që i ka vlerësuar thëniet e palëve

ka ardhur në përfundim, se: 315


Nga dëgjimi i palëve, pra të PPQ-së në Prishtinë të pandehurve dhe mbrojtësve të tyre, lidhur me argumentet të tyre të cilat i kanë cekur, lidhur me masën e paraburgimit përkatësisht masës paraqitja në stacionin policor, gjyqtari i procedurës paraprake ka ardhur në përfundim se janë plotësuar të gjitha kushtet ligjore të parapara si në nenin 281 par. 1 nën par. 1 dhe 2 pika nën (i), (ii) dhe (iii) të KPPK, që ndaj të pandehurit A.K. të caktohet paraburgimi sepse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprën penale e cila i ngarkohet, po ashtu ekziston rreziku se i njëjti po të gjendet në liri mund të arratiset për t’iu shmangur përgjegjësisë penale si dhe mund të ndikoj në dëshmitar të mundshëm të kësaj çështje penale si dhe në të dëmtuarit si dhe në veçanti duke pasur parasysh peshën dhe natyrën e veprës penale, mënyrën dhe rrethanat me të cilën janë kryer veprat penale dhe raportet e acaruara në mes të familjeve tregojnë rrezikun e përsëritjes së veprës penale, prandaj caktimi i paraburgimit është i arsyeshëm dhe i domosdoshëm për rrjedhën normale të procedurës penale, pasi që masat tjera të parapara me dispozitat e nenit 268 të KPPK, sikurse edhe masa e propozuar nga mbrojtësi nuk janë të mjaftueshme dhe të sigurta, ndërsa sa i përket të pandehurve K.A. dhe G.K. gjyqtari i procedurës paraprake ka ardhur në përfundim se si masë më adekuate për sigurimin e prezencës së të pandehurve në procedurë është masa paraqitja në stacionin policor ngase ekziston dyshimi i bazuar se të pandehurit kanë kryer veprat penale të përshkruara më lartë, si dhe ekziston rreziku se të njëjtit mund të fshehën apo të largohen nga Kosova me çka do të pamundësonin zhvillimin normal dhe të suksesshëm të procedurës penale.

Si u cek më lartë u vendos si në diapozitiv të këtij aktvendimi konform nenit 281 paragrafi 1 nën par. 1 dhe 2 pika nën (1), (ii) dhe (iii) të KPPK dhe nenin 273 lidhur me nenin 282 dhe 283 të KPPPK.

GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË

Hep. nr. 146/2008 të datës 05.08.2008 Procesmbajtësja, Gjyqtari i procedurës paraprake, F.K. XH.XH.

UDHEZIM JURIDIK: Kundër këtij aktvendimi pala e pa kënaqur ka të drejtë ankesë në afat prej 24 orësh, pas marrjes së të njëjtit Kolegjit penal të kësaj gjykate.

316


KA. Nr .258/04

Gjykata e Qarkut në Prishtinë, - Gjykatësi për konfrmim të aktakuzës S.S. me pjesëmarrjen e procesmbajtëses F.K., duke vendosur për konfirmimin e aktakuzës PP. nr. 330/04 të datës 08.12.2004 nga PPQ në Prishtinë, ndaj të akuzuarit N. G, për shkak të veprës penale të dhunimit nga neni 193 par. 3 nën par. 8 lidhur me par. 1 të KPK, në seancën e konfirmimit të mbajtur me datën 22.12.2004 murr këtë

A K T V E N D I M

KONFIRMOHET aktakuza e PPQ në Prishtinë, PP. nr. 330/04 të datës 08.12.2004 ndaj të akuzuarit N. G nga fshati B... Komuna e Prishtinës, për shkak të veprës penale të dhunimit nga neni 193 par. 3 nën par. 8 lidhur me par. 1 të KPK, meqë ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer veprën me të cilën akuzohet.

Aktakuza është në fuqi juridike që me ditën e sotme 22.12.2004 dhe

së bashku me të gjitha shkresat tjera i dërgohet Kryetarit të trupit gjykues në procedim të mëtutjeshëm.

A r ë s y e t i m

PPQ në Prishtinë, me aktakuzën e tyre PP. nr. 330/2004 të datës 08.12.2004 kanë akuzuar N. G. për shkak të veprës penale të dhunimit nga neni 193 par. 3 nën par. 8 lidhur me par. 1 të KPK, para Gjykatës së Qarkut në Prishtinë.

Gjykatësi për konfirmim ka pranuar aktakuzën dhe nuk ka konstatuar

ndonjë mungesë të saj sipas nenit 305 e 306 të KPP, prandaj ka caktuar dhe mbajtur seancën e konfirmimit me datën 22.12.2004.

1 akuzuari N. G. nuk ka pranuar kajsinë sipas pikave të aktakuzës.

317


Gjykatësi për konfirmim gjeti' se veprimet kryese të cilat përshkruhen në dispozitivin e aktakuzës përbëjnë veprën penale me të cilën akuzohet i akuzuari, nuk ekzistojnë rrethana të cilat e përjashtojnë përgjegjësinë penale e as rrethana të cilat e pengojnë ndjekjen në anën e të akuzuarit dhe se në shkresat e lëndës ka prova të mjaftueshme që e mbështesin dyshimin e bazuar se i pandehuri ka kryer veprën me të cilën akuzohet.

Gjykatësi për konfirmim shqyrtoi edhe pretendimin e mbrojtësit A. K.

se nuk ka prova të mjaftueshme për dyshim të bazuar se i mbrojturi i tij ka kryer veprën penale prandaj aktakuza duhet të hedhet dhe të pushohet procedura penale ndaj tij, të cilin e hodhi si të pabazuar meqë në shkresat e lëndës ndodhet deponimi i të dëmtuarës B. Z, deponimi i dëshmitarit P. P. dhe Raporti i mjekut, ndërkaq për vlerësimi i këtyre provave do të bëhet në shqyrtimin kryesor.

Me sa u tha u vendos si në dispozitiv të këtij aktvendimi e në

mbështetje të nenit 316 par. 4 lidhur me nenin 317 të KPPPK.

GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË KA. nr. 258/04 të dt. 22.12.2004

Procesmbajtësja, Gjyqtari për konfirmimin, F.K. S.S.

318


P. nr. 3/2004

NË EMËR TË POPULLIT

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË , në trupin gjykues të përbërë nga gjyqtari P.A., kryetar dhe gjyqtarëve porotë R.I., dhe S.S., anëtarë të kolegjit , me pjesëmarrjen e procesmbajtëses Z.N., punëtore e kësaj gjykate, në çështjen penale kundër të akuzuarit D.D., nga Podujeva, për shkak të veprës penale vjedhje e rëndë nga neni 253 par.1 nën paragrafi 1 të KPPK-së, sipas aktakuzës së PPK në Prishtinë Pp. nr. 24/2004, të datës............ pas mbajtjes së shqyrtimit publik gjyqësor me datën ...... , në pranin e PPK në Prishtinë ER, të dëmtuarit S.K.- të akuzuarit D.D., dhe mbrojtësit të tij avokati. P.N., morri dhe publikisht shpalli:

A K T GJ Y K I M

Kundër të akuzuarit D.D., nga Podujeva, i biri i V....dhe nënës S.... e gjinisë M....i lindur me 23.07.1955, në Prishtinë, ku edhe jeton, rruga TK. Nr. 40, shqiptar, Kosovar, i martuar , baba i 3 fëmijëve, i gjendjes së mesme ekonomike din shkrim dhe lexim, ka të kryer shkollën e mesme, i pa dënuar, mbrohet në liri.

REFUZOHET AKUZA

Se me datën rreth orës 11:00, me qëllim që me përvetësimin e sendeve të huaja të luajtshme vetit ti sjell përfitim pasuror të kundërligjshëm, në Prishtinë, në afërsi të tregut të gjelbër, ka marr veturën e markës "Golf " ngjyrë të bardhë, me tabela të regjistrimit 101-KS-000, pronë e të dëmtuarit S.K. nga Prishtina, në atë mënyrë që posa e ka vërejtur veturën e parkuar, me mjet të përshtatshëm duke përdorur forcën ka thyer cilindrin e bravës së derës së djathtë, cilindrin e derës së bagazhit të veturës, ka hyrë brenda dhe me anë të telave të kontaktit e ka vënë në lëvizje veturën dhe është larguar nga vendi i ngjarjes, mirëpo, të njëjtën ditë rreth orës 14:00, në afërsi të fshatit L...., është zënë nga ana e policisë,

- Për shkak se paditësi PPK është tërhequr nga akuza në shqyrtimin

gjyqësor. 319


Shpenzimet e procedurës penale bien në barrë të mjeteve buxhetore të gjykatës.

A r s y e t i m i

PPK në Prishtinë me aktakuzën PP. nr....., të datës ....... ka akuzuar të akuzuarin D.D., nga Prishtina, për shkak të veprës penale vjedhje e rëndë nga neni 253 par. 1 nën paragrafi 1 të KPPK-së.

Në shqyrtimin kryesor të mbajtur me datë .....në fjalën përfundimtare

PPK në Prishtinë E. E, ka deklaruar se konform nenit 52 të KPPPK-së, tërhiqet nga ndjekja penale kundër të akuzuarit D.D.

I dëmtuari S.K., i cili ka qenë i pranishëm në shqyrtimin gjyqësor, ka

deklaruar se nuk dëshiron të ndërmerr ndjekjen penale dhe se nuk parashtron kërkesë pasuror-juridike.

Pasi që paditësi PPK në Prishtinë është tërhequr nga aktakuza kundër

të akuzuarit D.D., gjykata në bazë të nenit 389 par. 1 nën paragrafi 1 të KPPPK-së, vendosi si në dispozitiv të këtij aktgjykimi.

Vendimi mbi shpenzimet e procedurës penale është marr konform

nenit 103 par. 1 të KPPPK-së.

Gjykata Komunale në Prishtinë P. nr .3/2004, të datës .............

Procesmbajtësja, Kryetari 1 trupit gjykues, Z.N. RA.

KËSHILLA JURIDIKE : Kundër këtij aktgjykimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të aktgjykimit, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë,nëpërmjet kësaj gjykate.

320


P. nr .280/2005


Gjykata e Qarkut në Prishtinë - Trupi gjykues në përbërje prej gjykatësit S.S. kryetar dhe gjykatësve porotë: K.S. e B. S anëtarë, me pjesëmarrjen e procesmbajtëses F. K, duke vendosur në lëndën penale të akuzuarit AA nga Prishtina, për shkak të veprës penale tentim rrëmbimi të personit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 të KPK i akuzuar nga PPQ në Prishtinë me aktakuzën e tyre PP. nr. 307/05 të datës 23.11.2005, në shqyrtimin kryesor publik të mbajtur me dt. 25.01.2005 dhe 31.01.2005 e në të njëjtën ditë pas pleqërimit dhe votimit në prezencën e Prokurorit publik të qarkut në Prishtinë – B.B, të akuzuarit A.A. e mbrojtësit të tij avokat D.D., përfaqësuesve ligjor dhe të autorizuar të dëmtuarve avokatëve J.A. dhe M.A., mori dhe publikisht shpalli këtë

A K T G J Y K I M

I akuzuari A.A. i lindur me 11.11.1969 në Prishtinë nga i ati Jusuf

dhe e ëma Nazmije, e lindur në S....., tani me banim në rr. "Ulqini" nr. 125 në Prishtinë, punëtor, i martuar, ka të kryer shkollën fillore i gjendjes së varfër ekonomike.

LIROHET NGA AKUZA

Që prej datës 17.10.2005 e gjerë me datën 19.10.2005 kur fëmijët

kanë përfunduar mësimin rreth orës 14,30 minuta pasi që është afruar shkollës fillore "Avdyl Frashëri" në Prishtinë, ka vu kontaktin me fëmijët Besa D..... K...... e lindur me 15.05.1999 nga Prishtina, dhe fëmijën B.... H..... B.... i lindur me 26.02.1999, të njëjtit fillimisht i ka josh se do t' ua blejë nga një orë të dorës, u është paraqitur me emrin e rrejshëm "Hasan", iu ka thënë që t' i përshëndesin prindërit në shtëpi sepse të njëjtit i njeh duke pasur qellim që ditën e fundit të njëjtit ti rrëmbejë –

- kësodore do të kryente veprën penale të tentim rrëmbimit të personit

nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 të KPK,

- për shkak se nuk është provuar që i akuzuari të ketë kryer këtë vepër penale.

321


Shpenzimet e procedurës bien në barrë të mjeteve buxhetore të gjykatës.

Të dëmtuarit, përfaqësuesit ligjor përkatësisht përfaqësuesit e autorizuar për realizimin e kërkesës pronësore juridike udhëzohen në kontest të rregullt civil.

A r ë s y e t i m

PPQ në Prishtinë, me aktakuzën e tyre PP .nr. 307/2005 të datës

23.11.2005 ka akuzuar A.A. për shkak të veprës penale të tentim rrëmbimit të personit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 të KPK. Prokurori publik sikurse gjatë shqyrtimit kryesor po ashtu edhe në fjalën e fundit ka ngelë në tërësi pranë aktakuzës duke propozuar që i akuzuari të shpallet fajtor dhe të gjykohet sipas Ligjit.

Përfaqësuesit ligjor L.... B... e S.... B..... si dhe të autorizuarit

avokatët J. A e M. A i janë bashkëngjitë ndjekjes penale dhe kanë parashtruar kërkesë pronësore juridike.

I akuzuari A. A në mbrojtjen e tij sikurse në hetime po ashtu edhe në

shqyrtimin kryesor ka theksuar se kujdeset për dy nxënësit fëmijë të vëllait të tij të cilët i dërgon në shkollën fillore "Avdyl Frashëri" në Prishtinë e njëjtë dhe atë në orët e pasdites. Ai ka pranuar se ka biseduar edhe me dy fëmijë Besën dhe Besimin B..... të cilët mu në atë kohë përfundonin mësimet dhe rruga për kthim në shtëpi ishte e njëjta prandaj deri sa ka arritur në shtëpinë e tij ka biseduar edhe me këta fëmijë që ka mundësi që tu ketë thënë bëhuni nxënës të mirë se do t' iu blejë orë dore. Përndryshe nuk kam fëmijë të mi, kujdesem për fëmijët e vëllait i cili është invalid dhe kam dëshirë që të bisedojë me fëmijë pa ndonjë qellim të keq. Fëmijët për të cilët akuzohem nuk i kam përcjell deri në shtëpinë e tyre meqenëse jam kthyer kur kam arritur në drejtim të shtëpisë sime jam. ndarë prej tyre. Nuk kam pasur qellim të keq prandaj edhe nuk mund ta pranoj fajësinë sipas kësaj aktakuze.

Gjykata pas procedurës së provave gjeti këtë gjendjen faktike:

Se me të vërtetë i akuzuari A. A me datat 17.10.2005 e deri me

19.10.2005 rreth orës 14:30 minuta ka shkuar në drejtim të shkollës fillore "Avdyl Frashëri në Prishtinë me ç' rast i ka dërguar fëmijët e vëllait të tij B. Sh të cilët kishin mësim pas dite e në ndërkohë kur është kthyer rastësisht ka

322


biseduar me fëmijët Besim dhe Besa B. të cilët në atë kohë ktheheshin prej shkolle për në shtëpi në të njëjtën rrugë në të cilën kthehej edhe i akuzuari dhe gjatë kësaj kohe kanë biseduar në mes vete duke i pyetur si i keni emrat duke u prezantuar se i njeh dhe ma në fund iu premton se do t' iu blejë nga një orë të dorës ndërkaq kur arrin në drejtim të shtëpisë së tij ndahet prej fëmijëve dhe nuk i përcjellë deri në shtëpitë e tyre. Meqenëse fëmijët kanë treguar në shtëpi se një person po i përcjelli çdo 'ditë dhe po,paraqitet miqësisht me ta prindërit frikohen nën ndikimin e një ngjarje me dy fëmijë në Prishtinë dhe e paraqesin në polici se donë ti rrëmbejë fëmijët e tyre.

Deri te kjo gjendje faktike gjykata erdhi duke u mbështetur në

mbrojtjen e të akuzuarit A. A, deponimet e të dëmtuarve Besa dhe Besim B, S. B, L. B, D. B, H. N. dhe Raportin e specialistit të psikiatrisë Dr. D. D.

Nga deponimet e dëshmitarëve S. B, B. B, D. B, e H. N kuptohet se

ata janë informuar prej fëmijëve Besa e Besim B. nxënës të shkollës se për çdo ditë po i përcjellë një person deri sa po kthehen prej shkollës për në shtëpi i cili po paraqitet miqësisht me ta duke i përshëndetur prindërit e tyre dhe duke iu premtuar se do t' iu blejë nga një orë dore, me ç' rast prindërit frikohen dhe ndërmarrin veprimin e paraqitjes në polici se i akuzuari dëshiron që ti rrëmbejë fëmijët e tyre.

Nga deponimi i dëshmitarit S. B. arsimtar dhe kujdestar i klasës VI-7

në shkollën fillore "Avdyl Frashëri" në Prishtinë, në të cilën vijon mësimet djali i vëllait të akuzuarit kuptohet se i akuzuari A. A shpeshherë është paraqitë në shkollë duke u kujdesur për fëmijët e vëllait të tij i cili është invalid. Mësimet djali i vëllait të akuzuarit i vazhdon pas dite rreth orës 15:00. Nga Raportet psikiatrike për Besa e B. B... të hartuar nga Dr. D.D. si dhe elaborimin gojor të tij në seancën kryesore kuptohet se fëmijët sipas vlerësimit psikiatrik japin të dhëna të bazuara për aftësi psikofizike në përputhje me moshën kronologjike për një koeficient të inteligjencës te të cilët konstatohet një reaksion akut stresogjen për çka është i nevojshëm trajtim i mëtejshëm psikoterapeutike por i cili ka ndodhur më tepër si rezultat i frikës që kanë pasur prindërit e tyre dhe të cilët e kanë shprehur edhe para fëmijët.

Gjykata pas analizës dhe vlerësimit të gjitha provave së bashku dhe

të së cilës veç e veç gjeti se nuk ka prova që - provojnë veprimet e të akuzuarit A.A. që përmbajnë elemente të veprës penale të tentimit të rrëmbimit nga neni 159 par. 2 lidhur me nenin 20 të KPK, meqë nuk është

323


vërtetuar se i ka përcjell fëmijët jashtë rrugës të cilën ka pasur ta bëjë gjatë kthimit prej shkolle deri në shtëpinë e tij, nuk i ka josh që ti merr me automjet, nuk u ka premtuar se do t' i dërgojë në ndonjë vend të caktuar qoftë ëmbëltore, kopsht zoologjik apo diçka të ngjashme që fëmijët ti shmangë nga drejtimi i rrugës së tyre për në shtëpi madje as që u ka premtuar një veprim të tillë të cilat sipas bindjes së kësaj gjykate mund të tregonin bindshëm qëllimin e tentim të rrëmbimit të personit. Veprimet e të akuzuarit se ka biseduar miqësisht me fëmijët duke mos i prekur fare duke u paraqitur me emrin "Hasan" dhe duke ecur me ta vetëm deri sa ka arritur te shtëpia e tij sipas bindjes së kësaj gjykate nuk mund të bien te konkludimi i sigurt se i akuzuari ka pasur qellim që ti rrëmbejë të njëjtit prandaj e liroi nga akuza në mungesë të provave.

Gjykata pati parasysh shqetësimin e prindërve për sigurinë e fëmijëve

të tyre në ndikimin e atmosférës së krijuar në Prishtinë në atë kohë për shkak të rastit të dy fëmijëve mirëpo nuk do të thotë që veprimet që i ka kryer i akuzuari në mënyrën e përshkruar në aktakuzë të duhet trajtohen të inkriminueshme meqë të tilla nuk mund të hyjnë në sférën penalo-juridike dhe do të ishte hipotetike që të interpretohet plani, qëllimi dhe synimi i të akuzuarit si gjendje e tij e brendshme psikike.

Vendimi për shpenzimet e procedurës u mor në mbështetje të nenit

103 par. 1 të KPPPK, ndërsa ai për kërkesën pronësore juridike në mbështetje të nenit 112 par. 3 të KPPPK.

Me sa u tha u vendos si në shqiptim të këtij aktgjykimi e në

mbështetje të nenit 390 par. 3 të KPPPK.

GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË P. nr. 280/2005 më 31.01.2007

Procesmbajtësja, Kryetari i trupit gjykues, F.K SS

UDHËZIME JURIDIKE: kundër këtij aktgjykimi pala e pakënaqur ka të drejtë ankese në afat prej 15 dite, prej ditës së marrjes kopjes së të njëjtit. Ankesa i ushtrohet Gjykatës Supreme të Kosovës në Prishtinë, e nëpërmjet Gjykatës së Qarkut në Prishtinë.

324


P.nr.299/06


Gjykata e Qarkut në Prishtinë, në trupin gjykues të përbërë prej gjyqtares R. E, si kryetare e trupit, gjyqtarëve porotë: L. T. dhe F. K, si anëtar me procesmbajtësen Sh. B, në lëndën penale e të akuzuarit N. G, nga f.sh. B. KK Prishtinë, për shkak të veprës penale të marrëdhënies seksuale me dhunë nga neni 193 al. 1 të KPK, sipas aktakuzës së PPQ-së në Prishtinë, PP. nr. 330/06 të dt. 08.012.2006, të ndryshuar në seancën kryesore më dt. 24.01.2007 të mbajtur në prezencën e Prokurorit publik R. R, të akuzuarit dhe mbrojtësit të tij A. K, avokat nga Prishtina, të dëmtuarës Z. B. dhe i autorizuari i saj A. B, avokat nga Prishtina, mori dhe shpalli këtë

A K T GJ Y K I M

I akuzuari: N. G. nga i ati H.... dhe e ëma Z.... e lindur B....., i lindur më dt.

15.03.1979 në f.sh. B.... KK Prishtinë, ku edhe jeton, shqiptar, kosovar, i pa punë, i pa martuar, ka kryer shkollën fillore, i gjendjes së varfër ekonomike, ka qenë në paraburgim që nga dt 12.11.2006 deri më 29.01.2007.

ËSHTË FAJTOR

Sepse, natën në mes të dt. 11.12.2006 rreth ora 02:00 në f.sh K..... Komuna e Prishtinës në hotelin "BERISHA", të miturën Z. B. nga f.sh. G... Komuna e Prishtinës, e lindur më dt. 31.12.1989, të cilën e ka vajzë të dajës, e ka nënshtruar për të pasur marrëdhënie seksuale pa dëshirën e saj, në mënyrë që dy ditë më parë e mori nga shtëpia e saj për të shkuar gjoja në fshatin Z.... për të blerë kartel telefoni, por në të vërtet shkoi në drejtim të K.... pastaj në K..... ku u vendos në hotelin e lartë cekur, e siguroi dhomën ku e vendosi të dëmtuarën duke ia kufizuar lirinë e lëvizjes dhe natën e dytë e detyron në marrëdhënie seksuale, e të nesërmen së bashku shkojnë te nipi B. A në fshatin P....... ku e dhe takohen me të atin e të dëmtuarës,

- Këso dore ka kryer veprën penale të marrëdhënies seksuale me

dhunë nga neni 193 al. 1 të KPK. 325


Prandaj, me aplikimin e dispozitave ligjore të cekura më lartë dhe dispozitave të neneve 3, 6, 15, 36, 38, 64, 66 dhe 73 të KPPK gjykata e

GJYKON

Me dënim burgu në kohëzgjatje prej .......... në të cilin dënim i llogaritet koha e kaluar në paraburgim prej datës 12.11.2006 deri më dt. 29.01.2007.

E dëmtuara Zoja Berisha për shkak të realizimit të kërkesës

pronësoro-juridike udhëzohet në kontestin e rregullt civil.

Obligohet i akuzuari ti paguajë të gjitha shpenzimet e procedurës penale sipas llogarisë së gjykatës e në emër të paushallit gjyqësor të paguajë shumën prej 200 Euro, në afat prej 15 ditëve pas plotfuqishmërisë së aktgjykimit.

A r s y e t i m

Prokuroria publike e Qarkut në Prizren, ka parashtruar aktakuzën PP. nr. 330/06 të datës 08.12.2006 kundër të akuzuarit N. G. nga fshati B.... KK Prishtinë, për shkak të veprës penale marrëdhënie seksuale me dhunë nga neni 193 par. 3. nën par. 8. lidhur me par. 1. të KPPK. Në seancën kryesore në fjalën e fundit e në bazë të fakteve të vërtetuara prokurori publik ka ndryshuar cilësimin juridik të veprës penale duke e akuzuar të njëjtin për veprën penale nga par. 1. po të këtij neni, me propozim që i njëjti të shpallet fajtor për këtë vepër penale dhe të dënohet sipas ligjit.

Në bazë të provave të administruara në seancën kryesore gjykata ka

vërtetuar këtë gjendje faktike:

I akuzuari N. G. dhe e dëmtuara Z. B. janë djalë halle dhe vajzë daje. Dy ditë para asaj kritike i akuzuari N. ka shkuar në vizitë te daja M. me S. B. Diku pas dite ka shfrytëzuar një rast të volitshëm në oborr për tu marrë vesh me të dëmtuarën. Z. që ajo të shkon me te deri në f.sh. Z. për të blerë gjëja një kartel telefoni. Ajo pranoi duke i besuar dhe u nis me te. Mirëpo i akuzuari e ktheu rrugën dhe u nis në K. deri në restorantin –hotel Berisha.

326


Duke kuptuar se rruga ka ndryshuar kahen, e dëmtuara u shqetësua

dhe kërkoi që të kthehen në shtëpi. I akuzuari e ngushëllonte se së shpejti do të kthehen dhe në të arritur në hotel ai ka rezervuar dhomën për dy net. Natën e parë i akuzuari tregoi interes për të pasur marrëdhënie seksuale por e dëmtuara nuk ishte e gatshme dhe ky nuk insistoi. Natën e dytë i akuzuari duke mos kërkuar pranim nga e dëmtuara ia hoqi nga trupi rrobat, i zhveshi edhe të vetat dhe kreu aktin seksual. Të nesërmen kanë braktisur hotelin dhe kanë shkuar në fsh. P..... te kushëriri A. B. ku pas një kohe ka ardhur edhe M......

Gjendjen e këtillë faktike gjykata e vërtetoi në bazë pranimit të pjesërishëm të akuzuarit, të deklaratës së të dëmtuarës Z. B. deklaratave të dëshmitarëve: M. B, H. K, raportit të ekspertit Dr. M. G. si dhe në bazë të fotodokumentacionit.

Në mbrojtjen e vet i akuzuari. N. G. duke mos pranuar fajësinë ka

dhënë versionin e vet duke theksuar se i ati i të dëmtuarës M.... është daja i tij dhe të dëmtuarën e ka trajtuar si vajzë të dajës deri para katër viteve kur gruaja e dajës H.... gjatë një bisede i pat thënë se Z. nuk është vajza e M...... Kështu me Z.... ishte duke kaluar në mënyrë shoqërore që dy vjet po pastaj kishte lindur dashuria dha ka pasur qëllimin të martohet me te. Përkohësisht ka punuar në Itali dhe gjatë asaj kohe Z.... e ka thirrur disa herë duke shprehur dëshirën që të shkojë atje edhe ajo. Dy ditë para datës 10. 11.2006, Z.... dhe babai i saj kishin qenë në shtëpinë e tij ku kanë kaluar natën dhe dy të rinjtë kanë shfrytëzuar rastin që të kalojnë gjysmë ore së bashku në dhomën e pritjes ku janë përkëdhelur dhe puthur. Më datën 10.11.2006, me veturën "Opel Kadet", me S. B. ka shkuar tek daja M... por të ndenjur. Meqë kishte nevojë për kartelë telefoni doli nga shtëpia e dajës kur doli edhe Z.... e cila në fillim i solli ujë për të pirë dhe e pyeti atë të vijë edhe ajo. Pasi pranoi, ajo hyri në veturë. Në ato momente në oborr afër tyre ishte motra e sajë L.... Gjatë rrugës për në fshatin K. i tha Z.... se meqë tashmë një muaj ajo ishte duke e thirrur dhe ja tani ai ka ardhur për ta marrë nëse ajo pranon, gjë që ajo pohoi duke thënë se vetëm dëshiron ti lajmërohet nënës. Rrugës fare nuk ka përdorur kërcënime ose dhunë dhe kanë arritur kështu deri në hotelin "Berisha. Në restorant ku ishin edhe disa mysafirë tjerë, kanë pirë nga një kafe e pastaj janë vendosur në një dhomë nr. 2. në katin e tretë. Natën e parë kanë fjetur së bashku në një shtrat por nuk kanë pasur marrëdhënie seksuale. Është e vërtet se i ka propozuar Z.... që të kenë marrëdhënie mirëpo ajo nuk ishte e gatshme dhe nuk e ka detyruar më. Dera ka qenë e mbyllur dhe çelësi në derë dhe ajo ka mund të dalë nga dhoma po të kishte dashur, madje të nesërmen në mëngjes i ka thënë se nuk kishte fjetur tërë natën dhe se do të kishte mundur të ketë marrëdhënie seksuale me te, por atë

327


mëngjes ai nuk ishte i gatshëm për një akt të tillë dhe kështu së bashku kanë zbritur për të ngrënë. Natën e dytë ka pasur marrëdhënie seksuale me Z... njëherë por me pëlqimin e sajë pa rezistencë. Ajo vet i ka zhveshur rrobat e po ashtu edhe ai i ka zhveshur pizhamet e veta, duke e pyetur më parë se a dëshiron të ketë marrëdhënie apo jo dhe mos rastësisht ka ndonjë lidhje tjetër me dikë, duke mos e detyruar në asnjë mënyrë dhe ajo pranoi pa kurrfarë rezistence. Ajo ishte vergjinë. Përndryshe ditën e parë është 1ajmëruar me telefon dajës M... duke i thënë të mos merakoset për Z.... se ndodhet me te duke mos i treguar vendin ku ndodhet sepse kështu dëshironte Z.... Po të kishte dashur Z..., ka pasur rast të lajmëronte policinë sepse ditën e dytë para dite kishte ardhur policia regjionale në hotel e gjatë së cilës kohë ata të dytë ndodheshin në lokal për të pirë kafé, mirëpo ajo nuk veproi gjë, përkundrazi e thirri për të shkuar në dhomë sepse ishte frikësuar se mos policia po e kërkonte. Më datën 12.11.2006, në mëngjes kanë pirë kafe dhe janë nisur për në fshatin P...... tek një kushëri A. B. dhe pas një kohe ka ardhur babai i Z. me nipin e tij A. S..., i cili ka filluar ti qortonte. Zonja ka treguar babait të vet se me dëshirën e sajë është nisur me te dhe ai nuk ka përdorur kurrfarë dhune ndaj saj. Ajo ishte nisur me babin e vet për në shtëpi e po ashtu edhe ai shkoi në shtëpi ku e priste policia. Përndryshe, ditën e parë në të arritur në K.... kanë hyrë në një dyqan ku ajo kishte zgjedhur një palë rroba për vete dhe atë natë, si dhe natën e dytë është e vërtet se ajo ka kërkuar të kthehet në shtëpi ose së paku ti lajmërohet nënës mirëpo, për shkak të mungesës së mbushjes së telefonit nuk kanë mund ti lajmëroheshin. Ka ditur se nuk i ka të mbushura 18 vjet.

Mbrojtësi i të akuzuarit avokati A. K. duke mohuar tezën e akuzës

deklaroi se me asnjë provë nuk është vërtetuar se i akuzuari ka kryer veprën penale për të cilën akuzohet sepse vepra në fjalë mund të ekzistoi vetëm në raste kur vërtetohet që ka pasur dhunë fizike nga njëra e rezistencë fizike nga ana tjetër. Në rastin konkret e dëmtuara me pëlqimin e sajë ka pranuar të shkonte me të akuzuarin me veturën e tij, në destinacionin e caktuar ku gjatë qëndrimit dy ditor ka pranuar që të ketë marrëdhënie seksuale me te. Pas aktit ajo nuk ka shprehur shqetësim gjë që vërteton se ajo nuk ka treguar ndonjë mosgatishmëri për të pasur akt seksual. Propozon që i njëjti të lirohet nga akuza në mungesë të provave.

I autorizuari i të dëmtuarës, avokati A. B. theksoi se nuk pajtohet me

rikualifikimin e veprës penale nga ana e prokurorit publik, duke menduar se në veprimet e të akuzuarit formohen elementet e veprës penale siç është dhënë në aktakuzë, prandaj propozon që ndaj të akuzuarit të shqiptohet dënimi për këtë vepër i cili dënim do të ishte një satisfakcion moral për palën e dëmtuar dhe parashtron kërkesë pronësoro-juridike.

328


Me anë të provave të administruara pakontestueshëm, është vërtetuar

se ditën kritike i akuzuari ka qenë në shtëpinë e M...., se ka takuar të dëmtuarën dhe se ajo është nisur me te duke i besuar se do të shkojnë në Z..., por pasi ka kuptuar se është nisur në tjetër drejtim ka kërkuar ta kthejë në shtëpi, gjë që edhe vet i akuzuari ka pohuar.

Gjykata nuk i ka besuar mbrojtjes së të akuzuarit në atë drejtim se ka pasur marrëdhënie seksuale me të dëmtuarën Z.... me dëshirën e saj. Në fakt e dëmtuara në mes tjerash ka deklaruar se kishte besim tek i akuzuari kur ai i propozoi të shkojnë në fshatin Z.... për të blerë kartelë të telefonit mirëpo, kur e ndërroi rrugën për në K.... ajo disa herë i patë thënë se do të ishte mirë që ta kthente në shtëpi ku përgjigja e tij ishte se së shpejti do të kthehen. Në të arritur në hotel ende duke besuar se do të kthehen, kërkoi së paku të lajmërohet babait, por ai i tha se atë nuk e ka babë. U vendosën në dhomë derën e së cilës ai e mbylli me qelës por çelësi mbeti në derë. Atë natë nuk kanë zbritur në restorant, kanë qëndruar në dhomë, nuk kanë pasur marrëdhënie seksuale, ai bile ka fjetur ndërsa ajo jo. Të nesërmen N..... ka dalë nga dhoma dhe ka shkuar dhe e ka mbyllur. Në mungesë të tij ajo i mëshonte derës kur erdhi kamerieri nga i cili kërkoi të ia hap derën por ai u përgjigj se së shpejti do të vijë N. dhe do të ia hap derën ai vet. Atë ditë kamerieri ka sjellë kafe dhe ushqim në dhomë. Përndryshe N... nuk ka përdorë dhunë fizike por vetëm bërtiste. Në një situatë kur ajo donte të dalë jashtë ai pat thënë të hesht se përndryshe nuk do të dalë nga dhoma fare. Ajo ishte e shqetësuar dhe qante ndërsa ai pa dëshirën e saj e ka detyruar të ketë marrëdhënie seksuale. Nuk ka mund të rezistonte edhe përpos mundit që ti ikë kontaktit, ishte e pa aftë se nuk priste një gjë të tillë meqë atë e konsideronte si djalë halle. Pa dëshirën e saj ia ka zhveshur rrobat. Pas kësaj ngjarje ka qenë shumë e shqetësuar dhe është ndier më e sigurt pasi kanë zbritur në restorant.

Gjykata ka besuar deklaratës së të dëshmitares të dëmtuarës sepse është e logjikshme dhe si e tillë e pranueshme.

Duke pasur parasysh tërë zhvillimin e ngjarjes gjykata ka gjetur se

vepra penale për të cilën është akuzuar është kryer me dashje. Në fakt, i akuzuari ka shkuar gjoja në vizitë tek daja vet, ka shfrytëzuar momentin e volitshëm, e ka ftuar të dëmtuarën duke i thënë se i nevojitet kartela për telefon dhe do të shkojë në fshatin Z... për ta blerë dhe nëse ajo dëshiron një shëtitje mund të shkojë me te. Ajo, duke e trajtuar si djalë halle u nis me te. Por, kur ka kuptuar se rruga ka marrë kahen tjetër ajo kërkoi ta kthejë në shtëpi ose së paku të lajmërohet së ëmës. Pasi është gjetur në dhomën e hotelit, në mes katër mureve vet me të akuzuarin natën e parë ajo nuk lejoi të kenë marrëdhënie seksuale akoma duke e lutur që të kthehet në shtëpi. E dëmtuara ashtu e re, e

329


njomë, me posa të mbushura të gjashtëmbëdhjetat, në momentin e dhunimit ishte vergjinë dhe si e tillë pa përvojë të mjaftueshme jetësore sidomos asaj seksuale, e rritur në ambient patriarkal, papritmas është gjetur në një situatë në të cilën është prurë nga i akuzuari, të cilin e trajtonte si vëlla dhe me plot besim pranon të niset në shëtitje deri në fshatin e afërm, me një person më të fortë në çdo aspekt, gjë që tek ajo me siguri ka shkaktuar një shkallë të tillë të frikës dhe të befasisë dhe të mosrezistimit të saj energjik fizik, aq më tepër kur ka mbetur pa sukses çdo tentim për rezistencë ndaj personit fizikisht më të fortë në një ambient ku është gjetur. Prandaj, nuk ka pranim të vullnetshëm për marrëdhënie seksuale pa pasur vendim personal të personit fémër, pjesëmarrjes së saj aktive, dëshirës dhe vullnetit për të pasur marrëdhënie seksuale. Pranim në kuptim të durimit pasiv për shkak të rrethanave nën të cilat është kryer vepra, si në rastin konkret, nuk është pranim i vullnetshëm sepse i mungon vullneti dhe dëshira i personit femër, këtu i dëmtuarës e cila është gjetur në një ambient tejet të huaj, e shqetësuar dhe e frikësuar nga vet ambienti reaksioni i prindërve dhe e paralizuar nga njëfarë shoku nuk ka mund të gjendet në këso situate dhe është dorëzuar në duart e të akuzuarit edhe pse ka pasur mundësi për rrugëdalje meqë dëshmitari H.... K..... ka dëshmuar se i akuzuari dhe e dëmtuara kanë zbritur në restorant për të pirë kafe dhe ai vet ka dërguar ushqimin deri te dera e dhomës.

Në bazë të cekurave më lartë gjykata konkludoi se në veprimet e të

akuzuarit formohen elementet e veprës penale e cila i vihet ne barre për të cilën është penalisht i përgjegjshëm.

Me rastin e vendosjes mbi llojin dhe lartësinë e dënimit gjykata mori

parasysh qëllimin e dënimit, të gjithë rrethanat e rëndësishme për shqiptimin e dënimit më të butë apo më të ashpër e sidomos shkallën e përgjegjësisë penale, motivin për kryerjen e veprës, shkallën e rrezikimit apo dëmtimit të së mirës së mbrojtur, rrethanat nën të cilat është kryer vepra, sjellja e mëparshme e kryesit, deklarimi i tij rreth fajësisë, rrethanat personale, qëndrimi pas kryerjes së veprës, prandaj konsideron se edhe me dënimin e shqiptuar do të arrihet qëllimi i dënimit.

Nga të cekurat më lartë gjykata vendosi si në dispozitiv të

aktgjykimit. Vendimi mbi llogaritjen e paraburgimit në dënimin e shqiptuar është marr në bazë të nenit 73 par. 1 të KPPK.

Vendimi mbi llogaritjen e shpenzimeve te procedurës penale bazohet

në dispozitën e nenit 99 KPPK.

330


Vendimi mbi kërkesën pronësoro juridike është marrë në bazë të nenit

107 KPPK.

GJYKATA E QARKUT NÉ PRIZREN Me datën 29.01.2007, P. nr. 299/06

Procesmbajtësja, Kryetar i trupit gjykues, Sh. B. R. E

KËSHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktgjykimi lejohet ankesa në

afat prej 15 ditësh nga dita e marrjes së aktgjykimit, Gjykatës Supreme të Kosovës në Prishtinë.

331


Ap. nr. 312/08

GJYKATA SUPREME E KOSOVËS, Kolegji i përbërë nga gjyqtarët: D. A, kryetar, H. F. dhe J. M, anëtarë, me bashkëpunëtoren profesionale R. D procesmbajtëse, në lëndën penale ndaj të akuzuarës M... K.... nga f.sh. P.... , Komuna e Prishtinës , për shkak të veprës penale trafikimi me njerëz të parashikuar nga neni 139 par. 2. të KPPK, duke vendosur lidhur me ankesën e mbrojtësit të akuzuarës av. K. H. nga Prishtina, paraqitur kundër aktgjykimit të Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr. 50/2008 datë 29.04.2008, në seancën e kolegjit të mbajtur më 01.10.2008, mori këtë:

A K T V E N D 1 M

Me miratimin e ankesës së mbrojtësit të akuzuarës M... K... anulohet aktgjykimi i Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr. 50/2008 datë 29.04.2008, dhe çështja i kthehet gjykatës së shkallës së parë për rigjykim.

A r s y e t i m i

Me aktgjykimin e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr. 50/2008 datë 29.04.2008 , e akuzuara M... K..... është shpallur fajtor për shkak të veprës penale mundësimi i prostitucionit të trafikimit me njerëz të parashikuar nga neni 201. par. 4. lidhur me par. l. të KPPK dhe është gjykuar me .......... vjet burgim, në të cilin i është përfshirë edhe koha e kaluar në paraburgim prej 09.12.2007 e deri më 29.04.2008.

E akuzuara është liruar nga obligimi që ti paguajë shpenzimet e

procedurës penale. Kundër këtij aktgjykimi në afatin ligjor ka paraqitur ankesë mbrojtësi

i të akuzuarës për shkak të shkeljes esenciale të dispozitave të procedurës penale, konstatimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike, shkeljes së ligjit penal dhe vendimit për dënimin me propozim që Gjykata Supreme ta miratojë ankesën, ndërsa aktgjykimin e ankuar ta anulojë dhe çështjen t’ia kthejë gjykatës së shkallës së paré në rigjykim, ose ta ndryshojë atë dhe të akuzuarën ta liroj nga akuza.

332


Gjykata Supreme ka mbajtur seancën e kolegjit konform nenit 410 të KPPPK, në të cilën nuk ishin të pranishëm Prokurori Publik i Kosovës, mbrojtësi i të akuzuarës të cilit ishin njoftuar me rregull, ndërsa për të akuzuarën postë dorëzuesi ka konstatuar se nuk jeton më në adresën e dhënë dhe nuk dihet vendbanimi i tanishëm.

Prokuroi Publik i Kosovës me parashtresën PPA. nr. 312/2008 datë

21.07.2008, ka propozuar që Gjykata Supreme duke e miratuar ankesën e mbrojtësit të akuzuarës dhe detyrimisht ta anuloj aktgjykimin e ankuar dhe çështjen t’ia kthej gjykatës së shkalles së parë në rigjykim.

Gjykata Supreme e Kosovës pasi shqyrtoi shkresat e lëndës, studioi

aktgjykimin e ankuar konform nenit 415 të KPPPK dhe pas vlerësimit të pretendimeve ankimore, konstatoi se ankesa e mbrojtësit të akuzuarës është e bazuar pôr këtë arsye:

Sipas dispozitivit të aktakuzës, prokurori publik i qarkut e ngarkon të

akuzuarën për veprôn penale të trafikimit me njerëz të parashikuar nga neni 139. par. 2. të KPPK.

Sipas konstatimit të gjykatës së shkallës së parë , që përmban

dispozitivi i aktgjykimit të ankuar , e akuzuara është shpallur fajtore për shkak të veprës penale mundësimi i prostitucionit të trafikimit me njerëz të parashikuar nga neni 201. par. 4 lidhur me par. l. të KPPK. Gjykata e shkallës së parë, pra, ka konstatuar se në rastin konkret kemi të bëjmë me veprën penale mundësimi i prostitucionit të trafikimit me njerëz të parashikuar nga neni 201. par. 4 lidhur me par. l. të KPPK, kështu që në dispozitivin e aktgjykimit të saj ndryshoi aq sa e shihte të nevojshme aktakuzën për sa i përket përshkrimit të veprimit të kryerjes së veprës penale (duke i shënuar edhe elementet e mundësimit të prostitucionit).

Në arsyetimin e saj gjykata e shkallës së parë konstatoi se përtej çdo

dyshimi të bazuar është vërtetuar se e akuzuara me veprime mashtruese e bindi të dëmtuarën e mitur A.G. dhe e dërgoi në Ulqin, a atje ajo u abuzua seksualisht..nga personi i quajtur Gj... por nuk u detyrua në veprime të tilla nga e akuzuara dhe as që kishte e akuzuara përfitime materiale nga shërbimet seksuale në të cilat detyrohej nga Gj...., në rrethana të këtilla gjykata e shkallës së paré përfundon se bëhet fjalë për vepër penale mundësim prostitucioni e jo për trafikim me njerëz siç pretendon akuza.

333


Gjykata Supreme konstaton se arsyet e mësipërme të gjykatës së

shkallës së parë, nuk mund të pranohen, mbasi ato janë juridikisht të gabuara, por njëkohësisht edhe të paqarta.

Aktgjykimi i kundërshtuar është i përfshirë me shkelje esenciale të

dispozitave të procedurës penale nga neni 403. par. l. pika 12. të KPPPK, ngase dispozitivi i aktgjykimit të ankuar është i pa qartë dhe jo koherent me kualifikimin juridik në çka me të drejt tërheq vërejtjen mbrojtësi i të akuzuarës në ankesë për arsye se : në dispozitivin aktgjykimit të ankuar janë inkorporuar të gjitha elementet e veprës penale të trafikimit me njerëz, mashtrimi te detyrimi , mirëpo kur këto veprime janë vënë nën normën juridike gjykata është shprehur se në rastin konkret kemi të bëjmë me veprën penale "mundësimi i ushtrimit të prostitucionit të trafikimit me njerëz të parashikuar nga neni 201 par. 4 lidhur me par. l. të KPPP, emërtim ligjor i veprës penal nuk e ekziston në kodin penal.

Vepra penale e mundësimit të prostitucionit nga neni 201 par. l. të

KPPK nuk i përmban elementet e mashtrimit e as detyrimit, këto elemente i gjejmë te vepra penale e trafikimit me njerëz, ndërsa dhunën dhe kërcënimin edhe te vepra penale nga neni 201. par. 3 të KPPK, por jo te par. l.

Në anën tjetër arsyetimi i aktgjykimit është në kundërshtim me

dispozitivin, nga se deh sa gjykata e shkallës së parë kur e përshkruan veprën penale përkatësisht ngjarjen inkriminuese thotë se e akuzuara e detyron të dëmtuarën në marrëdhënie seksuale me personat tjerë, ndërsa në arsyetimin e aktgjykimit (faqe 4. pas. 3.) theksohet se e akuzuara nuk e ka detyruar të dëmtuarën në marrëdhënie seksuale por personat tjerë e kanë detyruar më marrëdhënie të tilla si personi i quajtur Xh ...

Gjykata e shkallës së parë ka për detyrë që të arsyetoj çdo pikë të

aktgjykimit, ndërsa në rastin konkret edhe pse të akuzuarën e ka liruar nga obligimi për ti kompensuar shpenzimet e procedurës nuk ka dhënë asnjë arsye se me çka ishte udhëhequr gjykata kur e liroi të akuzuarën nga ky detyrim, të gjitha këto paraqesin shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale të parashikuara nga neni 403. par. l. pika 12 e KPPPK që kushtëzuan anulimin e aktgjykimit , pa i shqyrtuar pretendimet tjera ankimore, të cilat gjykata e shkallë s së parë me rastin e rigjykimit të çështjes duhet ti merr parasysh ato.

Në rigjykim gjykata e shkallës së parë duhet të veproj sipas vërejtjeve

334


të theksuara edhe njëherë ti procedoj të gjitha provat e propozuara një nga një dhe në lidhshmëri me njëra tjetrën, dhe pas një analize të gjithanshme dhe me kujdes të provave të proceduara të marr vendim të ligjshëm lidhur me këtë çështje penale juridike.

Këto janë shkaqet për të cilat Gjykata Supreme, në mbështetje të

nenit 424 të KPPPK, anuloi aktgjykimin e ankuar dhe çështjen ia ktheu po asaj gjykate për rigjykim.

GJYKATA SUPREM E KOSOVËS NË PRISHTINË

Ap. nr. 312/2008 datë 1.10.2008 Procesmbajtëse, Kryetar i kolegjit për të mitur, R.D. D.A.

Anëtar të kolegjit:

1. H.F. 2. J. M.

335


Ap. nr. 133/07


Gjykata Supreme e Kosovës - kolegji për i përbërë nga gjyqtarët: L. R.., kryetar, H. F... dhe D. A.... anëtarë, procesmbajtëse M. M, bashkëpunëtore profesionale, në çështjen penale të akuzuarit N... G..., nga F.sh.B... Komuna e Prishtinës për veprën penale dhunimi , të parashikuar nga neni 193. par. 1 të KPPK, lidhur me ankesën e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë, përfaqësuesit të palës së dëmtuar dhe mbrojtësit të akuzuarit, avokatit K.A, nga Prishtina, paraqitur kundër aktgjykimit të Gjykatës së Qarkut Prizren, Pm. 299/2006 datë 24.07.2007, në seancën e mbajtur, më 25.09.2007, mori këtë:

A K T GJ Y K I M

Me miratimin e ankesave të Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë dhe të përfaqësuesit të palës së dëmtuar, ndryshohet aktgjykimi i Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr. 299/2006 datë 24.1.2007, vetëm sa i përket vendimit për dënimin, ashtu që Gjykata Supreme të akuzuarin N... G... për veprën penale për të cilën është shpallur fajtor e gjykon me 2, (dy) vjet burgim , në të cilin i llogaritet edhe koha e kaluar në paraburgim prej 12.11.2006 e deri më 29.1.2007.

Ankesa e mbrojtësit të akuzuarit refuzohet si e pabazuar.

A r s y e t i m

Me aktgjykimin e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, P. nr. 299/2006

datë 24.1.2007, i akuzuari N... G..., është shpallur fajtor për veprën penale të dhunimit, të parashikuar nga neni 193 .par. 1 të KPPK,. dhe është gjykuar me ........... burgim., në të cilin i është llogaritur edhe koha e kaluar në paraburgim prej datës 12.11.2006 deri më dt. 29.01.2007, është i obliguar ti paguajë shpenzimet e procedurës sipas Llogarisë përfundimtare dhe, në emër të paushallit gjyqësor, 200,00 euro.

336


E dëmtuara për realizimin le kërkesës pasurore juridike është

udhëzuar në kontest civil. Kundër këtij aktgjykimi ankesë kanë paraqitur:

Prokurori Publik i Qarkut në Prishtinë, për shkak të vendimit për

dënimin , ka propozuar që Gjykata Supreme aktgjykimin e ankuar ta ndryshoj dhe të akuzuarit t'i î shqiptoj dënim më të ashpër,

- përfaqësuesi i palës së dëmtuar për shkak të vendimit për dënimin ,

ka propozuar që Gjykata Supreme aktgjykimin e ankuar ta ndryshoj dhe të akuzuarit t'i shqiptoj dënim më të ashpër dhe,

- mbrojtësi i të akuzuarit, për shkak të shkeljeve esenciale të

dispozitave të procedurës penale, vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike dhe shkeljes së ligjit penal , ka propozuar që aktgjykimi i ankuar të ndryshohet dhe i akuzuari të lirohet nga akuza ose të prishet dhe lënda t'i kthehet gjykatës së shkallës së paré për rigjykim.

Gjykata Supreme e Kosovës mbajti seancën e kolegjit në mbështetje

të dispozitave të nenit 410 të KPPK, në të cilën nuk ishin të pranishëm Prokurori Publik i Kosovës, i akuzuari e as mbrojtësi i tij, edhe pse ishin njoftuar me rregull.

Prokurori Publik i Kosovës , me parashtresën PP A. nr. 133/07 datë

04.04.2007, ka propozuar që ankesa e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë dhe ajo e përfaqësuesit të palës së dëmtuar të miratohet, aktgjykimi i ankuar të ndryshohet dhe të akuzuarit ti shqiptohet një dënim më i ashpër, ndërsa ankesa e mbrojtësit të akuzuarit të refuzohet si e pabazuar.

Pas shqyrtimit të shkresave të lëndës, studimit të aktgjykimit të

ankuar në kuptim të nenit 415 të KPPPK dhe vlerësimit të thënieve nga ankesat, Gjykata Supreme gjeti:

Ankesa e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë dhe ajo e palës së dëmtuar janë të bazuara, ndërsa ajo e mbrojtësit të akuzuarit e pabazuar.

Duke i arsyetuar pretendimet e veta ankimore përkitazi me shkeljet

esenciale të dispozitave të procedurës penale, mbrojtësi thekson se aktgjykimi i kundërshtuar është i përfshirë me shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale, ngase dispozitivi i aktgjykimit është në kundërshtim me arsyet e aktgjykimit, në të nuk janë paraqitur arsyet për

337


faktet vendimtare, ato pak arsye që janë paraqitur janë të paqarta dhe kundërthënëse ne masé të konsiderueshme, në dispozitiv të aktgjykimit thuhet se e dëmtuara e lindur më 31.12.1989, ndërsa në arsyetim se ajo posa i ka mbushur të gjashtëmbëdhjetat.

Sipas vlerësimit të Gjykatës Supreme, pretendimet e mësipërme

ankimore nuk qëndroj»në.

Aktgjykimi i kundërshtuar, pra edhe dispozitivi i tij është i qartë dhe konkret, nuk përmban kundërthënie me vetveten as me arsyetimin. Në arsyetimin e tij janë dhënë arsye të mjaftueshme faktike dhe juridike të cilat i pranon edhe kjo gjykatë. Gjykata e shkallës së parë vlerësimin e provave e ka bërë në pajtim të plotë me dispozitat ligjore të parashikuar nga neni 396 par. 6 dhe 7 të KPPPK, duke paraqitur qartë se cilat fakte dhe për çfarë arsyesh i konsideron si të provuara dhe cilat të pa provuara, duke bërë vlerësimin e provave kontradiktore. Ajo ka bërë vlerësimin dhe analizën e thuktë të gjitha provave të proceduara gjatë shqyrtimit kryesor dhe, lidhur me to, ka paraqitur përfundimet e veta, të cilat, si të drejta , i pranon edhe kjo gjykatë, ka dhënë arsye të mjaftueshme përkitazi me rastin e zgjidhjes së çështjes juridike , veçanërisht me rastin e vërtetimit të ekzistimit të veprës penale dhe përgjegjësisë penale të të akuzuarit si dhe zbatimin e dispozitave të caktuara të ligjit penal ndaj të akuzuarit dhe veprës së tij. Fakti se Gjykata e shkallës së parë në arsyetim ka konstatuar se e dëmtuara posa i ka mbushur 16 vjet për kundër konstatimit se ajo është e lindur më 31.12.1989 nuk e vë dispozitivin e aktgjykimit në kundërshtim me arsyetimi. Pretendimet tjera ankimore në kuadër të kësaj baze ligjore të ankesës kanë të bëjnë me gjendjen faktike për të cilën do të bëhet fjalë në vijim.

Mbrojtësi i të akuzuarit , përkitazi me bazën ankimore vërtetimi i

gabuar dhe jo i plotë i gjendjes faktike, në esencë e konteston vetëm mënyrën si janë vlerësuar provat e administruara gjatë shqyrtimit gjyqësor nga ana e gjykatës së shkallës së parë, si dhe konkludimet të cilat i ka nxjerrë ajo gjykatë në bazë të atyre provave. Pretendon se provat janë vlerësuar në mënyrë të një anshme, kështu që edhe konkludimet kanë pasuar të gabuara.

Konsideron se gjendja faktike në këtë çështje penalo juridike është

vërtetuar gabimisht, nga se aktgjykimi është mbështetë vetëm në dëshminë e të dëmtuarës dëshmia e të cilës sipas ankesës ishte konfuze dhe me plot kundërthënie.

Gjykata Supreme vlerëson se gjykata e shkallës së parë në mënyrë të

338


sigurt, të padyshimtë i ka vërtetuar të gjitha faktet vendimtare të kësaj çështje penale juridike, provat e proceduara janë vlerësuar drejt dhe asnjë fakt relevant nuk ka ngelur në mëdyshje.

Çështja e qëndrimit të akuzuarit edhe të dëmtuarës në motelin “Lluzjizijana” pastaj fakti se ato kishin marrëdhënie seksuale dhe çështja e deflorimit të dëmtuarës nuk janë kontestuese, nga se këto fakte i pranon edhe i akuzuari , ndërsa çështja e deflorimit është vërtetuar edhe me ekspertizë mjeko ligjore. Kontestuese janë vetëm faktet se e dëmtuara ishte dhunuar nga i akuzuari siç ka gjetur gjykata e shkallës së parë, apo me vetë dëshirë kishte shkuar me te dhe kishte kryer marrëdhënie seksuale siç pretendon ankesa.

Gjykata Supreme gjen se përfundimi i gjykatës së shkallës se pare se i

akuzuari e kishte dhunuar të dëmtuarën është i drejt dhe i mbështetur në prova të pakontestueshme, ngase e dëmtuara në dëshminë e saj në të gjitha fazat e procedurës në mënyrë kronologjike ka përshkruar se si është mashtruar nga i akuzuari është futur në veturë kinse për të shkuar në fshatin Z... për të blerë një telefon, pastaj është dërguar në f.sh.K.... në motelin "Lluijizijana” dhe aty natën e dytë të qëndrimit është dhunuar, dëshmia e saj nuk është vënë në dyshim me asnjë provë, sikur ajo të kishte shkuar me të akuzuarin me vet dëshirë dhe të kishin kryer aktin seksual me vullnet reciprok siç pretendon ankesa dhe i akuzuari në mbrojtjen. e tij, ajo nuk do ta denonconte për dhunim të akuzuarin aq më parë kur ata ndodhen në raporte farefisnore( teze dhe nip). Fakti se në trupin e të dëmtuarës nuk janë konstatuar shenja dhune si dhe fakti se ajo nuk ka kërkuar ndihmë nga askush, nuk do të thotë se ajo nuk është dhunuar, bazuar në ambientin ku është ndodhur ajo ( në një vend të panjohur dhe e vetmuar vetëm me të akuzuarin) si dhe zhvillimin e saj të brishtë shpirtërorë, fundja për ekzistimin e kësaj vepre penale nga neni 193 .par. l. mjafton viktima të shpreh mospëlqim për akt seksual, është irelevante se ajo a bërë rezistencë aktive apo nuk bëri .

Në bazë të gjitha rrethanave dhe fakteve, të përshkruara hollësisht në

aktgjykimin e gjykatës së shkallës së parë, del i padyshimtë konkludimi i gjykatës së shkallës së parë se në veprimet e të akuzuarit formohen të gjitha tiparet qenësore objektive dhe subjektive të veprës penale të dhunimit, të parashikuar nga neni 193. të KPPK. Në situatën konkrete nuk është shkelur ligji në dëm të akuzuarit, por përkundrazi ligji është shkelur në favor të tij, ngase nga përshkrim faktik i ngjarjes, rezulton se kemi të bëjmë me veprën penale të parashikuar nga neni 193 par. 3 pika 8 e KPPK, shumë më të rëndë se kjo për të cilën i akuzuari është shpallur fajtor, mirëpo kjo Gjykata e

339


kufizuar me dispozitat ligjore, këtë shkelje në rrethana të këtilla nuk ka mundur ta evitoj.

Përkitazi me vendimin për dënimin Prokurori Publik i Qarkut në

Prishtinë si dhe përfaqësuesi ligjor i të dëmtuarës pretendojnë se ai është tejet i but, ngase gjykata nuk i ka konstatuar drejt të gjitha rrethanat relevante për matjen e dënimit, e që për pasojë ka pasur edhe shqiptimin e një dënimi tejet të but i cili nuk është në përpjesëtim me intensitetin e dëmtimit të mirës së mbrojtur e as me shkallën e përgjegjësisë penale të akuzuarit si ekzekutor i kësaj vepre, kur të kihet parasysh mënyra e kryerjes dhe faktin se e dëmtuara është defloruar, pastaj se kemi të bëjmë me person të mitur.

Gjykata Supreme gjen se ankesa e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë dhe ajo e përfaqësuesit të palës së dëmtuar përkitazi me vendimin për dënimin janë të bazuara.

Gjykata e shkallës së parë, më rastin e caktimit të llojit dhe masës së dënimit, ka theksuar se gjykata me rastin e shqiptimit të dënimit i mori parasysh këto rrethana" motivin e kryerjes së veprës penale , shkallën e rrezikimit të mirës së mbrojtur, rrethana në të cilat është kryer vepra penale, sjellja e mëparshme e kryesit, deklarimi i tij rreth fajësisë, rrethanat personale , qëndrimi pas kryerjes së veprës penale pa u përcaktuar se si i ka vlerësuar këto rrethana çfarë peshe u dha rënduese apo lehtësuese, kjo mënyrë e "matjes së dënimit" është një numërim stereotip i rrethanave me ndikim për matjen e dënimit e jo vlerësim i rrethanave konform nenit 64 të KPPK, edhe pse mund të konkludohet se Gjykata e shkalles se parë këto rrethana i ka vlerësuar si rrethana lehtësuese pasi që ka aplikuar dispozitat mbi zbutjen e dënimit dhe të akuzuarit i ka shqiptuar dënim nën minimumin e veçantë të përcaktuar me ligj.

Kjo Gjykatë konstaton se në anën e të akuzuarit nuk ekziston asnjë rrethanë veçanërisht lehtësuese që do të justifikonin një dënim nën minimumin e veçantë të përcaktuar për këtë vepër penale, i akuzuari nuk e ka pranuar fajësinë që kjo rrethanë t'i merret si lehtësuese, sjellja e tij pas kryerjes së veprës penale nuk ishte e tillë që do të justifikonte një dënim kaq të butë kur ai nuk ka shprehur fare keqardhje për veprën penale që e ka kryer aq më parë ndaj vajzës së dajës së tij, por përkundrazi me fjalë shpifëse edhe më tej ka acaruar raportet me familjen e të dëmtuarës përkatësisht me dajën e tij duke i thënë disa herë se e dëmtuara nuk është vajza e tij, se atë do ta merr për grua deshi apo s'deshi ajo, se veprën penale e ka kryer ndaj të miturës pastaj sjelljet e tij pas kryerjes së veprës penale janë edhe më skandaloze që tregojnë për personalitetin e tij. Për këtë arsye kjo Gjykatë miratoi ankesën e Prokurorit Publik të Qarkut në Prishtinë dhe atë të përfaqësuesit të palës së

340


dëmtuar dhe të akuzuarin e gjykoi si në dispozitiv e bindur se ky dënim është në përpjesëtim me peshën e veprës penale dhe me shkallën e përgjegjësisë penale të akuzuarit dhe është në funksion të preventivës së përgjithshme dhe sidomos të asaj të posaçme (speciale) forcimit të moralit të shoqërisë, përgjegjësisë dhe disiplinës së qytetarëve dhe është në pajtueshmëri me kërkesat për siguri personale të popullatës të kësaj treve, dhe se me këtë dënim do të arrihet në tërësi qëllimi i dënimit, i parashikuar me dispozitat e nenit 34. të KPPK, meqë në praninë e fakteve të përshkruara më lart asnjë rrethanë nuk mund të konsiderohet lehtësuese e aq më pak veçanërisht lehtësuese ndaj të akuzuarit për t'ia zbutur atij dënimin nën minimumin e veçantë të përcaktuar me ligj siç ka vepruar gjykata e shkallës së parë.

Nga sa u parashtrua dhe në bazë të nenit 423 dhe 426 të KPPPK, u

vendos si në dispozitv.

GJYKATA SUPREME E KOSOVËS PRISHTINË Ap. nr. 133/07 datë 25.9.2007

Procesmbajtësja, Kryetar i kolegjit për të mitur, M.M. L.R.

Anëtarët e kolegjit:

1. H. F

2. D. A

341


Ap. nr. 20/2008

NË EMËR TÉ POPULLIT

Gjykata Supreme e Kosovës, kolegji i përbërë nga gjyqtarët: K..... A......kryetar, G. D....., M. J....., A.... D..... dhe .F....... H......., anëtarë, me bashkëpunëtoren profésionale N...... N....., procesmbajtëse, në çështjen penale të akuzuarve S........ M......, G........M....... dhe X....... B......, për shkak të veprës penale blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve dhe substancave psikotropike në bashkëkryerje, nga neni 229 par. 2 lidhur me par. 4 p. 1 të KPPY, duke vendosur për ankesat e mbrojtësve të akuzuarve G...... M....... e Xh...... B...., paraqitur kundër aktgjykimit të Gjykatës së Qarkut në Prishtinë P. nr. 131/2007 datë 5.10.2007, në seancën e kolegjit të mbajtur në kuptim të dispozitës nga neni 410 të KPPPK, më datën 10.04.2008, merr:

A K T GJ Y K I M

Refuzohen si të pabazuara ankesat e mbrojtësve të akuzuarve G.....

M...... dhe Xh............. B......., kurse aktgjykimi i Gjykatës së Qarkut në Prishtinë P. nr. 131/2007 datë 5.10.2007, vërtetohet.

Aktgjykimi i njëjtë lidhur me të akuzuarin S....... M..... ngelë i

pashqyrtuar.

A r s y e t i m i

Me aktgjykimin e Gjykatës së Qarkut në Prishtinë P. nr. 131/2007 datë 5.10.2007, të akuzuarit S....... M......, G........ M...... dhe X...... B......., janë shpallur fajtorë për veprën penale blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve të rrezikshëm dhe substancave psikotropike në bashkëkryerje dhe në tentativë të papërshtatshme nga neni 229 par. 2 e 4 pika 1 lidhur me nenin 20 e 21 të KPPK dhe janë gjykuar: i akuzuari S........ M..... me dënim burgimi në kohëzgjatje e prej .... (....) muajsh, kurse të akuzuarit G..... M....... dhe Xh....... B......, secili me dënim burgimi në kohëzgjatje prej nga .... (......) muaj. Të akuzuarit S...... M...... i është llogaritur në dënimin e shqiptuar koha e kaluar në paraburgim prej datës 23.4.2005 deri më datë 24.8.2005, kurse të akuzuarve G............. M..... e-.Xh....... B.........., u është llogaritur koha e kaluar në paraburgim prej datës 23. o4 2005 deri më datën 23.5.2005. Të akuzuarve u është shqiptuar dënimi plotësues, marrja e "kokainës", në sasi prej 000 gramëve. Të akuzuarit janë detyruar në mënyrë

342


solidare t'i paguajnë shpenzimet procedurale sipas llogarisë përfundimtare të gjykatës dhe paushallin gjyqësor në shumë prej 300 f, të gjitha në afat prej 15 ditësh pas plotfuqishmërisë së aktgjykimit.

Kundër këtij aktgjykimi në afat ligjor kanë paraqitur ankesa:

-mbrojtësi i të akuzuarit G...... M......., av. E.R....... nga Prishtina, për shkak të: shkeljes esenciale të dispozitave të procedurës, penale, vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike, shkeljes së ligjit penal dhe vendimit për dënim, me propozim që aktgjykimi i ankuar të ndryshohet dhe i akuzuari të lirohet nga aktakuza, ose të ndryshohet në pikëpamje të vendimit për dënim, duke i shqiptuar të akuzuarit dënim më të butë, ose të anulohet dhe çështja ti kthehet gjykatës së shkallës së parë për rigjykim, dhe -mbrojtësi i të akuzuarit Xh............ B......., av. H....... L..., nga Prishtina, për shkak të: shkeljes esenciale të dispozitave të procedurës penale, vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike, shkeljes së ligjit penal dhe vendimit për dënim, me propozim që aktgjykimi i ankuar të ndryshohet dhe i akuzuari të lirohet nga aktakuza në mungesë të provave, ose ta anulohet dhe çështja ti kthehet gjykatës së shkallës së parë për rigjykim, ose ta ndryshohet lidhur me vendimin për dënim dhe të akuzuarit t'i shqiptojë dënim me kusht.

Seanca u mbajt në kuptim të dispozitës nga neni 410 të KPPPK, për të

cilën me rregull u njoftuan Prokurori Publik i Kosovës, të akuzuarit Xh............ B......... dhe G......... M....... dhe mbrojtësit e tyre, por në të ishte i pranishëm vetëm mbrojtësi i të akuzuarit XH........ B........

Mbrojtësi i pranishëm i të akuzuarit pasi sqaroi disa nga pretendimet

ankimore ngeli pranë propozimeve të bëra në ankesë. Prokurori Publik i Kosovës me parashtresën PPA. nr. 20/2008 datë 21.01.2008 ka propozuar që ankesat e mbrojtësve të akuzuarve të refuzohen si të pabazuara, kurse aktgjykimi i ankuar të vërtetohet.

Gjykata Supreme i shqyrtoi shkresat e lëndës së bashku me

aktgjykimin e kundërshtuar të cilin e studioi në kuptim. të dispozitës nga neni 415 të KPPPK dhe pasi vlerësoi pretendimet ankimore, gjen se:

Ankesat j anë të pabazuara.

Pretendimet ankimore se aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë përmban shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale, parashikuar me nenin 403 par. 1

343


pika 10 dhe 12 të KPPPK, për shkak se është bërë tejkalimi i aktakuzës me shkeljen e identitetit objektiv të saj, se dispozitivi i aktgjykimit të atakuar është i pakuptueshëm, për shkak se nuk mund të kuptohet për cilën vepër penale të akuzuarit janë shpallur fajtorë, për vepër penale në tentativë apo për vepër penale në tentativë të papërshtatshme, se përshkrimi faktik i veprës penale nuk i përmban faktet dhe rrethanat që përbëjnë veprën penale dhe se aktgjykimi i atakuar nuk përmban arsye për faktet vendimtare, për shkak se i akuzuari G..... M..... fare nuk e ka pasur të njohur faktin se bëhet fjalë për narkotik , ndërsa kjo rrethanë e paprovuar nuk përmban arsyeja të duhura, janë të pabazuara.

Ndryshimi i aktakuzës në shqyrtim gjyqësor ka të bëjë vetëm me

llojin e objektit të kryerjes së veprës penale, prandaj ky ndryshim me aktgjykimin atakuar ka për pasojë përshtatjen e përshkrimit faktik të veprës penale vetëm përkitazi me objektin e tentativës së papërshtatshme të veprës penale për të cilën janë shpallur fajtorë të akuzuarit,e jo me tejkalimin e aktakuzës, respektivisht me shkeljen e identitetit objektiv të saj. Ky përmirësim në përshkrimin faktik është pasojë e gjendjes faktike të vërtetuar në shqyrtimin gjyqësor me provat e nxjerra dhe i harmonizuar né fjalën përfundimtare të përfaqësuesit të aktakuzës dhe fare nuk ka të bëjë me shkeljen e identitetit objektiv të aktakuzës me aktgjykimin e atakuar. Përshkrimi faktik i veprës penale i përmban të gjitha faktet dhe rrethanat që e përbëjnë veprën penale dhe drejt është arsyetuar në kuptim të dispozitës së nenit 391 dhe 396 të KPPPK, kurse për faktin se vepra penale nga ana e të akuzuarve është kryer apo jo në tentativë apo në tentativë të papërshtatshme, do të jepen shpjegime lidhur me arsyetimin e ankesave për bazën ankimore, shkelja e ligjit penal. Aktgjykimi i njëjtë përmban arsye të bindshme për provat e provuara dhe për ato të paprovuarat,duke përfshirë edhe mbrojtjet e të akuzuarve.

Kjo Gjykatë duke u kujdesur detyrimisht në kuptim të dispozitës së

nenit 415 të KPPPK, vlerëson se aktgjykimi i atakuar nuk përmban shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale.

Pa bazë atakohet aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë se gjendja

faktike është vërtetuar në mënyrë të gabuar dhe jo të plotë.

Duke vlerësuar drejt mbrojtjen e të akuzuarit S...., dhënë në hetuesi, mbrojtjen e të akuzuarit G......, deklaratat e dëshmitarëve të mbrojtur "L....." dhe "S........", ekspertizën laboratorike për objektin e kryerjes së veprës penale datë 27.6.2005, secilën veç e veç dhe në lidhmëni me njëra tjetrën,

344


gjendja faktike me aktgjykimin e atakuar është vërtetuar në mënyrë të drejtë dhe të plotë, ashtu që gjykata, e shkallës së parë ka ardhur në përfundim të drejtë kur ka gjetur se 000 gram "lidokain", për të cilën të akuzuarit kanë menduar se është narkotik i llojit kokainë janë gjind në posedim të akuzuarit S........Ky i akuzuar për shitje dhe shpërndarje , 0,5 gr. në formë të mostrës ia ka dhënë të akuzuarit G....., i cili së bashku me të akuzuarin Xh....... ka kontaktuar me dëshmitarët e mbrojtur me të cilët gjatë përpjekjes për arritjen e marrëveshjes për ta shitur sasinë prej 000 gr. të konsideruar nga ana e të akuzuarve narkotik të llojit kokainë për 0.000 f, janë arrestuar nga ana e policisë. Deri në momentin e ekspertizës të akuzuarit nuk kanë pasur në dijeni faktin se kanë pasur në posedim me qëllim shitjeje objektin i cili nuk përfshihet në listën e narkotikëve.

Nga kjo gjendje faktike, drejt ka vendosur gjykata e shkallës së parë

kur ka gjetur se në veprimet e të akuzuarve S....... M....., G...... M..... dhe X....... .B...... sajohen të gjitha elementet objektive dhe subjektive të veprës penale blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve të rrezikshëm dhe substancave psikotropike në bashkëkryerje dhe tentativë të papërshtatshme nga neni 229 par. 2 e 4 pika 1 lidhur me nenin 20 dhe 21 të KPPK.

Qëndrojnë pretendimet ankimore se për zbatimin e dispozitës nga neni 20 dhe 21 të KPPK aktgjykimi i atakuar nuk përmban arsyeja të duhura, por dispozita e nenit 20 të KPPK me aktgjykimin e atakuar është zbatuar dispozitë udhëzuese e nenit 21 të KPPK,për shkak se me dispozitën nga neni 21 të KPPK, parashikohet vetëm mundësia e lirimit të kryerësit të veprës penale në tentativë me mjete të papërshtatshme apo objekt të papërshtatshëm.Vepra penale të cilën të akuzuarit u shpallën fajtor me aktgjykimin e atakuar, nuk mund të ngel në tentativë,sepse tentativa e kësaj vepre penale vlerësohet vepër e kryer penale.

Prandaj, pretendimet ankimore se aktgjykimi i gjykatës së shkallës së

parë përmban shkelje të ligjit penal, për shkak se nuk mund të kuptohet se të akuzuarit u shpallën fajtorë për veprën penale në tentativë apo në tentativë të papërshtatshme, vlerësohen të paqëndrueshme.

Nuk qëndrojnë pretendimet ankimore të mbrojtësve të akuzuarve se

vendimi për dënim me aktgjykimin e atakuar është i kundërligjshëm dhe i ashpër dhe se qëllimi i dënimit ndaj të akuzuarit G..... M....... mund të arrihet edhe me dënim më të butë, ndërsa ndaj të akuzuarit Xh....... B...... edhe me dënim me kusht.

345


Rrethanat e pranuara lehtësuese të akuzuarve gjatë matjes së dënimit me aktgjykimin e atakuar vlerësohen të drejta, ndërsa rrethana e pranuar rënduese vlerësohet në kundërshtim me dispozitën nga neni 64 të KPPK. Kjo gjykatë çmon se rrethana rënduese e pranuar të akuzuarve me aktgjykimin e atakuar është pa ndikim në ndryshimin e vendimit për dënim, respektivisht në shqiptimin e dënimit më të ulët krahasuar me të shqiptuarin me aktgjykimin e ankuar dhe meqenëse në ankesa nuk janë paraqitur rrethana lehtësuese që eventualisht me aktgjykimin e ankuar kanë ngelur të pavlerësuara, kjo Gjykatë vlerëson se vendimi për dënim me aktgjykimin e ankuar është i drejtë, në pajtim me intensitetin e rrezikshmërisë shoqërore të veprës penale dhe shkallën e përgjegjësisë penale të akuzuarve, me të cilat do të arrihet qëllimi i dënimit në kuptim të dispozitës nga neni 34 të KPPK, me ndikim te të akuzuarit që ti parandalojë në kryerjen e veprave penale dhe në rehabilitimin e tyre dhe me ndikimin te personat tjerë që të përmbahen nga kryerja e veprave penale.

Meqenëse aktgjykimi i gjykatës së shkallës së parë nuk është ankuar

përkitazi me të akuzuarin S...... M....., për këtë pjesë ngelë i pashqyrtuar.

Nga sa u parashtrua më lart e në kuptim të dispozitës nga neni 423 të KPPPK, u vendos si në dispozitiv të këtij aktgjykimi.

GJYKATA SUPREME E KOSOVËS - PRISHTINË Më 10.04.2008, Ap. nr. 20/2008

Procesmbajtësja, Kryetari i kolegjit, M M. K......

A..........

Anëtarët e kolegjit: I.D.G. 2.J.M. 3.D.A. 4.H.F.

346

E DREJTA CIVILE

RUZHDI BERISHA & ATDHE BERISHA

E DREJTA CIVILE

A. PJESA E PËRGJITHSHME

E drejta civile është dega më e vjetër e së drejtës. Njëherësh, ajo është edhe një ndër degët më me rëndësi të sistemit juridik të një shteti. E drejta civile pozitive nënkupton tersin e normave juridike të cilat rregullojnë marrëdhëniet shoqërore me karakter pasuror, përkatësisht të atyre marrëdhënieve shoqërore qëllimi i fundit i të cilave është karakteri pasuror.

I. PARIMET E SË DREJTËS CIVILE

Marrëdhëniet juridike civile karakterizohen me parimet e

përbashkëta që kanë, andaj edhe këto parime i përcaktojnë marrëdhëniet ndërmjet subjekteve. Të gjitha marrëdhëniet shoqërore të cilat kanë karakter pasuror e që janë të rregulluara me norma të cilat i përkasin të drejtës civile bazohen në këto parime:

1. Barazia e palëve dhe e vullneteve të tyre, 2. Iniciativa e lirë e palëve, 3. Qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile dhe 4. Sanksioni pasuror.

1. Barazia e palëve dhe e vullneteve të tyre në marrëdhëniet juridike civile.

Në marrëdhëniet juridike civile subjektet janë të barabarta,

347

E DREJTA CIVILE

pavarësisht nga statuset e veta që kanë në shoqëri , të barabarta janë edhe vullnetet e tyre. Në këtë mënyrë vullneti i njërës palë nuk i nënshtrohet vullnetit të palës tjetër, siç është në të drejtën dhe në marrëdhëniet administrative. Barazia e palëve dhe e vullneteve të tyre është paraparë edhe në dispozitat ligjore me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridike civile konkrete. Ky parim është parashikuar edhe me nenin 11 të Ligjit të Marrëdhënieve të Detyrimeve (LMD), sipas së cilës dispozitë pjesëmarrësit në marrëdhënien detyrimore janë të barabartë.

2. Iniciativa e lirë e palëve (liria e vullnetit).

Ky parim nënkupton iniciativën e lirë të palëve në themelimin e

marrëdhënieve juridike civile. Shumë marrëdhënie juridike civile themelohen dhe varen nga dispozitat ligjore të cilat janë me karakter detyrimor, apo të atilla që, pavarësisht nga vullneti i subjekteve, janë të pranishme në marrëdhëniet civile juridike. Mirëpo, subjektet juridiko civile lirisht vendosin nëse do të hyjnë në ndonjë marrëdhënie juridike civile, me këndë dhe kur do të hyjnë, se çfarë do të jetë ajo, çka është kryesore e çka e dorës së dytë, etj. Autonomia e vullnetit në të drejtën sendore vjen në shprehje nëpërmjet të lirisë së shfrytëzimit dhe disponimit të pronës, në të drejtën e detyrimeve nëpërmjet të lirisë së kontraktimit (neni 10 i LMD) dhe përgjegjësisë për dëmshpërblim mbi bazën e fajësisë, ndërsa në të drejtën e trashëgimisë nëpërmjet të shprehjes së vullnetit të fundit me anë të testamentit.

3. Qarkullueshmëria e të drejtave subjektive civile.

Të drejtat subjektive civile, bartësit e tyre, sipas marrëveshjes së

lirë, mund t’i bartin nga njëri në tjetrin Pronari i një sendi, nëpërmjet të një pune juridike, pronësinë e bartë në personin tjetër, ky në të tretin e kështu me radhë. Autori mundet të drejtën e botimit të veprës së vetë ta barte në botuesin. Në këtë aspekt, qarkullimi i së drejtës ekziston vetëm në të drejtën civile. Ky qarkullim nuk ekziston në të drejtën administrative, ku të drejtat dhe detyrimet e organit administrativ, sipas ligjit, janë të lidhura për atë organ.

348

E DREJTA CIVILE

4. Sanksioni pasuror..

Nëse nuk realizohet marrëveshja e lidhur në bazë të vullnetit të

lirë të subjekteve juridiko civile, apo nëse ndonjëri subjekt nuk sillet në pajtim me atë që është përcaktuar sipas asaj marrëveshje, do to vije në shprehje sanksioni ndaj atij subjekti, si shprehje e domosdoshme e ndonjë norme të caktuar ligjore. Me këtë sanksion goditet masa pasurore e subjektit. Kësisoj, në marrëdhëniet juridike civile sanksioni është gjithnjë pasuror dhe i përket pasurisë së palës pjesëmarrëse në marrëdhënien juridike civile. Ky sanksion nuk ka asgjë të përbashkët me atë penal apo administrativ.

II. SUBJEKTET E SË DREJTËS CIVILE

Me marrëdhënie juridike civile nënkuptojmë marrëdhënien

juridike e cila bazohet në rregullat e së drejtës civile nga edhe krijohet, ndryshohet apo shuhet ndonjë e drejtë subjektive, e bazuar në të drejtën objektive. Marrëdhëniet juridike civile janë të llojllojshme, qoftë sipas llojit, sipas mënyrës si krijohen, varësisht nga afati i zgjatjes, apo nga veprimi etj. Mirëpo pavarësisht nga lloji, mënyra e krijimit, zgjatjes dhe efektit, të gjitha ato kanë elementet e përbashkëta e këto janë:

1. Subjekti në marrëdhëniet juridike civile, 2. Objekti i marrëdhënies juridike civile dhe 3. Të drejtat dhe detyrimet nga marrëdhënia juridike

civile.

Të drejtat dhe detyrimet në marrëdhëniet juridike civile ndryshojnë varësisht nga vetë marrëdhënia juridike civile, ashtu që edhe varësisht nga marrëdhënia juridike civile ekzistuese do të mund të bëhej edhe fjalë për të drejtat dhe detyrimet e subjekteve nga ajo.

1. Llojet e subjekteve të së drejtës civile

Subjektet në marrëdhëniet juridike civile janë bartësit e të drejtave

dhe të detyrimeve, që nënkupton subjektin të cilit i përket ndonjë e drejtë apo ndonjë detyrim nga një marrëdhënie juridike civile. Subjekte të së drejtës civile mund të jen:

349

E DREJTA CIVILE

a. personat fizik dhe b. personat juridik.

2. Personi fizik, si subjekt i së drejtës - fitimi i subjektivitetit, zotësia juridike

Çdo qenie njerëzore që lind i gjallë, përpos ndonjë monstrumi, në

të drejtën civile tek ne trajtohet si person fizik me cilësi të subjektit në marrëdhëniet juridike civile. Nga kjo rrjedh se personi fizik fiton subjektivitetin e së drejtës nga momenti i lindjes. Përjashtim nga kjo rregull paraqet fëmija i zënë i cili akoma nuk ka lindur, me kusht që të lind i gjallë. Sipas Ligjit të trashëgimisë (neni 7.1 i LT) edhe fëmija i cili ka qenë i zënë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit, ka të drejtë në trashëgimi, me kusht që të lind i gjallë. Kjo do të nënkuptonte se çdo person fizik si dhe fëmija i porsazënë ka zotësi juridike dhe mund të jetë subjekt i së drejtës civile, që nënkupton se mund të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve në tërë vëllimin e përcaktuar me dispozitat konkrete ligjore. Përndryshe, personi fizik, përpos zotësisë juridike, mund të ketë edhe zotësinë e veprimit dhe zotësinë e deliktit

3. Shuarja e subjektivitetit

Zotësia juridike do të zgjas gjatë gjithë kohës sa është gjallë

personi fizik, përkatësisht ajo do të shuhet me vdekjen e personit fizik, apo me shpalljen e personit fizik për të vdekur.

Vdekja e njeriut është çështje faktike, nga edhe nuk ka problem për caktimin e kohës së vdekjes. Vdekja regjistrohet në librin amzë për të vdekurit, ku shënohet edhe koha e vdekjes. Mirëpo, në shumë raste ndodhë që, për shkak të mungesës së ndonjë personi për një kohë më të gjatë, vështirë është të konkludohet nëse është i gjallë apo i vdekur. Me qëllim të sigurimit të ekzistimit të të drejtave, ekziston instituti i shpalljes për të vdekur.

Për të iniciuar procedurën për shpalljen e personit për të vdekur nevojitet që ai person të mungoj nga vendqëndrimi i tij një kohë të caktuar dhe të mos dihet ku ndodhet dhe nëse është gjallë apo jo. Ky institut veçmas është bë aktual në Kosovë pas luftës së fundit të viteve

350

E DREJTA CIVILE

1998 dhe 1999, nga se shumë persona janë të zhdukur dhe nuk dihet ku ndodhen dhe nëse janë gjallë apo jo.

Kushtet dhe procedura për të shpallur një person për të vdekur janë rregulluar me Ligjin e Procedurës Jokontestimore - LPJ (“Gaz. Zyr. e KSAK”, nr. 42/68). Për të vendosur lidhur me propozimin për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur kompetente është gjykata komunale sipas vendbanimit të përhershëm të fundit, e nëse nuk ka pasur vendbanim të përhershëm, sipas vendbanimit të përkohshëm të personit i cili duhet shpallur për të vdekur. Procedurën e zhvillon dhe aktvendimin e merr gjyqtari individual (neni 60 i LPJ). Procedurën mund ta inicioj çdo person i cili ka interes juridik për këtë dhe prokurori publik (neni 58 i LPJ). Me aktvendimin me të cilin një person do të shpallet për të vdekur, nëse mund të vërtetohet, do të caktohet edhe dita, nëse është e mundur edhe ora, për të cilën konsiderohet se ka vdekur. Nëse ora dhe dita e vdekjes nuk mund të vërtetohen, atëherë konsiderohet se vdekja ka ndodhur ditën e parë pas kalimit të afateve të parapara ligjore (neni 57 i LPJ) për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur. Në të drejtën trashëgimore, në rastet kur nuk ka mund të vërtetohet dita e vdekjes, si ditë e vdekjes e personit të zhdukur konsiderohet dita kur aktvendimi me të cilin personi është shpallur për të vdekur, është bë i plotfuqishëm (neni 125.1 i LT). Nëse pas plotfuqishmërisë së aktvendimit për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur kuptohet se personi ka vdekur tjetër ditë nga ajo që është konstatuar në aktvendim, me propozimin e çdo personi i cili ka interes juridik, gjykata , pas zhvillimit të procedurës, sa i përket datës së vdekjes, do të ndryshoj aktvendimi e mëparshëm.

Propozimi për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur – neni 58 i LPJ

GJYKATËS KOMUNALE

R a h a v e c

Propozuesi: Agim Agimi , nga Rahaveci,

rruga “Lidhja e Prizrenit”, nr. 22

P R O P O Z I M Për shpalljen e të zhdukurit Arsim Agimi,

nga Rahaveci për të vdekur.

351

E DREJTA CIVILE

Më 12 korrik të vitit 1998, ditëve të ofensivës së parë në

Rahavec, Arsim Agimi ka dal i armatosur nga shtëpia, me qëllim që t’iu bashkohet shokëve në luftë dhe që nga atëherë më nuk është kthye e as që i është lajmëruar dikujt. Arsim Agimi ka qenë i lindur më 24.06.1950. Pas përfundimit ë luftës, në bazë të informatave të siguruara nga shokët e tij, është kuptuar se atë e kanë pa për herë të fundit duke luftuar më 14.07.1998, ditën që janë zhvilluar luftimet në qendër të Rahavecit dhe pas qetësimit të situatës më për të nuk kanë pasur kurrfarë informatash, nga edhe sigurisht është vra këtë ditë dhe forcat e armikut e kanë marr kufomën e tij dhe e kanë dërguar në vend të panjohur.

Si djalë i tij kam interes juridik që të vërtetohet se Arsim Agimi ka vdekur. Në mënyrë që të inicioj procedurën trashëgimore pas vdekjes së tij.

Provë: Certifikata e lindjes e sipas nevojës edhe dëgjimi i

dëshmitarëve.

Pasi që janë plotësuar kushtet nga neni 57 par. 1 pika ç i LPJ, pasi që nga dita e pushimit të armiqësisë ka kaluar më tepër se një vit, propozoj të filloj procedura për shpalljen e të zhdukurit Arsim Agimi, nga Rahaveci, për të vdekur dhe të merret aktvendim me të cilin ai do të shpallet i vdekur.

Më 23.04.2006. P r o p o z u a s i, R a h a v e c Agim Agimi

Aktvendimi për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur - neni 64 i LPJ

Gjykata Komunale në Rahavec, gjyqtari Ylber Drini, në

çështjen juridike Jokontestimore të propozuesit Agim Agimi, nga Rahaveci, rruga “Lidhja e Prizrenit”, nr. 22, për shpalljen e të zhdukurit Arsim Agimi, nga Rahaveci, të cilin e përfaqëson kujdestari Daut Dauti, nga Rahaveci, për të vdekur, pas përfundimit të seancës më 12.11.2006, mori

352

E DREJTA CIVILE

A K T V E N D I M

I zhdukuri Arsim Agimi, me vendbanim të fundit në Rahavec, rruga “Lidhja e Prizrenit”, nr. 22, i lindur më 24.06.1950, në Rahavec, nga i ati Zaim Agimi dhe e ëma Drita Agimi, SHPALLET I VDEKUR, e si datë e vdekjes së tij konsiderohet 14.07.1998.

A r s y e t i m i

Agim Agimi, nga Rahaveci, ka paraqitur propozimin që i

ati i tij Arsim Agimi, nga Rahaveci, të shpallet për të vdekur. Në propozim thekson se ditëve të luftës dhe atë më 12.07.1998 me armë në dorë ka dalur nga të shtëpia për t’iu bashkangjitur shokëve në luftë. Për herë të fundit është pa duke luftuar më 14.07.1998, ditën që janë zhvilluar luftimet në qendër të Rahavecit dhe që nga atëherë më për atë nuk ka kurrfarë informata. Konsideron se këtë ditë është vra në luftë por kufoma i është marr nga forcat e armikut.

Gjatë procedurës, gjykata paraprakisht ka dhënë shpalljen

e cila është qitur në Gazetën Zyrtare të Kosovës dhe në tabelën e shpalljes të gjykatës, me të cilën i bëhët thirrje atij si dhe të gjithë personave tjerë të cilët dinë diçka për atë, të lajmërojnë në Gjykatë. Në afatin e caktuar prej tre muajve nga data e shpalljes nuk është lajmëruar askush.

Nga deklarata e propozuesit dhe dëshmitarëve është

vërtetuar se Arsim Agimi është zhdukur më 14.07.1998 dhe që nga kjo ditë më nuk dihet asgjë për këtë. Kujdestari i caktuar i tij ka deklaruar se për të zhdukurin nuk ka mundur të kupton nëse është gjallë.

Nga të cekurat, në bazë të nenit 57 par. 1 pika ç është

vendosur si në dispozitiv.

Gj y q t a r i,

353

E DREJTA CIVILE

Aktvendimi me të cilin personi i zhdukur shpallet për të

vdekur vetëm supozon vdekjen e personit dhe ky supozim do të qëndroj dhe ekzistoj deri sa nuk provohet e kundërta. Personi i cili është shpallur për të vdekur, nëse është gjallë, duhet të paraqitet personalisht në gjykatë. Gjykata, pasi të vërtetohej identitetin e tij, pa procedurë tjetër do ta abrogoj aktvendimin me të cilin ai person është shpallur për të vdekur. Nëse pas plotfuqishmërisë së aktvendimit për shpalljen e personit të zhdukur si të vdekur gjykata, në çfarëdo mënyre informohet se ai person është i gjallë, në bazë të propozimit të personit i cili ka interes juridik ose sipas detyrës zyrtare, do të zhvilloj procedurën për abrogimin e aktvendimit me të cilin ai person është shpallur si i vdekur.

Sa u përket efekteve juridike të shpalljes së personit të zhdukur për të vdekur, ato janë të njëjta si te vdekja natyrore, nga se hapet trashëgimia, nëse ka pasur martesë ajo shuhet, si edhe me rastin e vdekjes. Nëse është zhvilluar dhe është përfunduar procedura e trashëgimisë, në rast të kthimit të personit i cili është shpallur për të vdekur, ai mund të kërkoj t’i kthehet pasuria e tij, e nëse ndonjëri trashëgimtar i shpallur ka qenë me keqbesim, e ka ditur se nuk ka vdekur, do ta kthej edhe atë pasuri që e ka shpenzuar, e trashëgimtarët me mirëbesim, të cilët nuk e kanë ditur se është gjallë, do ta kthejnë vetëm pasurinë të cilën e kanë në momentin e kthimit të saj.

4. Zotësia e veprimit e personave fizik

Zotësia e veprimit e personit fizik nënkupton zotësinë e një

personi për të ndërmarr personalisht veprime juridike me qëllim të përfitimit të drejtave dhe marrjes së detyrimeve.

Sipas ligjit në fuqi zotësia e plotë e veprimit në rregull fitohet me arritjen e moshës madhore (neni 15/2 dhe 3 i LF) ose me lidhjen e martesës, në bazë të lejimit nga ana gjykatës, pasi t’i ketë mbushur 16 vjet. Personat fizik të cilit nuk i kanë mbushur 18 vjet janë persona të mitur, andaj edhe nuk e kanë zotësinë e plotë të veprimit. Mirëpo, te personat nën moshën 18 vjeçare zotësia e veprimit nuk është e njëjtë. Personat nga mosha 14 vjeçare deri në moshën madhore e kanë zotësinë e veprimit të kufizuar nga se kanë mundësi të lidhin kontratë të punës, e me lejen e prindërve apo të kujdestarit edhe të disponojnë. Që nga mosha 15 vjeçare kanë të drejtë edhe të disponojnë me mjetet e tyre. Nëse krijojnë mjete kanë detyrim që sipas mundësive të kontribuojnë për edukimin dhe

354

E DREJTA CIVILE

arsimimin e tyre si dhe për ushqimin e familjes. Personi i cili i ka mbushur 16 vjeç mund të përpiloj edhe testament (neni 70.2 i LT).

Personat fizik të mitur, para se t’i mbushin 14 vjeç, nuk kanë zotësi veprimi, si dhe personat e moshës madhore të cilëve u është marr zotësia e veprimit.

Në të drejtën tonë personi madhor mund të shpallet i paaftë për të vepruar nëse nuk është në gjendje të kujdeset për të drejtat dhe interesat e veta (neni 31 i LPJ). Arsye për këtë, në rregull, mund të jetë sëmundja mendore dhe shpirtërore e në raste të veçanta edhe të metat fizike. Procedura për heqjen e zotësisë për të vepruar fillohet dhe zhvillohet sipas detyrës zyrtare, sipas propozimit të personave të interesuar për këtë ose sipas propozimit të vetë personit të cilit duhet ti hiqet zotësia, nëse ai është në gjendje të kuptoj rëndësinë dhe pasojat e propozimit. Procedura zhvillohet sipas rregullave të procedurës jokontestimore në gjykatën komunale sipas vendbanimit, përkatësisht vend- qëndrimit të fundit të personit të cilit duhet t’i hiqet zotësia e veprimit. Vendos gjyqtari individual. Me aktvendim mund t’i hiqet vetëm pjesërisht apo në terësi zotësia e veprimit (neni 40 i LPJ).

Propozim për heqjen e zotësisë për të vepruar – neni 34 i LPJ

GJYKATËS KOMUNALE

P r i s h t i n ë

Propozuesia: Drita Besimi, nga Prishtina, rruga “Brigada 123” nr. 15.

P R O P O Z I M

Për heqjen e plotë të zotësisë së veprimit Agim Besimit, nga Prishtina.

355

E DREJTA CIVILE

Bashkëshorti im Agim Besimi është i lindur më

21.07.1944 në Prishtinë.

Provë: Certifikata e lindjes për Agim Besimin.

Viteve të fundit bashkëshorti im ka dhënë shenja të çrregullimeve mendore, e tash është sëmurë plotësisht psiqikisht, ashtu që nuk është në gjendje për të gjykuar e as që është në gjendje që vetë të kujdeset për të drejtat dhe interesat e veta dhe për veten.

Provë: Certifikata e mjekut nga Klinika

Neuropsikiatrike.

Bashkëshorti im ka pasuri të paluajtshme e cila evidentohet sipas fletëposedimit nr. 354 ZK Prishtinë.

Provë: Ekstrakti nga fletëposedimi nr. 354 ZK

Prishtinë.

Propozoj që gjykata të fillon procedurën për heqjen e plotë të zotësisë për të vepruar, të administron provat dhe të merr vendim heqjen e plotë të zotësisë për të vepruar bashkëshortit tim Agim Besimi, nga Prishtina, pasi që për këtë janë plotësuar kushtet ligjore.

Më 05.08.2005 P r o p o z u e s j a, P r i sh t i n ë Drita Besimi

Aktvendimi për heqjen e plotë të zotësisë për të vepruar – neni 40 i LPJ

Gjykata Komunale e Prishtinës, gjyqtarja Teuta Agroni, në çështjen juridike jokontestimore të propozuesës Drita Besimi, nga Prishtina, rruga “Brigada 123” nr. 15, për heqjen e plotë të zotësisë për të vepruar ndaj Agim Besimi, nga Prishtina, rruga “Brigada 123” nr. 15, të

356

E DREJTA CIVILE

cilin e përfaqëson kujdestari i përkohshëm Daut Dauti, nga Prishtina, pas përfundimit të seancës së shqyrtimit më 06.10.2005, mori

A K T V E N D I M

I hiqet plotësisht zotësia për të vepruar Agim Besimit, i lindur më 21.07.1944, në Prishtinë, nga i ati Shpendi dhe e ëma Era, me banesë në Prishtinë, rruga “Brigada 123”, nr. 15, për shkak të sëmundjes shpirtërore.

Pas plotfuqishmërisë, aktvendimi duhet dorëzuar Qendrës

për punë sociale në Prishtinë, me qëllim të caktimit të kujdestarit të përhershëm dhe ofiqarit me qëllim të regjistrimit në librin amzë për të lindurit.

A r s y e t i m i

Propozuesia Drita Besimi, nga Prishtina ka paraqitur propozimin që bashkëshortit të saj, Agim Besimit, nga Prishtina,t’i hiqet plotësisht zotësia për të vepruar, për shkak të sëmundjes shpirtërore.

Pas inicimit të procedurës gjykata e ka njoftuar për këtë Qendrën për punë sociale në Prishtinë e cila, me aktvendimin nr. 43/05 datë 22.08.2005 Agim Besimit ia ka caktuar për kujdestar të përkohshëm Daut Dautin nga Prishtina.

Me aktvendimin e kësaj gjykate datë 12.08.2005 Agim Besimit i është caktuar vendosja e përkohshme në kohëzgjatje prej tre muaj në QKU në Prishtinë me qëllim të ekzaminimit dhe vërtetimit të gjendjes së tij shpirtërore.

Në bazë të raportit dhe mendimit të mjekëve është vërtetuar se Agim Besimi vuan nga sëmundja shpirtërore e pashërueshme (Skizofrenia), për shkak të të cilës nuk është në gjendje për të gjykuar normalisht.

Sipas neni 223 par. 1të LF është paraparë që personit madhor i cili vuan nga sëmundja shpirtërore dhe nuk është në gjendje për të gjykuar, nga e cila arsye edhe nuk është në gjendje që vetë të kujdeset për të drejtat dhe interesat e veta, do t’i hiqet plotësisht zotësia për të vepruar.

357

E DREJTA CIVILE

Nga arsyet e cekura e në bazë të nenit 31 dhe 40 të LPJ

është vendosur si në diapozitiv.

Gj y q t a r j a, Teuta Agroni

5. Zotësia deliktore e personit fizik

Marrëdhënia juridike mund të rrjedhë edhe nga veprimi i ndaluar

– delikti. Delikti juridiko civil dallon nga ai penal. Pasoja e deliktit civil (ai i cili në të drejtën civile përfaqëson veprimin e ndaluar) është lindja e detyrimit për dëmshpërblim. Në këtë aspekt zotësia deliktore nënkupton zotësinë e personit fizik të përgjigjet për veprimet e veta nga masa e vetë pasurore.

Sipas një rregulle të përgjithshme, edhe në të drejtën civile, për veprimin e ndaluar shkaktuesi i dëmit përgjigjet vetëm nëse ka qenë i vetëdijshëm për veprimin e vetë, që nënkupton se edhe zotësinë e deliktit nuk e ka çdo person fizik. Në këtë aspekt personi i mitur nën moshën 14 vjeç dhe personi madhor të cilit i është hequr në tersi zotësia e veprimit nuk e kanë zotësinë deliktore. Për veprimet e tyre përgjigjen personat të cilët kanë pasur detyrim të kujdesen për ata, që përfaqëson edhe përgjegjësinë e personave të tretë.

6. Personi juridik, si subjekt i së drejtës - fitimi dhe shuarja e subjektivitetit

Subjekt i së drejtës civile, përpos personit fizik, mund të jetë edhe

personi juridik. Cilësia e personit juridik të një subjekti duhet ta pranohet edhe nga rendi juridik i shtetit, nga se personi juridik, përkundër personit fizik i cili është krijesë natyrore, ai është krijesë shoqërore, e cila përbëhet nga një grup njerëzish apo disa njerëz të organizuar në bazë të ligjit.

Kjo krijesë shoqërore duhet të ketë edhe pasuri të angazhuar për ushtrimin e veprimtarisë për të cilën është formuar. Nga kjo rrjedhë se personi juridik duhet:

- Të ketë organizimin formal (organet dhe aktet normative),

358

E DREJTA CIVILE

- Të ketë pasuri të vetën për tu përgjigjur për detyrimet që

rezultojnë nga marrëdhëniet juridike civile, - Të ushtron veprimtari të caktuar dhe - Të jetë e regjistruar si subjekt juridik sipas ligjit.

Duke pasur parasysh faktin se personat juridik me cilësi të

subjektit juridik në të drejtën civile janë disa llojesh, edhe fitimi i subjektivitetit të personave juridik dallon varësisht se për cilat persona juridik është fjala. Në rregull, personi juridik e fiton cilësinë e subjektit juridik në momentin e regjistrimit në regjistrin zyrtar të parashikuar me ligj. Në këtë mënyrë e fitojnë cilësinë e personit juridik shoqëritë tregtare, ndërmarrjet e ndryshme punuese, shoqatat e ndryshme, partitë politike etj. Në dallim nga këto vetë shteti dhe njësitë tjera shtetërore e fitojnë këtë cilësi në bazë të Kushtetutës dhe ligjit.

Personi juridik shuhet me çregjistrimin nga regjistri zyrtar, me të cilin regjistrim edhe e ka fituar këtë cilësi.

7. Dallimet përkitazi me zotësinë juridike dhe të veprimit mes personave fizik dhe juridik

Zotësia juridike dhe ajo e veprimit e personit juridik ndryshon nga

zotësia juridike dhe ajo e veprimit e personit fizik. Personat juridik e kanë të ashtuquajturën zotësi juridike dhe të veprimit të specializuar, të cilat janë më të ngushta dhe të kufizuara në krahasim me ato të personit fizik. Personi juridik mund të jetë bartës i të drejtave, detyrimeve dhe përgjegjësive vetëm në kuadër të veprimtarisë për të cilën është themeluar. Përndryshe kufijtë e zotësisë juridike dhe të veprimit të personit juridik janë të përcaktuara me ligj ose statut të atij personi juridik.

III. OBJEKTET E MARRËDHËNIEVE JURIDIKE CIVILE

Përkitazi me objektin marrëdhënia juridike civile krijohet,

ndryshohet dhe shuhet. Nga kjo objekti është parakusht për krijimin e marrëdhënies juridike civile. Objekt i të drejtës civile mund të jetë gjithë ajo që, në një mënyrë apo në tjetrën, mund të shprehet në vlerë ekomomike - monetare. Andaj edhe objekte të së drejtës civile në marrëdhënie juridike civile janë.

359

E DREJTA CIVILE

1. Sendet, 2. Veprimet e njeriut, 3. Vlerat personale dhe 4. Pasuria si objekt i së drejtës civile.

1. S e n d e t

Sendet janë objekti më me rëndësi i të drejtës civile. Gjatë

zhvillimit historik të njerëzimit ka ndryshuar edhe kuptimi i sendeve. Pavarësisht nga kjo, sendet janë pjesë materiale e natyrës. Pjesa e natyrës për të qenë send në aspektin e të drejtës civile duhet të plotësoj dy kushte:

a. Kushti fizik – ajo pjesë e natyrës të mund të jetë në pushtetin e njeriut,

b. Kushti juridik – sistemi juridik duhet t’ia pranoj cilësinë e sendit.

Në këtë aspekt në kuptimin fizik si sende mund të konsiderohen të

gjitha pjesët e natyrës të cilat mund të jenë në pushtetin e njeriut dhe që i shërbejnë ndonjë nevoje të njeriut. Mirëpo vetëm kjo nuk mjafton. Ka shumë sende që, edhe pse e plotësojnë këtë kusht, nuk janë sende në të drejtën civile, ato janë jashtë qarkullimit dhe si të tilla ndaj tyre nuk mund të fitohen të drejtat civile, siç konsiderohen sot të mirat publike, si rrugët, publike, parqet, tregjet, ujërat etj. Në këtë aspekt , sipas të drejtës tonë, ato janë sende, të mira publike nën rezhimin administrativ, jashtë qarkullimit, nuk mund të jen objekt i marrëdhënieve juridike civile.

2. Veprimet e njeriut

Çdo veprim i njeriut nuk e ka cilësinë e objektit të marrëdhënieve

civile juridike. Këtë cilësi e ka vetëm ai veprim i njeriut i cili në ndonjë mënyrë është shprehur në vlerë monetare. Në bazë të një pune konkrete juridike njëra pala mund të merr për detyrim të kryen veprime të caktuara, ndërsa pala tjetër ta shpërblen atë. Në këtë marrëdhënie juridike veprimi i njeriut është objekt. Është i shprehur në vlerë monetare.

Edhe përmbajtja nga një veprim i caktuar i cili në rregull është i lejuar, mosveprimi, nëse ajo përmbajtje përfaqëson ndonjë interes për palën tjetër, mund të jetë objekt i së drejtës civile, psh. moskultivimi i

360

E DREJTA CIVILE

kulturave të larta në arë të vetën për të mos penguar dritën në paluajtëshmërinë e fqinjit.

3. Vlerat personale

Vlerat personale, në kuptimin më të gjerë e jo vetëm në atë

ekonomik, janë vlerat më të mëdha në jetën e njeriut. Këto janë të mbrojtura nga të gjitha degët e së drejtës. Mirëpo në të drejtën civile ato përfaqësojnë objekte të së drejtës dhe gëzojnë mbrojtjen juridike civile vetëm në ato raste nëse mund të shprehen në vlerë ekonomike

Vlerat personale shërbejnë si objekt i të drejtave personale, andaj edhe ato janë të lidhura për personin dhe i takojnë atij. Ato nuk mund të barten në tjetrin e as të trashëgohen dhe shuhen me vdekjen e tij.

4. Pasuria si objekt i së drejtës civile

Pasuria është grup të drejtash të cilat i takojnë një personi. Këtu

bëjnë pjesë vetëm të drejtat subjektive civile, që nënkupton ato të drejta të cilat në mënyrë të drejtpërdrejt apo të tërthortë për objekt kanë sendet, përkatësisht paratë, si lloj të veçantë të sendeve. Subjektet e ndryshme juridike hynë ndërmjet veti në marrëdhënie juridike civile me qëllim të krijimit të vlerave pasurore, nga edhe rrjedhë se edhe pasuria është e krijuar në qarkullimin ekonomik, nga edhe paraqitet objekt i së drejtës civile. Në këtë aspekt pasuria si objekt i së drejtës civile nënkupton tersin e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve të një subjekti juridik.

Të gjitha të drejtat nga të cilat përbëhet pasuria si tersi, përkatësisht të drejtat në pasuri quhet masa pasurore. Masa pasurore gjithmonë përbëhet nga sendet e caktuara, mirëpo që ato gjithmonë të mund të shprehen në vlerë monetare. Nga kjo rrjedhë se masa pasurore mund të jetë në qarkullim juridik, që nënkupton bartjen e të drejtave ne sendet nga masa pasurore. Pasuria ndahet në aktivë dhe pasivë. Aktiven e përbëjnë të gjitha të drejtat, ndërsa pasiven të gjitha detyrimet.

IV. TË DREJTAT SUBJEKTIVE CIVILE

1. Nga rrjedhin dhe çka përmbajnë 361

E DREJTA CIVILE

E drejta e subjektit, qoftë person fizik apo juridik, në një

marrëdhënie juridike civile e cila rrjedhë nga e drejta objektive (e zbatueshme) nënkupton të drejtën subjektive. E drejta subjektive mund të rrjedh nga vetë ligji (e drejta e fëmijës për ushqim nga prindërit) apo nga ndonjë punë juridike (kontrata).

E drejta subjektive përmban një apo më shumë autorizime, psh. e drejta e pronësisë për pronarin nënkupton tri autorizime kryesore: 1. që sendin, pronar i të cilit është, ta mbaj në posedim, 2. ta shfrytëzoj dhe 3. të disponoj me atë send (neni 3 par. 1 i Ligjit mbi Bazat e Marrëdhënieve Juridike Pronësore ).

Çdo të drejte subjektive i përgjigjet detyrimi i një apo më shumë personave. Ajo që paraqet të drejtë për një subjekt, për subjektin tjetër paraqet detyrim, psh. e drejta për ushqim e fëmijës nga ana e prindit, si e drejtë subjektive civile ligjore, ushqimi për fëmijën paraqet një të drejtë e kjo njëherësh për prindërit paraqet detyrim të kontribuojnë për ushqimin e fëmijës.

Subjekti në një marrëdhënie juridike i cili disponon me një të drejtë quhet edhe titullar apo person i autorizuar. Përkundër kësaj, subjekti i cili në atë marrëdhënie juridike civile ka detyrime thirret person përgjegjës.

Përpos autorizimit, element tjetër i së drejtës subjektive civile është kërkesa., apo padia në aspektin material. Kërkesa definohet si mundësi e realizimit të dhunshëm të autorizimit nga e drejta subjektive, zakonisht nëpërmjet të gjykatës. Për nga përmbajtja e drejta subjektive është pushtet i cili sigurohet me të drejtën objektive. Ky pushtet është i orientuar gjithmonë ndaj personave tjerë.

2. Ndarja e të drejtave subjektive civile

Varësisht nga elementet e përbashkëta që kanë dhe varësisht nga

raporti që ekziston ndërmjet të drejtave dhe detyrimeve, të drejtat subjektive civile ndahen në:

1. Të drejtat subjektive civile absolute, 2. Të drejtat subjektive civile relative.

362

E DREJTA CIVILE

3. Llojet e të drejtave subjektive civile absolute varësisht nga objekti

Varësisht nga objekti i së drejtës të drejtat subjektive civile

absolute ndahen 1. Të drejtat sendore, 2. Të drejtat personale.

Të drejtat sendore për objekt i kanë sendet. Më kryesorja nga këto është e drejta e pronës e nga kjo rrjedhin të drejtat tjera sendore si e drejta e servitutit dhe e pengut.

Të drejtat personale janë të drejta të karakterit personal dhe për objekt kanë të mirat personale ashtu që nuk hynë në kuadër të pasurisë së personit dhe në rregull nuk trashëgohen. Ato ndahen në:

1. Të drejtat personale nga marrëdhëniet familjare dhe statuset personale, të cilat kanë të bëjnë me statusin juridiko civil të personit, të cilat ndryshe quhen edhe të drejta personale jopronësore, siç janë: mosha madhore, zotësia juridike, zotësia e veprimit, e drejta për të qenë trashëgimtar ligjor etj.

2. Të drejtat e personalitetit të cilat për objekt i kanë vlerat e personalitetit, të parashikuara edhe me kushtetutë, siç janë: e drejta në integritetin personal, moral dhe shpirtëror, në lirinë e lëvizjes, lirin e mendimit dhe të shprehurit, në punë, zgjedhjen e profesionit, etj. 3. Të drejtat e autorit e që janë ato të drejta të cilat për objekt kanë produktin e mendjes dhe shpirtit të njeriut, siç janë: puna shkencore, vepra letrare, piktura skulptura etj.

4. Dallimi mes të drejtave absolute dhe relative varësisht

nga raporti ekzistues mes të drejtave dhe detyrimeve

Absolute janë ato to drejta subjektive a. Të cilat veprojnë ndaj të gjithëve – ergo omnes, pra të drejtës së titullarit i përgjigjet detyrimi i të gjithë personave tjerë; b. Paraprakisht nuk është i përcaktuar dhe nuk dihet numri i personave përgjegjës; c. Detyrimi i personave përgjegjës është gjithmonë negativ, që nënkupton se qëndron në përmbajtje nga ndonjë veprim i caktuar me të cilin do të pengohej titullari në autorizimet që ka; ç. Raporti i titullarit ndaj personave tjerë nuk është i konkretizuar paraprakisht, andaj edhe paraprakisht nuk është i shprehur në para; d. Detyrimi i të gjithë personave ndaj titullarit të së drejtës është i plotë; dh. Nuk vjetërsohen me kalimin e kohës.

Në dallim nga të drejtat absolute, te të drejtat relative: a. Detyrimi

363

E DREJTA CIVILE

i përket vetëm personave të caktuar; b. Zakonisht detyrimi është pozitiv që nënkupton se personi përgjegjës duhet të ndërmerr një veprim ose të jep diçka; c. Raporti ndërmjet titullarit të së drejtës me personat tjerë është paraprakisht i ditur dhe i konkretizuar; ç. Autorizimi i titullarit të së drejtës është detyrim për subjektin tjetër; d. Detyrimi gjithmonë është i konkretizuar dhe i njohur; dh. Me kalimin e kohës së parashikuar me ligj vjetërsohen,

Në këtë mënyrë te të drejtat absolute është i caktuar vetëm titullari, psh. te drejta e pronësisë paraprakisht dihet vetëm pronari i një sendit të caktuar, ndërsa personat përgjegjës paraprakisht nuk dihen, pasi që kjo e drejtë vepron ndaj të gjithë personave tjerë, andaj edhe çdo person mund të jetë përgjegjës. Te të drejtat relative janë të caktuar edhe titullari i së drejtës edhe ai i detyrimit, si psh. në marrëdhënien juridike nga shitblerja.

5. Krijimi, ndryshimi dhe shuarja e të drejtave subjektive civile - Faktet juridike

Paraqitja e fakteve të caktuara juridike mundëson krijimin,

ndryshimin apo shuarjen e të drejtave subjektive civile. Vetëm ekzistimi i normës objektive nuk nënkupton edhe krijimin e ndonjë të drejte subjektive. Për krijimin e një të drejte subjektive konkrete të paraparë me të drejtën objektive, përkatësisht të një marrëdhënie juridike, është e nevojshme të ekzistoj një rrethanë shoqërore konkrete e jetës e cila edhe mundëson zbatimin e dispozitës së caktuar nga e drejta objektive. Në këtë aspekt faktet juridike janë ato rrethana të jetës për shkak të ekzistimit, ndryshimit apo shuarjes së të cilave, në bazë të drejtës objektive, krijohet, ndryshohet apo shuhet një marrëdhënie juridike. Këto konsiderohen fakte vendimtare për të cilat është e lidhur ndonjë e drejtë subjektive. Në të drejtën civile vendimtare janë ato fakte për të cilat është i lidhur krijimi, ndryshimi apo pushimi i marrëdhënies juridike civile.

Faktet juridike ndahen në ndodhi apo ngjarje natyrore (si lindja, vdekja, sëmundja shpirtërore, kalimi i kohës, fatkeqësitë elementare etj.) dhe në veprime të njeriut (punët juridike, deliktet etj.). Ndodhitë natyrore nuk varen nga vullneti i njeriut.

Veprimet e njeriut ndahen në veprime të lejuara dhe të palejuara (deliktet). Ato të lejuara ndahen në veprime në pajtim me të drejtën, nënkupton se nuk janë të ndaluara me ligj por nuk janë ndërmarr me

364

E DREJTA CIVILE

qëllim të krijimit, ndryshimit apo të shuarjes së ndonjë marrëdhënie juridike civile si psh. gjetja e sendit dhe veprimet e dëshirueshme të cilat nënkuptojnë shprehjen e vullnetit me qëllim të krijimit, ndryshimit apo të shuarjes të ndonjë marrëdhënie juridike civile, siç janë punët juridike.

6. Supozimet dhe fiksionet juridike

Procedura lidhur me vërtetimin e ekzistimit apo mosekzistimit të një apo disa fakteve juridike, në të shumtën e rasteve, është e mundimshme, kërkon kohë dhe shkakton shpenzime. Për këtë arsye, si në teori poashtu edhe në praktikë, shumë fakte juridike nënkuptohen, qoftë si fakt i supozuar (prezumcion) qoftë si fiksion juridik.

Supozimet juridike janë mjete juridike teknike me ndihmën e të cilave, nga faktet e njohura nxirret konstatimi për ekzistimin e fakteve të panjohura. Fakt juridik i supozuar konsiderohet ai fakt juridik për të cilin mund të kuptohet në vetë rrethanat konkrete, për të cilën arsye edhe nuk provohet nëse diç e tillë nuk kërkohet posaçërisht. Me Ligjin e Procedurës Kontestimore (neni 221 par. 3) janë paraparë pasojat procedurale juridike të supozimeve, ashtu që është parashikuar se faktet e supozuara nuk argumentohen nëse posaçërisht ajo nuk kërkohet.

Përkitazi me mundësinë e kundërshtimit supozimet ndahen në ato të rrëxueshme dhe të parrëxueshme. Kjo ndarje është me rëndësi nga se ligji lejon mundësinë e argumentimit vetëm të supozimeve të rrexueshme , ndërsa te ato të parrëxueshme përjashtohet mundësia e argumentimit të të kundërtës.

Edhe fiksionet janë mjete të teknikës juridike. Si fiksion juridik konsiderohet ai fakt juridik për të cilin dihet se nuk ekziston por merret se ekziston, ose e kundërta, dihet se ekziston por merret se nuk ekziston psh. “ Fëmija i zënë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit merret si i lindur, nëse lind i gjallë” edhe pse dihet se nuk ekziston (neni 7.1 i LT). Në kohën e sotme fiksionet janë shumë të rralla.

7. Mënyra e fitimit të drejtave subjektive civile

Të drejtat subjektive civile fitohen në bazë të ligjit apo me punë

juridike. Mbi këtë bazë ligjore shkenca juridike dallon dy mënyra të fitimit të të drejtave subjektive civile dhe atë: 1. Derivative apo rrjedhëse dhe 2. Origjinere apo burimore.

Fitimi i së drejtës subjektive civile nga shkaku se ashtu është

365

E DREJTA CIVILE

parashikuar me ligj nënkupton fitimin origjiner ose burimor. Kjo nënkupton se ajo e drejtë nuk bazohet në të drejtën e paraardhësit të saj, në ndonjë punë juridike e as që ndodhet në ndonjë varshmëri me ndonjë subjekt tjetër. Në këtë mënyrë të fitimit bëjnë pjesë fitimi i së drejtës nga jopronari, në bazë të posedimit etj.

Mënyra derivateve e fitimit nënkupton fitimin e një të drejte subjektive civile në bazë të punës juridike, që nënkupton kalimin e një të drejte nga titullari i mëparshëm i saj. Kjo mënyrë e fitimit është me rëndësi nga se vëllimi i të drejtave të paraardhësit është me ndikim vendimtar në vëllimin e të drejtave të pasardhësit – sukcesorit. Në të drejtën vlen parimi i përgjithshëm se askush nuk mund të bartë në tjetrin më tepër të drejta se që ka ai vetë.

Qarkullimi juridik në të drejtën civile nënkupton kalimin e të drejtave nga një subjekt në tjetrin, nga një titullar në tjetrin. Ngjashëm me qarkullimin e mallit ku bartet malli nga një subjekt në tjetrin, te qarkullimi juridik barten të drejtat nga një titullar në tjetrin.

Të drejtat subjektive civile të cilat barten me qarkullim juridike janë të drejtat absolute, siç janë: prona, servituti, pengu etj. Në rastet e kalimit të këtillë të të drejtave, të drejtat absolute janë objekt i qarkullimit juridik ndërsa punët juridike me të cilat bëhet ky kalim i së drejtës është mjet i qarkullimit juridik. Nepërmjet të punës juridike palët dëshirojnë të arrijnë qëllimin – kauzën si efekt ekonomik të cilin e dëshirojnë.

Për të fituar një të drejtë subjektive civile duhet patjetër të ekzistoj baza juridike e përcaktuar me ligj. Nëse është në pyetje puna juridike si bazë juridike për fitimin e një të drejte subjektive, ajo medoemos duhet të jetë e vlefshme sipas ligjit dhe vetëm si e tillë mund të shërbej si bazë juridike për fitimin e një të drejte subjektive civile. Nëse puna juridike është me të meta në bazë të saj nuk mund të fitohet e drejta edhe pse bartet objekti, ekonomikisht kalon nga njëri subjekt në tjetrin, por në këtë rast nuk do të kalon edhe e drejta subjektive civile.

Sipas të drejtës tonë për fitimin e të drejtave absolute në bazë të qarkullimit juridik është e nevojshme baza juridike (titulus) dhe mënyra e fitimit (modus acquirendi). Nga kjo rrjedh se kusht dhe kërkesë edhe sipas ligjit edhe sipas punës juridike, për fitimin e së drejtës subjektive civile, është baza juridike. Mënyra e fitimit është ajo që duhet bë sipas ligjit, si veprim me qëllim të realizimit të bartjes, përkatësisht për tu realizuar e drejta e fitimit të një të drejte subjektive civile.

366

E DREJTA CIVILE

8. Sukcesioni universal dhe sukcesioni singular

Shikuar nga këndvështrimi i vëllimit të kalimit të të drejtave

subjektive civile në mënyrë derivateve dallojmë:

1. Sukcesionin universal dhe 2. Sukcesionin singular.

Sukcesioni universal nënkupton bartjen, qoftë të pasurisë së

përgjithëshme apo vetëm të ndonjë pjese të saj, si grumbull të drejtash dhe detyrimesh. Në sukcesorin kalojnë edhe të drejtat edhe detyrimet. Sukcesionin universal e kemi te trashëgimia, konfiskimi etj.

Sukcesioni singular nënkupton bartjen e ndonjë të drejte subjektive civile apo të disa të drejtave subjektive të caktuara. Sukcesori universal e fiton të drejtën ashtu si e ka pasur paraardhësi i saj, në të njëjtën përmbajtje dhe vëllim. Kësisoj në sukcesorin kalojnë vetëm të drejtat e jo edhe detyrimet.

V. PUNËT JURIDIKE

1. Kuptimi dhe kushtet për krijimin e punës së vlefshme juridike

Me punë juridike në kuptim të gjerë nënkuptojmë çdo shprehje të

vullnetit me të cilën krijohet, ndryshohet ose pushon ndonjë marrëdhënie juridike civile. Shprehjet e vullnetit përfaqësojnë fakte juridike me të cilat krijohen marrëdhënie të llojllojshme juridike. Një lloj i shprehjeve të vullnetit dallohet për nga efekti, e këto janë shprehjet e vullnetit me të cilën jo vetëm që ndryshohet ndonjë marrëdhënie juridike por me të cilat bartet ndonjë send apo ndonjë vlerë tjetër pasurore nga një pasuri në tjetrën. Nga kjo mund të konstatohet se me punë juridike, si mjet të qarkullimit juridik, nënkuptojmë shprehjen e vullnetit e cila krijon të drejta relative (detyrime).

Për të qenë e vlefshme një punë juridike duhet në mënyrë

kumulative të plotësohen këto kushte: - të ekzistoj shprehja e vullnetit, - të ekzistoj qëllimi (kauza), - të ekzistoj objekti,

367

E DREJTA CIVILE

- të ekzistoj lejueshmëria ligjore dhe - të mos ketë të meta formale.

Vullneti duhet të jetë i lirë dhe serioz. Ai mund të shprehet

shprehimisht ose drejtpërdrejt dhe me të nënkuptuar ose tërthorazi. Drejtpërdrejt mund të shprehet me gojë ose me shkrim, apo edhe në mënyrë të heshtur, ndërsa me të nënkuptuar ose tërthorazi mund të rrjedhë nga veprimet konkludente.

Qëllimi definohet si efekt ekonomik të cilin palët duan ta arrijnë

me punën juridike, psh. te shitblerja qëllimi i blerësit është marrja e sendit ndërsa i shitësit çmimi. Shiquar nga praktika gjyqësore tek ne, kauza është qëllimi i kontraktimit të cilin kontraktuesit e kanë parasysh, i cili edhe është pjesë përbërëse e kontratës.

Objekti duhet patjetër të jetë i mundshëm i lejuar dhe i caktuar, në

të kundërtën puna juridike është nule. Pjesëmarrësit në qarkullimin juridik duhet të sillën brenda

kufijve të asaj që është e lejuar me ligj. Në këtë aspekt për të qenë e vlefshme puna juridike duhet medoemos të jetë e lejuar me ligj, në të kundërtën nëse ligji e ndalon ajo është nule.

Për punët e caktuara juridike është e paraparë forma e caktuar

ligjore, andaj edhe puna juridike duhet të lidhet në formën e parashikuar me ligj, Në mungesë të formës së parashikuar me ligj puna juridike është nule.

2. Llojet e punëve juridike

Sipas numrit të vullneteve të shprehura punët juridike ndahen në

punë juridike të njëanshme, në të cilat kemi shprehjen e vullnetit vetëm të njërës palë, siç janë premtimi i shpërblimit, dhënia e letrave me vlerë, etj.

Punët e dyanshme juridike janë ato punë juridike vlefshmëria e të cilave varet nga deklarimi i të dy palëve, dy vullneteve. Këto punë juridike në të drejtën civile njihen si k o n t r a t a.

Kontratat mund të jenë:

- me efekt detyrimor vetëm për njërën palë, kontrata e dhurimit, - apo për të dy palët, kontrata e shitblerjes.

368

E DREJTA CIVILE

- reale, kur ekzistimi i kontratës varet nga dorëzimi i sendit dhe - konsensuale, kur dorëzimi i sendit nuk është element qenësor

- komutative, kur me rastin e kontraktimit dihet objekti, dihet

vëllimi i të drejtave dhe detyrimeve apo së paku janë të përcaktueshme dhe

- aleatore, kur me rastin e kontraktimit nuk dihet vëllimi i të drejtave dhe detyrimeve por varet nga e ardhmja.

- me barrë, në rastet kur nga kontrata rrjedhin detyrime dhe - bamirëse, në rastet kur sipas kontratës pala nuk ka detyrim.

- formale, atëherë kur me ligj është parashikuar forma e kontratës, - joformale, sipas ligjit nuk parashihet forma e caktuar.

- abstrakte, kur nga kontrata nuk shihet qëllimi dhe - kauzale, shihet qëllimi i lidhjes së asaj kontrate.

- punë juriridike mes të gjallëve, inter vivos dhe - punë juridike për rast të vdekjes, mortus causa.

3. Punët juridike të pavlefshme, llojet

Nëse mungon ndonjëri nga pesë kushtet e sipërshënuara për

themelimin e një pune juridike, atëherë edhe puna juridike ende nuk ekziston. Mirëpo në rastet kur njëri nga ato kushte nuk është i vlefshëm atëherë edhe puna juridike është e pavlefshme. Sipas ligjit në fuqi punët juridike të pavlefshme janë dy llojesh: 1. Punët juridike nule dhe 2. Punët juridike të rrëxueshme (nenet 103 – 117 të LMD).

4. Punët juridike nule (nulitetit absolut), shkaqet e nulitetit

Një nga kushtet për vlefshmërinë e një pune juridike ishte që të

jetë i lejuar me ligj. Mbi këtë bazë juridike, nule janë punët juridike të cilat janë në kundërshtim me normat e detyrueshme ligjore ose që janë në kundërshtim me normat morale të shoqërisë. Nga kjo, varësisht nga

369

E DREJTA CIVILE

shkaku i nulitetit ato mund të grupohen në dy grupe: punët juridike në kundërshtim me ligjin dhe në punët juridike amorale. Kjo nënkupton se nule janë të gjitha punët juridike të cilat janë në kundërshtim me ligjin. Nule do të jenë edhe ato punë juridike të cilat shprehimisht me ligj nuk

janë të ndaluara, mirëpo janë në kundërshtim me moralin shoqëror.

Këto punë juridike nuk prodhojnë efekte juridike që nga fillimi dhe janë nule sipas fuqisë ligjore. Anulimin e tyre mund ta kërkoj çdo person i interesuar e lidhur me këtë gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare.

Punë juridike nule janë edhe punët juridike me fajde, punët juridike fiktive (me qëllim të shpëlarjes së të hollave lidhet kontrata e shitblerjes), punët juridike simulative (fshehët shitblerja me kontratën e dhurimit). Punë juridike nule mund të jetë edhe ajo e cila është lidhur me detyrim, nëse detyrimi ka qenë i tillë sa që nuk ekziston fare vullneti i personit të detyruar, ashtu që nuk ka as punë juridike (neni 111 i LMD).

Karakteristikë e përbashkët e punëve juridike nule është se e drejta në padi nuk vjetërsohet e as që mund të bëhet konvalidimi i tyre me kalimin e kohës, që nënkupton se kalimi i kohës nuk mund të ketë ndikim në vlefshmërinë e tyre (neni 103/1 i LMD).

5. Punët juridike të rrëxueshme (nuliteti relativ), shkaqet e anulimit

Punë juridike të rrëxueshme janë ato punë juridike të cilat

prodhojnë efekte juridike të caktuara mirëpo, për shkak të të metave që kanë, mund të anulohen nën kushtet e parashikuara ligjore. Këto janë punët juridike të cilat në momentin e krijimit kanë të meta përkitazi me deklarimin e lirë të vullnetit apo në ndonjë element tjetër i cili është qenësor, mirëpo i cili mund të konvalidohet. Anulimin e tyre mund të kërkojnë vetëm ata persona të cilët kanë interes juridik për konstatimin e nulitetit.

Përkitazi me deklarimin e lirë të vullnetit ka të meta nëse puna juridike është lidhur në ndikim: të kërcënimit, duke e frikësuar lidhur me jetën ose ndonjë të mirë tjetër me rëndësi të palës kontraktuese apo personit tjetër (neni 60 i LMD); lajthimit, përkitazi me objektin, subjektin apo natyrën e punës juridike (neni 61 i LMD); dhe mashtrimit, duke e sjell me vetëdije në lajthim palën tjetër kontraktuese, pavarësisht nëse është apo jo lajthimi esencial (neni 65 i LMD).

Punë juridike të rrëxueshme janë edhe ato të cilat i lidhin të

370

E DREJTA CIVILE

miturit, personat të cilët nuk kanë zotësi të plotë veprimi, të cilëve u është hequr zotësia e veprimit si dhe për shkak të dëmtimit përtej mase (neni 139 i LMD).

Për anulimin e kontratave të rrëxueshme për shkak të të metave në deklarimin e lirë janë parashikuar me ligj afatet brenda të cilëve mund të kërkohet anulimi i tyre, ashtë që pas kalimit të këtij afati nuk mund të paraqitet kërkesa për anulim.

6. Kundërshtimi i punëve juridike (Actio Pauliana)

Me padinë Actio Pauliana i mundësohet kreditorit mbrojtja nga

debitori i pandërgjegjshëm. Kreditori mund të dëmtohet në mënyrë që nuk mund të realizon kërkesën e vetë nga se debitori ka tjetërsuar me këtë qëllim vlerat nga masa pasurore e tij. Nëse debitori ka ndërmarr një punë juridike me një person të tretë me qëllim që t’i pamundësoj kreditorit realizi- imin e kërkesës, kreditori ka të drejtë ta konteston me padi atë punë juridike. Në këtë rast palë paditëse është kreditori, ndërsa palë të paditura janë debitori dhe personi i tretë me të cilin debitori ka lidhur punën juridike. Për të pas të drejt në këtë padi duhet plotësuar këto kushte: a. për shkak të ndërmarrjes së punës juridike kontestuese kreditori nuk ka mundësi të realizon kërkesën nga pjesa tjetër e pasurisë së debitorit, b. që debitori të ketë qenë i pandërgjegjshëm, përkatësisht të ketë ditur se me ndërmarrjen e kësaj pune juridike i pamundëson kreditorit realizimin e kërkesës dhe c. që personi i tretë të është i pandërgjegjshëm, të ketë ditur për qëllimin e pandërgjegjshëm të debitorit.

Me këtë padi nuk mund të kërkohet që puna juridike e cila kontestohet të shpallet pa efekt juridik në tersi, nga se ajo nuk është as nule e as e rrëxueshme. Ajo punë juridike nuk është në kundërshtim me normat imperative e as nuk ka të meta përkitazi me shprehjen e vullneteve të palëve. Me këtë padi do të kërkohet që puna juridike të shpallet juridikisht e pavlefshme vetëm përkitazi me paditësin, kreditorin dhe deri në lartësi të kërkesës së kreditorit. Ma aprovimin e kërkesës debitorit i kthehet pasuria e tjetërsuar vetëm në lartësi të kërkesës së kreditorit, me qëllim të realizimit të saj.

371

E DREJTA CIVILE

7. Pasojat juridike të punëve të pavlefshme juridike

Në rastet kur një punë juridike shpallet e pavlefshme, atëherë nuk

kemi më as bazën juridike për të drejtat dhe detyrimet që do të rrjedhin nga ajo, ashtu që në rregull secila palë duhet t’i kthen palës tjetër atë që e ka marr në bazë të kësaj pune juridike (neni 104 i LMD), që nënkupton se duhet kthyer gjendja para kësaj pune juridike. Kthimi bëhet në natyrë e nëse kjo nuk është e mundur kthehet kundërvlera në para

Nga kjo rregull e përgjithshme ligji në fuqi parasheh përjashtime, varësisht nga mirëbesimi apo keqbesimi i palëve. Në këtë mënyrë, nëse puna juridike për nga përmbajtja është në kundërshtim me parimet themelore kushtetuese dhe dispozitat ligjore imperative, gjykata mundet palës me keqbesim t’ia refuzoj pjesërisht apo në tersi kërkesëpadinë për kthimin e asaj që i ka dhënë palës tjetër e mundet të vendosi edhe që, ajo që është pranuar nga pala tjetër në bazë të kontratës së ndaluar, t’i dorëzohet komunës në territorin e së cilës ndodhet gjykata. Në keqbesim është pala nëse ka ditur apo ka mund të dijë për pavlefshmërinë e punës juridike.

Pala e cila është fajtore për lidhjen e kontratës së pavlefshme, me anulimin e punës juridike, ka përgjegjësi për dëmin e shkaktuar ndaj palës tjetër kontraktuese, nëse ai nuk ka ditur dhe nuk ka mund të dijë për shkaqet e anulimit (neni 108 i LMD).

8. Mundësia e konvalidimit të punëve juridike të pavlefshme

Konvalidimi nënkupton përmirësimin e punës juridike të

rrëxueshme nga pala e cila ka të drejtë të kërkon anulimin e saj. Për të qenë konvalidimi i vlefshëm duhet që: 1. iniciativa për konvalidim të rrjedhë nga pala e cila ka të drejtë të kërkoj anulimin e kontratës dhe 2. në momentin e konvalidimit të ketë pushuar së ekzistuari shkaku i rrëxueshmërisë së punës juridike. Në këtë mënyrë kontrata të cilën e ka lidhur pala me zotësi veprimi të kufizuar mund të konvalidohet pasi ajo palë të ketë fituar zotësinë e plotë të veprimit. Në anën tjetër nëse një person e ka lidhur kontratën në lajthim, nën ndikimin e mashtrimit apo detyrimit, konvalidimi mund të bëhet pas evitimit të shkaqeve që e bëjnë kontratën të pavlefshme.

Përndryshe, konvalidimi mund të bëhet në dy mënyra: a.. shprehimisht dhe b. në mënyrë të heshtur. Shprehimisht bëhet atëherë kur personi i cili ka pasur të drejtë të kërkon anulimin e punës juridike

372

E DREJTA CIVILE

shprehimisht deklaron se heq dorë nga kjo e drejtë dhe punën juridike e konsideron juridikisht të vlefshme. Ndërsa, në mënyrë të heshtur bëhet kur personi i cili ka të drejtë të kërkon anulimin, duke kuptuar paraprakisht për shkaqet e anulimit, e përmbush detyrimin që rrjedh nga puna juridike dhe kësisoj heshtazi e fuqizon punën juridike.

Nga mënyrat e paraqitura të konvalidimit rrjedh se ai është akt juridik i

njëanshëm dhe për vlefshmërin e këtij akti nuk kërkohet pëlqimi i palës tjetër. Ky akt ka veprim retroaktiv ashtu që konsiderohet se puna juridike ka qenë e vlefshme nga fillimi.

9. Modifikimi i punëve juridike (kushti, afati dhe urdhri).

Modifikimet (kufizimet) e punëve juridike mund të parashihen

nga palët të cilat veprimet e veta i kushtëzojnë:

- me kusht, - me afat dhe - me urdhër.

Kushti është një rrethanë e ardhshme joevidente, nga paraqitja e të cilës varet paraqitja apo pushimi i ndonjë të drejte. Kushti duhet të jetë i ligjshëm, i moralshëm dhe i mundshëm, në të kundërtën punët juridike janë nule.

Varësisht nga pasojat e shkaktuara me kusht në punën juridike, kushti mund të paraqitet në dy forma: Shtyes apo suspenziv dhe shkëputës apo rezolutiv.

Shtyes ose suspenziv është ai kusht nga paraqitja, përkatësisht

mosparaqitja e të cilit varet veprimi i punës juridike. Nëse kushti plotësohet, dmth. paraqitet rrethana e ardhshme joevidente, puna juridike do të prodhon efekte juridike. Nëse nuk paraqitet rrethana e ardhshme joevidente puna juridike nuk do të prodhon efekte juridike.

Shkëputës ose rezolutiv ësht ai kusht paraqitja e të cilit shkakton

ndërprerjen e veprimit të punës juridike e cila është paraqitur dhe ka filluar të veproj më para, vjen deri te shkëputja e punës juridike e cila ka vepruar deri atëherë.

Varësisht nga kush varet paraqitja e rrethanës së ardhshme

373

E DREJTA CIVILE

joevidente kushtet ndahen në: potestative, kauzale dhe të përziera.

Potestativ është kushti paraqitja e të cilit varet nga subjekti

i asaj pune juridike. Kauzal është ai kusht paraqitja e të cilit nuk varet nga

vullneti i subjekteve. I përzier është ai kusht paraqitja e të cilit varet edhe nga

vullneti i subjekteve edhe nga paraqitja e ndonjë fakti pavarësisht nga vullneti i tyre.

Kushtet ndahen edhe në pozitive dhe negative.

Pozitiv është kur me paraqitjen e kushtit fillon,

përkatësisht pushon veprimi juridik i një pune juridike. Negativ është atëherë kur veprimi juridik i punës juridike

fillon ose pushon me mosparaqitjen e kushtit (neni 74-76 i LMD). Çdo punë juridike nuk mund të kushtëzohet. Zakonisht

kushtëzohen punët juridike nga e drejta detyrimore dhe ajo trashëgimore. Punët juridike nga e drejta familjare në rregull nuk mund të kushtëzohen si psh. lidhja e martesës, pranimi i atësisë, birësimi etj.

Afati nënkupton një periudhë të caktuar kohore apo momentin e caktuar në kohë, me të cilin lidhet fillimi i veprimit ose pushimi i veprimit të një pune juridike. Në dallim nga kushti afati është rrethanë e sigurt e ardhshme e cila sigurisht do të ndodh në të ardhmen.

Edhe afatet ndahen në shtyse dhe shkëputëse. Shtyes është afati nga paraqitja e të cilit varet fillimi i veprimit të punës juridike. Shkëputës është afati nga paraqitja e të cilit varet pushimi i veprimit të punës juridike.

Urdhri është përkufizim i punëve juridike bamirëse

(dhurimi), me të cilin përfituesit i urdhërohet të kryen atë që i është urdhëruar.

VI. PËRFAQËSIMI

Përfaqësimi nënkupton ndërmarrjen e punëve juridike në emër dhe

në llogari të huaj. Personi i cili ndërmerr punët juridike në emër dhe në llogari të tjetrit quhet përfaqësuesi, ndërsa personi në emër të të cilit

374

E DREJTA CIVILE

ndërmerren ato punë juridike quhet i përfaqësuari.

Varësisht nga personi i cili duhet përfaqësuar kemi përfaqësimin e personave fizik dhe përfaqësimin e personave juridik. Varësisht nga rrjedh e drejta për përfaqësim dallojmë:

1. Përfaqësimin kontraktues (me autorizim), 2. Përfaqësimin ligjor, 3. Përfaqësimin gjyqësor, 4. Përfaqësimin statutar (të personave juridik). Si personat fizik ashtu edhe personat juridik mund të auto-

rizojnë personin tjetër të ndërmerr punët e caktuara juridike në emër dhe në llogari të tij. Ky lloj përfaqësimi zakonisht bëhet me shpërblim, nga edhe quhet përfaqësim kontraktues. Përfaqësuesi është i kufizuar në ndërmarrjen e punëve juridike ashtu si është përcaktuar me autorizim. Përfaqësues mund të jenë personat e moshës madhore me zotësi të plotë veprimi.

Përfaqësimi ligjor rrjedh nga vetë ligji. Të përfaqësuar janë personat e mitur, pa zotësi veprimi, me zotësi veprimi të kufizuar për punë juridike të caktuara, personat madhor të cilëve u është vazhduar e drejta prindore dhe personat madhor të cilëve u është marr zotësia e veprimit.

Sipas Ligjit të Familjes personat e mitur pa zotësi veprimi, të miturit me zotësi veprimi të kufizuar si dhe personat e rritur të cilëve u është vazhduar e drejta prindore i përfaqësojnë prindërit e tyre. Personat të cilëve u është marr zotësia e veprimit i përfaqëson kujdestari i tyre.

Përfaqësuesi gjyqësor caktohet me vendim të gjykatës gjatë zhvillimit të një procedure gjyqësore nën kushtet e parashikuara me ligj (neni 84 i LPK). Ka të gjitha autorizimet si përfaqësuesi ligjor.

Personi juridik nuk ka zotësi veprimi, nga e cila arsye edhe punët juridike i ndërmerr nëpërmjet të përfaqësuesit. Përfaqësuesi i personit juridik është i caktuar me ligj ose me akte normative të personit juridik, ku është i caktuar edhe vëllimi i autorizimeve.

VII. VJETËRSIMI (Parashkrimi)

1. Kuptimi, afatet e përgjithshme dhe të veçanta

Vjetërsimi është institut juridik sipas të cilit titullari, pas kalimit të

375

E DREJTA CIVILE

afatit të parashikuar me ligj, nuk mund ta realizon një të drejtë në mënyrë të dhunshme, nëpërmjet të gjykatës, nëse deri atëherë nuk e ka ushtruar atë. Me kalimin e afatit të parashikuar ligjor e drejta subjektive nuk shuhet por humbet e drejta në padi, kjo nënkupton se titullari i së drejtës nuk ka mundësi nëpërmjet të gjykatës ta realizon atë.

Nuk vjetërsohen të gjitha të drejtat por vetëm ato detyrimore e të cilat nuk rrjedhin nga e drejta familjare. Nuk vjetërsohen të drejtat absolute, qofshin ato reale apo personale si dhe të drejtat detyrimore që rrjedhin nga e drejta familjare si ushqimi ndërmjet anëtarëve të familjes, por jo edhe shuma e gjykuar mbi këtë bazë.

Gjykata nuk kujdeset për vjetërsim sipas detyrës zyrtare, ashtu që do të vendos lidhur me vjetërsimin vetëm nëse pala thirret në vjetërsimin e kërkesës, pavarësisht nga faza e procedurës.

Me ligj është parashikuar afati i përgjithshëm për vjetërsim (neni 371 i LMD), ndërsa afatet e veçanta ndryshojnë varësisht nga e drejta subjektive civile. Ato janë afate prekluzive dhe nuk mund të ndryshohen me punë juridike nga ana e palëve. Përndryshe deri te vjetërsimi vjen me kalimin e afatit të parashikuar me ligj gjatë së cilit kreditori ka pasur të drejtë të kërkon përmbushjen e detyrimit. Nëse eventualisht debitori e ka përmbushur detyrimin e vjetërsuar, nuk mund të kërkon t’i kthehet ajo që e ka dhënë, pavarësisht nëse ka ditur apo jo se kërkesa është vjetërsuar.

Me vjetërsimin e borgjit kryesor vjetërsohen edhe kërkesat aksesore të cilat rrjedhin nga borgji kryesor.

Kërkesat e vërtetuara me aktgjykim të plotfuqishëm të gjykatës ose me ujdi gjyqësore apo të ndonjë organi tjetër kompetent vjetërsohen brenda 10 viteve, edhe për ato ku me ligj është parashikuar afati më i shkurtër.

2. Rrjedha, ndërprerja dhe ndalja e rrjedhës së afatit

Afati i vjetërsimit fillon të rrjedhë nga dita e parë kur kreditori ka

pasur të drejtë të kërkoj përmbushjen e detyrimit. Deri te vjetërsimi vjen me kalimin e ditës së fundit të afatit të parashikuar me ligj për vjetërsim.

Afati ligjor për vjetërsim mund të ndërprehet. Ndërprerja e afatit të vjetërsimit nënkupton mosllogaritjen e afatit deri në ndërprerje dhe fillimin e llogaritjes rishtas të afatit të vjetërsimit. Deri te ndërprerja vjen: a. me pranimin e detyrimit dhe b. me paraqitjen e padisë. Pranimi mund të bëhet me deklarim ose me pagesën e ndonjë pjese të detyrimit, të

376

E DREJTA CIVILE

kamatës ose me dhënien e sigurimit për pagesë të kërkesës.

Ndalja e vjetërsimit nënkupton kur për shkaqe të ndryshme një pjesë e kohës së kaluar nuk llogaritet në afatin e vjetërsimit, dmth. për një kohë ndalet rrjedha e afatit. Shkaqet e ndaljes së afatit mund të jen objektive dhe subjektive.

3. Afatet prekluzive

Nga vjetërsimi duhet dalluar afatet prekluzive. Afatet prekluzive

nënkuptojnë ushtrimin e ndonjë të drejte brenda afatit të parashikuar me ligj. Në dallim nga vjetërsimi me kalimin e afatit prekluziv humbet jo vetëm e drejta në padi por edhe vetë e drejta. Në anën tjetër te afatet prekluzive nuk kemi as ndërprerje e as ndalje të afatit. Afati prekluziv si edhe afati në përgjithësi mund të jetë subjektiv dhe objektiv (psh. afati për paraqitjen e padisë për pengim posedimi).

VIII. CENIMI DHE MBROJTJA E TË DREJTAVE SUBJEKTIVE CIVILE

1. Cenimi i të drejtës subjektive civile

Të drejtat subjektive civile janë të shumëllojshme, andaj edhe

varësisht nga lloji dhe përmbajtja e të drejtave subjektive civile shprehet edhe ushtrimi i tyre. Nga dëshira e titullarit të së drejtës subjektive civile varet nëse do ta ushtron ai atë apo jo dhe në çfarë mase dhe vëllimi. Mirëpo, ekziston parim i përgjithshëm në të drejtën se duke ushtruar të drejtën tënde tjetrit nuk guxon t’i shkakton dëm. Pavarësisht nëse titullari e ushtron apo jo një të drejtë, me ligj nuk lejohet që ajo e drejtë të cenohet nga të tjerët. Në të drejtën tonë ekzistojnë dy forma të mbrojtjes subjektive civile: 1. Vetëmbrojtja dhe 2. Mbrojtja gjyqësor.

1.Vetëmbrojtja

Në rregull të drejtat mbrohen nga ana e organeve shtetërore.

Parimisht vetëgjyqësia në realizimin e të drejtave, e edhe të drejtave civile është e ndaluar. Përjashtimisht nga kjo, sipas ligjit lejohet

377

E DREJTA CIVILE

vetëmbrojtja e të drejtave civile, që nënkupton zbrapsjen e sulmit me të cilin është cenuar e drejta dhe nevoja ekstreme që nënkupton flijimin e sendit të huaj me qëllim të evitimit të rrezikut personal apo të tjetrit. Vetëmbrojtja e së drejtës është e lejuar me kusht që rreziku të jetë i drejtpërdrejtë, që vetëmbrojtja të jetë e domosdoshme dhe në pajtueshmëri me rrethanat e imponuara. Te nevoja ekstreme duhet shpërblyer dëmin personit sendi i të cilit është flijuar me qëllim të evitimit të rrezikut.

2. Mbrojtja gjyqësore

Çdo sistem juridik organizon mbrojtjen e të drejtave civile.

Organet shtetërore të cilat mbrojnë të drejtat civile janë gjykatat. Në dallim nga e drejta penale dhe e drejta administrative, të drejtat civile nuk mbrohen nga gjykata sipas detyrës zyrtare, por vetëm me iniciativën e palëve, titullarëve të këtyre të drejtave (neni 3/1 i LPK). Mbrojtja e të drejtave civile iniciohet me padi. Padia në kuptimin material nënkupton kërkesën si element të së drejtës subjektive civile. Në rregull, ka edhe përjashtime, padinë e paraqet titullari i së drejtës, duke e paraqitur me padi kërkesën e caktuar, kundër personit detyrimor i cili është i paditur. I padituri mund të paraqet kundërshtim të natyrës materialo juridike duke e theksuar ndonjë të drejtë të vetën e cila e bënë joefikase kërkesën nga padia, apo edhe duke parashtruar kundërpadi.

Pas zhvillimit të procedurës, administrimit të provave të nevojshme, gjykata do të vendos me aktgjykim apo aktvendim lidhur me mbrojtjen gjyqësore të së drejtës civile të kërkuar me padi, përkatësisht kundërpadi.

378

E DREJTA CIVILE

B. E DREJTA SENDORE

E drejta sendore është degë e së drejtës civile e cila rregullon marrëdhëniet shoqërore të cilat i kanë për objekt sendet. Në këtë aspekt marrëdhënia juridike sendore mund të paraqitet vetëm ndërmjet titullarit të së drejtës sendore dhe të gjithë personave tjerë të cilat mund të vijnë në kontakt me sendin. Në të drejtat sendore klasike numërohen pronësia, servituti dhe pengu. Varësisht nga sistemet juridike ekzistuese ndryshojnë edhe të drejtat sendore që rregullohen me të drejtën objektive. Kjo nga arsyeja se e drejta objektive parasheh dhe rregullon një për një të drejtat sendore. Në bazë të drejtës objektive subjektet realizojnë të drejtat subjektive lidhur me sendet. Në të drejtën tonë, përveç pronësisë si më kryesorja, si të drejta sendore konsiderohen edhe e drejta e servitutit, e drejta e pengut, e drejta e ndërtimit e drejta e përparësisë së blerjes dhe ngarkesat sendore.

E drejta sendore në kuptimin subjektiv nënkupton autorizimin konkret të titullarit të së drejtës sendore të cilin ai e ka ndaj të gjithë personave tjerë përkitazi me sendin e caktuar.

I. PARIMET THEMELORE ME TË CILAT KARAKTERIZOHEN TË DREJTAT SENDORE

përbashkëta:

Të drejtat sendore karakterizohet me këto parime të

1. Parimi i absolutitetit, 2. Parimi i numrit të përkufizuar të drejtave sendore, 3. Parimi i publicitetit dhe 4. Parimi i (specialitetit) përcaktueshmërisë së të drejtave sendore.

1. Parimi i absolutitetit

Të drejtat sendore bëjnë pjesë në grupin e të drejtave absolute,

andaj edhe parimi i absolutitetit është karakteristika themelore e tyre, që

379

E DREJTA CIVILE

nënkupton veprimin e këtyre të drejtave ndaj të gjithëve, ergo omnes. Nga vetia e këtillë e këtyre të drejtave rrjedhë se mbrojtja juridike e tyre është gjithëpërfshirëse, vepron ndaj të gjithëve. Titullari i të drejtës sendore e ka pushtetin juridik ndaj sendit, dhe ky pushtet shprehet ndaj gjithë të tjerëve.

Deri sa këto të drejta veprojnë ndaj të gjithëve, e jo vetëm ndaj një personi apo numrit të caktuar të personave, si edhe te të drejtat tjera absolute, detyrimi i personave tjerë paraprakisht nuk dihet, përpos që veprimi i të gjithë personave tjerë ndaj titullarit të kësaj të drejte është negativ, që nënkupton se të gjithë personat tjerë duhet të përmbahen nga çfarëdo veprimi me të cilin do të cenohej e drejta sendore.

Në rast të cenimit të drejtës subjektive sendore, qoftë me marrjen e sendit apo me shqetësim të ushtrimit të drejtës sendore mbi atë send, titullari ka të drejtë mbrojtje me padi, me kërkesë në aspektin material. Të drejtat sendore si edhe e drejta në padi ndaj personave nga të cilët cenohen këto të drejta nuk vjetërsohet.

2. Parimi i numrit të kufizuar i të drejtave sendore

Ky parim nënkupton se të drejtat sendore janë të caktuara një për

një me të drejtën objektive. Kjo nuk do të thotë se numri i të drejtave sendore është i njëjtë në të gjitha sistemet juridike. Mirëpo, duke pasur parasysh faktin se ato janë të drejta absolute, me të drejtën objektive duhet përcaktuar se cilat janë ato të drejta dhe kujt i përkasin. Në këtë mënyrë me legjislacionin e çdo sistemi juridik janë shprehimisht të parashikuara të drejtat sendore. Varësisht nga sistemi juridik ndryshon edhe numri i të drejtave sendore të cilat janë të parashikuara me legjislacion. Nga të gjitha të drejtat sendore, më kryesorja është e drejta e pronësisë, nga e cila arsye edhe, mund të themi, se ekziston në të gjitha sistemet juridike. Të drejtat tjera sendore të cilat edhe rrjedhin nga e drejta e pronësisë ndryshojnë, varësisht nga sistemet juridike, përkatësisht legjislacionet ekzistuese.

Në të drejtën klasike, nga të drejtat sendore, kanë qenë të njohura e drejta e pronësisë, e drejta e servitutit dhe e drejta e pengut. Në të drejtën e sotme, përpos tyre, janë të parashikuar edhe të drejta tjera sendore si e drejta e ndërtimit, suprficies, e drejta e pronës në kate, e drejta e përparësisë së blerjes, ngarkesat sendore etj. Me legjislacionin e një vendi mund të parashikohen edhe të drejta tjera sendore me të cilin

380

E DREJTA CIVILE

legjislacion, medoemos duhet rregulluar si përmbajtjen ashtu edhe mënyrën e fitimit, ndryshimit dhe shuarjes të çdo të drejtës sendore të parashikuar me ligj.

Parimi i numrit të kufizuar të të drejtave sendore nënkupton jo vetëm se numri i këtyre të drejtave është i kufizuar dhe i përcaktuar me legjislacionin e një vendi por edhe se është e rregulluar saktësisht edhe përmbajtja e këtyre të drejtave sendore, ashtu që edhe nuk është e lejuar që palët, sipas dëshirës së tyre, ta ndryshojnë përmbajtjen e këtyre të drejtave nga ajo si është parashikuar me ligj.

3. Parimi i publicitetit

Nga vetë fakti se të drejtat sendore janë të drejta absolute dhe

veprojnë ndaj të gjithëve, jep të kuptohet se ato janë publike, të gjithë të tjerët duhet të dinë se kush është titullar i të drejtës sendore. Ky parim nënkupton se të drejtat sendore janë publike, janë të njohura për të gjithë.

Te të drejtat sendore në paluejtshmëri funksionin e publicitetit e luan regjistri i paluejtshmërive. Të gjitha të drejtat apo ngarkesat në palujetshmëri janë të regjistruara në këta regjistër. Çdo person ka të drejtë të marr informata përkitazi me shënimet në regjistër të paluejtshmërive. Askush nuk mund t’i referohet mosinformimit përkitazi me të drejtat sendore në paluejtshmëri nga fakti se nuk ka marr informata sipas regjistrit të paluejtshmërive, nga edhe i heq të gjitha pasojat juridike të sendit të paluajtshëm i cili është na qarkullimin juridik.

Publiciteti i të drejtave sendore në sende të luajtshme sigurohet nëpërmjet të ushtrimit të pushtetit faktit - të posedimit ndaj një sendi. Nga vetë fakti se dikush e ka një send të luajtshëm në posedim nënkupton se e ka të drejtën sendore mbi atë send dhe ajo e drejtë është e njohur për të tjerët.

Manifestimi i publicitetit të të drejtave sendore në sendet e paluajtshme nga ai në sendet e luajtshme dallon nga vetë fakti se pasojat juridike në rast gabimi nuk janë të njëjta.

Nga parimi i publicitetit rrjedhë edhe parimi i mbrojtjes së përfituesit të së drejtës në mirëbesim, nga se përfitimi bazohet në regjistrin e paluejtshmërive për sendet e paluajtshme dhe posedimin për sendet e luajtshme.

381

E DREJTA CIVILE

4. Parimi i (specialitetit) caktueshmërisë së të drejtave sendore

Ky parim i të drejtës sendore nënkupton se të drejtat sendore

mund të konstituohen vetëm në sendet saktësisht të caktuara, në çdo send individualisht veçmas të caktuar. Një subjekt i caktuar ka të drejta sendore aq sa ka edhe sende individualisht të caktuar. Kjo dmth. se nuk ekziston e drejta e pronësisë në grup sendesh , por në çdo send individualisht të caktuar nga ai grup sendesh. Në rregull, objekti i të drejtës sendore gjithmonë është individualisht dhe saktësisht i caktuar. Ky parim ka përjashtime nga se disa të drejta sendore mund të konstituohen edhe në të drejta, psh. e drejta e pengut në kërkesa.

II. SENDET

1. Kushtet që diç të ketë kuptimin e sendit

Kuptimi më adekuat për sendet do të mund të konsiderohej se

sendet janë pjesë materiale të natyrës të cilat ndodhen në pushtetin e njeriut dhe në të cilat ekziston e drejta e pronësisë ose ndonjë e drejtë tjetër subjektive civile. Nga një definim i këtillë rrjedhë se me sende nënkuptojmë pjesët materiale të natyrës të cilat i plotësojnë dy kushte.

Kushti i parë që duhet plotësuar është kushti fizik që nënkupton se sendi duhet të jetë pjesë e botës materiale, me mundësi nënshtrimi pushtetit të njeriut, të jetë nën kontrollin e njeriut. Nga kjo do të rrjedhë se energjia e lirë dhe elektriciteti i lirë në natyrë nuk janë sende në kuptimin juridiko civil. Mirëpo, për të pas diç kuptimin e sendit nuk është medoemos e nevojshme që ai send të këtë ndonjë formë dhe të mund të preket. Kësisoj, sende janë edhe forcat natyrore dhe energjia në formën e elektricitetit, nxehtësisë, gasit etj. nëse ato mund ti nënshtrohen pushtetit të njeriut dhe të vihen në shërbim të njeriut.

Kushti i dytë që duhet plotësuar është kushti juridik, që nënkupton se ajo pjesë e botës materiale e cila është në pushtetin e njeriut njëherësh duhet të jetë edhe objekt i të drejtës së pronësisë ose ndonjë të drejte tjetër subjektive civile.

Në këtë aspekt, duke u bazuar në këto dy kushte, sipas nenit 141 të Kodit Civil të Republikës së Shqipërisë “Send është çdo gjë që mund të përbëjë objekt pronësie ose i të drejtës tjetër reale”.

382

E DREJTA CIVILE

2. Ndarja e sendeve me rëndësi për të drejtën civile

Ndarja e sendeve si objekte të së drejtës civile dallon varësisht nga sistemi juridik dhe legjislacioni i një vendi. Duke u nisur nga fakti se e drejta sendore rregullon marrëdhëniet ndërmjet subjekteve lidhur me sendet, ndarja e sendeve është me rëndësi të veçantë për këtë degë të së drejtës. Sipas ligjit, lloji i sendeve është me ndikim përkitazi me mënyrën e fitimit dhe shuarjes së të drejtave sendore, përmbajtjen e të drejtës sendore, mbrojtjen e tyre, kompetencën dhe përbërjen e gjykatës në rastet e vendosjes lidhur me ato etj.

Varësisht nga qëllimi ekonomik i sendit dhe duke pasur parasysh objektin e llojeve të caktuara të marrëdhënieve juridike dallojmë këto lloje të sendeve:

a. Të luajtshme dhe të paluajtshme. Kjo është ndarja më kryesore e sendeve. Në të drejtën tonë pozitive nuk jepet kuptimi i sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme. Këtë e ka bë teoria juridike dhe praktika gjyqësore, sipas së cilës të luajtshme janë ato sende të cilat mund të barten nga një vend në tjetrin pa dëmtimin e substancës së tyre. Sende të paluajtshme nuk mund të barten nga një vend në tjetrin, e të mos ndryshojnë nga forma apo nga substanca. Send i paluajtshëm është toka dhe gjithë ajo (sendet e luajtshme) që është, në mënyrë organike apo mekanike, e lidhur për tokën. Të gjitha sendet tjera që nuk bëjnë pjesë këtu janë sende të luajtshme.

Rëndësia juridike e kësaj ndarjeje të sendeve është e shumëfishtë. Sipas ligjit tretmani juridik i sendeve të paluajtshme është më i rreptë nga ai i sendeve të luajtshme. Edhe fitimi edhe humbja e te drejtave sendore në sendet e paluajtshme regjistrohet në regjistër të paluejtshmërive, ndërsa për sendet e luajtshme nuk bëhet kjo. Përndryshe, sipas të drejtës tonë, ky regjistrim i të drejtës në paluajtshmëri përfaqëson mënyrën e fitimit të së drejtës (modus acquirendi) (neni 33 i LBMJP). Përkundër kësaj mënyra e fitimit e sendeve të luajtshme është më e thjeshtë, nevojitet vetëm dorëzimi i thjesht i sendit (neni 34/1 i LBMJP). Afatet për fitimin e të drejtës së pronësisë në paluejtshmëri mbi bazën e posedimit janë më të gjata se ato për sendet e luajtshme. Fitimi i të drejtës së pronësisë nga jopronari është e mundur vetëm te sendet e luajtshme. Procedura trashëgimore zhvillohet medoemos nëse trashëgimlënësi ka lënë pasuri të paluajtshme e nëse ka lënë vetëm pasuri të luajtshme nuk është e thënë të zhvillohet. Për kontratën për bartjen e të drejtës së

383

E DREJTA CIVILE

pronësisë në paluajtshmëri ligji kërkon formën e shkruar dhe vërtetimin e nënshkrimeve të palëve në gjykatë, gjë që nuk kërkohet për sendet e luajtshme. Për të vendosur në kontestet gjyqësore përkitazi me kërkesat në sendet e paluajtshme kompetencën tokësore e ka gjykata në territorin e së cilës ndodhet paluajtshmëria e cila është objekt i asaj kërkese, ndërsa vendndodhja e sendit të luajtshëm nuk është me ndikim në kompetencën vendore të gjykatës. Tretmani juridik ndryshon nëse është objekt i pengut sendi i luajtshëm nga ai i paluajtshëm (hipoteka). Ndryshon edhe procedura e shitjes publike të sendit të paluajtshëm nga ajo e sendit të luajtshëm.

b. Sendet në qarkullim dhe jashtë qarkullimit. Kjo ndarje

e sendeve bëhet varësisht nga mundësia e qarkullimit juridik të sendeve. Në rregull sendet janë në qarkullim juridik.

Edhe sipas të drejtës tonë pozitive disa sende janë jashtë qarkullimit. Këto janë sendet të cilat shërbejnë për përdorim të përgjithshëm, për shkak të vetive natyrale që kanë, shërbejnë për plotësimin e nevojave të përgjithshme të njerëzve. Në këtë grup të sendeve bëjnë pjesë të mirat me interes të përgjithshëm, andaj edhe, për shkak të rëndësisë ekonomike shoqërore që kanë, gëzojnë mbrojtje të veçantë dhe shfrytëzohen në kushte dhe në mënyrë si është rregulluar me ligj. Në grupin e sendeve jashtë qarkullimit bëjnë pjesë: rrugët publike, pavarësisht nëse janë të kategorizuara apo jo, rrjedhat natyrale të lumenjve, liqejtë natyral, urat, ujërat, tregjet, parqet, xehet dhe pasuritë xehtare etj.

Kjo ndarje e sendeve është me rëndësi për të drejtën civile nga se në sendet jashtë qarkullimit nuk mund të konstituohet as e drejta pronësore e as ndonjë e drejtë tjetër sendore, në këtë aspekt as e drejta e posedimit, ashtu që subjektet nuk mund të kenë të drejta sendore mbi këto sende, andaj edhe as që mund të kërkohet mbrojtja gjyqësore e ndonjë të drejte sendore mbi sendet jashtë qarkullimit.

c. Sendet e konsumueshme dhe të pakonsumueshme. Të

kunsumueshme janë ato sende qëllimi ekonomik i të cilave është të shpenzohen me një përdorim, siç janë gjërat ushqimore, pijet, paraja etj. Sendet e pakonsumueshme mund të përdoren më shumë herë, siç janë: libri, ora, objekti banesor, etj. Kuptimi juridik i kësaj ndarje ndryshon nga ai fizik. Varësisht nga destinimi i njëjti send mund të jetë në një rast i konsumueshëm e në tjetrin i pakonsumueshëm. Druri me destinim për

384

E DREJTA CIVILE

nxemje është send i konsumueshëm, e ai me destinim për ndërtimtari është i pakonsumueshëm.

Kjo ndarje e sendeve është me rëndësi për të drejtën civile nga se disa marrëdhënie shoqërore mund të themelohen vetëm në sendet e konsumueshme, ndërsa të tjerat vetëm në ato të pakonsumueshme. Shfrytëzimi i frutave mund të ekzistoj vetëm në sendet e pakonsumueshme, e nëse ka të bëjë me sendet e konsumueshme atëherë shëndrrohet në marrëdhënie detyrimore. Objekt i kontratës së huas mund të jenë vetëm sendet e konsumueshme, ndërsa objekt i kontratës së qirasë mund të jenë vetëm sendet e pakonsumueshme.

ç. Sendet e zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme. I

zëvendësueshëm është ai send nëse në vend të tij mund të vije sendi tjetër i ngjashëm për nga tiparet, ngjashmëria, destinimi dhe vlera. Nëse kjo nuk është e mundur atëherë kemi të bëjë me sende të pazëvendësueshme. Sende të zëvendësueshme janë automobili nga prodhimi serik deri sa është në fabrikë, libri i caktuar në librari, sasia e caktuar e llojit të caktuar të drithit, etj. Sende të pazëvendësueshme janë piktura e caktuar e një piktori, shtëpia e caktuar në udhëkryqin e rrugës së caktuar. Sendi mund të jetë i pazëvendësueshëm nga aspekti subjektiv si psh. sendi i zëvendësueshëm i dhënë për kujtim, libri me mbishkrim të autorit etj.

Rëndësia juridike e këtij kategorizimi të sendeve është me rëndësi në rastet e shpërblimit të dëmit. Nëse janë dëmtuar sendet e zëvendësueshme ato kompensohen në natyrë. Te sendet e pazëvendësuesh-me shpërblimi i dëmit gjithmonë bëhet në të holla..

dh. Sendet e ndashme dhe të pandashme. Sende të

ndashme konsiderohen ato sende të cilat mund të ndahen fizikisht dhe secila pjesë e fituar me ndarje ka vlerën e vetë në përpjesëtim me vlerën e tërësishme të ati sendi para ndarjes. Sende të ndashme janë shuma e caktuar e të hollave, toka, kaca e djathit etj. Sende i pandashëm konsiderohet sendi i cili fizikisht nuk mund të ndahet në mënyrë që secila pjesë e fituar me ndarje e ka vlerën qarkulluese në përpjesëtim me vlerën qarkulluese të tersise..Kriteriumi i ndarjes së këtillë është juridik, përkatësisht ekonomik e jo fizik, pasi që në aspektin fizik nuk ka sende të pandashme, dhe se varësisht nga destinimi i njëjti send në një rast mund të jet i ndashëm e në tjetrin i pandashëm.

Rëndësia juridike e kësaj ndarje të sendeve është te bashkëpronësia dhe te detyrimet me më shumë debitor

385

E DREJTA CIVILE

d. Sendet kryesore dhe të dorës së dytë. Kryesor është ai

send i cili me atë të dorës së dytë e përbëjnë një tersi në të cilën, nga aspekti i destinimit të caktuar, luan rolin kryesor. Send i dorës së dytë është sendi i luajtshëm i cili është i përcaktuar t’i shërbej sendit tjetër kryesor. Në rregull send kryesor është ai send i cili është me rëndësi më të madhe ekonomike, si psh. drutë në tokë, pompa në biçikletë etj.

Kjo ndarje është me rëndësi juridike nga se në qarkullimin juridik, në rastet kur i nijeti person është pronar edhe i sendit kryesor edhe i ati të dorës së dytë, sendi kryesor e përcakton fatin e ati të dorës së dytë dhe, nëse nuk ka marrëveshje tjetër, punët juridike përkitazi me sendin kryesor vlejnë edhe për ato të dorës së dytë.

e. Frutat. Janë lloj i veçantë i sendeve të dorës së dytë të

cilat i jep periodikisht sendi kryesor dhe të cilat janë të destinuara të ndahen nga ai. Frutat mund të jen natyrale, si frutat nga bimët dhe shtazët dhe artificiale, si prodhimet periodike nga puna e njeriut. Përpos këtyre kemi edhe frutat civile, e këto janë të ardhurat periodike në të holla nga ndonjë send apo nga ndonjë e drejtë, siç janë kamata, qiraja, etj.

Deri sa nuk ndahen frutat natyrale janë pjesë përbërëse të sendit kryesor dhe e ndajnë fatin e tij juridik. Me rastin e ndarjes bëhen sende në vete dhe si të tilla mund të jen objekt i punëve juridike të veçanta. Në parim, frutat i takojnë pronarit të sendit kryesor, mirëpo ka edhe të drejta subjektive të tilla në bazë të së cilave frutat u takojnë ndonjë personi tjetër (shfrytëzimi i frutave, qiraja).

Rëndësia juridike e frutave është te kthimi i sendeve, rei vindikacio, varësisht nëse poseduesi jopronar ka qenë në mirëbesim apo keqbesim.

III. POSEDIMI (Possesio).

1. Kuptimi dhe rëndësia e posedimit

Juridikisht posedimi ka dallim të madh nga pronësia. Kësisoj,

posedimi nënkupton pushtetin faktik të një personi ndaj një sendi apo një të drejte, në dallim nga pronësia e cila nënkupton pushtetin juridik të një personi ndaj një sendi. Nga kjo rrjedhë se te posedimi është i nevojshëm të ekzistoj pushteti faktik, ndërsa te pronësia pushteti juridik.

386

E DREJTA CIVILE

Posedimi ekziston pavarësisht nga ajo nëse poseduesi ka apo jo edhe të drejtë në posedim, përkatësisht nëse pushtetin faktik e ushtron mbi bazën e ndonjë të drejte. Pronari i një sendi, sipas rregullit, njëherësh është edhe posedues, nga se këtë autorizim e ka nga e drejta e pronësisë, mirëpo gjithmonë nuk ndodh kështu. Një person mund ta ketë të drejtën e pronësisë në një send e mos ta ketë pushtetin faktik ndaj atij sendi dhe e kundërta, ta ketë pushtetin faktik e mos ta ketë të drejtën e pronësisë, pasi që posedimi është një fakt e jo e drejtë.

Instituti i posedimit është me rëndësi të shumëfishtë:

- Posedimi përfaqëson mjetin dhe formën për bartjen e pronësisë në

sendet e luajtshme (neni 34/1 i LBMPJ); - Nëpërmjet të posedimit te sendet e luajtshme vjen në shprehje

parimi i publicitetit i të drejtave sendore;

- Poseduesi gëzon prezumimin e pronarit të një sendi apo bartësit të një të drejte reale, deri sa mos të vërtetohet e kundërta;

- Posedimi si fakt juridik, në rrethana të parashikuara me ligj, prodhon efekte juridike të dobishme për poseduesin - posedimi i ligjshëm dhe me mirëbesim, apo së paku ai me mirëbesim, pas kalimit të afateve të caktuara ligjore, shëndrrohet në pronësi – (neni 28 i LBMPJ);

- Nëse sendi i luajtshëm ka dal nga pushteti faktik i poseduesit pa vullnetin e tij, mbi atë send nuk mund ta fiton pronësinë as personi i cili ka qenë me mirëbesim me rastin e marrjes së ati sendi në pushtetin faktik të tijë;

- Poseduesi i një sendi apo një të drejte gëzon të drejtën në mbrojtje juridike deri sa e ka pushtetin faktik ndaj atij sendi apo të drejte;

- Poseduesi ka përgjegjësi të prezumuar për dëmin e shkaktuar nga sendi i rrezikshëm (pavarësisht nga fakti kush është pronar i sendit të rrezikshëm, për dëmin eventual të shkaktuar nga ai, përgjegjës është poseduesi i atij sendi).

2. Objekti i posedimit

Objekt i posedimit mund të jetë çdo send në qarkullim. Nëse në

një send është e mundur pronësia, ose ndonjë e drejtë tjetër sendore ose

387

E DREJTA CIVILE

detyrimore që ka të bëjë me shfrytëzimin e sendit, në atë send është i mundur edhe posedimi.

Ligji i zbatueshëm dallon posedimin e sendit dhe posedimin e së drejtës. Në këtë aspekt posedimi i sendit nënkupton pushtetin e plotë faktik ndaj një sendi. Mirëpo, nëse personi i caktuar nuk e ka pushtetin e plotë faktik mbi sendin ,por vetëm ndonjë pushtet tjetër të kufizuar i cili përfaqëson përmbajtjen e ndonjë të drejte sendore përkitazi me atë send, kjo përfaqëson posedimin e së drejtës. Sipas ligjit në fuqi, nga posedimi i së drejtës kemi vetëm posedimin e të drejtës të servituteve reale (neni 70 i LBMPJ). Posedimin e të drejtës e ka edhe trashëgimtari pasi që konsiderohet posedues nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit, pavarësisht nga fakti që nuk e ka pushtetin faktik (neni 73 i LBMJP).

3. Ndarjet e posedimit varësisht nga llojet

- Posedimi i ligjshëm dhe jo i ligjshëm

Sipas ligjit duhet plotësuar dy kushte për të qenë posedimi i

ligjshëm. Kushti i parë për të qenë i ligjshëm posedimi është që të ketë mbështetje në një punë të vlefshme juridike të nevojshme për fitimin e të drejtës së pronësisë ( është posedues i ligjshëm personi i cili sendin e luajtshëm e ka marr me kompensim nga jopronari i cili merret me tregtinë e atij sendi).

Kushti tjetër është që mos të jetë fituar me dhunë, mashtrim apo me keqpërdorim të mirëbesimit. Për të qenë posedues i ligjshëm i një sendi të luajtshëm nuk mjafton vetëm baza juridike – kontrata e blerjes, nga se vetëm me kontratën nuk fitohet pronësia por vetëm e drejta në posedim. Për të qenë i ligjshëm duhet bë edhe dorëzimin në mënyrën e lejuar ligjore, e jo të jetë marr me dhunë, mashtrim apo keqpërdorim të mirëbesimit (neni 72/1 i LBMJP) .

Në të kundërtën nga ajo që u tha më sipër posedimi është i kundërligjshëm.

Kjo ndarje është me rëndësi te fitimi i të drejtës në bazë të posedimit,.

388

E DREJTA CIVILE

- Posedimi i drejtë dhe me të meta

Posedimi me të meta është ai i cili është fituar me forcë, me

mashtrim apo me keqpërdorim të besimit, që nënkupton se fjala është edhe për posedim të paligjshëm. Nëse posedimi nuk është fituar në këtë mënyrë atëherë fjala është për posedimin e drejtë.

Edhe kjo ndarje është me rëndësi te fitimi i të drejtës, si asaj të pronësisë (neni 28 i LBMJP) ashtu edhe të servitutit (neni 54 i LBMJP) në bazë të posedimit.

- Posedimi i pavarur (autonom) dhe bashkëposedimi

Në kuptim të nenit 70 par. 4 të LBMJP rrjedhë se edhe disa

persona mund të jenë posedues të një sendi apo një të drejte, që nënkupton se, përpos mundësisë që një person të jetë posedues i një sendi apo një të drejte, ekziston mundësia që disa persona të jenë bashkëposedues i një sendi apo një të drejte.

Te posedimi autonom, poseduesi i përjashton të gjithë personat tjerë nga pushteti faktik ndaj ati sendi. Te bashkëposedimi disa persona e ushtrojnë pushtetin faktik mbi sendin, në mënyrë që çdonjëri bashkëposedues është i kufizuar me pushtetin faktik të bashkëposeduesve tjerë.

Kjo ndarje e posedimit është me rëndësi përkitazi me vëllimin e të drejtave dhe marrëdhënieve mes bashkëposeduesve.

- Posedimi i drejtpërdrejt dhe i tërthortë

Varësisht nga raporti hapësinor me sendin, ligji dallon posedimin e drejtpërdrejt dhe të tërthortë. Posedues i drejtpërdrejt është ai i cili personalisht dhe drejtpërdrejt e ushtron pushtetin faktik ndaj një sendi. Përkundër kësaj, poseduesi i tërthortë e ushtron pushtetin faktik mbi sendin nëpërmjet të tjetrit (neni 70/2 i LBMJP).

Poseduesi i tërthortë gëzon mbrojtjen gjyqësore të posedimit edhe

në raport me poseduesin e drejtpërdrejtë, edhe në raport me personat e tretë, sipas gjendjes së fundit të posedimit të krijuar me punë juridike, në të cilin rast nuk ka ndikim vlefshmëria e punës juridike për krijimin e posedimit, si dhe rrethana se personi i tretë e ka penguar poseduesin e tërthortë me pëlqimin e poseduesit të drejtpërdrejt.

Kjo ndarje është me rëndësi juridike përkitazi me marrëdhë- niet

389

E DREJTA CIVILE

mes poseduesit të drejtpërdrejt dhe atij të tërthortë.

- Posedimi me mirëbesim dhe keqbesim

Posedimi është me mirëbesim nëse poseduesi mendon se nuk është vetëm posedues por edhe titullar i ndonjë të drejte sendore, pra duhet vërtetuar se, në bazë të të gjitha rrethanave të rastit konkret, poseduesi nuk ka mund të dyshon se nuk është titullar i së drejtës.

Posedimi është me keqbesim atëherë kur poseduesi din ose, në bazë të të gjithave rrethanave të rastit, patjetër është dashtë të din se nuk ka të drejtë të posedon sendin. Poseduesi me mirëbesim bëhet posedues me keqbesim nga momenti kur i dorëzohet padia për kthimin e sendit, me kusht që ta humb kontestin.

Kjo ndarje është me rëndësi te fitimi i të drejtës në bazë të posedimit dhe përkitazi me të drejtat dhe detyrimet me rastin e kthimit të sendit pronarit.

Mirëbesimi supozohet deri sa nuk vërtetohet e ndryshe. 4. Pozita juridike e poseduesit me mirëbesim dhe atij me keqbesim

Pozita juridike e poseduesit me mirëbesim ndryshon në disa

aspekte nga ajo e poseduesit me keqbesim. Si në sendet e luajtshme, ashtu edhe në ato të paluajtshme, mbi

bazën e posedimit, pas kalimit të afatit të parashikuar ligjor, mund ta fitoj vetëm poseduesi me mirëbesim. (neni 28 i LBMJP). Pavarësisht nga kalimi i kohës poseduesi me keqbesim nuk mund asnjëherë, nga shkaku se për një kohë ka qenë posedues, ta fitoj të drejtën e pronësisë.

Pozita mes tyre veçmas ndryshon përkitazi me të drejtat dhe detyrimet që kanë me rastin e kthimit të sendit pronarit.

Në këtë mënyrë, poseduesi me mirëbesim ka detyrim t’ia kthen pronarit sendin bashkë me frutat që ndodhen në atë send në momentin e paraqitjes së padisë për kthimin e atij sendi. Për frutat të cilat i ka marr nga ai send, ndaj pronarit të atij sendi nuk ka kurrfarë detyrimi. Poseduesi me mirëbesim nuk ka detyrim ndaj pronarit në emër të kompensimit për shfrytëzimin e sendit, e as nuk ka përgjegjësi për dëmtimin apo shkatërrimin e sendit gjatë kohës së posedimit të tij me mirëbesim, nga se ndaj sendit është sjellë si pronar, e pronari ka të drejtë edhe ta shkatërroj

390

E DREJTA CIVILE

sendin pronar i të cilit është, psh. poseduesi me mirëbesim nuk ka detyrim ta kthen apo kompenson automobilin të cilin e ka shkatërruar plotësisht në aksident.

Sa i përket të drejtave, poseduesi me mirëbesim ka të drejtë në kompensimin e shpenzimeve të domosdoshme që ka pasur për mirë- mbajtjen e sendit si dhe në kompensimin e shpenzimeve përfituese të bëra me qëllim të rritjes së vlerës, deri në lartësi të vlerës së rritur. Kompensimi i shpenzimeve të domosdoshme dhe të atyre përfituese do të paguhet për aq sa ato tejkalojnë lartësinë e përfitimeve që ka pasur poseduesi nga ai send. Për kompensimin e shpenzimeve të bëra për kënaqësi të vetën dhe me qëllim të zbukurimit të sendit ka vetëm nëse është rritur vlera e sendit dhe në lartësi të rritjes së vlerës. Poseduesi me mirëbesim ka të drejtë ta mbaj sendin deri sa nuk i paguhen shpenzimet e domosdoshme dhe përfituese që ka pasur në lidhje me mirëmbajtjen e sendit (neni 38 i LBMJP).

Përkundër kësaj, poseduesi i pandërgjegjshëm jo vetëm që ka detyrim t’ia kthej pronarit sendin bashkë me frutat që ndodhen në atë (kërkesë kjo e natyrës juridike sendore), por ka detyrim t’ia kompensoj vlerën e të gjitha frutave të marra dhe të shpenzuara gjatë kohës sa ka qenë posedues me keqbesim (kërkesë juridiko detyrimore – fitimi i humbur). Ai është përgjegjës ndaj pronarit për çfarëdo dëmtimi apo shkatërrimi të sendit, përpos nëse vërtetohet se ky dëm do të shkaktohej edhe sikur sendi të ndodhej te pronari.

Sipas ligjit edhe poseduesi i pandërgjegjshëm ka të drejtë në disa shpenzime që i ka pasur lidhur me sendin. Ai ka të drejtë në kompensimin e shpenzimeve të domosdoshme, pasi që ato shpenzime do të shkaktoheshin edhe sikur sendi të ishte te pronari. Sa i përket shpenzimeve në të mirë të sendit me të cilat është rritur vlera e sendit, poseduesi i pandërgjegjshëm mund t’i kërkoj ato vetëm nëse janë me interes personalisht për pronarin, përndryshe nuk ka të drejtë në kompensimin e tyre. Poseduesi i pandërgjegjshëm nuk ka të drejtë në kompensimin e shpenzimeve të bëra për kënaqësi të vetën apo për zbukurimin e sendit por, nëse mund të ndahen pa dëmtimin e sendit, mund t’i ndaj nga sendi dhe t’i merr.

5. Fitimi dhe humbja e posedimit

Posedimi fitohet me marrjen në pushtetin faktik të një sendi apo

391

E DREJTA CIVILE

një të drejte. I vetmi përjashtim nga kjo rregull është te trashëgimia. Trashëgimtari konsiderohet posedues i një sendi apo një të drejte nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit, pavarësisht nga koha kur do ta ketë edhe pushtetin faktik (neni 73 i LBMJP). Sipas kësaj dispozite ligjore trashëgimtari, nga momenti i trashëgimlensit, fiton të njëjtin lloj të posedimit të cilin e ka pasur trashëgimlënësi.

Përndryshe deri te marrja në pushtetin faktik të një sendi apo një të drejte mund të vijë me punë juridike, me trashëgim ose me pushtim.

Posedimi humbet kur poseduesi pushon të ushtron pushtetin faktik ndaj një sendi (neni 74 i LBMJP). Posedimi nuk humbet në rastet kur poseduesi, përkundër dëshirës së tij, përkohësisht i është bë e pamundur të ushtron pushtetin faktik ndaj atij sendi. Humbja e posedimit mund të bëhet sipas dëshirës dhe kundër dëshirës së poseduesit të deriatëhershëm. Sipas dëshirës është nëse poseduesi e braktis sendin. Kundër dëshirës posedimi humbet nëse personi i tretë ia merr sendin nga posedimi (vjedhja) ose nëse e humb sendin që e ka pasur në posedim.

6. Mbrojtja gjyqësore e posedimit

Çdo posedim është i mbrojtur nga marrja e sendit kundër dëshirës

së poseduesit apo nga trazimi (shqetësimi) i poseduesit i cili kryhet pa marrjen e sendit, nëse marrja apo trazimi juridikisht nuk janë të lejuara (neni 75 i LBMJP). Nga kjo rrjedhë se poseduesi i sendit apo të drejtës ka të drejtë në mbrojtje nga trazimi ose marrja e posedimit. Marrja e sendit ka për rrjedhim humbjen e posedimit të sendit, psh. marrja e kundërligjshme e sendit me përdorim të forcës, me kërcënim, me vjedhje, etj. Trazimi nënkupton çdo pengim të posedimit i cili nuk rezulton me marrjen e sendit, psh. kalimi nëpër tokë të huaj, lëshimi i ujerave të zeza në tokë të huaj, pengimi në shfrytëzimin e dritës, etj.

Si me rastin e marrjes së posedimit ashtu edhe me rastin e trazimit

themi se fjala është për pengim posedimi.

Mbrojtja e posedimit mund të bëhet në dy mënyra: a. me vetëmbrojtje ose b. në mënyrë institucionale.

Mbrojtja institucionale mundësohet nëpërmjet të gjykatave.

Qëllimi i mbrojtjes gjyqësore nga pengim posedimi është moslejimi,

392

E DREJTA CIVILE

përkatësisht evitimi i vetëgjyqësisë. Mbrojtja gjyqësore mundëson kthimin e gjendjes së fundit cila ka ekzistuar para sulmit në posedim.

Varësisht nga fakti se poseduesi mund të pengohet me marrjen e posedimit apo me pengim (trazim) të posedimit, edhe mundësia e mbrojtjes me padi është e dyllojshme:

1. Padia për shkak të marrjes së posedimit (sendit).

a. Posedues është poseduesi i mëparshëm, b. I paditur është poseduesi i tanishëm, c, Kërkesa: Kthimi i sendit, ç. Provat: Se posedues është i padituri i cili ia ka marr

posedimin paditësit (se paditësi e ka pasur posedimin), d. Kundërshtimet: Kundërshtimet e përgjithshme për padi

poseduese, dh. Afatet prekluzive: subjektiv 30 ditë, objektiv 1 vit, e. Afati për paraqitjen e propozimit për ekzekutim: 30 ditë

pas kalimit të afatit për përmbushje vullnetare.

2. Padia për mbrojtjen e posedimit, me rastin e trazimit, pengimit në posedim.

a. Paditësi: Poseduesi, b. I padituri: Personi i cili pengon apo ai sipas urdhrit të

cili bëhet pengimi, c. Kërkesa: (1). Ndërprerja e pengimit, (2). Kthimi në

gjendjen e mëparshme (3). Ndalesa e pengimit në të ardhmen nën kërcënimin e shqiptimit të dënimit me gjobë,

ç. Provat: Posedimi, pengimi i shkaktuar, d. Kundërshtimet: (1). Mungesa e legjitimitetit aktiv apo

pasiv, (2). Mungesa e moslejueshmërisë, dh. Afatet: Si te padia paraprake.

7. Specifikat e procedurës për pengim posedimi

Rregullat e procedurë në kontestet për pengim posedimi janë

paraparë në pjesën e III-të të Ligjit të Procedurës Kontestimore ku

393

E DREJTA CIVILE

parashifen rregullat për procedura të posaçme , dhe atë nga neni 478 përfundimisht me nenin 483 . Nëse në këtë pjesë të ligjit nuk ekzistojnë dispozita të veçanta, në këto konteste zbatohen dispozitat tjera të LPK.

arsye:

Padia për pengim posedimi mund të paraqitet nga dy a. Për shkak të marrjes së sendit, përkatësisht privimit në tersi

nga ushtrimi i të drejtës së mëparshme të poseduesit dhe b. Kufizimit të posedimit të sendit apo ushtrimit të ndonjë të

drejte të shkaktuar me trazim ose pengim të posedimit të qetë të mëparshëm nga i padituri (neni 75 i LBPJP).

Paraqitja e padisë për pengim posedimi është me afat të kufizuar,

ashtu që kjo padi mund të paraqitet brenda 30 ditësh nga dita kur paditësi ka kuptuar për pengimin e shkaktuar dhe kryesin (afati subjektiv), përkatësisht brenda një viti nga dita e pengim posedimit (afati objektiv). Padia e paraqitur pas afateve të mësipërme duhet hedhë poshtë si e pasafatshme (neni 77 i LBMJP)

Në kontestet për pengim posedimi gjykata shqyrton gjendjen e fundit faktike, me qëllim të mbrojtjes së saj si dhe aktin e pengim posedimit të ndërmarr nga i padituri, përkatësisht nëse veprimi apo mosveprimi (përmbajtja) i të paditurit përfaqëson aktin e pengim posedimit. Gjykata nuk shqyrton të drejtën në posedim, bazën juridike të posedimit, ndërgjeshmërinë apo jondërgjeshmërinë e posedimi si dhe kërkesat eventuale për dëmshpërblim (neni 480 i LPK dhe 78 i LBMJP). Nëse i padituri bën kundërshtim se paditësi ia ka marr posedimin me forcë, me mashtrim apo fshehtazi, gjykata përjashtimisht do të shqyrton lidhur me këtë kundërshtim nësa nuk kanë kaluar 30 ditë nga dita kur ai e ka kthye sendin në posedim (neni 78).

Procedura në kontestet për pengim posedimi është e natyrës urgjente, ka qëllim që sa më shpejtë të rivendoset gjendja ekzistuese para shaktimit të pengim posedimi, gjë që edhe është parashikuar afati subjektiv për paraqitjen e padisë, 30 ditë, përkatësisht objektiv prej një viti. Afatet për përmbushjen e detyrimit, varësisht nga rasti, janë më të shkurta se zakonisht. Afati për paraqitjen e ankesës është 7 ditë (neni 481.2 i LPK). Propozimi për ekzekutim me të cilin do të kërkohej ekzekutim i aktvendimit nga kontesti për pengim posedimi, me të cilin i është urdhërua të paditurit të ndërmerr veprimin e caktuar duhet të paraqitet brenda 30 ditësh pas kalimit të caktuar për kryerjen e atij veprimi.

394

E DREJTA CIVILE

Vetëm në kontestet për pengim posedimi forma e vendimit të

gjykatës është aktvendimi (neni 142.3 i LPK), në të gjitha kontestet tjera vendoset me aktgjykim.

Kundër aktvendimeve të marra në kontestet për pengim posedimi nuk është i lejuar revizioni (neni 481.4 i LPK). Në këto konteste lejohet përsëritja e procedurës vetë nga shkaqet ew përcaktuara në nenin 323 pika a. dhe b. të këtij ligji, brenda afatit prej 30 ditësh dita e plotfuqishmërisë (neni 483 i LPK).

9. Masat e përkohshme

Ligji i Procedurës Kontestimore në fuqi, në pjesën ku janë

paraparë rregulla të posaçme për kontestet për pengim posedimi, e as në ndonjë pjesë tjetër, nuk ka parashikuar mundësinë e caktimit të masave të përkohshme. Nga kjo arsye këtë mundësi duhet shfrytëzuar në bazë të dispozitave të Ligjit të Procedurës së Ekzekutikit (LPE), ku është paraparë mundësia e caktimit të masës së përkohshme me qëllim të sigurimit të kërkesës.

8. Vetëmbrojtja

Poseduesi ka të drejtë në vetëmbrojtje ndaj ati i cili e trazon apo ia

merr posedimin, me kusht që rreziku të jetë i drejtpërdrejt, vetëmbrojtja të jetë e domosdoshme dhe që vetëmbrojtja të jetë në pajtueshmëri me rrethanat e imponuara (neni 76 i LBMJP). Me rastin e vetëmbrojtjes me qëllim të evitimit të sulmit nga posedimi duhet pasur kujdes dhe tentuar që të mos dëmtohen sendet e sulmuesit e as t’i shkaktohen atij lëndime trupore.

Vetëmbrojtja nënkupton të drejtën e poseduesit, në rastin kur i është marr sendi, që atë send ta kthen në posedim të vetin. Kjo mund të bëhet vetëm brenda një kohe të caktuar. Në rastet kur është marr sendi i luajtshëm, poseduesi mundet në vazhdim, pasi është marr ai send, ta kthen atë në posedim të vetin. Te sendet e paluajtshme poseduesit i lejohet që menjëherë pasi është marr ai send i paluajtshëm, të angazhohet ta kthen atë në pushtetin faktik të vetin. Kthimi si i sendit të luajtshëm edhe të paluajtshëm mund të bëhet brenda afatit për padi për pengim posedimi - 30.ditësh.

395

E DREJTA CIVILE

IV. PRONËSIA 1. Kuptimi dhe përmbajtja e të drejtës së pronësisë

E drejta e pronësisë nënkupton pushtetin e plotë juridik të një

personi ndaj një sendi. E drejta e pronësisë është e drejtë absolute pronësore. Personi i cili e ka pushtetin juridik ndaj një sendi, në rregull, ai e ka edhe pushtetin faktik, mirëpo kjo nuk ndodh gjithmonë, nga se edhe pse e ka pushtetin juridik, mund mos ta ketë atë faktik.

Aktualisht e drejta e pronësisë tek ne është e rregulluar me Ligjin mbi Bazat e Marrdhënieve Juridike Pronësore (LBMJP).

E drejta e pronësisë ndaj një sendi nuk përfaqëson vetëm të drejtën mbi atë send por, si marrëdhënie juridike, përfaqëson edhe marrëdhënien themelore, më të rëndësishme juridike pronësore. Përmbajtja e të drejtës së pronësisë është parashikuar në nenin 3 të LBMJP, sipas të cilit nen edhe është përcaktuar se ajo është e drejtë nga e cila për pronarin rrjedhin autorizimet: a. që ai sendin pronar i të cilit është 1. ta mbaj, 2. ta shfrytëzoj dhe 3. të disponoj me atë. Këto të drejta dhe këto autorizime në një mënyrë i kufizohen pronarit brenda kufijve të përcaktuar me ligj, siç është parashikuar në nenin 8 të të njëjtit ligj.

Kushtetuta e Republikës së Kosovës përkitazi me të drejtën e shfrytëzimit të pronës ka përcaktuar se shfrytëzimi i pronës do të rregullohet me ligj, në pajtim me interesin publik (neni 46/2 i Kushtetutës).

Duke përcaktuar tri autorizimet e pronarit si mësipër, ligji ka paraparë edhe mbrojtjen gjenerale të drejtës së pronësisë, përkatësisht detyrimin e çdonjërit të përmbahet nga cenimi i kësaj të drejte, pasi që ajo vepron ndaj të gjithëve.

2. Subjektet e të drejtës së pronësisë

LBMJP ka hy në fuqi në vitin 1980, andaj edhe ai është përplot

elemente të sistemit monist, çfarë ka qenë në kohën e nxjerrjes së tij. Kjo veçmas vjen në shprehje me rastin e përcaktimit të subjekteve të së drejtës së pronësisë, përkatësisht se kush mund të jetë bartës i kësaj të

396

E DREJTA CIVILE

drejte dhe çka mund të jetë objekt i saj.

Subjekt i të drejtës së pronësisë, në radhë të parë, mund të jetë qytetari si person fizik (neni 9 dhe 10 i LBMJP). Bartës të drejtës së pronësisë mund të jenë edhe personat juridik, të regjistruar si të tillë në regjistrin përkatës siç është rregulluar me ligj. Sipas këtij ligji, bartës të drejtës së pronësisë mund të jenë edhe shoqatat e qytetarëve. Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës edhe personat fizik të huaj mund të sigurojnë të drejtën e pronësisë, në pajtim me ligj ose marrëveshje ndërkombëtare (neni 121 i Kushtetutës).

Varësisht nga forma e pronës Kushtetuta e Republikës së Kosovës përcakton edhe bartësin e të drejtës së pronës. Në këtë aspekt sipas nenit 159/1, të gjitha ndërmarrjet që kanë qenë në pronësi shoqërore para hyrjes në fuqi të Kushtetutës, do të privatizohen. Sipas par. 2 të këtij neni, të gjitha interesat në pronësi shoqërore në prona dhe ndërmarrje në Kosovë, do të jenë në Pronësi të Republikës së Kosovës. Republika e Kosovës i ka në pronësi të vetën edhe të gjitha ndërmarrjet publike (neni 160 par. 1 i Kushtetutës). Sipas par. 2 të këtij neni edhe komuna mund të jetë bartës i të drejtës së pronës.

3. Të drejtat e tjera të pronarit të objektit banesor

të ndërtuar në bazë të ligjit në pronësi shoqërore

LBMJP, përpos të drejtës së pronësisë, parasheh dhe rregullon për raste të caktuara edhe të drejtën e shfrytëzimit. E drejta e shfrytëzimit është parashikuar dhe rregulluar edhe përkitazi me të drejtën e shfrytëzimit të tokës ndërtimore në pronësi shoqërore në të cilën është ndërtuar ndërtesa në të cilën e ka të drejtën e pronësisë personi fizik. Sipas nenit 12/1 të LBMJP, pronari i objektit të ndërtuar në bazë të ligjit në pronësi shoqërore, ka të drejtë shfrytëzimi të tokës nën objekt si dhe të pjesës tjetër të tokës e cila shërben për shfrytëzimin e rregullt të objektit, deri sa të ekziston ai.

Edhe pse kjo e drejtë nuk bënë pjesë në të drejtat themelore pronësore juridike, është rregulluar me këtë ligj nga fakti se këtë nuk e rregullon ndonjë ligj tjetër si dhe nga fakti se kjo e drejtë e shfrytëzimit është e lidhur me të drejtën e pronësisë në objekt, qoftë ai banesor apo afarist, të cilën përndryshe e rregullon ky ligj.

Për të fituar të drejtën e shfrytëzimit të tokës në pronësi shoqërore si më sipër duhet plotësuar disa kushte. Në radhë të parë, personi që e ka

397

E DREJTA CIVILE

ndërtuar objektin është dashtë të ketë të drejtë ndërtimi të atij objekti, qoftë mbi bazën se në kohën e ndërtimit ajo tokë ka qenë në pronësi të tij e më vonë ka kaluar në pronësi shoqërore, apo në kohën e ndërtimit ka qenë pronë shoqërore e ndërtuesit i është ndarë në shfrytëzim me vendim të organit shtetëror, me qëllim të ndërtimit të objektit. Kjo nënkupton se objekti është ndërtuar në bazë të lejes për ndërtim. Kusht tjetër është që ndërtuesi i objektit ta ketë të drejtën e pronësisë mbi atë objekt.

Ma plotësimin e këtyre dy kushteve pronari i ndërtesës ka të drejtë të shfrytëzon tokën ndërtimore nën objekt dhe të pjesës tjetër e cila shërben për shfrytëzimin e rregullt të këtij objekti (oborrit). Këtë të drejtë e ka deri sa të jetë objekti ndërtimor. E drejta e shfrytëzimit të tokës ndërtimore në pronësi shoqërore, në të cilën është ndërtuar objekti ndërtimor në bazë të ligjit, mund të bartet, mirëpo jo ndaras nga e drejta e pronësisë në objekt, nga se me kalimin e të drejtës së pronësisë në objekt në personin tjetër, automatikisht kalon edhe e drejta e shfrytëzimit të tokës ndërtimore në pronësi shoqërore.

4. Bashkëpronësia, prona e përbashkët dhe prona në etazhe

Përpos rasteve kur një person e ka të drejtën e pronësisë në

një send, ndodhë që disa persona të kanë të drejtën e pronësisë në të njëjtin send. Në këtë aspekt sipas LBMJP dallojmë:

- Bashkëpronësinë, - Pronën e përbashkët dhe - Të drejtën e pronës në kate.

- Bashkëpronësia është institut juridik i cili nënkupton se më

shumë veta e kanë të drejtën e bashkëpronësisë në një send të pandarë e pjesa e secilit nga ata është e përcaktuar në pjesë ideale, pasi që sendi nuk është realisht i ndarë. Të drejtën e pronësisë e kanë të gjithë bashkëpronarët dhe asnjëri nga bashkëpronarët nuk është pronar i gjithë sendit (neni 13 i LBMJP). Nëse pjesët e bashkëpronarëve nuk janë të caktuara as në pjesë ideale, vetëm thuhet se janë bashkëpronar pa u përmend pjesët ideale të tyre, supozohet se janë bashkëpronar në pjesë të barabarta, deri sa nuk vërtetohet ndryshe (neni 13 par. 2 i LBMJP). Ka mjaftë konteste gjyqësore kur njëri nga bashkëpronarët, pjesa e të cilit nuk është e caktuar në mënyrë ideale, paditë bashkëpronarët tjerë dhe

398

E DREJTA CIVILE

kërkon të vërtetohet pjesa ideale e tij në krahasim me pjesët e bashkëpronarëve tjerë.

Të drejtat e bashkëpronarëve janë të drejta pronësore, me një përkufizim që të drejtat e bashkëpronarëve janë në një bashkësi juridike të interesave të bashkëpronarëve tjerë. Çdonjëri bashkëpronar e ka të drejtën individuale në sendin, në mënyrë që ajo duhet patjetër harmonizuar me të drejtat e bashkëpronarëve tjerë. Në këtë mënyrë bashkëpronari ka të drejtë që sendin ta mbaj dhe ta shfrytëzoj bashkë me bashkëpronarët tjerë, në proporcion me pjesën e vetë që e ka, duke mos cenuar të drejtën e bashkëpronarëve tjerë. Asnjë nga bashkëpronarët nuk mund të jetë posedues i vetëm, përpos nëse nuk merren vesh ndërmjet veti për këtë. Ai mund të disponoj me pjesën e vetë pa pëlqimin e të tjerëve mirëpo, në rast të shitjes së pjesës së vetë, tjerët e kanë të drejtën e përparësisë së blerjes, vetëm nëse ashtu është paraparë me ligj. Nëse bashkëpronari disponon me gjithë sendin pa marrëveshje me bashkëpronarët tjerë, disponimi i këtillë përfaqëson disponimin e paautorizuar të personit me sendin e huaj.

Të drejtën e shfrytëzimit e ka bashkë me bashkëpronarët tjerë, varësisht nga pjesa në të cilën e ka të drejtën e bashkëpronësisë. Bashkëpronarët bashkarishtë administrojnë me sendin të cilin e kanë në bashkëpronësi.. Për ndërmarrjen e veprimeve me qëllim të administrimit të rregullt me sendin kërkohet pëlqimi i atyre që kanë mbi 50%.. Nëse nuk ka marrëveshje, vendos gjykata në procedurën jokontestimore. Për veprimet tjera jashtë administrimit të rregullt si shitja, dhënie me qira, etj. kërkohet pëlqimi i të gjithë bashkëpronarëve, pavarësisht nga madhësia e pjesëve që kanë.

Bashkëpronari ka të drejtë në çdo kohë, pa pëlqimin e të tjerëve, të kërkon ndarjen e sendit, përpos në kohën e cila do të ishte në dëm të bashkëpronarëve tjerë. Kjo e drejtë nuk vjetërsohet, njëherësh është nule kontrata me të cilën bashkëpronari heq dorë nga ndarje e sendit në bashkëpronësi (neni 16 i LBMJP). Ndarja bëhet sipas marrëveshjes e nëse nuk arrihet ajo, bëhet në procedurë jokontestimore nëpërmjet të gjykatës. Nëse ndarja fizike nuk është e mundur, bëhet ndarja civile, sendi shitet në ankand publik e të hollat e marra i ndajnë bashkëpronarët varësisht nga pjesët që kanë.

E drejta e bashkëpronësisë mund të fitohet me përzierjen e sendeve të disa vetave, me punë juridike (blerje të përbashkët), me trashëgim, etj.

399

E DREJTA CIVILE

-Prona e përbashkët nënkupton të drejtën e pronësisë të

disa personave në një send të pandarë, pjesët e të cilëve paraprakisht nuk janë të caktuara por mund të përcaktohen. (neni 18 i LBMJP). Prona e përbashkët vetëm përmendet dhe jepet kuptimi i saj në dispozitën e sipërshënuar. Normat të cilat e rregullojnë këtë në detale ndodhen në ligje tjera. Kjo formë e pronës ekziston vetëm në rastet shprehimisht të përcaktuara me ligj dhe rregullohen me ato ligje, varësisht nga materia të cilën e rregullojnë. Te prona e përbashkët, në rastet e përcaktuara me ligj, më shumë persona e kanë të drejtën e pronësisë në një send, ashtu që e drejta e pronësisë u takon të gjithëve atyre së bashku. Pronarët e përbashkët administrojnë dhe disponojnë me sendin bashkarisht, me vendim unanim, nëse me ligj nuk është parashikuar ndryshe për rastet konkrete. Pronari i përbashkët nuk e ka pjesën e vetë të veçantë. Ai është pronarë i tërë sendit i përkufizuar me të drejtën e pronësisë të pronarëve tjerë të përbashkët, nga kjo arsye edhe nuk mundet të disponoj me asnjë pjesë të pronës së përbashkët pa pëlqimin e pronarëve tjerë të përbashkët. Për detyrimet eventuale të sendit të përbashkët pronarët e përbashkët përgjigjen silodarishtë. Sikur te bashkëpronësia, pronari i përbashkët ka të drejtë të kërkoj ndarjen e pronës së përbashkët, e cila edhe bëhet në të njëjtën mënyrë.

Sipas të drejtës tonë, prona e përbashkët paraqitet në bazë të ligjit dhe ekziston në këto forma: a. Prona e përbashkët e anëtarëve të familjes; b. Prona e përbashkët e bashkëshortëve dhe c. Prona e përbashkët e bashkëtrashëgimtarëve para ndarjes së trashëgimisë.

-E drejta e pronës në kate. - Në rastet dhe nën kushtet e

përcaktuara me ligj, ekziston edhe e drejta e pronës në banesë dhe në lokale afariste si pjesë të veçantë të ndërtesës (neni 19 i LBMJP). Pronësia në kate nënkupton të drejtën e pronësisë në pjesën fizike të ndërtesës, qoftë asaj banesore apo afariste.

Objekt i kësaj forme të pronës është banesa apo lokali afarist si

pjesë e veçantë e ndërtesës, pjesët e përbashkëta të ndërtesës (korridoret, shkallët, etj) dhe toka në të cilën ndodhet ndërtesa. Nga kjo arsye edhe e drejta e pronës në kate është komplekse dhe në vete përmban: 1. Të drejtat dhe detyrimet nga pronësia në banesë, apo lokal afarist; 2. Të drejtat dhe detyrimet përkitazi me shfrytëzimin e pjesëve të përbashkëta të ndërtesës dhe 3. Të drejtat dhe detyrimet përkitazi me sipërfaqen e tokës ku ndodhet ndërtesa.

400

E DREJTA CIVILE

Titullarët e të drejtës së pronësisë në kate kanë të drejtën e pronës

së përbashkët në pjesët e përbashkëta të ndërtesës, që shërbejnë për plotësimin e nevojave të përbashkëta të tyre, siç janë: muret, pullazi, korridoret, shkallët, kthinat për terjen e teshave, etj.

Kryesorja këtu është e drejta e pronës në banesë apo lokal afarist, si pjesë e veçantë e ndërtesës, ashtu që të drejtat tjera sekondare përcjellin fatin e të drejtës kryesore. Nga kjo rrjedh se e drejta e pronës në banesë apo lokal afarist dhe të drejtat në pjesët e pandashme të ndërtesës nuk mund të ndahen.

5. Fitimi i të drejtës së pronësisë(sipas ligjit, me punë juridike,

me trashëgim dhe me vendim të organit shtetëror)

Në bazë të mundësive të parashikuara ligjore për fitimin e të drejtës së pronësisë, teoria juridike njeh dy forma të fitimit të drejtës së pronësisë: origjinare apo burimore dhe derivative apo rrjedhëse. Forma origjinare nënkupton rastet kur e drejta e pronësisë nuk rrjedhë nga e drejta e titullarit paraprak të saj por nga faktet tjera juridike. Në rastet e këtilla nuk ka sukcesim të së drejtës. Fitimi derivativ i të drejtës së pronësisë nënkupton rastet kur e drejta e pronësisë rrjedhë nga titullari paraprak i saj.

Këto dy forma të fitimit të së drejtës së pronësisë janë të parapara edhe me LBMJP, ashtu që shikuar në mundësitë e parashikuara ligjore për fitimin e të drejtës së pronësisë, ajo fitohet: a. sipas ligjit; b. në bazë të punës juridike; c. me trashëgim dhe ç. në bazë të vendimit të organit shtetëror, në mënyrë dhe në kushte të parapara ligjore (neni 20 i LBMJP):

6. Mënyra origjinere e fitimit të drejtës së pronësisë.

Kjo mënyrë e fitimit është paraparë në nenin 21 të LBMJP, sipas

të cilës dispozitë, e drejta e pronësisë në bazë të ligjit fitohet me kriimin e sendit të ri, me bashkimin e sendeve, me përzierjen e sendeve, me ndërtim në tokë të huaj, me ndarjen e frutave nga sendi që jep fruta, mbi bazën e posedimit, nga jopronari, me okupim dhe në rastet tjera të parashikuara me ligj.

- Krijimi i sendit të ri

401

E DREJTA CIVILE

LBMJP i cili edhe aktualisht rregullon mënyrën e fitimit të drejtës

së pronësisë, përcakton tri raste të ndryshme të fitimit të drejtës së pronësisë mbi bazën e krijimit të sendit të ri.

Se kush do të jetë pronar i një sendit të ri të krijuar varet i kujë është materiale nga i cili është krijuar ai send, kush ka punuar në krijimin e tij dhe nga ndërgjegjshmëria e krijuesit ë sendit të ri (neni 22 i LBMJP).

Në rastin e parë ligji përcakton se personi i cili me material të

vetin dhe punë të vetën ka krijuar një send të ri, ai është edhe pronar i ati sendi. Në rastin tjetër, të drejtën e pronësisë e ka personi me materialin e të cilin, në bazë të punës juridike me atë, tjetri e ka krijuar sendin. Së fundi, nëse një person nga materiali i huaj e me punë të vetën krijon sendin e ri, fitimi i të drejtës së pronësisë mbi atë send varet nëse ai person ka qenë i ndërgjegjshëm apo i pandërgjegjshëm, e nëse ka qenë i ndërgjegjshëm edhe nga vlera e punës dhe e materialit me të cilin është krijuar ai send. Nëse vlera e tyre është përafërsisht e barabartë do të kemi bashkëpronësinë.

- Fitimi i të drejtës së pronësisë nga jopronari

Sipas këtij instituti juridik fitohet e drejta e pronësisë në një send të luajtshëm me bartjen e të drejtës së pronësisë nga personi i cili as nuk është pronar i atij sendi e as që është i autorizuar të disponoj me atë (neni 31 i LBMJP). Në bazë të kësaj dispozite ligjore personi në mirëbesim e fiton të drejtën e pronësisë mbi sendin e luajtshëm të cilin e ka marr me kompensim nga jopronari i cili merret me tregtinë e ati sendi, nga jopronari të cilit atë send ia ka dhënë pronari me punë juridike të pavlefshme për fitimin e të drejtës së pronësisë apo e ka marr në ankand publik.

Për të fituar të drejtën e pronësisë mbi këtë bazë është e nevojshme ndërgjegjshmëria e fituesit ë drejtës së pronësisë, sendi të është marr me kompensim nga personi i cili merret me tregtinë e atij sendi ose në ankand publik. Me rastin e fitimit të drejtës së pronësisë nga jopronari marrin pjesë tre persona: titullari i mëhershëm i të drejtës (pronari i mëhershëm), tjetërsuesi i sendit dhe personi i tretë i cili e fiton të drejtën. Në këtë rast pronari i vërtetë e humb të drejtën e pronësisë edhe pse ai nuk ka marr pjesë në punën juridike të arritur mes personit që e tjetërson sendin dhe personit të tretë të ndërgjegjshëm.

402

E DREJTA CIVILE

Sipas kësaj dispozite ish pronari ka të drejtë, brenda afatit prej një

viti nga fitimi i të drejtës së pronësisë, të kërkon kthimin e sendit me kompensim të vlerës së tregut, vetëm nëse argumenton se ai send për atë ka rëndësi të veçantë.

- Fitimi i të drejtës së pronësisë në bazë të posedimit ( parashkrimit

fitues)

Fitimi i të drejtës mbi këtë bazë nënkupton fitimin e të drejtës së pronësisë në bazë të posedimit të ligjshëm dhe me mirëbesim, me kalimin e afatit të caktuar kohor. Te posedimi vjen në shprehje parimi se mosqendrueshmëria e mospajtimit (konfliktit) të përhershëm ndërmjet pushtetit faktik dhe juridik mbi një send përfundon në favor të pushtetit faktik.

Të drejtën e pronësisë mbi bazën juridike të posedimit mund ta fitoj vetëm poseduesi i ligjshëm dhe në mirëbesim (neni 72 i LBMJP). Nëse është apo jo posedimi i ligjshëm duhet argumentuar, ndërsa mirëbesimi (ndërgjegjshmëria) supozohet, ai që e kundërshton duhet argumentuar të kundërtën. Pavarësisht nga kalimi i afatit kohor, poseduesi me keqbesim nuk mund ta fitoj të drejtën e pronësisë mbi këtë bazë juridike.

Me ligj dallojnë afatet kohore të nevojshme për fitimin e të drejtës së pronësisë me posedim, varësisht nëse poseduesi është edhe i ligjshëm edhe në mirëbesim (afati i rregulltë) apo nuk është i ligjshëm por vetëm me mirëbesim (afati absolut), si dhe në rastet kur janë në pyetje sendet e luajtshme nga ato të paluajtshme (neni 28 i LBMJP).

Posedimi i rregulltë

- poseduesi i ligjshëm dhe në mirëbesim i sendit të luajtshëm, afati kohor 3 vite,

- poseduesi i ligjshëm dhe në mirëbesim i sendit të paluajtshëm, afati kohor 10 vite.

Posedimi absolut

- poseduesi në mirëbesim i sendit të luajtshëm, afati kohor 10 vite, - poseduesi në mirëbesim i sendit të paluajtshëm, afati kohor 20

vite.

403

E DREJTA CIVILE

Afati fillon të rrjedhë nga momenti kur poseduesi e ka marr sendin

në posedim e përfundon me kalimin e ditës së fundit të afatit të parashikuar ligjor për vjetërsim.

Në rastet kur poseduesi paraprak i pandërgjegjshëm vdes, trashëgimtari i tij bëhet posedues në mirëbesim nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit, nëse nuk ka ditur dhe nuk ka mundur të dijë për se paraardhësi ka qenë i pandërgjegjshëm, ndërsa afati i posedimit fillon të rrjedhë nga momenti i hapjes së trashëgimisë. Në kohën e nevojshme për posedim llogaritet edhe koha gjatë së cilës paraardhësit e poseduesit të tanishëm kanë qenë posedues të ligjshëm dhe në mirëbesim, përkatësisht vetëm në mirëbesim (neni 30 i LBMJP).

Mirëbesimi në posedim duhet të ekzistoj gjatë gjithë afatit kohor të parashikuar me ligj për fitimin e të drejtës së pronësisë mbi këtë bazë juridike. Përkitazi me ndërprerjen dhe ndaljen e posedimit zbatohen dispozitat ligjore të zbatueshme për ndërprerjen dhe ndaljen e vjetërsimit të kërkesave.

- Fitimi i të drejtës së pronësisë me ndërtim

Ndërtimi në tokë të huaj paraqet rast specifik, nga edhe paraqiten situata të ndryshme, për të cilën arsye edhe kërkojnë tretman të posaçëm. Personi i cili mund të jetë bartës i të drejtës së pronësisë, i cili ndërton objektin ndërtimor në tokë në të cilën tjetri e ka të drejtën e pronësisë, e fiton të drejtën e pronësisë edhe në sipërfaqen tokësore nën objekt dhe të asaj e cila shërben për shfrytëzimin e rregulltë të objektit, nëse nuk ka ditur dhe nuk ka mund të di se po ndërton në tokë të huaj e pronari i tokës ka ditur për ndërtimin dhe nuk ka kundërshtuar menjëherë. Në rastet e këtilla kur personi që ndërton është i ndërgjegjshëm, ndërsa pronari i tokës i pandërgjegjshëm, nga se nuk ka kundërshtuar ndërtimin, pronari i tokës nuk mund të kërkon rrënimin e objektit. Në këtë rast personi që ndërton e fiton të drejtën e pronësisë jo vetëm në objektin ndërtimor të cilin po e ndërton, por edhe në sipërfaqen tokësore nën objekt dhe sipërfaqen tjetër e cila është e nevojshme për shfrytëzimin e rregullt të objektit (neni 24 i LBMJP).

Pronari i tokës ka të drejtë në vlerën e tokës në lartësi të çmimit të tregut në kohën e marrjes së vendimit gjyqësor. Kërkesa e këtillë duhet paraqitur brenda afatit subjektiv prej 3 viteve dhe atij objektiv prej 10 viteve nga dita e përfundimit të ndërtimit.

404

E DREJTA CIVILE

Nëse pronari i tokës ka kundërshtuar menjëherë, pavarësisht nëse

ndërtuesi ka ditur apo jo se po ndërton në tokë të huaj, pronari i tokës ka të drejtë të zgjedhë dhe mund të kërkon: t’i takon atij e drejta e pronësisë në objektin e ndërtuar; personi që ka ndërtuar ta rrënon objektin, ta heq materialin ndërtimor dhe t’ia dorëzoj tokën si ka qenë më para; ose personi që ka ndërtuar t’ia paguaj vlerën e tregut të tokës.

Ligji nuk e përcakton se cili është afati kohor i cili do të konsiderohet se pronari i tokës ka kundërshtuar menjëherë, ashtu që cili është ai afat vendos gjykata, varësisht nga çdo rast konkret, duke pasur parasysh të gjitha rrethanat e rastit konkret.

Nëse personi që ndërton është i ndërgjegjshëm e pronari i tokës nuk ka ditur për ndërtimin, në rastet kur objekti ka vlerë shumë më të madhe se toka, objekti bashkë me tokën i takon në pronësi personit i cili e ka ndërtuar objektin, e pronari i tokës ka të drejtë në vlerën e tregut të tokës. Nëse toka ka vlerë shumë më të madhe, sipas kërkesës së pronarit të saj, gjykata do t’ia jep atij në pronësi objektin, duke e detyruar t’ia kompensoj ndërtuesit vlerën ndërtimore të tij. Nëse vlera e objektit dhe e tokës janë përafërsisht të njëjta, gjykata vendos cilit do t’i jepet në pronësi, varësisht nga rrethanat tjera.

- Okupimi

Okupimi nënkupton marrjen e sendit të luajtshëm në posedim, të cilin pronari e ka braktisur, me qëllim që mbi atë të fitohet e drejta e pronësisë (neni 32 i LBMJP). Në sendet e paluajtshme nuk mund të fitohet e drejta e pronësisë mbi këtë bazë juridike, pasi që paluajtshmëria e braktisur kalon në pronësi shoqërore nga momenti i braktisjes (neni 46/2 i LBMJP).

Për tu konsideruar se një send është i braktisur është e nevojshme që pronari i tij e heq nga posedimi atë me qëllim të heqjes dorë edhe nga e drejta e pronësisë. Këtë veprim juridik mund ta bëj vetëm personi i cili ka zotësi për të vepruar. Përkundër braktisjes së sendit, marrjen në posedim të sendit të braktisur me qëllim të fitimit të drejtës së pronësisë mund ta bëjnë edhe personat të cilët nuk e kanë zotësinë e veprimit (fëmijët).

405

E DREJTA CIVILE

7. Mënyra derivateve e fitimit të drejtës së pronësisë

- baza juridike (titulus) dhe mënyra e fitimit (modus acquirendi).

Mënyra derivateve e fitimit të drejtës së pronësisë nënkupton

kalimin e të drejtës së pronësisë nga titullari i mëparshëm, në bazë të punës juridike. Në dallim nga ajo origjinere, te mënyra derivateve e drejta fitohet në bazë të vullnetit të pronarit të mëparshëm.

Për fitimin derivativ të drejtës së pronësisë është e nevojshme: në sendin e caktuar dikush të jetë bartës i të drejtës së pronësisë; qe ajo e drejtë e pronësisë të bartet nga titullari i mëparshëm në tjetrin; deri te kjo bartje të vjen me dëshirën e paraardhësit të kësaj të drejte. Përpos këtyre tri kushteve paraprake, për fitimin e të drejtës së pronësisë në mënyrëderivateve, të cilat edhe përfaqësojnë bazën juridike për fitimin e të drejtës së pronësisë, duhet plotësuar edhe kushti i katërt e ai është mënyra e fitimit. Mënyra e fitimit e të drejtës së pronësisë dallon varësisht nga ajo nëse bartet e drejta e pronësisë në sendin e paluajtshëm apo të luajtshëm.

E drejta e pronësisë në sende të paluajtshme, në bazë të punës juridike, fitohet me regjistrimin e kësaj të drejte në regjistrin e paluajtshmërive (neni 33 i LBMJP). Për fitimin e të drejtës së pronësisë në paluajtshmëri nuk mjafton vetëm baza juridike e vlefshme për fitimin e kësaj të drejte (p.sh. lidhja e kontratës së shitblerjes në formën e parashikuar ligjore) nga se sipas ligjit nevojitet edhe mënyra e fitimit e kjo është regjistrimi i kësaj të drejte në regjistër të palujetshmërive.

Për sendet e luajtshme, mënyra e fitimit të drejtës së pronësisë e parashikuar me ligj, dallon nga ajo që është parashikuar për sendet e paluajtshme (neni 34 i LBMJP). E drejta e pronësisë mbi sendet e luajtshme, në bazë të punës juridike, fitohet me dorëzimin e sendit në posedim. Nëse ndodhë që disa persona kanë lidhur punë juridike për fitimin e të drejtës së pronësisë në të njëjtin send të paluajtshëm, të drejtën e pronësisë e fiton personi të cilit i dorëzohet sendi më para.

8. Llojet e padisë për mbrojtjen e të drejtës së pronësisë

Si mbrojtje gjenerale, jocenueshmëria e të drejtës së pronës është

princip kushtetues. Edhe sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës e

406

E DREJTA CIVILE

drejta e pronës është e garantuar dhe askush nuk mund të privohet në mënyrë arbitrare nga prona (neni 46 i Kushtetutës). Kjo e drejtë është e mbrojtur edhe me konventa ndërkombëtare.

Actio rei vindikatio (Padia e reindivikimit)

Të gjitha format e pronës me ligj gëzojnë mbrojtje edhe si të

drejta individuale. Duke u nisur nga autorizimet që ka titullari i të drejtës së pronës edhe për ta mbajtur sendin pronar i të cilit është, pronari mund me padi të kërkon nga poseduesi kthimin e sendit individualisht të caktuar (neni 37 i LBMJP). Kjo padi pronësore për kthimin e sendit është e njohur që nga e drejta romake me emrin Actio rei vindicatio.

Ajo paraqitet nga pronari joposedues kundër poseduesit jopronar, përkatësisht paditës është pronari i sendit e i paditur poseduesi i ati sendit. Paditësi duhet të paraqet prova dhe të argumenton se është pronar i sendit kthimin e të cilit e kërkon. Nga kërkesat mund të paraqiten: kthimi i sendit individualisht të caktuar, dëmshpërblimi eventual në emër të dëmtimit të sendit dhe kthimi i frutave (sasia e frutave varësisht nga rrethana nëse poseduesi është në mirëbesim apo jo). Nga kundërshtimet i padituri mund të paraqet: se ka ndonjë të drejtë sendore sipas së cilës ka autorizim për një kohë të caktuar ta mbaj sendin në posedim apo ka ndonjë të drejtë detyrimore ndaj paditësit e cila e autorizon ta mbaj sendin për një kohë të caktuar psh. ka paguar qiranë për një kohë më të gjatë.

Duke u nisur nga fakti se e drejta e pronësisë nuk vjetërsohet, as e drejta për paraqitjen e kësaj padie nuk vjetërsohet.

Actio publiciana (Padia nga e drejta e supozuar e pronësisë)

Edhe kjo padi rrjedhë që nga e drejta romake. Padia Publiciana

është mjet kontesti mes dy pjesëmarrësve rreth posedimit të sendit, në të cilin kontest asnjëri nuk mund të argumentojnë se ka të drejtë në sendin, mirëpo sendi i jepet poseduesit me bazë më të mirë për posedim. Paditësi në këtë kontest duhet të argumentoj ligjshmërinë e posedimi, bazën juridike të posedimit – titulus, se posedimin e ka fituar në bazë të punës së vlefshme juridike në bazë të së cilës edhe fitohet e drejta e pronësisë. Pse nuk e ka fituar të drejtën e pronësisë, në të shumtën e rasteve personi

407

E DREJTA CIVILE

që e ka tjetërsuar atë send nuk ka pas të drejtë të disponoj me atë, e për këtë fakt poseduesi nuk ka ditur, është në mirëbesim (neni 41 i LBMJP).

Nëse dy persona konsiderohen pronar të supozuar bazën juridike

me të fortë e ka ai i cili sendin e ka fituar në bazë të punës juridike me barrë, në krahasim me atë pa barrë. Nëse bazat juridike janë të njëjta përparësi ka personi te i cili ndodhet sendi.

Paditës është poseduesi i mëparshëm i cili edhe sendin

individualisht të caktuar e ka fituar në mënyrë të ligjshme dhe sipas bazës juridike të vlefshme, ndërsa i paditur është poseduesi i tanishëm. Kërkesa sipas kësaj padie është dorëzimi i sendit individualisht i caktuar, kthimi i frutave si dhe dëmshpërblimi eventual nëse sendi është dëmtuar. Sa u përket kundërshtimeve, në radhë të parë i padituri mund të bënë kundërshtim se ai është pronar i sendit, ashtu që kjo padi mund të ndikoj ndaj të gjithëve por jo edhe ndaj pronarit të sendit. I padituri mund të bënë kundërshtim edhe se ka bazë më të fortë për posedim, apo së paku njësoj si paditësi.

E drejta për paraqitjen edhe të kësaj padie nuk vjetërsohet.

Actio nagatoria (Padia negatore – për shkak të pengimit të pronësisë)

Në dallim nga dy rastet e më sipërme kur me padi pronari

mbrohej për shkak të marrjes së sendit individualisht të caktuar nga posedimi, kjo padi paraqitet kur deri te marrja e sendit nuk ka ardhur por pronari ose pronari i supozuar, pa bazë, në ndonjë mënyrë, nga personi i tretë, është shqetësuar, trazuar në të drejtën e pronësisë (neni. 42 i LBMJP).

Numri më i madh i trazimeve të pronësisë së paluajtshme rrjedhë nga imisionet siç janë: përcjellja e tymit, aromave jo të këndshme, lëshuarja e nxehtësisë, ujërave të zeza, pastaj hedhja e gurëve, dheut, lëshuarja e kafshëve, etj.

Paditës është pronari apo pronari i supozuar i sendit të paluajtshëm apo të luajtshëm. I paditur është personi i cili kryen shqetësimin e pronësisë personalisht apo e urdhëron tjetrin për këtë.

Kërkesa është ndërprerja e shqetësimeve të mëtejshme pronësore, pengimit të pronësisë

408

E DREJTA CIVILE

9. Humbja e të drejtës së pronësisë

Nëse e drejta e pronësisë humbet vetëm për pronarin e

deriatëhershëm kemi humbjen apo shuarjen relative të drejtës së pronësisë. Nëse ajo shuhet nga ekzistenca juridike, atëherë kemi humbjen apo shuarjen absolute të saj.

Përndryshe e drejta e pronësisë humbet: 1. me kalimin e sendit në pronësi shoqërore (nacionalizimi, konfiskimi, eksproprijimi, braktisja e paluejtshmërisë, me ngeljen e pasurisë pa trashëgimtar, me punë juridike etj.); 2. me kalimin e të drejtës së pronësisë në personin tjetër (në bazë të punës juridike); 3. me braktisjen e sendit( paluejtshmëria e braktisur kalon në pronësi shoqërore); 4. me shkatërrimin e sendit si dhe eventualisht në rastet tjera, nëse është përcaktuar me ligj.

V. E DREJTA E PËRPARËSISË SË BLERJES – KUPTIMI DHE RASTET

E drejta e përparësisë së blerjes paraqet kufizim të së drejtës së

pronësisë, pasi që titullari i saj, në rastet e përcaktuara me ligj apo në bazë të kontratës, në rast të shitjes të sendit pronar i të cilit është, paraprakisht duhet ofruar ta blejnë, nën kushte të njëjta, personat siç është parashikuar me ligj apo me kontratë.

E drejta e përparësisë së blerjes nënkupton të drejtën e titullarit të saj që sendi duhet më para, në rast të shitjes, t’i ofrohet atij që ai ta blej para të tjerëve nën kushte të njëjta (e drejta e përparësisë së blerjes), e nëse kjo nuk respektohet , titullari i saj ka të drejtë të kërkoj nga blerësi t’i dorëzohet sendi nën të njëjtat kushte siç e ka blerë ai si dhe kontrata e shitblerjes të shpallet pa efekt juridik përkitazi me atë (e drejta e parablerjes).

Sipas këtij instituti të së drejtës mbrohet interesi i personave të caktuar me qëllim të marrjes dhe fitimit të sendeve të caktuara. Këta persona, qoftë në bazë të kontratës apo ligjit, kanë përparësi në krahasim me blerësit tjerë dhe në këtë mënyrë u mundësohet ta marrin (blejnë) sendin para se të hyjnë blerësit tjerë në bisedime për blerjen e tij.

E drejta e përparësisë së blerjes përbëhet prej dy pjesëve, në bazë të së cilës edhe në gjykatë mund të paraqiten dy lloj kërkesash.

409

E DREJTA CIVILE

Së pari ajo mund të paraqitet si e drejtë e përparësisë së blerjes.

Kështu, kur pronari vendos ta shet sendin, ka detyrim paraprakisht t’ia ofroj atë për blerje personit i cili, sipas kontratës apo ligjit, ka të drejtën e përparësisë së blerjes, e pasi që ai ta refuzon këtë ose mos të përgjigjet në ofertë në afatin e paraparë, pronari mund të ia shet sendin, nën të njëjtat kushte, çfarëdo personi tjetër.

Nëse ndodh që pronari i sendit mos ta përfill këtë detyrim dhe mos t’ia ofron sendin për blerje personit i cili e ka të drejtën e përparësisë së blerjes, duke e lidhur kontratën e shitblerjes me personin tjetër, e drejta e përparësisë së blerjes merr karakter tjetër dhe paraqitet si e drejtë e parablerjes të sendit nga dora e blerësit. Në këtë rast personi i cili e ka të drejtën e parablerjes nëpërmjet të gjykatës do të kërkon që kontrata e shitblerjes të shpallet pa efekt juridik dhe sendi i shitur t’i dorëzohet atij me çmim dhe sipas kushteve nga kontrata e shpallur pa efekt juridik.

Nga të paraqiturat e mësipërme rrjedh se kushtet për të mos cenuar, për të realizuar këtë të drejtë, është e nevojshme:

- Pronari i sendit që shitet, duhet tu dërgon ofertën me shkrim të

gjithë personave të cilët kanë të drejtën e përparësisë së blerjes, me të cilën ata njoftohen lidhur me qëllimin e shitjes së sendit;

- Në ofertë duhet të paraqitjen të gjitha kushtet e shitjes (çmimi, afatet dhe

- kushtet e pagesës). - Personat të cilët e kanë këtë të drejtë duhet të përgjigjen në ofertë

brenda afatit të caktuar; - Nëse nuk përgjigjem brenda këtij afati konsiderohet se nuk janë të

interesuar për blerjen e atij sendi, ashtu që pronari, nën të njëjtat kushte nga oferta, mund t’ia shet sendin personit të tretë, sikur të lajmëronte se nuk e pranon atë;

- Nëse e lajmëron shitësin se pranon kushtet nga oferta, nën të njëjtat kushte duhet të kryhet shitblerja në formën ligjore;

- Nëse shitblerja është kryer në kundërshtim me rregullat e parashikuar ligjore, pa respektuar të drejtën e përparësisë së blerjes, ose me kushte më të volitshme nga ato të paraqitura në ofertë, personi i cili e ka të drejtën e përparësisë së blerjes, brenda afatit për paraqitjen e padisë duhet të deponoj në gjykatë shumën e të hollave në lartësi të çmimit të shitblerjes dhe të paraqet padi me kërkesë që kontrata e shitblerjes me të cilën është cenuar e drejta e tij për përparësi në blerje, të bartet në emër të tij si blerës.

410

E DREJTA CIVILE

E drejta e përparësisë së blerjes mund të rrjedhë në bazë të

kontratës apo në bazë të ligjit. Këto dy lloje të së drejtës së përparësisë së blerjes, pavarësisht nga disa ndryshime që kanë, ato kanë edhe mjaftë ngjashmëri, andaj edhe rregullat që vlejnë për të drejtën e përparësisë së blerje në bazë të kontratës, vlejnë edhe për atë në bazë të ligjit (neni 533/4 i LMD).

Më së shpeshti e drejta e përparësisë së blerjes në bazë të kontratës paraqitet si element sekondar te kontrata e shitblerjes në favor të shitësit, te kontrata e dhurimit në favor të dhuratëdhënësit, te kontrata e këmbimit në favor të njërës apo të dy palëve apo te kontrata e pengut në favor të pengmarrësit.

Ekzistojnë forma të shumta të drejtës së përparësisë së blerjes në bazë të ligjit siç janë: me rastin e shitjes të tokës bujqësore, të pyllit apo të tokës pyjore, të tokës ndërtimore, të ndërtesës apo banesës familjare, të lokalit afarist, sipas Ligjit për Qarkullimin e paluejtshmërive, të pjesës së pasurisë së bashkëshortit nga pasuria e përbashkët (neni 94 i LF), etj.

VI. E DREJTA E SERVITUTIT

E drejta e servitutit është një e drejtë reale që nënkupton të drejtën

e një personi që, në përmasë dhe në mënyrë të caktuar, të shfrytëzon sendin pronar i të cilit është personi tjetër.

Tri janë karakteristikat themelore të drejtës së servitutit. Së pari, kjo e drejtë ekziston mbi sendin e huaj. E dyta është se, nga ajo rrjedh autorizimi për bartësin e saj që nga pronari i të mirës shërbyese të kërkon të duron (psh. të kalohet nëpër pronën e tij). Dhe karakteristika e tretë është që duke e shfrytëzuar këtë të drejtë, duhet sa është e mundur më pak të ngarkohet e mira shërbyese.

Servitutet ndahen: në servitute reale dhe servitute personale.

1. Servitutet reale – kuptimi dhe ndarja e tyre varësisht nga përmbajtja dhe vëllimi

Servituti real është e drejtë e pronarit të një paluejtshmërie (e mira

e privilegjuar) që për nevoja të asaj paluejtshmërie të ndërmerr veprime

411

E DREJTA CIVILE

të caktuara në paluejtshmërinë e pronarit tjetër (e mira shërbyese), apo të kërkon nga pronari i të mirës shërbyese që ai të përmbahet nga ndërmarrja e ndonjë veprimi për të cilin ka të drejtë (neni 49 i LBMJP). Nga kuptimi i këtillë i dhënë ligjor i të drejtës së servitutit real, duke pasur parasysh edhe kufizimin e dhënë të kësaj të drejte në nenin 50/1 të LBMJP, rrjedhin edhe tri karakteristikat she parimet e sipërshënuara të drejtës së servitutit

Servitutet reale si marrëdhënie juridike sendore ndahen në: servitute të fushës dhe servitute urbane. Servitutet e fushës mundësojnë shfrytëzimin e shumë të drejtave si psh. e drejta e rrugëkalimit të njerëzve nëpër të mirën shërbyese; e drejta e kalimit të kafshëve; e drejta e marrjes së ujit nga e mira shërbyese; e drejta e kullotjes së kafshëve etj. Nga servitutet urbane mund të rrjedhin të drejtat si psh. e drejta e mbështetjes së murit në murin e huaj; mbështetja e traut në murin e huaj; hapja e dritares në murin e huaj etj.

Sipas përmbajtjes servitutet ndahen në pozitive dhe negative. Te servitutet pozitive autorizohet titullari i të drejtës së servitutit të shfrytëzon të mirën shërbyese në vëllim dhe mënyrë të caktuar. Negative janë ato servitute te të cilat titullari i së drejtës ka autorizim të kërkoj që pronari i të mirës shërbyese të përmbahet nga shfrytëzimi i të mirës shërbyese në mënyrë dhe vëllim të caktuar (të mbjell kultura të larta afër të mirës së privilegjuar).

2. Mënyra e fitimit e të drejtës së servituteve reale

E drejta e servitutit real mund të fitohet:

- në bazë të punës juridike, - me vendim të organit shtetëror dhe - mbi bazën e posedimit (neni 51).

Për të fituar të drejtën e servitutit me punë juridike, sikur edhe te e

drejta e pronësisë, nevojiten baza juridike dhe mënyra e fitimit. Baza juridike në bazë të së cilës fitohet e drejta e posedimit zakonisht është kontrata. Mënyra ligjore e fitimit është regjistrimi në regjistër të paluejtshmërive.

Në bazë të vendimit të organit shtetëror e drejta e servitutit real fitohet nga dita e plotfuqishmërisë së atij vendimi. Kjo ndodh nga gjykata në rast të konstituimit të kësaj të drejte apo me rastin e ndarjes fizike të

412

E DREJTA CIVILE

paluejtshmërisë atëherë kur nuk ekziston mundësia që të gjitha pjesët e ndara të paluejtshmërisë të kenë dalje në rrugë.

E drejta e servitutit real mund të fitohet edhe mbi bazën e posedimit në rast se pronari i të mirës së privilegjuar faktikisht ka qenë në posedim të servitutit 20 vite e pronari i të mirës shërbyese këtë nuk e ka kundërshtuar, me kusht që shfrytëzimi i kësaj të drejte mos të ketë qenë me keqpërdorim të besimit, me forcë apo mashtrim.

3. Humbja e të drejtës së servitutit real

Deri te humbja e të drejtës së servitutit mund të vije në bazë të

punës juridike apo në bazë të ligjit. Sipas ligjit, deri te humbja e kësaj të drejte do të vjen nëse pronari i të mirës shërbyese kundërshton, duke mos lejuar ushtrimin e saj, e pronari i të mirës së privilegjuar nuk e shfrytëzon këtë të drejt tri vjet radhazi, e as që kërkon mbrojtjen juridike të kësaj të drejte (neni 58 i LBMJP).

Kjo e drejtë humbet nëse, për shkak të ndryshimit të rrethanave në ndërkohë, ajo është bë e panevojshme për shfrytëzimin e të mirës së privilegjuar, si psh. është i panevojshëm servituti i rrugëkalimit për shkak se është ndërtuar rruga publike deri te e mira e privilegjuar.

E drejta e servitutit real humbet nëse nuk ushtrohet 20 vite, sa edhe nevojitet për fitimin e kësaj të drejte në bazë të posedimit, në rastet kur i njëjti person bëhet pronar edhe i të mirës së privilegjuar edhe i asaj shërbyese, apo me zhdukjen e të mirës së privilegjuar apo asaj shërbyese.

4. Llojet e padisë ngas praktika gjyqësore përkitazi me fitimin,

humbjen dhe vërtetimin e ekzistimit të së drejtë së servitutit

Duke u nisur nga mundësitë ligjore për të fituar apo mbrojtur të drejtën e servitutit real, përkatësisht kundërshtuar ekzistimin e kësaj të drejte, mund të paraqiten këto padi:

- padia për konstituimin e të drejtës së servitutit real. Paditës është pronari i paluejtshmërisë në favor të së cilës duhet konstituar kjo e drejtë. I paditur është pronari i paluejtshmërisë në të cilën duhet të konstituohet kjo e drejtë. Kërkesa do të jetë konstituimi i të drejtës së servitutit real. Kundërshtimet mund të jenë veçmas se poditësi nuk ka nevojë për këtë ose ka mundësi tjera, me më pak

- 413

E DREJTA CIVILE

- ngarkesë të të mirës shërbyese. Edhe pronari i të mirës shërbyese

si i paditur mund të paraqet kërkesë me kundërpadi me të cilën kërkon shpërblimin nga pronari i të mirës së privilegjuar (neni 53/3 i LBMJP).

- Padia për vërtetimin e ekzistimit të drejtës së servitutit real.-

Paditës është pronari i paluejtshmërisë së privilegjuar i cili konsideron se e ka këtë të drejtë mbi ndonjë bazë ligjore. I paditur është pronari i të mirës shërbyese. Fjala është për padi për vërtetim të një të drejte. Kërkesa është vërtetimi i ekzistimit të së drejtës së servitutit real. I padituri mund të bënë kundërshtim se kjo e drejtë nuk është fituar mbi ndonjë bazë ligjore e në këtë mënyrë edhe nuk ekziston. Në gjykatën ngel të vërteton nëse ekziston apo jo e drejta e servitutit e fituar në ndonjërën bazë ligjore për fitimin e saj (neni 56/1 i LBMJP).

- Padia për vërtetimin e mosekzistimit të drejtës së servitutit real. –

Paditës është pronari i paluejtshmërisë e cila konsiderohet si e mirë shërbyese i cili konsideron se i padituri nuk e ka këtë të drejtë. I paditur është pronari i paluejtshmërisë e cila konsiderohet si e mirë privilegjuese e i cili konsideron se këtë të drejtë e ka fituar mbi ndonjë bazë të parashikuar ligjore. Edhe këtu fjala është për padi për vërtetim. Kërkesa të vërtetohet mosekzistimi i të drejtës së servitutit real në favor të të mirës së

- privilegjuar e në dëm të mirës shërbyese. I padituri mund të

kundërshton se paditësi nuk e ka fituar këtë të drejtë mbi ndonjë bazë ligjore, ose atë e ka humbur në ndonjë mënyrë të parashikuar me ligj (neni 58/1 i LBMJP).

- Padia për ndërprerjen e të drejtës së servitutit real. – Paditës

është pronari i të mirës shërbyese. I paditur është pronari i të mirës së privilegjuar. Kërkesa është ndërprerja e të drejtës ekzistuese të servitutit real. Nuk është kontestuese se kjo e drejtë ekziston andaj edhe kërkohet ndërprerja e saj për shkak se është e panevojshme për shfrytëzimin e të mirës së privilegjuar (është krijuar mundësia të kalohet drejtpërdrejt në rrugë publike) ose pushon së ekzistuari arsyeja tjetër në të cilën është bazuar kjo e drejtë (neni 58/2 i LBMJP). Varësisht nga arsyeja për të cilën

- 414

E DREJTA CIVILE

- kërkohet ndërprerja, i padituri mund të bënë kundërshtim duke - paraqitur fakte se nuk janë paraqitur rrethana të reja për shkak të

të cilave kjo e drejtë do të ishte e panevojshme ose se në ndërkohë nuk ka pushuar të ekzistoj arsyeja në të cilën është bazuar ajo.

5. Servitutet personale (kuptimi, llojet dhe përkufizimi në kohë)

Me servitutin personal nënkuptojmë të drejtën reale në send të

huaj. Kjo e drejtë mundëson përdorimin, përkatësisht shfrytëzimin e sendit të huaj dhe i përket vetëm personit të caktuar. Servitutet personale nuk mund të barten në tjetrin e as të trashëgohen dhe janë të kufizuara në kohë (neni 60 i LBMJP).

Servitutet personale ju takojnë personave të caktuar të cilët kanë autorizime që, ekonomikisht në tersi ose vetëm pjesërisht) të shfrytëzojnë sendin e luajtshëm apo të paluajtshëm të huaj. Në këtë mënyrë servitutet personale janë të përkufizuara në kohë (nëse eventualisht nuk është kontraktuar ndryshe) nga se janë të lidhura me personin dhe pushojnë me vdekjen e titullarit e të drejtës së servitutit personal, në dallim nga servitutet reale të cilat janë të lidhur me paluejtshmërinë dhe nuk janë të kufizuara në kohë.

Numri i servituteve personale me ligj është i përcaktuar një për

një e ato janë: - Shfrytëzimi i frutave (usufruktus) - Përdorimi i sendit (usus) dhe - E drejta e banimit apo bujtjes (habitatio).

Shfrytëzuesi i frutave ka të drejtë në të gjitha të mirat dhe

frutat të cilat i sjell sendi për kohën sa e shfrytëzon sendin. Frutat i merr me rastin e ndarjes së tyre nga sendi i cili jep fruta. Shfrytëzuesi i frutave ka detyrim që sendin ta mirëmbaj dhe mos ta ndryshoj substancën ekonomike të tij. Ai njëherësh mban shpenzimet rreth prodhimit të frutave dhe ngarkesat publike (tatimi etj). Shpenzimet e jashtëzakonshme i mban pronari i sendit, nga se ai i merr edhe të ardhurat e jashtëzakonshme nga sendi. Përndryshe, shfrytëzuesi i frutave përgjigjet për çdo lloj dëmi ndaj sendit, përpos asaj të rastësishme. Nuk përgjigjet për zvogëlimin e vlerës së sendit të shkaktuar nga përdorimi i rregullt.

Përdorimi i sendit (usus) ka të bëjë me përdorimin e sendit

415

E DREJTA CIVILE

të huaj dhe marrjen e frutave nga ai send vetëm për nevoja personale të veta dhe të anëtarëve të familjes së tij. Për shkak të vëllimit të përdorimit edhe dallohet nga usufruktusi. Shpenzimet rreth mirëmbajtjes së sendit i mban pronari.

E drejta e banimit apo bujtjes (Habitatio) është një lloj servituti i përdorimit të lokaleve për banim për nevoja personale të titullarit të kësaj të drejte dhe anëtarëve të familjes së tij. Shpenzimet lidhur me mirëmbajtjen e banesës i mban pronari. Titullari i kësaj të drejte ka autorizim ta shfrytëzon ndërtesën për nevoja personale dhe të anëtarëve të familjes së tij, pa cenuar substancën e banesës.

VII. E DREJTA E PENGUT

E drejta e pengut është e drejtë sendor sipas së cilës kreditori

fiton të drejtën të realizon kërkesën nga sendi apo e drejta e lënë peng para të gjithë kreditorëve tjerë, pavarësisht kush është pronar i ati sendi në momentin e kompensimit. Sipas Rregullorës së UNMIK-ut për Pengun nr. 2001/5 datë 07.02.2001, e cila ka të bëjë vetëm me pengun kontraktues, “Peng” është një interes i krijuar enkas mbi një pasuri të luajtshme që i jep pengmarrësit të drejtën për ta marr në posedim atë pasuri me qëllim të përmbushjes së një detyrimi të siguruar në pajtim me këtë Rregullore.

1. Objekti i pengut

Objekt i pengut – kolaterali mund të jetë çdo pasuri e luajtshme

që, sipas ligjit, mund të transferohet (neni 3.1 i Rreg. 2001/5). Në këtë aspekt, sipas ligjit, kusht për të qenë objekt i pengut është të jetë e lejuar mundësia e qarkullimit juridik të së drejtës mbi atë send. Objekti i pengut duhet të jetë individualisht i përcaktuar dhe i pakonsumueshëm. Po të ishte objekti i pengut send i kunsumueshëm atëherë te pengëmarrsi do të kalon e drejta e pronësisë mbi atë send dhe për kthimin e sendit të marr peng do të kishte detyrim ta kthen sendin tjetër në sasi të njëjtë nga edhe në atë rast do të kishim të bëjmë me një marrëdhënie detyrimore.

Edhe pasuria e cila është pronë e përbashkët (pasuria e përbashkët e bashkëshortëve apo ajo e anëtarëve të familjes) mund të jetë

416

E DREJTA CIVILE

objekt i pengut, me kusht që për këtë të japin pëlqimin pronarët tjerë të përbashkët të kësaj pasurie. Përkundër kësaj pasuria e cila është në bashkëpronësi të disa personave mund të jetë objekt (bashkëpronarët në bazë të trashëgimisë) i pengut edhe pa pëlqimin bashkëpronarëve tjerë.

Përpos sendeve, objekt pengu mund të jetë edhe çdo e drejtë e pengdhënësit që rrjedhë nga kolaterali, e që ka ndonjë vlerë pasurore, e parashikuar sipas ndonjë kontrate apo marrëveshje, si dhe çdo pasuri apo e drejtë që në ndërkohë më vonë bëhet pjesë apo i bashkëngjitet kolateralit, nëse me marrë- veshjen e pengut nuk është parashikuar ndryshe.

Së fundi, objekt i pengut mund të jetë edhe e drejta nga e cila do të mund të përmbushej kërkesa e kreditorit. Këto të drejta duhet të jenë në qarkullim juridik, të kenë vlerë ekonomike dhe mos të jenë të lidhura me personalitetin e debitorit pengdhënës, si psh. e drejta e autorit dhe zbulimit si dhe të drejtat tjera nga pronësia industriale. 2. Llojet e pengut (standard, posedimor ose pengu i blerjes)

Pengu mund të jetë standard, posedimor ose peng i blerjes (neni

5.1 i Rreg. për Pemgun). Pengu standard nënkupton sigurimin e detyrimit me kolateralin e

lënë peng i cili ngel në posedim të pengdhënësit. Pengu posedimor ekziston atëherë kur pengdhënësi, sipas

marrëveshjes për pengun, e bartë të drejtën e posedimit të kolateralit në pengmarrësin dhe për gjithë kohën ai ngel në posedim të tij. Ky lloj pengu mund të krijohet edhe atëherë kur në kohën e nënshkrimit të marrëveshjes kolaterali ndodhet, mbi ndonjë bazë tjetër, në posedim të pengmarrësit apo të ndonjë depozitëmarrësi i autorizuar nga ai.

3. Krijimi i të drejtës së pengut

dallojmë:

Vartësisht nga mënyra e krijimit të drejtës së pengut

1. Pengun kontraktues, 2. Pengun ligjor dhe 3. Pengun gjyqësor.

Te pengu kontraktues kontrata është titulli juridik në bazë të së

417

E DREJTA CIVILE

cilës edhe themelohet e drejta e pengut. Në këtë rast vetë kontrata është e karakterit detyrimor, ndërsa të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga ajo janë të karakterit sendor. Sipas Rreg. për Pengun ajo ka formën e marrëveshjes së përpiluar me shkrim.

E drejta e pengut ligjor krijohet në momentin e plotësimit të kushteve të parashikuara ligjore për këtë. Kësisoj këtu nuk kemi vullnetin e shprehur të palëve e as që nevojitet ai. Nga vetë fakti se ligji parasheh kushtet për themelimin e pengut, me përmbushjen e këtyre kushteve dhe me paraqitjen e rrethanave të caktuara siç është psh. transportuesi ka të drejtën e pengut në mallin e transportuar me kompensim, deri sa nuk e marrin kompensimin për shërbimin e transportit.

E drejta e pengut mund të themelohet edhe me vendim të gjykatës, në të cilin rast edhe fjala është për pengun gjyqësor. Titull juridik për themelimin e pengut është vendimi i gjykatës, andaj edhe kjo ndodh në kundërshtim me vullnetin e debitorit. Kjo ndodh në procedurën e ekzekutimit, me rastin e regjistrimit të dhe marrjes peng të sendeve të luajtshme të debitorit me qëllim të shitjes së tyre. 4. Marrëveshja e pengut

Marrëveshja e pengut mund të lidhet për një ose më shumë

detyrime. Për të qenë ajo e vlefshme duhet të jetë e formës së shkruar dhe duhet të përmban, identifikimin e pengdhënësit, personit tjetër përgjegjës dhe të pengmarrësit, përcaktimin e detyrimit të siguruar me pengun: përshrimin e kolateralit; konstatimin se me marrëveshje themelohet pengu në favor të pengmarrësit; datën e përpilimit të marrëveshjes dhe nënshkrimet e palëve (neni 6.2 i Rreg. për Pengun).

Sipas ligjit nuk kërkohet që marrëveshja e pengut të vërtetohet në gjykatë, përkatësisht të noterizohet, përveq nëse palët merren vesh ndryshe.

Lejohet mundësia që marrëveshja e pengut të ndryshohet më vonë nga palët, ashtu që në atë të përfshihen edhe çështje tjera për të cilat palët merren vesh.

5. Të drejtat dhe detyrimet e palëve në lidhje me kolateralin

Të drejtat dhe detyrimet e ndërsjella pengdhënësi dhe pengmarrësi

i përcaktojnë me marrëveshjen që e lidhin mes veti, ashtu që edhe ato janë të lira në rregullimin e tyre përpos nëse nuk është përcaktuar ndryshe me Rregulloren për Pengun. Zakonisht me marrëveshje për pengun

418

E DREJTA CIVILE

themelohet pengu standard, në mënyrë që kolaterali ngel në posedim të pengdhënësit, ai vazhdon ta përdor atë dhe në çdo mënyrë tjetër t’i gëzoj të gjitha të drejta mbi kolateralin. Vetëm në rastet e parashikuara me Rregullore ose nëse pengdhënësi dhe pengmarrësi kanë pranuar shprehimisht në marrëveshjen e pengut, ai mund të jetë posedimor, ashtu që pengmarrësi ta merr kolateralin në posedim.

Nëse me marrëveshje të pengut nuk parashikohet ndryshe, pengdhënësi mund ta përdor kolateralin në proces prodhimi ose veprimtari tjetër dhe t’i merr të gjitha të ardhurat nga ai, duke u kujdesur mos të dëmtohet dhe që ta mirëmbaj normalisht. Mirëpo, pengdhënësi nuk ka të drejt ta shet kolateralin, ta jep me qira ose ta tjetërsoj në ndonjë mënyrë tjetër. Ai ka përgjegjësi ndaj pengmarrësit për dëmet e shkaktuar për shkak të mosrespektimit të detyrimeve të mësipërme. Frutat e kolateralit mbeten pjesë e tij deri sa nuk ndahen e me rastin e ndarjes u takojnë pengdhënësit, përveç nëse nuk është parashikuar ndryshe me marrëveshje.

Nëse është në pyetje pengu posedimor, pengdhënësi ka të drejtë,

pasi paraprakisht ta ketë njoftuar pengmarrësin, ta kontrolloj kolateralin. 6. Kur përfundon pengu

Edhe e drejta e pengut, si edhe çdo e drejtë tjetër përfundon,

shuhet. Me Rregulloren për Pengum janë parashikuar një për një arsyet kur përfundon pengu, dhe atë në rastet kur:

- pengdhënësi dhe pengmarrësi merren vesh për këtë, - ashtu siç

mund të krijohet me marrëveshje pengu ai mund edhe të përfundon me marrëveshje të arritur mes pengdhënësit dhe pengmarrësit,

- detyrimi i siguruar është përmbushur apo për ndonjë arsye tjetër

më nuk ekziston, - duke pasur parasysh faktin se e drejta e pengut është e natyrës sukcesore, me shuarjen e kërkesës së siguruar me peng nuk ekziston mundësia e vazhdimit të qëndrimit të së drejtës së pengut, nga se me shuarjen e kërkesës përfundon edhe pengu,

- kolaterali pushon së ekzistuari, - është e natyrshme mundësia e

shkatrimit të sendit të lënë peng, ashtu që nëse kolaterali pushon së ekzistuari përfundon edhe pengu. Në rastet kur vjen deri te përtrirja e

419

E DREJTA CIVILE

sendit, vazhdon së ekzistuari edhe e drejta e pengut (objekti ndërtimor digjet e më vonë sërish ndërtohet). Nëse sendi i lën peng i shkattruar ka qenë i siguruar, kërkesa do të përmbushet nga vlera e sigurimit të atij sendi.

- kolaterali ndryshohet ose kombinohet me një send ose të drejtë

tjetër, - në mënyrë që sendi i lënë peng pushon së ekzistuari si i tillë çfarë ka qenë në momentin e konstituivit të pengut, nga edhe nga ai më nuk mund të jetë e siguruar kërkesa,

- kolaterali bashkohet me një send ose të drejtë tjetër, - ashtu që

kolaterali bëhët pjesë e një sendi apo një të drejte tjetër, nga e cila arsye edhe nuk mund të bëhët transferi i tij në formën si ka qenë më para.

- kolaterali kalon në pronësi të pengmarrësit, - dhe në këtë mënyrë

bashkohen kërkesa dhe borgji në një person, ashtu që kreditori pengmarrës bëhet edhe debitor pengdhënës e me këtë pushojnë edhe të drejtat dhe detyrimet nga marrëdhënia juridike e pengut,

- përfundon posedimi i kolaterali te pengu posedimor, - kjo

nënkupton vetëm rastet kur me humbjen e posedimin në sendin e lënë peng kreditori nuk ka mundësi të realizon kërkesën,

- detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk

shtrihet mbi pengun, - që nënkupton se me transferin e kryerë nuk ekziston kurfar lidhëshmerie me pengun,

- një palë e tretë e fiton të drejtën mbi kolateralin, - në bazë të

shitjes, në bazë të pëqimit me shkrim nga pengmarrësi i kolateralit (neni 17.4 i Rreg. për Pengun).

7. Marrja e kolateralit nga pengmarrësi në rast mospërmbushjeje nëpërmjet të gjykatës

Mosëpërmbushja e detyrimit sipas marrëveshjes për pengun

ndodh nëse nuk shlyhet detyrimi i siguruar ose kur në ndonjë mënyrë tjetër shkelen kushtet e marrëveshjes së pengut nga pengdhënësi ose personi i cili është përgjegjës për pengun e siguruar. Në rast të

420

E DREJTA CIVILE

mosëpërmbushjes së këtillë, pengmarrësi ka të drejtë ta marr në posedim kolateralin e këtë mund ta bëje (neni 19.1 i Rreg. për Pengun):

- në procedurë gjyqësore, - duke e marr kolateralin nga vetë pengmarrësi, nëse kjo ndodh pa

prishjen e qetësisë publike dhe - nëpërmjet të administratës, duke e caktuar një person, në

marrëveshje me zyrën e regjistrimit, që ai ta merr në posedim kolateralin, në rastet kur pengmarrësi nuk mund ta merr vetë kolateralin (neni 19.6 i Rreg. për Pengun).

Nga tri mundësitë e parashikuara ligjore të sipërshënuara ngel në

pengdhënësin të zgjedh. Në rast se zgjedh procedurën gjyqësore, që zakonisht ndodh tek ne, pengmarrësi duhet të paraqes në gjykatën kompetente një kërkesë me të cilën kërkohet që gjykata brenda 3 ditë pune nga dita e dorëzimit të kërkesës, të lëshon urdhrin sipas të cilit, edhe pa njoftimin e pengdhënësit, personit tjetër që është përgjegjës për detyrimin e siguruar ose garantuesit apo borgjliut tjetër, do t’i sekuestrohet kolaterali dhe do t’i dorëzohet në posedim pengmarrësit.

Pas pranimit të një urdhri të tillë nga gjykata kompetente, pengdhënësi ose personi tjetër përgjegjës për detyrimin e siguruar mund të bëjnë kundërshtim përkitazi me vlefshmërinë e tërësishme apo vetëm të pjesshme të pengut. Në bazë të një kundërshtimi të paraqitur gjykata duhet të vendos përkitazi me arsyeshmërin e tij. Nëse gjen se kundërshtimi është i bazuar, urdhri i dhënë mund të ndryshohet apo të revokohet në tersi, në të cilin rast pengmarrësi ka detyrim për shpërblimin e dëmit të shkaktuar nga urdhri i sekuestrimit dhe dorëzimit të kolateralit.

Kur është fjala për pengun standard të perfeksionuar, për të cilin është regjistruar deklarata e njoftimit në Zyrën e regjistrimit (neni 15.1 i Rreg. për Pengun), kolaterali mund të merret edhe nëpërmjet administratës ashtu që pengmarrësi, në marrëveshje me Zyrën e regjistrimit, mund ta caktoj një person për ta marr kolateralin në posedim. Kusht për këtë është:

- nëse pengmarrësi nuk ka të drejtë të hyjë në vendin ku ndodhet kolaterali,

- nëse e drejta e posedimit mes pengmarrësit dhe pengdhënësit apo ndonjë personi tjetër është kontestuese mbi ndonjë bazë tjetër juridike,

421

E DREJTA CIVILE

- nëse me marrjen e kolateralit nga vetë pengmarrësi mund të

prishet qetësia publike.

Shitja e kolateralit mund të bëhet në ankand publik ose në shitje private, me kusht që metoda, mënyra, koha, vendi dhe kushtet e shitjes duhet të jen sipas kushteve të arsyeshme tregtare. Me rastin e shitjes të kolateralit, pengmarrësi duhet ta njoftoj pengdhënësin si dhe të gjithë pengmarrësit tjerë mbi të njëjtin kolateral, së paku 14 ditë para datës së shitjes (neni 19.9 i Rreg. për Pengun). Para se të shitet kolaterali, pengdhënësi ose personi tjetër përgjegjës për detyrimin e siguruar, mund t’i përmbushin të gjitha detyrimet e siguruara nga ai kolateral si dhe shpenzimet e deriatëhershme dhe kolateralin ta kthejnë.

VIII. HIPOTEKA

Objekti i hipotekës

Hipoteka në Kosovë është e rregulluar me Ligjin nr. 2002/4 për

Hipotekat (LH), i cili ligj rregullon vetëm një lloj të hipotekave dhe atë hipotekat e kontraktuara si dhe me Ligjin mbi Bazat e Mardhënieve Juridike Pronësore.

Ligji për Hipotekat përcakton kuptimin e hipotekës ashtu që sipas këtij ligji hipoteka është një e drejtë reale mbi një pasuri të paluajtshme të kreditorit apo një të drejte nga ajo paluejtshmëri, e cila i siguron kreditorit përmbushjen e kërkesës nga shitja e pasurisë së paluajtshme apo të drejtës nga ajo (neni 2 par. 7 i Ligjit për Hipotekën).

Nga kuptimi i këtillë i dhënë i hipotekës rrjedhë se objekt i hipotekës mund të jetë pasuria e paluajtshme, apo e drejta që rrjedh nga ajo, me të cilën pronari posedon brenda kufijve të përcaktuar me ligj. Për të qenë objekt i hipotekës, sendi i paluajtshëm duhet të jetë në qarkullim juridik dhe të ketë vlerë pasurore. Njëherësh, sendi i paluajtshëm duhet të jetë i individualizuar, pasi vetëm si i tillë edhe mund të jetë objekt i ndonjë të drejte sendor, pra të jetë në qarkullim juridik dhe të ketë vlerë pasurore. Në këtë mënyrë sendi i ardhshëm nuk mund të jetë objekt i hipotekës. Sendi i paluajtshëm është objekt i hipotekës bashkë me frutat të cilat nuk janë të ndara dhe me të gjitha pjesët tjera përbërëse si dhe ato aksesore. Objekt i hipotekës mund të jen edhe disa paluejtshmëri. Të

422

E DREJTA CIVILE

gjitha ato duhet të jenë individualisht të përcaktuara. E drejta e hipotekës regjistrohet në çdonjërën nga këto paluejtshmëri të cilat janë objekt i hipotekës mirëpo, të gjitha ato paraqiten si një send i përbashkët, nga edhe me rastin e regjistrimit evidencohet si hipotekë e përbashkët, ashtu si edhe quhet kjo hipotekë.

Objekt i hipotekës mund të jetë edhe vetëm pjesa e caktuar ideale e një sendi të paluajtshëm. Njëherësh një paluejtshmëri mund të jetë objekt i hipotekës të disa kreditorëve të ndryshëm, në të cilin rast rangimi i tyre me rastin e realizimit bëhet sipas kohës së regjistrimit të hipotekës në librat publike, sipas rregullës: kreditori i mëhershëm më i fortë në të drejtën e pengut

Nëse të drejtën e posedimit të një kolaterali të hipotekës e ka më shumë se një person, kusht për të qenë hipoteka e vlefshme është që marrveshja për hipotekën të jetë e nënshkruar nga të gjithë personat që e kanë të drejtën e posedimit (neni 4.3 i LH).

Objekti i cili shërben si kolateral i hipotekës nuk duhet të pëson ndryshime përkitazi me vlerën që ka. Nëse eventualisht pengdhënësi e zvogëlon vlerën e paluejtshmërisë të ngarkuar me hipotekë, ose në ndonjë mënyrë tjetër e vështirëson gjendjen e saj, kreditori hipotekar mund të kërkoj nga gjykata që t’i urdhërohet debitorit hipotekar të përmbahet nga ato veprime, e nëse ai nuk e bënë këtë, mund të kërkoj përmbushjen me dhunë të kërkesës së siguruar me hipotekë para kalimit të afatit për përmbushjen e saj (neni 4.6 i LH dhe neni 67 i LBMJP.

2. Kërkesat e siguruara me hipotekë

Në LBMJP jepet një kuptim më i gjerë i hipotekës në krahasim

me atë të dhënë në Ligjin për Hipotekën pasi që ai, me rastin e dhënies së kuptimit, në një mënyrë përcakton edhe radhën e kreditorëve në përmbushjen e kërkesës (neni 63. par. 1 i LBMJP).

Varësisht nga mënyra e themelimit, siç është përmendur edhe te pengu, hipoteka mund të jetë: kontraktuese (në bazë të punës juridike), ligjore dhe gjyqësore. Pavarësisht nga lloji të cilit i përket, me hipotekë sigurohet kërkesa.

Sipas Ligjit për Hipotekën këto kërkesa mund të rrjedhin nga detyrimet sipas marrëveshjes së kredisë (gjë që zakonisht sot ndodhë në Kosovë), fletëdetyrimeve apo kambialeve, ose detyrimet tjera financiare të kontraktuara, ku bëjnë pjesë edhe detyrimet që rrjedhin nga kontrata e

423

E DREJTA CIVILE

dorëzanisë. Përpos nëse nuk është parashikuar ndryshe me dokumentin e hipotekës, me hipotekë sigurohet pagesa e detyrimit kryesor, kamatat dhe të gjitha shpenzimet e shkaktuara nga pengmarrësi gjatë procedurës së ekzekutimit të hipotekës (neni 4 i LH).

3. Shuarja e hipotekës

Ligji për Hipotekën e ka paraparë shuarjen e hipotekës vetëm me

përmbushjen e detyrimit, ashtu që pengmarrësi është i detyruar, brenda 15 ditëve nga dita e përmbushjes së detyrimit të siguruar me hipotekë, të paraqet kërkesën për lirim nga hipoteka. Kjo kërkesë duhet të përmbaj deklaratën e pengmarrësit se nuk kërkon të drejtat që i takojnë përkitazi me paluejtshmërinë e hipotekuar, duke identifikuar me numër dhe datë dokumentet që i përkasin regjistrimit të hipotekës. Po që se pengmarrësi nuk paraqet një kërkesë të këtillë brenda afatit të parashikuar, sipas kundërshtimit të pengdhënësit, gjykata merr urdhër me të cilin e urdhëron Zyrën Komunale Kadastrale që të regjistroj në regjistër lirimin nga hipoteka dhe për çdo dëm të shkaktuar gjatë asaj kohe përgjigjet pengmarrësi (neni 8 i LH).

Nëse kreditori hipotekar, pavarësisht nga cilat arsye, ka pushuar të jetë kreditor, me këtë pushon edhe hipoteka, pasi që hipoteka është me karakter aksesor, ashtu që krijimi, zgjatja dhe shuarja e saj varet nga ekzistimi i kërkesës së siguruar me hipotekë. Nëse hipoteka nuk pushon për shkak të pagesës së kërkesës së ngarkuar me hipotekë, ajo pushon me shitjen e paluejtshmërisë nëpërmjet të gjykatës, sipas propozimit të kreditorit, e me qëllim të përmbushjes së kërkesës së hipotekuar. Me shitjen e paluejtshmërisë nëpërmjet të gjykatës hipoteka pushon pavarësisht nëse mjaftojnë apo jo mjetet e marra me shitje për kërkesën e kreditorit.

Shuarja e hipotekës mund të kërkohet edhe në rastet:

- Kur kreditori hipotekar, pavarësisht nga cilat arsye, me deklaratë me shkrim të paraqitur Zyrën Komunale Kadastrale, ku është e regjistruar hipoteka, heq dorë nga hipoteka.

- Kur paluejtshmëria e ngarkuar me hipotekë kalon në pronësi shoqërore,

- Nëse i njëjti person bëhet titullar i të drejtës së pronësisë dhe i hipotekës në të njëjtën paluejtshmër dhe

424

E DREJTA CIVILE

- Nëse zhduket paluejtshmëria e ngarkuar me hipotekë, me kusht që

mos të përtrihet më vonë (shtëpia e djegur ndërtohet përsëri).

Në rastet e kalimit në pasuri shoqërore të paluejtshmërisë së ngarkuar me hipotekë, nëse nuk është ndryshe e parashikuar me ligj, fituesi i saj duhet, kërkesën e siguruar me hipotekë, ta paguaj deri në lartësi të vlerës së tregut të saj në momentin e kalimit në pasuri shoqërore e nëse pronarit të paluejtshmërisë së ngarkuar me hipotekë e cila ka kaluar në pronësi shoqërore i është dhënë paluejtshmëri tjetër, hipoteka kalon në atë paluejtshmëri (neni 68 i LBMJP).

4. Ekzekutimi i kolateralit të hipotekës nëpërmjet të gjykatës (procedura)

Ligji për Hipotekën i ka paraparë rregullat për shitjen e kolateralit

të hipotekës nëpërmjet të agjencive të caktuara për ushtrimin e kësaj veprimtarie, të ashtuquajtura Biznese për Shitjen e Kolateralit të Hipotekës. Biznese të këtilla aktualisht nuk ekzistojnë në Kosovë, andaj edhe shitja e kolateralit të hipotekës nëpërmjet të agjencive të tilla për momentin nuk mund të bëhet.

Nga kjo arsye, në mungesë të Biznesit për Shitjen e Kolateralit Hipotekar, ekzekutimin e kolateralit të hipotekës me shitjen e tij me qëllim të përmbushjes së kërkesës së kreditorit hipotekar e bëjnë gjykatat, sipas rregullave të Parashikuara në Ligjin e Procedurës së Ekzekutimit.

425

E DREJTA CIVILE

II. E DREJTA FAMILJARE

I. MARTESA DHE MARRDHËNJET JURIDIKE NË MARTESË

Kuptimi dhe rëndësia shoqërore e familjes, fejesës dhe martesës

Martesa dhe marrëdhëniet familjare në Kosovë janë të rregulluara me Ligjin për Familjen të Kosovës (LF), (“Gaz.Zyr. e Kosovës”, 2005/12) i cili ka filluar të zbatohet nga 16.02.2006. Me këtë ligj rregullohen familja, fejesa, martesa, marrëdhëniet martesore, marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve, mbrojtja e fëmijëve pa kujdesin prindor, birësimi, kujdestaria, ushqimi, marrëdhëniet pasurore në familje dhe procedurat e veçanta gjyqësore në kontestet nga marrëdhëniet martesore dhe familjare.

Sipas ligjit në fuqi familja është bashkësia e jetës e prindërve dhe fëmijëve të tyre si dhe personave tjerë në gjini. Nga kjo rrjedhë se ligji, përpos prindërve dhe fëmijëve të tyre, nuk përcakton shprehimisht edhe kush konsiderohet anëtar i familjes, që nënkupton se mund të jetë edhe çdo person tjetër që është në gjini dhe jeton në atë bashkësi. Lloji i gjinisë i anëtarëve të familjes me ligj nuk përcaktohet andaj edhe ata mund të jenë nga cili do lloj i gjinisë.

AFËRSIA GJINORE

1. Llojet e gjinisë

Gjinia nënkupton lidhjen biologjike - shoqërore ndërmjet dy apo

më shumë personave e pranuar me ligj. Lidhjet gjinore mund të bazohen në fakte të ndryshme. Varësisht nga fakti në të cilin bazohet dallojmë: 1. Gjininë e gjakut, 2. Gjininë e krushqisë dhe 3. Gjininë civile.

426

E DREJTA CIVILE

Gjinia e gjakut është lidhja mes personave të cilët rrjedhin

njëri nga tjetri apo mes personave të cilët rrjedhin nga paraardhësi i përbashkët. Kjo bazohet në lidhjen natyrore të gjakut mes personave. Mund të jetë martesore dhe jashtëmartesore. Është me rëndësi me rastin e lidhjes së martesës, në të drejtën trashëgimore, te përcaktimi i veprave të caktuara penale, në procedurat gjyqësore etj.

Gjinia e krushqisë ose martesore përfaqëson lidhjen e

njërit bashkëshort me të afërmit e bashkëshortit tjetër. Sipas të drejtës tonë, të afërmit e njërit bashkëshort nuk konsiderohen se janë në gjini me të afërmit e bashkëshortit tjetër. Kjo gjini për bazë e ka martesën. Marrëdhëniet jashtëmartesore nuk krijojnë lidhje gjinore të krushqisë. Kjo gjini është me karakter të përhershëm, ashtu që vazhdon të ekzistoj edhe pas pushimit të martesës. Edhe kjo është me rëndësi te lidhja e martesës, në të drejtën penale dhe procedurat gjyqësore.

Gjinia civile është lidhje gjinore e cila themelohet në

mënyrë artificiale, sipas procedurës së përcaktuar me ligj, ndërmjet adoptuesit dhe të afërmit të tij, në një anë dhe të adoptuarit dhe të afërmeve të tij, në anën tjetër. Kjo gjini është me rëndësi të veçantë nga se me këtë mundësohet që fëmijët pa prind dhe kujdes prindor bëhen me prind të ri. Është me rëndësi te lidhja e martesës, në të drejtën në trashëgimi, në procedura gjyqësore etj.

2. Llogaritja e gjinisë

Afërsia gjinore llogaritet sipas shkallës së gjinisë ndërmjet

personave të cilët janë në gjini. Gjinia e gjakut, për nga afërsia, është dy llojesh: 1. në vijën e drejtpërdrejt apo vertikale dhe 2. të tërthortë apo horizontale. Në gjini të gjakut në vijën vertikale janë të gjithë paraardhësit dhe pasardhësit ndërsa në atë horizontale janë vëlla dhe motra prej një ati dhe një nëne dhe pasardhësit e tyre, xhaxhai dhe halla dhe pasardhësit e tyre, daja dhe tezja dhe pasardhësit e tyre.

FEJESA

Ligji i Familjes në fuqi për here të pare në Kosovë e rregullon

427

E DREJTA CIVILE

fejesën. Kësisoj sipas këtij ligji akti i fejesës konsiderohet premtim reciprok i dy personave me gjini të kundërta për tu martuar ndërmjet veti /neni 9). Nga fakti se është dhënë premtimi për martesë, është lidhur fejesa, nuk mund të paraqitet padi në gjykatë dhe të kërkohet që ajo martesë edhe të lidhet. Njëherësh nga kjo edhe është e pavlefshme çfarëdo marrëveshje me të cilën do të parashihej çfarëdo shpërblimi nëse nuk vjen deri te martesa ndërmjet të fejuarve.

1. E drejta dhe përgjegjësia për dëmshpërblim për heqje dorë nga fejesa

I fejuari i cili pa ndonjë arsye heq dorë nga fejesa ka detyrim të

paguaj gjithë dëmin e shkaktuar të fejuarit tjetër, prindërve të të fejuarit apo personave tjerë të cilët kanë vepruar në emër të tyre. Ai është përgjegjës për çdo shpenzim apo investim të bërë gjatë pritjes së martesës, si dhe për fitimin e humbur eventual nga punësimi apo në pasuri. Padia për dëmshpërblim mund të paraqitet brenda dy viteve nga dita e heqjes dorë nga fejesa. Nëse për heqjen dorë nga fejesa është fajtor i fejuari tjetër ai është njëherësh edhe përgjegjës për çdo lloj dëmi të përcaktuar më sipër nga bashkëshorti i cili heq dorë nga fejesa.

2. Fati i dhuratave të këmbyera në rast të heqjes dorë nga fejesa

Zakonisht, në bazë të adeteve të vendit, bashkëshortët e

ardhshëm, me rastin e fejesës, shkëmbejnë dhurata ndërmjet veti. Në rast se fejesa nuk përfundon me martesë secili nga të fejuarit ka të drejtë të kërkoj nga tjetri kthimin e dhuratave të cilat ia ka dhuruar atij me rastin e fejesës. Kërkesa e këtillë duhet mbështetur në rregullat për begatim të pabazë nga Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve.

E DREJTA MARTESORE

Sa i përket martesës, sipas ligjit në fuqi ajo definohet si bashkësi

mes dy personave të gjinive të ndryshme e rregulluar me ligj, e lidhur në bazë të vullnetit të lirë me qëllim të jetës së përbashkët dhe krijimit të familjes (neni 14). Nga vetë fakti se martesa si bashkësi e jetës është e rregulluar me ligj nënkupton se ajo ka rëndësi të posaçme shoqërore, pasi

428

E DREJTA CIVILE

që edhe konsiderohet se martesa është bazë e familjes, ndërsa familja bazë e shoqërisë. Nga kjo arsye edhe, sipas dispozitave të këtij ligji, rol i veçantë i kushtohet mbrojtjes shoqërore dhe juridike të familjes dhe anëtarëve të saj, veçmas nënës dhe fëmijës.

1. Kushtet për lidhjen dhe vlefshmërinë e martesës

Me LF janë të përcaktuara edhe marrdhëniet juridike martesore.

Në këtë mënyrë janë të përcaktuara edhe kushtet për ekzistimin e martesës. Këto janë kushtet të cilat patjetër duhet plotësuar për themelimin e martesës. Nga vetë kuptimi ligjor i martesës rrjedhë se për të lidhur martesë është e domosdoshme që dy persona të gjinive të ndryshme, para organit kompetent, në mënyrën e përcaktuar me ligj, të japin pëlqimin për lidhjen e martesës, me qëllim të jetës së përbashkët dhe krijimit të familjes. Sipas kësaj kushtet esenciale për themelimin e martesës janë:

1. Martesa mund të lidhet vetëm ndërmjet dy personave të

gjinive të ndryshme (neni 14),

2. Të ekzistoj pajtimi i vullneteve të tyre për lidhjen e martesës, i shprehur personalisht (neni 34),

3. Forma e caktuar me ligj për lidhjen e martesës, e kjo

është që martesa të lidhet para organit kompetent në mënyrë të përcaktuar me ligj (neni 28 ).

Për të qenë e vlefshme një martesë, në momentin e lidhjes së saj nuk duhet të ekzistoj ndonjë pengesë apo ndalesë martesore e paraparë me ligj. Me LF janë të parapara njëpërnjë pengesat martesore ekzistimi i të cilave martesën e bëjnë të pavlefshme.

2. Ndalesat dhe pengesat martesore - Pengesat martesore – kuptimi dhe llojet

Pengesat martesore janë ato rrethana të parashikuara me ligj të

cilat pengojnë lidhjen e martesës së vlefshme. Në bazë të kritereve të ndryshëm pengesat martesore mundë të

ndahen në disa lloje: 429

E DREJTA CIVILE

1. Varësisht nga fakti se kush ka të drejtë në paraqitjen e

padisë dhe rëndësisë shoqërore të pengesave martesore ato ndahen në pengesa martesore të cilat kanë për pasoj nulitetin absolut dhe ato të cilat kanë për pasojë nulitetin relativ të martesës. Pengesat martesore të cilat kanë për pasojë nulitetin absolut të martesës janë: ekzistimi i martesës tjetër të ndonjërit nga bashkëshortët (neni 19), sëmundja shpirtërore dhe pamundësia për të gjykuar e ndonjërit nga bashkëshortët nga e cila arsye edhe me vendim të gjykatës i është hequr zotësia e veprimit (neni 20) dhe shkalla e caktuar e gjinisë ndërmjet bashkëshortëve (neni 21, 22 dhe 23). Pengesat martesore të cilat kanë për pasoj nulitetin relativ të martesës janë: mosekzistimi i vullnetit të lirë (neni 18) dhe mosha jomadhore (neni 16).

2. Varësisht nga fakti nëse mundet apo jo një pengesë martesore të evitohet me lejimin paraprak ose të mëvonshëm të gjykatës, apo nuk mund të evitohet në asnjë mënyrë, ato ndahen: në pengesa martesore të evitueshme dhe në të paevitueshme. Pengesat martesore të paevitueshme janë: ekzistimi i martesës tjetër të ndonjërit nga bashkëshortët, sëmundja shpirtërore dhe paaftësia për të gjykuar dhe gjinia e gjakut në vijën vertikale pavarësisht nga shkalla, ndërsa në ate horizontale deri në shkallën e tretë të gjinisë. Pengesat martesore të evitueshme janë: gjinia e krushqisë dhe mosha e mitur.

3. Varësisht nga fakti nëse janë apo jo në kohë të kufizuara, pengesat martesore ndahen: në pengesa martesore të përhershme dhe të përkohshme.

- Ndalesat martesore -

Ndalesat martesore janë rrethanat e caktuara me ligj ekzistimi i të

cilave e pengon lidhjen e martesës, mirëpo mosrespektimi i tyre nuk ka për pasojë nulitetin e martesës. Martesa e lidhur në praninë e ndalesës martesor mbetet në fuqi, por pasojnë sanksionet tjera. Ndalesë martesore përfaqëson raporti i kujdestarisë mirëpo, “nga shkaqet e arsyeshme”, ligji u lejon lidhjen e martesës personave në këto raporte. Në rastet e këtilla, me lidhjen e martesës ndërmjet kujdestarit dhe të përkujdesurit ndërprehet raporti i kujdestarisë (neni 24).

430

E DREJTA CIVILE

3. Vendi dhe procedura e lidhjes së martesës zyrtare

Për të qenë martesa e vlefshme ajo duhet të lidhet në formën e

paraparë ligjore. Ligji parasheh të ashtuquajturën formën solemne për lidhjen e martesës. Fletëparaqitja për lidhjen e martesës, bashkë me dokumentet tjera të nevojshme, i paraqitet ofiqarit. Me ligj nuk është përcaktuar kompetenca tokësore e organit për lidhjen e martesës, ashtu që bashkëshortët kanë të drejtë të pakufizuar të zgjedhjes së vendit ku do të lidhin martesën (neni 25). Akti solemn i lidhjes së martesës mbahet në lokal të caktuar, por sipas kërkesës së bashkëshortëve e për shkaqe të arsyeshme mund të mbahet edhe në ndonjë vend tjetër (neni 27).

Pjesëmarrës në lidhjen e martesës janë: Bashkëshortët, dy dëshmitar dhe ofiqari. Lidhja e martesës fillon me raportimin e ofiqarit përkitazi me pranin e bashkëshortëve të ardhshëm dhe se, në bazë të dokumentacionit dhe deklaratave të tyre dhe të dëshmitarëve, është vërtetuar se nuk ekzistojnë pengesa dhe ndalesa për lidhjen e martesës. Pas kësaj bashkëshortëve të ardhshëm ofiqari u lexon pjesët e ligjit përkitazi me të drejtat dhe detyrimet e bashkëshortëve. Pas kësaj ai i pyet nëse janë të pajtimit të lidhin martesë ndërmjet veti. Pas dhënies së deklaratave identike se pajtohen të lidhin martesë, konstatohet se martesa është lidhur. Ofiqari e regjistron faktin e lidhjes së martesës në regjistrin amzë për të martuarit, në të cilën nënshkruajnë bashkëshortët, dëshmitarët dhe ofiqari. Pas kësaj bashkëshortëve u lëshohet certifikata e kurorëzimit e cila shërben si prove për lidhjen e martesës.

4. Kushtet për lidhjen e martesës religjioze dhe regjistrimi i saj

Bashkëshortët të cilët paraprakisht e kanë lidhur martesën zyrtare,

mund të lidhin martesë edhe sipas rregullave fetare. Nga kjo rrjedhë se bashkëshortet të cilët paraqiten për lidhjen e martesës fetare duhet të dëshmojnë se paraprakisht e kanë lidhur ate zyrtare (neni 36). Kjo martesë lidhet para zyrtarit të bashkësisë fetare, i cili ka për detyrë që dokumentin për lidhjen e martesës fetare, brenda 5 ditësh nga dita e lidhjes së kësaj martese, t’ia dërgoj ofiqarit ku është lidhur martesa zyrtare. Në bazë të këtij dokumenti, brenda pesë ditësh nga dita e pranimit të këtij dokumenti, ofiqari e regjistron martesën religjioze në librin amzë për të kurorëzuarit dhe e lëshon certifikatën e martesës fetare.

431

E DREJTA CIVILE

5. Kushtet për lidhjen e martesës së shtetasve të huaj dhe shtetasve tanë në botën e jashtme

Kosovarët mund të lidhin martesë në botën e jashtme sipas ligjit të

shtetit ku ndodhen. Kjo martesë e lidhur në botën e jashtme është e vlefshme nëse janë plotësuar kushtet ligjore sipas ligjit të shtetit ku lidhet martesa dhe kushtet materiale ligjore për lidhjen e martesës sipas LF. Sa i përket formës, për të qenë ajo martesë e vlefshme, me rastin e lidhjes së martesës duhet patjetër plotësuar forma sipas ligjit të vendit ku lidhet martesa.

Sipas ligjit në fuqi edhe shtetasit e huaj mund të lidhin martesë në Kosovë sipas dispozitave të këtij ligji. Me rastin e paraqitjes së kërkesës për lidhjen e martesës, përpos dokumenteve nga neni 25 i LF, duhet të paraqet edhe certifikatën nga shteti i tij me të cilën dëshmon se ka të drejtë të lidh martesë sipas ligjit të vendit të tij (neni 17).

6. Shuarja e martesës -Mënyrat e shuarjes

Sipas ligjit, gjykata kompetente në kontestet martesore duhet të

kujdeset dhe angazhohet sa është e mundur që martesa të ruhet, e nëse kjo nuk është e mundur, atëherë që shuarja e martesës të krijoj sa më pak shqetësime për bashkëshortët dhe fëmijët e tyre, të promovohen marrëdhënie sa më të mira mes fëmijëve dhe prindit të cilit nuk i janë besuar ata, procedura të përfundoj me sa më pak shpenzime dhe të shmanget çdo rrezik për dhunë ndaj bashkëshortëve dhe fëmijëve.

Deri sa martesa konsiderohet bashkësi e jetës mes dy personave të gjinive të ndryshme, me rastin e vdekjes së njërit nga bashkëshortët, përkatësisht me shpalljen e bashkëshortit të zhdukur për të vdekur martesa do të shuhet. Në rast të vdekjes martesa shuhet nga momenti i vdekjes, ndërsa në rast të shpalljes së personit të zhdukur për të vdekur, martesa shuhet nga data e konstatuar si datë e vdekjes në aktvendimin me të cilin është shpallur për të vdekur. Në rastet kur kjo nuk ka mund të vërtetohet dhe nuk është konstatuar, data e plotfuqishmërisë së aktvendimit me të cilin është shpallur për të vdekur merret si datë e vdekjes.

Deri sa ligji parasheh lidhjen e martesës, me këtë ligj është paraparë edhe mundësia e zgjidhjes së martesës. Kësisoj, sipas ligjit në fuqi martesa mund të zgjidhet në dy mënyra: 1. me anulim dhe 2. me shkurorëzim.

432

E DREJTA CIVILE

Martesat e pavlefshme, kuptimi dhe llojet

Të pavlefshme janë martesat me rastin e lidhjes së të cilave nuk

janë plotësuar kushtet për ekzistimin, përkatësisht për plotfuqishmërinë e tyre, gjë që edhe sipas LF kjo është arsye për zgjidhjen e martesës me anulimin e saj. Sipas ligjit dallojmë dy lloje të martesave të pavlefshme: martesat absolutisht nule dhe ato relativisht nule.

7. Martesat absolutisht nule, shkaqet e nulitetit

Sipas LF shkaqet e nulitetit absolut të martesës janë:

a. Nëse me rastin e lidhjes së martesës, në mënyrë

kumulative, nuk janë plotësuar kushtet esenciale për vlefshmërinë e martesës, e ato janë që dy persona të gjinive të ndryshme, në formën e paraparë ligjore, të kenë shprehur vullnetin e lirë për lidhjen e martesës (neni 64/1 lidhur me nenin14).

b. Nëse martesa është lidhur gjatë kohës së ekzistimit të

martesës së mëparshme të ndonjërit nga bashkëshortët, pasi që askush nuk mund të lidhë martesë deri sa nuk pushon ose nuk zgjidhet martesa e lidhur më para (neni 62).

Në rast se në një procedurë të filluar për anulimin e martesës për këtë arsye ligjore bashkëshortët theksojnë se martesa e mëparshme është e pavlefshme, atëherë gjykata do t’i udhëzoj ata të iniciojnë procedurën kontestimore për anulimin e martesës së mëparshme, me të cilin rast edhe do ta ndërpresë procedurën e cila rrjedhë, deri sa mos të vendoset me aktgjykim të plotfuqishëm ajo procedurë.

c. Nëse ka lidhur martesë personi i cili për shkak të

sëmundjes shpirtërore ose nga arsyet tjera nuk është i aftë për të gjykuar (neni 64/1 pika 1).

Paaftësia për të gjykuar mund të jetë e përhershme dhe e

përkohshme. Për anulimin e martesës nga kjo arsye ligjore me rëndësi është gjendja e përhershme shpirtërore e jo ajo momentale, ashtu që e pavlefshme është edhe martesa e lidhur gjatë kohës “lucida intervala” në

433

E DREJTA CIVILE

të cilën kohë bashkëshorti ka qenë plotësisht i aftë për të gjykuar.

ç. Nëse kanë lidhur martesë ndërmjet veti personat në gjini

të gjakut, sipas adoptimit ose sipas krushqisë ndërmjet të cilëve ligji e ndalon martesën (neni 64/2).

d. Nëse martesa nuk është lidhur me qëllim të jetës së

përbashkët, por me lidhjen e saj mëshehin ndonjë punë tjetër juridike ose dëshirojnë realizimin e ndonjë qëllimi tjetër. Nëse vetëm njëri bashkëshort ka lidhur martesën për qëllime tjera, martesa nuk do të anulohet sipas kësaj baze ligjore. Mosekzistimi i qëllimit të jetës së përbashkët duhet të ekzistojë si në momentin e lidhjes së martesës ashtu edhe gjatë ekzistimit të asaj martese (neni 66).

8. Martesat relativisht nule, shkaqet e nulitetit

Sipas LF shkaqet e nulitetit relativ të martesës janë:

a. Nëse njëri nga bashkëshortët ka pranuar të lidhë martesë

nga frika e shkaktuar me dhunë ose me kanosje serioze (neni 63). Frika e shkaktuar në këtë mënyrë nënkupton se nuk ka ekzistuar vullneti i lirë i bashkëshortëve të ardhshëm, por pëlqimi është dhënë me detyrim ose në lajthim (neni 18). Frika duhet të jetë e intensitetit të madh dhe të ketë zgjatur më shumë kohë. Nuk është me rëndësi kush e ka përdorur dhunën ose kanosjen serioze, pasi që nuk është patjetër që ajo të rrjedhë nga bashkëshorti tjetër, e as që ajo t’i është drejtuar bashkëshortit të dëmtuar ose të afërmve të tij (saj).

b. Nëse martesë ka lidhur personi para moshës madhore

pasi t’i ketë mbushur 16 vjet, pa lejen e gjykatës për lidhjen e martesës para moshës madhore (neni 16). Në rastet e këtilla nëse leja e gjykatës për lidhjen e martesës para moshës madhore sigurohet në ndërkohë martesa nuk do të anulohet, ose nëse gjatë zhvillimit të procedurës bashkëshorti i mitur e arrijnë moshën madhore.

c. Nëse martesa është lidhur në lajthim përkitazi me

personalitetin e bashkëshortit (neni 65/1), nga se martesa nuk mund të lidhet nëse nuk ekziston pëlqimi i lirëi bashkëshortëve për lidhjen e

434

E DREJTA CIVILE

martesës, por pëlqimi është dhënë duke qenë në lajthim.

Lajthimi është pasqyrimi i gabuar mbi realitetin objektiv, ashtu që në rastin e lajthimit ekziston disharmonia ndërmjet vullnetit të vërtet dhe veprimit juridik, nga se po të ishin të njohura ato fakte reale nuk do të vinte deri te ai veprim juridik.

Sipas ligjit ekzistojnë dy lloje të lajthimit përkitazi me personalitetin: Lajthimi përkitazi me personalitetin fizik dhe përkitazi me personalitetin civil. Lajthimi përkitazi me personalitetin fizik ekziston nëse ka menduar se po lidhë martesë me një person e martesën e ka lidhur me personin tjetër. Lajthimi përkitazi me personalitetin civil nënkupton prezantimin e rrejshëm, duke mëshehur identitetin e vërtet përkitazi me veçoritë esenciale që ka.

ç. Nëse ka lidhur martesë personi i cili për shkak të

sëmundjes shpirtërore ose nga ndonjë arsye tjetër nuk ka qenë i aftë të gjykoj në momentin e lidhjes së martesës, mirëpo gjatë martesës paaftësia për të gjykuar ka pushuar. Personi i këtillë në këtë kohë më vonë, kur është i aftë për të gjykuar do të jep pëlqimin për lidhjen e martesës, gjë që edhe përfaqëson vullnetin e lirë të tij.

9. E drejta në padi për anulimin e martesës absolutisht dhe relativisht nule

Për anulimin e martesave absolutisht nule kanë të drejtë të

paraqesin padi bashkëshortët, të gjithë personat tjerë që kanë interes juridik të drejtpërdrejtë për këtë dhe prokurori publik. E drejta për paraqitjen e padisë për anulimin e martesës absolutisht nule nuk vjetërsohet. Vetëm në rast se martesë ka lidhur personi me sëmundje shpirtërore, apo për shkaqe tjera ka qenë i paaftë për të gjykuar, pas kalimit të kësaj gjendje, të drejtën në padi e ka vetëm ai, brenda një viti nga dita e kalimit të kësaj gjendje (neni 67). Nëse padia nuk paraqitet brenda afatit të mësipërm kjo e drejtë vjetërsohet dhe martesa mbetet në fuqi.

10. Pasojat e anulimit të martesës

Pasojat e nulitetit të martesës paraqiten nga dita e anulimit të saj, e

435

E DREJTA CIVILE

jo edhe për kohën para anulimit të plotfuqishëm. Martesa konsiderohet e anuluar nga dita e plotfuqishmërisë së aktgjykimit me të cilin është anuluar ajo. Pasojat janë të njëjta si për atë absolutisht ashtu edhe për atë relativisht nule.

Pasojat e nulitetit të martesës kanë të bëjnë me: 1. Mbiemrin e bashkëshortëve pas anulimit të martesës, 2. Pozitën juridike të fëmijëve dhe ushqimin i tyre, 3. Marrëdhëniet pasurore të bashkëshortëve, dhe 4. Trashëgiminë.

1. Në kuptim të nenit 96 të LF, bashkëshorti i cili me rastin

e lidhjes së martesë ka ndërruar mbiemrin, pas anulimit të saj, në bazë të një deklarate të paraqitur ofiqarit brenda 6 muajve nga anulimi i martesës, mund të marr mbiemrin që e ka mbajtur më para.

2. Fëmijët e lindur gjatë martesës së anuluar janë fëmijë

martesor. Çështja e besimit në ruajtje, kujdes dhe edukim njërit nga prindërit si dhe ushqimit të tyre vendoset në të njëjtën mënyrë si në rastin e shkurorëzimit të martesës (neni 140).

3. Përkitazi me marrëdhëniet pasurore të bashkëshortëve

vendoset në të njëjtën mënyrë si në rastin e shkurorëzimit të martesës, ashtu që mirëbesimi përkatësisht keqbesimi i bashkëshortit me rastin e lidhjes së martesës së anuluar nuk është me rëndësi në zgjidhjen e marrëdhënieve pasurore ndërmjet tyre (neni 89).

4. Pas anulimit të martesës pushon e drejta e ndërsjellë në

trashëgimi, si në bazë të ligjit ashtu edhe në bazë të testamentit të përpiluar para anulimit të martesës (neni 98).

11. Shkaqet e shkurorëzimit

Shkurorëzimi nënkupton zgjidhjen e martesës së plotfuqishme

gjatë jetës së bashkëshortëve, në procedurë gjyqësore, për shkaqe të parashikuara me ligj. Martesa mund të zgjidhet me shkurorëzim vetëm në bazë të vendimit të gjykatës. Shkaqet e shkurorëzimit janë rrethanat e parashikuara me ligj për shkak të të cilave mund të zgjidhet martesa me shkurorëzim (neni 69).

Shkaqet nga të cilat bashkëshorti mund të kërkoj shkurorëzimin sipas ligjit janë:

436

E DREJTA CIVILE

1. Nëse marrëdhëniet bashkëshortore janë çrregulluar në

mënyrë serioze dhe të vazhdueshme, 2. Kur për shkaqe tjera nuk mund të arrihet qëllimi i

martesës.

Ligji përcakton shprehimisht disa nga shkaqet për shkurorëzim. Shumica e këtyre shkaqeve të parashikuara me ligj janë edhe arsye për çrregullimin serioz dhe të vazhdueshëm të mardhënieve mes bashkëshortëve. Përpos tyre si shkak për shkurorëzim ligji parasheh edhe sëmundjen shpirtërore të pashërueshme, paaftësinë e vazhdueshme për të vepruar, ndërprerjen e paarsyeshme të jetës faktike më tepër se 1 vit dhe shkurorëzimin me marrëveshje të dyanshme.

Çrregullimin e marrëdhënieve bashkëshortore mund të shkaktojnë rrethanat e ndryshme, të cilat jetën e përbashkët e bëjnë të pamundur, në të cilin rast shkurorëzimi është zgjidhja më e mirë për të dal nga ajo situatë e krijuar.

Qëllimi i martesës nuk mund të arrihet nëse nuk ekziston bashkësia e jetës e harmonizuar mes bashkëshortëve, si për shkak të mosparaqitjes së bashkëshortit për një kohë të gjatë, sëmundja psikike apo të ngjashme.

Procedura për shkurorëzim iniciohet me padi ose me propozim të përbashkët të bashkëshortëve për shkurorëzim me marrëveshje. Padia paraqitet në rastet kur nuk ekziston pajtimi mes bashkëshortëve për shkurorëzim. Në rast se bashkëshortët pajtohen të shkurorëzohen paraqitet propozimi i përbashkët për shkurorëzim me marrëveshje. Nëse është paraqitur padia për shkurorëzim e bashkëshorti i paditur nuk e konteston kërkesën për shkurorëzim, padia e paraqitur konsiderohet propozim i bashkëshortëve për shkurorëzim me marrëveshje (neni 68/4).

Nëse bashkëshortët kanë fëmijë të përbashkët të mitur, bashkë me propozimin për shkurorëzim me marrëveshje duhet të paraqesin marrëveshjen me shkrim përkitazi me ruajtjen, edukimin dhe ushqimin e fëmijëve dhe mënyrën e mbajtjes së kontakteve personale me ta (neni 70/2). Shkurorëzimi në bazë të marrëveshjes nuk është shkak por mënyrë e shkurorëzimit, andaj edhe sipas ligjit shkurorëzimi me marrëveshje nuk përfaqëson lirinë e plotë të bashkëshortëve për shkurorëzim, pa kurrfarë kufizimi. Kësisoj, pavarësisht nga marrëveshja për shkurorëzim e bashkëshortëve, gjykata mund ta refuzoj kërkesën për shkurorëzim nëse kjo është në interes të fëmijëve të tyre të mitur.

437

E DREJTA CIVILE

12. E drejta në padi për shkurorëzim dhe propozim të përbashkët për shkurorëzim me marrëveshje

Me LF janë paraparë rregulla të veçanta për shqyrtimin e

kontesteve martesore dhe kontesteve tjera familjare. Në mungesë të rregullave të veçanta sipas këtij ligji, zbatohen dispozitat e Ligjit të Procedurës Kontestimore (LPK).

Për shqyrtimin e kontesteve për shkurorëzim kompetenca lëndore i përket gjykatave të qarkut (neni 29 pika 2 i Ligjit të Gjykatave të Rregullta). Sa i përket kompetencës tokësore ajo është e rregulluar me LPK. Kësisoj, në kontestet për shkurorëzim, përpos gjykatës së kompetencës së përgjithshme (neni 38 i LPK), kompetente është edhe gjykata në territorin e së cilës bashkëshortët kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët. Nëse bashkëshortët, përkatësisht i padituri, nuk kanë pasur vendbanimin, përkatësisht vendqëndrimin në Kosovë, e për të gjykuar kompetente është gjykata Kosovare, kompetente është gjykata sipas vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit të paditësit. Nëse edhe ky nuk e ka vendbanimin, përkatësisht vendqëndrimin në Kosovë, Gjykata Supreme e Kosovës cakton cila gjykatë territorialishtë do të jetë kompetente (neni 65 i LPK). Në kontestet martesore procedurën e zhvillon dhe vendos në shkallë të parë trupi gjykues i përbërë nga një gjyqtar profesionist dhe dy gjyqtar porotë, ndërsa në shkallë të dytë trupi gjykues në përbërje prej tre gjyqtarëve profesionist (neni 73).

13. Procedura e shkurorëzimit

Procedura gjyqësore për shkurorëzim mund të iniciohet me padi

ose me propozim të përbashkët të bashkëshortëve për shkurorëzim me marrëveshje. E drejta për të paraqitur padi për shkurorëzim, përkatësisht propozimi i përbashkët është e drejtë personale e bashkëshortëve, ashtu që edhe kjo e drejtë u takon vetëm atyre. Kjo e drejtë nuk mund të bartet në personin tjetër e as të trashëgohet. Mirëpo, nëse procedura për shkurorëzim është iniciuar, trashëgimtarët e paditësit mund të vazhdojnë procedurën e filluar, me të cilin rast gjykata do të vendos nëse ka qenë e bazuar kërkesa për shkurorëzim ose jo (68/3). Nëse gjatë procedurës vdes i padituri, gjykata do ta pezullojë procedurën, pasi që trashëgimtarët e të paditurit nuk kanë të drejtë ta vazhdojnë procedurën.

438

E DREJTA CIVILE

Për bashkëshortin e sëmur shpirtnisht, përkatësisht për personin e

paaftë për të gjykuar, të drejtën në padi për shkurorëzim e ka kujdestari i tij me lejen paraprake të organit të kujdestarisë (neni 74).

Gjatë shtatëzanisë së gruas dhe deri sa fëmija i përbashkët nuk ka mbushur një vit, bashkëshortët nuk kanë të drejtë të paraqesin padi për shkurorëzim, e kanë të drejtë të kërkojnë shkurorëzimin vetëm me marrëveshje (neni 70).

Nëse të dy bashkëshortët paraqesin padi për shkurorëzim, bëhet bashkimi i procedurës, zhvillohet një procedurë unike dhe vendoset me një aktgjykim të përbashkët.

Procedura në kontestet martesore përbëhet nga dy faza: 1. Procedura e pajtimit të bashkëshortëve dhe 2. Procedura e shqyrtimit.

1. Pajtimi i bashkëshortëve

Në kontestet për shkurorëzim më para zhvillohet procedura e pajtimit, të cilën e zhvillon gjykata ose organi i kujdestarisë, varësisht nëse bashkëshortët kanë fëmijë të përbashkët të mitur apo jo. Procedura e pajtimit nuk do të zhvillohet: a. Kur njëri nga bashkëshortët është i paaftë për të gjykuar, b. Kur njëri ose të dy bashkëshortët jetojnë në botën e jashtme dhe c. Kur është i panjohur vendqëndrimi i njërit prej bashkëshortëve (neni 76).

Palës së paditur padia për shkurorëzim i dorëzohet pas përfundimit të procedurës së pajtimit, nëse pajtimi nuk ka pasur sukses.

Procedurën e pajtimit e zhvillon organi i kujdestarisë në rastet kur bashkëshortët kanë fëmijë të mitur të përbashkët, e nëse nuk kanë, procedurën e pajtimit e zhvillon gjykata të cilës i është paraqitur padia për shkurorëzim, nëse kryetari i trupit gjykues nuk vlerëson se është e nevojshme që procedura e pajtimit t’i besohet organit të kujdestarisë (neni 80). Nëse është paraqitur padia për shkurorëzim, për zhvillimin e procedurës së pajtimit kompetent janë organi i kujdestarisë në territorin e të cilit ndodhet vendbanimi ose vendqëndrimi i të paditurit dhe organi i kujdestarisë në territorin e të cilit bashkëshortët kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët. Kur procedura është filluar me propozimin për shkurorëzim me marrëveshje, kompetent për procedurën e pajtimit janë

439

E DREJTA CIVILE

organi i kujdestarisë në territorin e të cilit e ka vendbanimin ose vendqëndrimin njëri nga bashkëshortët si dhe organi i kujdestarisë në territorin e të cilit bashkëshortët e kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët.

Kur procedurën e pajtimit e zhvillon organi i kujdestarisë, ai ka detyrim që sa më para e më së voni brenda tre muajve, nëse bashkëshortët nuk propozojnë që procedura e pajtimit të vazhdohet edhe pas kalimit të këtij afati, t’ia përcjell gjykatës raportin me shkrim me të cilin e njofton gjykatën nëse ka pasur sukses pajtimi apo jo. Nëse pajtimi nuk ka pasur sukses, me të njëjtin raport do ta jep mendimin se cilit prind duhet besuar fëmijët e mitur në ruajtje, kujdes dhe edukim në rast shkurorëzimi të bashkëshortëve.

Atëherë kur procedura për shkurorëzim është iniciuar me padi, në rastet kur procedurën e pajtimit të bashkëshortëve e zhvillon gjykata, ajo cakton seancë të veçantë gjyqësore për tentim pajtimi të bashkëshortëve, e cila mbahet para kryetarit të kolegjit. Në këtë seancë ftohen vetëm të dy bashkëshortët që personalisht të jenë të pranishëm. Po që se bashkëshortët kanë të autorizuar, të autorizuarit nuk ftohen në këtë seancë e as që mund të jenë të pranishëm. Nëse në seancën e parë pajtimi nuk ka sukses, gjykata mund të caktojë dhe të mbajë edhe një ose më tepër seanca tjera për pajtimin e bashkëshortëve, deri sa nuk bindet se deri te pajtimi nuk mund të vjen. Nëse në seancën për tentim pajtimi mungojnë njëri ose të dy bashkëshortët të cilët kanë qenë të ftuar në rregull, varësisht nga të gjitha rrethanat, gjykata do të vlerësojë nëse duhet të caktohet seanca e re për pajtim apo të konstaton se pajtimi nuk ka pasur sukses.

Në rastet kur procedura është iniciuar më propozimin e përbashkët të bashkëshortëve për shkurorëzim me marrveshje, e në seancën për pajtim mungojnë njëri ose të dy bashkëshortët, do të konsiderohet se është tërhequr propozimi (neni 79/2).

2.Procedura e shqyrtimit

Nëse procedura për shkurorëzim është iniciuar me propozim të

përbashkët, gjykata nuk heton dhe shqyrton arsyet e paraqitura në propozim, përpos nëse konstaton se ajo martesë duhet të ruhet për shkak të interesave fundamentale të fëmijëve të përbashkët të tyre. Pavarësisht nga fakti që bashkëshortët kanë paraqitur propozimin për ruajtjen,

440

E DREJTA CIVILE

kujdesin dhe mbajtjen e fëmijëve të mitur, gjykata mund të vendos të hetoj faktet dhe të administroj prova, nëse bindet se propozimi nuk është në interes të fëmijëve.

Gjatë gjithë procedurës në kontestet martesore gjykata, sipas detyrës zyrtare (ex offitio), me aktvendim mund të caktoj masat e përkohshme përkitazi me mbrojtjen, vendosjen dhe ushqimin e fëmijëve të përbashkët të mitur (neni 327), ndërsa përkitazi me dhënien e ushqimit bashkëshortit dhe vendosjen e tij, vetëm sipas propozimit të tij (neni 71). Ankesa kundër këtyre aktvendimeve nuk e ndal ekzekutimin.

14. Veçoritë e procedurës në kontestet martesore janë:

Në seancat gjyqësore përjashtohet publiku.

Parimi i disponimit të palëve nuk vjen në shprehje, nga se gjatë

kësaj procedurë gjykata mund të vendos të vërteton edhe ato fakte në të cilat bazohet kërkesa, edhe nëse ato nuk janë kontestuese mes palëve.

Në kontestet martesore nuk mund të merret aktgjykimi për shkak të mungesës e as aktgjykimi në bazë të pranimit (neni 85/2).

Nëse procedura është iniciuar me propozimin e përbashkët për shkurorëzim me marrveshje, nuk hetohen faktet në të cilat mbështetet propozimi për shkurorëzim, mirëpo gjykata mund të vendos të bëhet kjo, duke administruar prova sikur te padia par shkurorëzim, nëse vlerëson se interesat e arsyeshme të fëmijëve të mitur kërkojnë që të ruhet martesa.

Në dallim nga kontestet tjera kur paditësi, pa pëlqimin e të paditurit, mundë të tërheq padinë deri sa ajo nuk i është dorëzuar të paditurit, në kontestet martesore padia mund të tërhiqet deri në përfundimin e shqyrtimit kryesor, e me pëlqimin e tij deri në plotfuqishmërinë e aktgjykimit. Propozimi i përbashkët për shkurorëzim me marrveshje mund të tërhiqet deri sa aktgjykimi për shkurorëzim të marrë formën e prerë. Propozimi konsiderohet se është tërhequr edhe nëse vetëm njëri bashkëshort heq dorë nga propozimi (neni 86).

Aktgjykimi me të cilin është zgjidhur martesa me shkurorëzim sipas propozimit të përbashkët për shkurorëzim me marrveshje, në pjesën përkitazi me shkurorëzimin mund të kundërshtohet me ankesë vetëm për shkak të shkeljeve esenciale të dispozitave procedurale apo për shkak se propozimi është dhënë në lajthim ose nën ndikimin e shtrëngimit ose mashtrimit (neni 87).

441

E DREJTA CIVILE

Kundër aktgjykimit me të cilin është zgjidhur martesa me

shkurorëzim apo anulim nuk mund të paraqiten mjetet e jashtëzakonshme juridike (neni 88).

15. Pasojat e shkurorëzimit

Pas shkurorëzimit paraqiten pasoja të shumta të cilat kanë të

bëjnë: a. me bashkëshortët dhe b. mes bashkëshortëve dhe fëmijëve të tyre të përbashkët.

a. Pasojat të cilat kanë të bëjnë me bashkëshortët i

përkasin: mbiemrit; trashëgimisë; dhuratave; pasurisë së përbashkët; ushqimit të bashkëshortit dhe kompensimit të dëmit.

Mbiemri. Bashkëshorti i cili me rastin e lidhjes së martesës e ka ndërruar mbiemrin, duke e marr mbiemrin e bashkëshortit tjetër ose duke ia shtuar mbiemrit të vetë edhe mbiemrin bashkëshortit, pas zgjidhjes së martesës mund të marrë mbiemrin që e ka mbajtur para lidhjes së martesës. Kjo bëhet me një deklaratë të cilën duhet paraqitur ofiqarisë brenda 6 muajsh pas zgjidhjes së martesës. Deklarata duhet paraqitur ofiqarisë ku është lidhur martesa ose ofiqarisë ku e ka vendqëndrimin paraqitësi i deklaratës.

Trashëgimia. E drejta në trashëgimi mes bashkëshortëve

pushon me shkurorëzim. E drejta në trashëgimi pushon edhe nëse bashkëshorti gjatë jetës ka paraqitur padinë për shkurorëzim, gjatë zhvillimit të procedurës vdes, e pas përfundimit të procedurës të vazhduar nga trashëgimtarët e tij vërtetohet se padia për shkurorëzim ka qenë e bazuar. Bashkëshorti nuk ka të drejtë të trashëgojë as në bazë të testamentit në rast të vdekjes së testamentlënsit, nëse testamenti është lënë para shkurorëzimit.

Dhuratat. Përkitazi me dhuratat e ndërsjella mes

bashkëshortëve dhe të tjerëve ndaj tyre, LF në fuqi nuk përmban dispozita me të cilat do të rregullohej kjo qështje. Andaj edhe kjo duhet zgjidhur në bazë të Ligjit të Marrëdhënieve të Detyrimeve.

Pasuria e përbashkët. Kjo është pasuria të cilën

442

E DREJTA CIVILE

bashkëshortët e kanë fituar me punë gjatë martesës. Ndarjen e kësaj pasurie bashkëshortët mund ta bëjnë me marrveshje, e nëse nuk arrihet marrëveshja, ndarja do të bëhet nëpërmjet të gjykatës në procedurën e veçantë kontestimore. Përkitazi me ndarjen e pasurisë së përbashkët nuk shqyrtohet dhe nuk mund të vendoset në kontestin martesor.

Ushqimi. Përkitazi me ushqimin e bashkëshortëve gjatë

dhe pas martesës do të bëhet fjalë në pjesën DETYRIMI LIGJOR PËR USHQIM.

Kompensimi i dëmit. Me rastin e shkurorëzimit mund të

dëmtohet njëri ose bashkëshorti tjetër. Edhe kjo çështje nuk është rregulluar më LF, andaj edhe kompensimi i dëmit eventual material apo jomaterial do të shqyrtohet sipas LMD.

b. Pasojat e shkurorëzimit në fëmijët e përbashkët kanë të

bëjë me ruajtjen, edukimin dhe mbajtjen e fëmijëve të mitur dhe atyre të rritur ndaj të cilëve është vazhduar e drejta prindore.

Në rastet e shkurorëzimit të martesave me fëmijë të mitur gjykata

vendos se cilit nga prindërit do t’i besohen ata në ruajtje dhe edukim. Për këtë bashkëshortët mund të merren vesh. Mirëpo, pavarësisht nga kjo, gjykata sipas detyrës zyrtare e vlerëson atë nëse është në interes të fëmijëve apo jo. Nëse nuk ka marrveshje mes prindërve përkitazi me besimin e fëmijëve të mitur, ose marrëveshja e tyre nuk është në interes të fëmijëve, me aktgjykimin e shkurorëzimit vendoset edhe për ruajtjen, edukimin dhe mbajtjen e fëmijëve të mitur. Gjykata para se të vendos për këtë merr mendimin dhe propozimin nga organi i kujdestarisë dhe heton të gjitha rrethanat me rëndësi për vendosje, si që janë: mosha e fëmijëve, lidhja emocionale e tyre me prindërit, kushtet e jetesës (materiale, të banimit etj), gjendja shëndetësore e fëmijëve dhe prindërve, e nëse fëmija ka mbushur 10 vjet edhe mendimi i tij. Pasi të hetohen të gjitha rrethanat mund të vendoset: të gjithë fëmijët t’i besohen njërit prind, disa fëmijë t’i besohen njërit e disa tjetrit prind ose fëmijët t’i besohen ndonjë personi të tretë a ndonjë organizate të specializuar.

Kur bashkëshortët kanë fëmijë të përbashkët të mitur, mund të shkurorëzohen me marrveshje vetëm nëse janë marrë vesh edhe për ruajtjen, edukimin dhe ushqimin dhe mbajtjen e kontakteve personale me ta.

443

E DREJTA CIVILE

Prindi të cilit i janë besuar fëmijët e ushtron të drejtën prindore

efektivisht. Prindi të cilit nuk i janë besuar fëmijët ka të drejtë të mbaj kontakte personale me ta në mënyrë si merren vesh ose si e cakton gjykata.

MARRDHËNIET PASURORE TË BASHKËSHORTËVE

Varësisht nga përkatësia e pasurisë, bashkëshortët mund të kenë:

1. Pasurinë e veçantë dhe 2. Pasurinë e përbashkët (neni 45),

1. Pasuria e veçantë e bashkëshortit, e drejta e qeverisjes dhe e disponimit me atë

Pasuri e veçantë e njërit bashkëshort është ajo pasuri të cilën ai e

ka pasur para lidhjes së martesës, të cilën ai e ka fituar gjatë martesës, por jo me punë, po me trashëgim, dhurim ose me forma tjera të fitimit pa barrë si dhe pasuria që i takon atij me ndarjen e pasurisë së përbashkët të bashkëshortëve. Edhe pasuria e fituar në lojën në fat paraqet pasuri të veçantë të njërit bashkëshort, nëse ai e ka deponuar në këtë lojë pasurinë e vetë të veçantë.

Përpos rasteve të mësipërme të fitimit të pasurisë së veçantë, të cilat janë edhe rastet më të shpeshta, në pasurinë e veçantë bëjnë pjesë edhe të gjitha të drejtat sendore dhe ato detyrimore të fituara nga pasuria e veçantë, si frutat, qiraja, kamata nga kursimet, etj. Pasuri të veçantë të bashkëshortit përfaqësojnë edhe sendet që shërbejnë për përdorimin e tij personal si sendet e veshmbathjes, stolitë, etj, me kusht që vlera e tyre nuk është joproporcionale në krahasim me vlerën e përgjithshme të pasurisë së përbashkët. Së fundi pasuri të veçantë përfaqëson edhe pasuria të cilën e ka fituar njëri bashkëshort gjatë martesës por gjatë kohës kur bashkëshortët kanë jetuar ndaras, nuk ka ekzistuar jeta faktike e përbashkët mes tyre. Bashkëshorti në mënyrë të pavarur administron dhe disponon me pasurinë e tij të veçantë, e mund të administrojë dhe disponojë me te edhe përkundër dëshirës së bashkëshortit tjetër (neni 46).

444

E DREJTA CIVILE

2. Pasuria e përbashkët e bashkëshortëve, mënyra e disponimit, qeverisjes dhe ndarja

Pasuri e përbashkët e bashkëshortëve është ajo pasuri të cilën ata e

kanë fituar me punë të përbashkët gjatë martesës si dhe të hyrat nga ajo pasuri (neni 47). Për të qenë pasuri e përbashkët e bashkëshortëve duhet plotësuar dy kushte: a. Të është fituar gjatë martesës, b. Të është fituar me punë.

Pasuria e fituar gjatë martesë është pasuria e fituar nga momenti i lidhjes së martesës deri në momentin e ndërprerjes së saj (nëse është e vlefshme ndërprehet me vdekjen e njërit bashkëshort ose me shkurorëzim, nëse është e pavlefshme me anulim).

Fakti se ekziston martesa nuk do të thotë se ekziston edhe bashkësia faktike e jetës mes bashkëshortëve. Nëse për një kohë gjatë martesës bashkëshortët nuk jetojnë në bashkësi faktike të jetës, por jetojnë ndaras dhe të pavarur njëri nga tjetri, pasuria e fituar me punë e njërit bashkëshort do të përfaqësonte pasuri të veçantë të tij, nëse në fitimin e saj në asnjë mënyrë nuk ka kontribuar bashkëshorti tjetër.

Përndryshe edhe ne rastet kur bashkësia faktike e jetës për një kohë mes bashkëshortëve nuk ekziston, (për shkak të punës, aftësimit professional, etj), ashtu që edhe pse ata jetojnë ndaras, bashkëshorti tjetër kujdeset në mënyra të ndryshme për familje dhe në këtë mënyrë kontribuon në fitimin e kësaj pasurie, ajo paraqet pasuri të përbashkët të bashkë- shortëve.

Pasuria është e fituar me punë pavarësisht nga ajo nëse është fituar me punë të përbashkët të bashkëshortëve, me punë direkte ose indirekte të tyre.

Mënyra e qeverisjes dhe disponimit

Pjesët e bashkëshortëve në pasurinë e përbashkët nuk dihen, por

mund të caktohen. Nga kjo arsye bashkëshorti, me pjesën e vetë në pasurinë e përbashkët të pandarë, nuk mund të disponojë e as ta ngarkojë me ndonjë punë juridike mes të gjallëve. Me pasurinë e përbashkët bashkëshortët administrojnë dhe disponojnë bashkarishtë dhe me marrveshje (neni 49), në rast të mosmarrëveshjes vendos gjykata në procedurën jokontestimore.

Të drejtat e bashkëshortëve në sendet e paluajtshme të cilat janë

445

E DREJTA CIVILE

pasuri e përbashkët, në regjistrat publik për evidencën e pasurive të paluajtshme, regjistrohen ne emër të dy bashkëshortëve, si pasuri e përbashkët e tyre, në pjesë të papërcaktuara (neni 50). Nëse është regjistruar si pronar i pasurisë së përbashkët vetëm njëri bashkëshort, konsiderohet sikur regjistrimi është bërë në emër të dy bashkëshortëve.

Ndarja e pasurisë së përbashkët

Bashkëshortët mundin në çdo kohë të bëjnë ndarjen e pasurisë së

përbashkët me marrveshje. Marrëveshja duhet të jetë e formës së shkruar (neni 52). Në rast se nuk arrihet marrëveshja, në rast kontesti, pjesët e bashkëshortëve në pasurinë e përbashkët caktohen në procedurë gjyqësore, në bazë të kontributit të secilit bashkëshort, duke vlerësuar të gjitha rrethanat me rëndësi për fitimin e saj. Me rastin e ndarjes së pasurisë së përbashkët merren parasysh jo vetëm të ardhurat e secilit bashkëshort, por edhe ndihma e njërit bashkëshort tjetrit, mënyra e udhëheqjes së punëve familjare, kujdesi dhe mirëmbajtja e pasurisë nga ata, eventualisht shpenzimet e tepërta të ndonjërit nga ata si dhe çdo formë tjetër e punës në mirëmbajtjen dhe rritjen e pasurisë së përbashkët. Kompetente për të vendosur është gjykata komunale. Pjesët e bashkëshortëve caktohen në përpjesëtim të njëjtë në të gjitha sendet dhe të drejtat në pasurinë e përbashkët, ashtu si janë në momentin e ndërprerjes së bashkësisë martesore.

Në rregull ndarja e pasurisë së përbashkët kërkohet pas ndërprerjes së martesës, e mund të kërkohet edhe gjatë martesës. Të drejtën të kërkojnë ndarjen e pasurisë së përbashkët e kanë: bashkëshortët, trashëgimtarët e bashkëshortit të vdekur ose të bashkëshortit të shpallur për të vdekur dhe kreditori i njërit bashkëshort, nëse kërkesën e vetë nuk mund ta realizojë nga pasuria e veçantë e atij bashkëshorti (neni 56).

Me LF janë të rregulluara edhe marrëdhëniet pasurore të bashkëshortëve jashtëmartesor, ashtu që pasuria e fituar me punën e burrit dhe të gruas në bashkësinë jashtëmartesore është pasuri e përbashkët e tyre, e ne marrëdhëniet pasurore të tyre zbatohen në mënyrë analoge dispozitat për ndarjen e pasurisë së përbashkët të bashkëshortëve (neni 58).

446

E DREJTA CIVILE

BASHKËSIA JASHTËMARTESORE (faktike) -efektet juridike të bashkësisë jashtëmartesor-

Sipas LF bashkësi jashtëmartesore konsiderohet marrëdhënia

faktike ndërmjet burrit dhe gruas të cilët jetojnë në qifte, e të cilët i karakterizon jeta e përbashkët e vazhdueshme stabile (neni 39). Pavarësisht nga fakti që ajo bashkësi nuk është e rregulluar me ligj, sipas ligjit në fuqi ajo barazohet me bashkësinë martesore shikuar nga aspekti i të drejtave dhe detyrimeve për përkujdesje të ndërsjellë, mbështetje financiare reciproke dhe përkitazi me marrëdhëniet pronësore mes tyre.

Për të pasur efektet juridike të sipërshënuara, në momentin e formimit të bashkësisë jashtëmartesore, nga pengesat martesore të parashikuara me ligj, nuk duhet të kenë ekzistuar: martesa e ndonjërit nga bashkëshortët jashtëmartesor me ndonjë person tjetër, të mos jen në gjini të gjakut apo atë civile deri në shkallën e cila ndalohet me ligj dhe mos të jenë shpirtnisht të sëmurë dhe të paaftë për të gjykuar. Konsiderohet se një qift jeton në bashkësi jashtëmartesore nëse, sipas ligjit. kanë të drejtë të martohen mes veti por nuk kanë lidhur martesë ligjore dhe kanë bashkëjetuar haptazi si një qift bashkëshortor.

Bashkëshortet jashtëmartesor kanë detyrim për respekt të ndërsjellë, mirëkuptim dhe ndihëm ndaj njëri tjetrit, në të njëjtën mënyrë sikur të ishin bashkëshortë martesor (neni 41).

Nga jeta faktike e përbashkët bashkëshortët jashtëmartesor, me punën e tyre mund edhe të kanë krijuar pasuri. Kjo pasuri e fituar gjatë bashkësisë faktike konsiderohet pasuri e tyre e përbashkët dhe i nënshtrohet ndarjes apo pjesëtimit si edhe pasuria e përbashkët e bashkëshortëve martesor. Dispozitat ligjore me të cilat rregullohet ndarja e pasurisë së përbashkët e bashkëshortëve martesor, në mënyrë analoge zbatohen edhe përkitazi me marrëdhëniet pronësore të personave në bashkësi jashtëmartesore (neni 58).

II. MARRDHËNIET NDËRMJET PRINDËRVE DHE FËMIJËVE

Kuptimi dhe burimet e së drejtës prindërore

447

E DREJTA CIVILE

E drejta prindërore është grumbull normash juridike me të cilat rregullohen marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve.

Me LF rregullohen të gjitha marrëdhëniet në martesë dhe familje,

ashtu që edhe përfaqëson një kodifikim të normave juridike me të cilat rregullohen këto marrëdhënie. Edhe marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve dhe personave tjerë në gjini janë të rregulluara me këtë ligj.

1. Prezumimet e atësisë martesore

Fëmijë martesor janë fëmijët e lindur gjatë ekzistimit të martesës,

edhe nëse ajo më vonë shpallet e pavlefshme, si dhe fëmijët të cilët kanë lindur brenda 300 ditësh pasi martesa ka pushuar së ekzistuari. Fëmijë martesor konsiderohet edhe fëmija i lindur jashtë martesës nëse prindërit e tij lidhin martesë ndërmjet veti. Nëse fëmija ka lindur gjatë martesës së mëvonshme të nënës, pas kalimit 270 deri 300 ditë pas zgjidhjes së martesës së saj të mëparshme, babë i tij konsiderohet burri i nënës nga martesa e mëparshme, përveç nëse burri i nënës nga martesa e mëvonshme, me pëlqimin e nënës së fëmijës, e pranon fëmijën për të vetin (neni 99).

2. Kundërshtimi i atësisë martesore

Kundërshtimi i atësisë nënkupton kundërshtimin e prezumimit ligjor se burri i nënës është i ati i fëmijës të cilin ajo e ka lindur në martesë ose 270 –300 ditë pas zgjidhjes së martesës. Kundërshtimi bëhet me padi në gjykatën e qarkut e cila e ka kompetencën tokësore, nga këta persona:

Burri mund të kundërshtoj atësinë e fëmijës të cilin e ka lindur gruaja e tij gjatë martesës ose pas kalimit të 300 ditëve pas zgjidhjes së martesës. Afati i padisë është 6 muaj nga marrja në dijeni për faktin i cili e ve në dyshim atësinë e tij, por jo pasi fëmija t’i mbush 10 vite.

Nëna mund të kundërshtoj se është i ati i fëmijës së saj personi i cili sipas ligjit konsiderohet se është i ati i fëmijës.. Afati për paraqitjen e padisë është 6 muaj nga lindja e fëmijës.

Fëmija mund të kundërshtojë se është i at i tij personi i cili me ligj konsiderohet at i tij. Padinë mund ta paraqes deri në moshën 25 vjeçare.

448

E DREJTA CIVILE

3. Kundërshtimi i atësisë jashtëmartesore

Personi që e konsideron veten at i fëmijës së lindur jashtë martese, mund t’ia kundërshtojë atësinë personit i cili e ka pranuar atë fëmijë si të vetin me kusht që të kërkojë edhe vërtetimin e atësisë së fëmijës. Afati për paraqitjen e padisë është një vit nga regjistrimi i atësisë së kundërshtuar.

Edhe gruaja e cila është regjistruar nënë e fëmijës mund ta kundërshtojë amësinë e vetë brenda 6 muajve nga marrja në dijeni të faktit se nuk është nënë e fëmijës, e më së voni brenda 10 viteve nga lindja e fëmijës.

Gruaja e cila e konsideron veten nënë të fëmijës, mund t’ia kundërshtojë amësinë gruas tjetër në emër të së cilës është regjistruar fëmija me kusht që të kërkojë edhe vërtetimin e amësisë, brenda 6 muajve nga marrja në dijeni se ajo është nënë e fëmijës, deri sa fëmija nuk i mbush 10 vjet.

Fëmija mund ta kundërshtojë amësinë deri në moshën 25 vjeçare. Pas vdekjes së fëmijës nuk është e lejuar padia për kundërshtimin

e atësisë dhe amësisë. E drejta në këtë padi nuk kalon në trashëgimtar. 4. Pasojat e atësisë së kundërshtuar

Me plotfuqishmërinë e aktgjykimit me të cilin është aprovuar

kërkesa për kundërshtimin e atësisë, fëmija e humb statusin e fëmijës martesor. Në bazë të aktgjykimit të plotfuqishëm, ndryshimet përkitazi me atësinë regjistrohen në librat amzë për të lindurit, me efekt prapaveprues nga se fëmija konsiderohet jashtëmartesor nga momenti i lindjes.

Pas plotfuqishmërisë së aktgjykimit, fëmija i humb të gjitha të drejtat që ka pasur ndaj burrit të nënës e cila e ka lindur, e edhe ta mbaj mbiemrin e tij.

5. Fëmijët jashtëmartesor

LMMF nuk përmban dispozita të veçanta se cilët fëmijë

449

E DREJTA CIVILE

konsiderohen jashtëmartesor. Mirëpo, duke u nisur nga dispozitat ligjore sipas së cilave konsiderohet se fëmija është martesor, të gjitha lindjet tjera konsiderohen jashtëmartesore, si: fëmija i lindur nga gruaja e pamartuar; ai i lindur nga gruaja e ve apo e shkurorëzuar pas 300 ditësh nga dita e pushimit të martesës dhe ai i lindur në martesë ose 300 ditë pas ndërprerjes së martesës atësia e të cilit me sukses është kundërshtuar.

6. Konstatimi i atësisë dhe amësisë jashtëmartesore

Atësia e fëmijës jashtëmartesor mund të pranohet ose të vërtetohet

me vendim gjyqësor. Atësinë mund të pranoj mashkulli i aftë për të gjykuar i cili i ka

mbushur 16 vjet, në bazë të deklaratës së dhënë para ofiqarit, organit të kujdestarisë, gjykatës ose të ndonjë organi tjetër shtetëror të autorizuar për përpilimin e dokumenteve publike. Atësia mund të pranohet edhe me testament. Pranimi i atësisë është i vlefshëm vetëm nëse me ate pajtohet nëna e fëmijës, e nëse fëmija ka mbushur 16 vjet kërkohet edhe pëlqimi i fëmijës.

Të drejtën në padi për vërtetimin e atësisë e kanë: personi i cili veten e konsideron at i fëmijës, fëmija dhe nëna e fëmijës. Nëna mund të paraqet padi deri sa e ushtron të drejtën prindore, ndërsa vetë fëmija mund të paraqet padi në çdo kohë (neni 110).

Për të vendosur lidhur me vërtetimin e atësisë, kompetencën lëndore e ka në shkallë të parë gjykata e qarkut. Në këto konteste palë në procedurë janë personi atësia e të cilit vërtetohet, fëmija dhe nëna e fëmijës. Nuk mund të shqiptohet aktgjykimi për shkak të mungesës e as aktgjykimi në bazë të pranimit, e as që mund të lidhet ujdi gjyqësore.

Kërkimi i atësisë së fëmijës të zënë me mbarsim artificial të nënës nuk është i lejuar.

LMMF nuk përmban dispozita të veçanta për vërtetimin e amësisë, ashtu që në mënyrë analoge zbatohen dispozitat për vërtetimin e atësisë.

7. Pasojat e atësisë dhe amësisë së vërtetuar jashtëmartesore

Në bazë të deklaratës së mashkullit të dhënë para organeve të

sipërshënuar përpilohet procesverbali e pas marrjes së deklaratës së

450

E DREJTA CIVILE

nënës, nëse fëmija ka mbushur 16 vjet edhe të fëmijës, bëhet regjistrimi i atësisë në librat amëz për të lindurit dhe nga ai moment është i njohur edhe i ati i fëmijës.

Nëse atësia ose amësia është vërtetuar me vendim të gjykatës, ky vendim ka karakter statusor, andaj edhe vepron ndaj të gjithëve dhe prodhon efekte juridike nga dita e plotfuqishmërisë. Në bazë të aktgjykimit të plotfuqishëm regjistrohet edhe atësia, përkatësisht amësia e fëmijës në librat amzë për të lindurit.

8. Legjitimimi i fëmijëve të lindur jashtë martese dhe pasojat e legjitimit

Fëmija jashtëmartesor konsiderohet se ka lindur në martesë nëse

prindërit e tij më vonë lidhim martesë ndërmjet veti. Në këtë mënyre fëmijës jashtëmartesor me aktin e lidhjes së martesës ndërmjet prindërve të tij i pranohet statusi i fëmijës martesor.

Nëse prindërit e fëmijës së lindur jashtë martesës kanë pasur qëllimin të lidhin martesën por kanë qenë të penguar me vdekjen e njërit prej tyre, me kërkesën e prindërit të gjallë ose të fëmijës, gjykata në procedurën jokontestimore do të shpall se fëmija ka lindur në martesë. Këtë kërkesë mund ta paraqet edhe organi i kujdestarisë nëse prindi i gjallë nuk ka mundësi të bëjë këtë (neni 100/2).

Pavarësisht nga mundësitë e mësipërme ligjore të legjitimimit të fëmijës jashtëmartesor, duke pasur parasysh faktin se fëmijët jashtëmartesor janë plotësisht të barabartë në të gjitha të drejtat dhe detyrimet me ata martesor, legjitimimi i fëmijëve jashtëmartesor nuk ka ndonjë rëndësi juridike, pasi që me këtë akt nuk zgjerohen as ngushtohen të drejtat e tyre.

E DREJTA PRINDORE

Prindërit kanë të drejtë dhe detyrë që të kujdesen për

personalitetin, të drejtat dhe interesat e fëmijëve të tyre të mitur. Ata janë të detyruar t’i rrisin fëmijët duke u kujdesur për jetën dhe shëndetin e tyre, për edukimin e tyre të drejtë, për shkollimin dhe aftësimin profesional varësisht nga prirjet dhe dëshira që kanë, duke i aftësuar për jetë të pavarur. Kanë për detyrë të kontribuojnë në ushqimin e tyre,

451

E DREJTA CIVILE

varësisht nga mundësitë që kanë, të kujdesen për pasurinë e tyre dhe t’i përfaqësojnë ata. Të gjitha detyrimet e mësipërme quhen të drejta prindore, pasi që nevojat emocionale dhe dëshira e prindërve që të rrisin fëmijët e tyre dhe drejtpërdrejt të kujdesen për ata , atyre u japin karakter të të drejtave të cilat i kryejnë prindërit në interes të fëmijëve të tyre.

1. Ushtrimi i të drejtës prindore

Ushtrimi i të drejtës prindore u përket vetëm prindërve. Duke e

ushtruar këtë të drejtë ata realizojnë edhe interesat e veta duke përmbushur nevojat e tyre emocionale të cilat rrjedhin nga marrëdhëniet natyrore të prindërve dhe fëmijëve.

Prindërit e ushtrojnë të drejtën prindore bashkërisht dhe me marrveshje, e në rast të mospajtimit të tyre vendos organi i kujdestarisë. Kjo nënkupton barazinë e plotë të prindërve në ushtrimin e të drejtës prindore. Në rastet kur është i njohur vetëm njëri prind (te fëmijët jashtëmartesor), kur njëri prind ka vdekur, ose i është hequr e drejta prindore, kur i është hequr zotësia për të vepruar, ose për shkak të rrethanave tjera nuk është në gjendje të ushtrojë të drejtën prindore, këtë e ushtron prindi tjetër. Nëse prindërit, qofshin ata martesor ose jashtëmartesor, jetojnë ndaras, ose me rastin e zgjidhjes së martesës, me vendim të gjykatës, fëmija i është besuar në ruajtje, kujdes dhe edukim njërit prind, të drejtën prindore e ushtron prindi të cilit i është besuar fëmija (neni140). Për ushtrimin e të drejtës prindore të prindërve jashtëmartesor si dhe të atyre martesor gjithmonë vendos gjykata (neni 139), në bazë të kërkesës së paraqitur. Gjykata sipas detyrës zyrtare vendos për ushtrimin e të drejtës prindore nga njëri prind vetëm në kontestet martesore në rastet kur vendos për zgjidhjen e martesës.

Lidhur me çështjet të cilat janë me rëndësi qenësore për zhvillimin e fëmijës, pavarësisht që njëri prind nuk e ushtron të drejtën prindërore, prindërit janë të barabartë dhe vendosin me marrëveshje. Në rast të mosmarrëveshjes, sipas kundërshtimit të prindit i cili nuk e ushtron të drejtën prindërore, do të vendos organi i kujdestarisë nëse veprimi i tillë është në interes të fëmijës apo jo (neni 141).

Përkitazi me mbajtjen e kontakteve personale me fëmijët, prindërit vendosin me marrëveshje. Në rast se nuk merren vesh do të vendos gjykata. Me aktgjykimin me të cilin zgjidhet martesa gjykata do të vendos edhe lidhur me mbajtjen e marrëdhënieve personale të fëmijës me

452

E DREJTA CIVILE

prindin të cilit nuk i janë besuar fëmijët, nëse prindi tjetër e pengon në këtë, ose nëse gjykata konstaton se kjo është e nevojshme për mbrojtjen e fëmijës. Pavarësisht nga fakti nëse gjykata ka vendosur apo jo për mbajtjen e marrëdhënieve personale të prindërve me fëmijët, gjykata kompetente mundet në çdo kohë të rregullojë mënyrën e mbajtjes së kontakteve personale të prindërve me fëmijët varësisht nga rrethanat e ndryshuara (neni 145).

Ushtrimi i të drejtës prindërore, në mënyrë të gjithanshme dhe të vazhdueshme, mbikëqyret nga organi i kujdestarisë (neni 138). Kjo mbikëqyrje bëhet si përkitazi me zhvillimin e personalitetit të fëmijës së mitur ashtu edhe përkitazi me administrimin me pasurinë e tij. Organi i kujdestarisë ka detyrim të ndërmerr masat e nevojshme me qëllim të mbrojtjes së të drejtave personale dhe pasurore në interes të fëmijës së mitur. Organi i kujdestarisë mund të caktojë mbikëqyrjen e përhershme të ushtrimit të së drejtës prindore, përkitazi me të gjithë fëmijët ose të ndonjërit nga ata, nëse këtë e kërkojnë interesat e fëmijëve.

2. Kufizimi dhe heqja e së drejtës prindërore

Sipas kushteve të parapara me ligj ushtrimi i të drejtës prindërore

prindërve mund t’iu kufizohet ose t’iu hiqet në terësi. Në rast rreziku lidhur me edukimin e drejtë të fëmijës, organi i

kujdestarisë mund të vendos që fëmija të merret nga prindi dhe t’i besohet personit tjetër ose organizatës për ruajtje dhe edukim. Në këtë rast prindërit nuk lirohen nga të drejtat dhe detyrimet tjera ndaj fëmijës. Sa i përket pasurisë së fëmijës, më qëllim të mbrojtjes së saj, organi i kujdestarisë mund të kërkoj që gjykata në procedurën jokontestimore të lejojë masa të sigurisë në pasurinë e prindërve, ose që prindi, përkitazi me administrimin e pasurisë së fëmijës, të ketë pozitën e kujdestarit (neni 148).

Ndaj të gjithë fëmijëve ose ndaj fëmijës së caktuar prindit mund

t’i hiqet e drejta prindërore nëse: 1. E keqpërdorë ushtrimin e të drejtës prindërore, 2. E lë rëndë pas dore ushtrimin e të drejtës prindërore.

Pasi të ketë hetuar të gjitha rrethanat e rastit dhe marrjes së

mendimit nga organi i kujdestarisë, vendimin për heqjen e të drejtës

453

E DREJTA CIVILE

prindërore e merr gjykata komunale kompetente në procedurën jokontestimore. Këtë procedurë mund ta iniciojë prindi tjetër ose organi i kujdestarisë. Këtë vendim, sipas detyrës zyrtare, mund ta merr gjykata edhe në kontestet martesore dhe në ato nga marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve (vërtetimi ose kundërshtimi i atësisë dhe amësisë), nëse konstaton se për këtë ekzistojnë shkaqet e parapara me ligj. Me heqjen e të drejtës prindërore prindërit humbin të gjitha të drejtat dhe detyrimet ndaj fëmijëve, përpos detyrimit për ushqim (neni 149).

E drejta prindërore mund t’i kthehet prindit me vendim të gjykatë, kur pushojnë arsyet që kanë sjell heqjen e saj. Propozimin për kthimin e të drejtës prindërore mund ta paraqesin prindi dhe organi i kujdestarisë. Edhe për kthimin e të drejtës prindërore (si për heqjen e saj), sipas detyrës zyrtare gjykata mund të vendos në kontestet martesore dhe në kontestet nga marrëdhëniet mes prindërve dhe fëmijëve, nëse konstaton se janë plotësuar kushtet për këtë(neni 151).

3. Pushimi i së drejtës prindërore

Marrëdhënia prindërore ekziston nga fakti i ekzistimit të

marrëdhënies së afërsisë, e cila themelohet me lindjen e fëmijës, dhe ekziston deri sa prindërit dhe fëmija të jenë gjallë. Nga kjo, e drejta prindërore nuk ka karakter të përhershëm, dhe nuk ekziston deri sa të ekzistojë marrëdhënia prindërore, pasi që ajo ekziston vetëm për interes të fëmijës.

Andaj edhe e drejta prindërore pushon:

- me vdekjen e fëmijës ose të prindit, - me arritjen e moshës madhore të fëmijës, - me emancipimin e fëmijës.

4. Zgjatje e të drejtës prindërore

E drejta prindërore ushtrohet deri në moshën madhore të fëmijës, nëse nuk është ndërpre më herët për shkak të emancipimit të tij. Mirëpo, e drejta prindërore mund të zgjatet edhe pas moshës madhore nëse fëmija, për shkak të sëmundjes shpirtërore, zhvillimit shpirtëror të ngecur, të metave fizike, ose për shkaqe të tjera, nuk është në gjendje të

454

E DREJTA CIVILE

kujdeset vetë për personalitetin të drejtat dhe interesat e veta.

Përkitazi me zgjatjen e të drejtës prindërore vendos gjykata kompetente në procedurën jokontestimore, me propozimin e prindërve ose të organit të kujdestarisë. Propozimi për zgjatjen e të drejtës prindërore duhet paraqitur para se të mbush fëmija moshën madhore, ose pas mbushjes së moshës madhore me kusht që në kohën e mbushjes së moshës madhore të kanë ekzistuar shkaqet për zgjatjen e të drejtës prindërore. Me vendimin për zgjatjen e të drejtës prindërore gjykata duhet të caktoj nëse personi është i barazuar me personin më të ri ose më të vjetër se 14 vjet (neni 153).

Me pushimin e shkaqeve për vazhdimin e të drejtës prindërore gjykata, me propozimin e atij personi, të prindërve të tij ose të organit të kujdestarisë, do të vendos për pushimin e të drejtës së vazhduar prindërore.

Vendimet për heqjen, kthimin, zgjatjen dhe pushimin e të drejtës së vazhduar prindërore, regjistrohen në librin amzë për të lindurit.

III. ADOPTIMI (birësimi)

Kuptimi. Me adoptim, ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit, themelohen të drejtat dhe detyrimet që ekzistojnë ndërmjet prindërve dhe fëmijëve (neni 167). Interesimi, kujdesi dhe dashuria e prindërve ndaj fëmijëve mundësojnë kushte të pazëvendësueshme për zhvillimin fizik, mental dhe shoqëror të personalitetit të fëmijës. Fëmijët pa kujdesin e prindërve konsiderohen më të rrezikuarit, andaj edhe gëzojnë mbrojtjen juridiko familjare. Me adoptimin fëmijës i sigurohet zhvillimi në familje me të cilin rast adoptuesi merr rolin e prindit dhe kryen të gjitha të drejtat dhe detyrimet nga e drejta prindërore. 1. Kushtet ligjore për adoptim përkitazi me adoptuesit dhe të adoptuarit

Adoptimi lejohet nëse është i dobishëm për të adoptuarin. Kusht

formal për vlefshmërinë e adoptimit është që adoptuesi dhe prindërit, përkatësisht kujdestari i tij, të japin pëlqimin për adoptim. Për adoptimin e të miturit mbi 14 vjet është i nevojshëm edhe pëlqimi i tij. Mund të adoptohet vetëm personi i mitur (neni 174) i cili nuk është në gjini në vijën e drejtë me adoptuesin e as vëllai dhe motra e tij (neni177). Ndërsa

455

E DREJTA CIVILE

adoptues mund të jetë vetëm personi që ka zotësinë për të vepruar, që posedon cilësi të nevojshme personale për ushtrimin e të drejtës prindërore dhe që ka arritur moshën 21 vjeçare. Nëse adoptojnë bashkëshort, njëri duhet doemos të ketë arritur moshën 25 vjeç e tjetri 21 vjeç. Ligji shprehimisht përcakton kush nuk mund të jetë adoptues, dhe atë: nëse me vendim gjyqësor i është hequr e drejta prindërore; nëse me bazë dyshohet se pozitën e adoptuesit do ta përdor në dëm të të adoptuarit; nëse nuk jep garancë të mjaftueshme për edukimin dhe arsimimin e drejtë të të adoptuarit; dhe nëse lëngon nga ndonjë sëmundje shpirtërore ose ndonjë sëmundje tjetër nga e cila do të rrezikohet shëndeti dhe jeta e të adoptuarit.

Përndryshe askush nuk mund të adoptohet nga dy persona, përpos nëse adoptuesit janë bashkëshort.

2. Autoritetet kompetente dhe procedura për adoptim

Adoptimi themelohet sipas procedurës së posaçme të paraparë me

ligj. Kompetente për zhvillimin e procedurës dhe për vendosje është gjykata komunale sipas vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit të të adoptuarit. Propozimin e paraqesin bashkërisht adoptuesi dhe prindërit e të adoptuarit, të cilit duhet bashkangjitur pëlqimi me shkrim i prindërve natyror të fëmijës, certifikatën e lindjes së fëmijës dhe dokumentet tjera të nevojshme për marrjen e informatave për adoptuesin, të adoptuarin dhe kushtet e adoptimit (neni 182) Paraprakisht, këta do të njoftohen nga ana e gjykatës me të drejtat, detyrimet dhe pasojat e adoptimit. Para marrjes së vendimit gjykatë mund të vendosi që i adoptuar të kaloj një kohë në familjen e adoptuesit, më së shumti një 3 muaj (neni 166).

Nëse konstatohet se nuk janë plotësuar kushtet ligjore për adoptim, ose se adoptimi nuk është i dobishëm për të adoptuarin, propozimi për adoptim do të refuzohet (neni 185).

Pas hetimit të gjithanshëm të çështjes, veçmas pas marrjes edhe të mendimit të sociologut, psikologut, mjekut dhe ekspertëve tjerë, nëse gjykata konstaton se janë plotësuar kushtet ligjore, do të themeloj adoptimin. Me rastin e themelimit të adoptimit duhet të jen të pranishëm adoptuesi, bashkëshorti i tij, prindërit ,përkatësisht kujdestari i të adoptuarit si dhe vetë i adoptuari nëse i ka mbushur 10 vite.

Me këtë rast mbahet procesverbali ku duhet shënuar të dhënat për të gjitha veprimet e marra, informatat e mbledhura, deklaratat e palëve

456

E DREJTA CIVILE

dhe shpalljen e adoptimit të themeluar. Ai nënshkruhet nga të gjithë personat e pranishëm dhe nga gjyqtari.

Vendimi mbi adoptimin u dorëzohet vetëm palëve të cilat, në pajtim me ligjin, marrin pjesë në procedurë si dhe organit kompetent për regjistrim në librat amzë të të lindurve bashkë me procesverbalin për themelimin e adoptimit.

3. Të drejtat dhe detyrimet mes adoptuesit dhe të adoptuarit

Në bazë të nenit 167 të LF, mes palës adoptuese dhe të adoptuarit

themelohen të njëjtat te drejta dhe detyrime që ekzistojnë mes prindërve dhe fëmijëve. Në bazë të kësaj dispozite ligjore edhe rrjedhë se gjithë ajo që është parashikuar me këtë ligj lidhur me të drejtat dhe detyrimet mes fëmijëve dhe prindërve vlen edhe për të drejtat dhe detyrimet ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit. Kësisoj adoptuesi, si prind, përkujdeset dhe administron me pasurinë e të adoptuarit, ndërmerr në emër të të adoptuarit punët juridike, ushtron në tersi kujdesin prindëror me të gjitha të drejtat dhe detyrimet e parashikuar me ligj. Ndërmjet veti kanë të drejtën dhe detyrimin për ushqim.

Në rastet kur fëmija adoptohet nga bashkëshortet ose nëse bashkëshorti e adopton fëmijën e bashkëshortit tjetër, fëmija i adoptuar fiton statusin ligjor të fëmijës së përbashkët të bashkëshortëve. Në rastet tjera kur nuk adoptohet nga të dy bashkëshortët, i adoptuari e fiton statusin ligjor të fëmijës të prindit adoptues.

4. Pushimi (shkëputja dhe anulimi) i adoptimit dhe pasojat e pushimit

Adoptimi pushon në dy mënyra: - me shkëputje, - me anulim.

Shkëputja.- Gjatë kohës sa është i adoptuari i mitur, në

bazë të iniciativës së çdo personi, gjykata kompetente do të inicioj, sipas detyrës zyrtare, procedurën për shkëputjen e adoptimit të vlefshëm nëse konstaton se këtë e kërkojnë interesat e të adoptuarit të mitur (neni 198). Adoptimi do të shkëputet edhe në bazë të kërkesës dhe marrëveshjes së adoptuesit ose të adoptuarit nëse për këtë ekzistojnë shkaqe të arsyeshme.

457

E DREJTA CIVILE

Në rastet kur kanë adoptuar të dy bashkëshortët, mund të vije deri

te shkëputja e adoptimit mes fëmijës dhe vetëm njërit nga bashkëshortët, nëse ai pajtohet të merr përsipër kujdesin i cili nuk do të ishte në kundërshtim me mirëqenien e fëmijës.

Anulimi.- Ligji përcakton shprehimisht shkaqet dhe arsyet për të cilat mund të anulohet adoptomi. Edhe për anulimin e adoptimit kompetente është, përpos gjykatës së kompetencës së përgjithshme, edhe ajo sipas vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit të të adoptuarit. Në bazë të padisë së paraqitur gjykata me aktgjykim do të anuloj adoptimin nëse nuk kanë ekzistuar kushtet ligjore për themelimin e tij, para se gjithash nëse nuk ka pasur kërkesë për adoptim nga adoptuesi apo nuk është dhënë pëlqimi për adoptim nga fëmija ose prindi i tij (neni 196). Të drejtën në padi e kanë i adoptuari, prindërit e tij, adoptuesi dhe personat tjerë të cilët drejtpërsëdrejti kanë interes juridik për anulimin e adoptimit (nuliteti apsolut).

Gjykata mund të anuloj adoptimin nëse ai është themeluar pa pëlqimin e personave i cili është i nevojshëm sipas ligjit, nëse këta persona nuk kanë deklaruar më vonë para organit kompetent se pajtohen me adoptimin, me të cilin rast adoptimi nuk do të anulohet (nuliteti relativ).

Padia për anulimin e adoptimit mundet të paraqitet në afat prej gjashtë muajsh nga dita kur paraqitësi i padisë ka kuptuar për shkaqet e anulimit(afati objektiv), e më së voni brenda një viti.

Pasojat. – Efektet juridike të shuarjes së adoptimit vlejnë nga momenti i shuarjes. Shuarja e adoptimit ka për pasojë ndërprerjen e marrëdhënies së fëmijës dhe pasardhësve të tij me kushërinjtë nga adoptimi bashkë me të drejtat dhe detyrimet e krijuara me adoptim. Me këtë njëherësh përtërihen marrëdhëniet, bashkë me të drejtat dhe detyrimet, të të adoptuarit dhe pasardhësve të tij me kushërinjtë natyral. Nëse gjykata e shef të arsyeshme, prindërve biologjik ua kthen kujdesin prindëror ndaj fëmijës.

Sa i përket mbiemrit, me shuarjen e adoptimit, fëmija e humb edhe mbiemrin e adoptuesit, nëse gjykata, me kërkesën e fëmijës, nuk vendos që ai ta mban mbiemrin e fituar me rastin e adoptimit.

458

E DREJTA CIVILE

IV. KUJDESTARIA Kuptimi dhe rëndësia e kujdestarisë

Kujdestaria është një nga format e mbrojtjes sociale sipas së cilës

bashkësia shoqërore u siguron mbrojtje të veçantë të miturve për të cilët nuk kujdesen prindërit, si dhe personave tjerë të cilët për shkak të paaftësisë ose nga arsyet tjera nuk janë në gjendje të kujdesen vetë dhe të mbrojnë të drejtat dhe interesat e veta.

Qëllimi i kujdestarisë është: mbrojtja e plotë e personalitetit; mbrojtja e të drejtave dhe interesave të të miturit; dhe mbrojtja e pasurisë së personit të paaftë për punë. Përkitazi me të miturit rëndësia e kujdestarisë është zhvillimi sa më i plotë i personalitetit të tyre, duke i ngritur, edukuar dhe arsimuar. Për personat madhor të paaftë qëllimi është mbrojtja e personalitetit të tyre, shërimi dhe aftësimi për jetë të pavarur. Te të dy kategoritë e të përkujdesurve sigurohen edhe të drejtat pasurore dhe të drejtat dhe interesat tjera (neni 215).

Kujdestari, kushtet për caktimin, detyrat dhe të drejtat e kujdestarit

Kujdestar caktohet personi i aftë për të kryer detyrat e kujdestarit,

pasi që ai paraprakisht të jep pëlqimin për këtë. Për kujdestar në rregull caktohen personat të cilët janë në gjini me të përkujdesurin, të cilët edhe kanë detyrim të pranojnë këtë detyrë, me qëllim të mbrojtjes së të drejtave dhe interesave të tij. Nuk janë të detyruar të pranojnë detyrën e kujdestarit personi në gjini gjaku nëse i ka mbushur 60 vjet; nëse për shkak të sëmundjes ose punës që kryen nuk pritet që drejtë të kryen këtë detyrë: nëse e ushtron detyrën e kujdestarit ndaj ndonjë personi; nëse kujdeset për dy a më shumë fëmijë të huaj; dhe nëse ka tre a më shumë formojë të vet të mitur (neni 212).

Nuk mund të caktohet për kujdestar personi: - të cilit i është hequr e drejta prindërore, - të cilit i është hequr zotësia për të vepruar, - interesat e të cilit janë në kundërshtim me interesat e të përkujdesurit, - për të cilin, nga arsyet tjera, nuk pritet të ushtron me sukses këtë detyrë.

459

E DREJTA CIVILE

Detyrat e kujdestarit në vëllimin e caktuar të autorizimeve mund t’i besohen edhe personit shoqëroro juridik, e këtë detyrë mund ta kryen edhe vetë organi i kujdestarisë.

Me aktvendimin me të cilin caktohet kujdestari caktohen edhe detyrat dhe vëllimi i autorizimeve të tij.

Kujdestari posaçërisht ka për detyrë të kujdeset për personalitetin, të drejtat dhe interesat e të përkujdesurit, të administroj me kujdes me pasurinë e tij, ta informoj organin e kujdestarisë për kryerjen e këtyre detyrave dhe të kujdeset për sigurimin e mjeteve materiale të nevojshme për përmbushjen e këtyre detyrave. Përpos kësaj kujdestari e përfaqëson të përkujdesurin dhe në emër dhe në llogari të tij ndërmerr veprime në mënyrë të pavarur lidhur me administrimin e pasurisë së tij. Përndryshe vetëm me lejen e organit të kujdestarisë mund të ndërmerr veprime me të cilat ngarkohet ose tjetërsohet pasuria e paluajtshme e të përkujdesurit: me të cilat tjetërsohet pasuria e luajtshme me vlerë më të madhe; të heq dorë nga trashëgimia, nga legu ose ta refuzojë dhurimin ose të ndërmerr masa tjera të përcaktuara me ligj.

Në rregull kujdestari i kryen detyrat e veta pa shpërblim, e ka të drejtë në kompensimin e shpenzimeve të arsyeshme të bëra gjatë kryerjes së punëve të kujdestarit (neni 236-239).

1. Kujdestaria ndaj të miturve

Kujdestari i caktohet të miturit i cili nuk është nën kujdesin

prindor. Ai ka për detyrë të kujdeset për shëndetin, edukimin, arsimimin dhe për aftësimin e tij për jetë të pavarur (neni 216). Nëse i mituri i ka mbushur 14 vjet, mund të ndërmerr vetë veprime juridike, e nëse ato janë me rëndësi më të madhe për vlefshmërinë e tyre nevojitet leja e kujdestarit të tij, ose të organit të kujdestarisë. Nëse i mituri nën kujdestari ka krijuar marrëdhënie pune, ai mund të disponoj me të ardhurat personale e në këtë mënyrë edhe të kontribuoj për ushqimin, arsimimin dhe aftësimin e vetë.

Kujdestari, pa lejen e organit të kujdestarisë, nuk mundet:

- t’ia besojë të miturin për ruajtje, edukim arsimim dhe kujdes shtëpisë së fëmijëve, ndonjë organizate tjetër ose ndonjë personi tjetër, apo ta vendos të miturin për një

460

E DREJTA CIVILE

kohë më të gjatë për mjekim në ndonjë organizatë shëndetësore, - t’ia ndërpres shkollimin ose t’ia ndërroj shkollën të miturit, - të vendos për profesionin e të miturit, - të marrë masa tjera të rëndësishme përkitazi me personalitetin dhe interesat e të miturit.

Vetëm në bazë të vendimit të organit të kujdestarisë i përkujdesuri

i mitur, për shkak të çrregullimeve në sjellje, mund të dërgohet në ndonjë ent për edukim (neni 219).

Kujdestaria ndaj të miturit pushon: me arritjen e moshës madhore të të miturit; me lidhjen e martesës para moshës madhore; me adoptim dhe me kthimin e kujdesit prindëror prindit të tij.

2. Kujdestaria ndaj personave të cilëve u është hequr zotësia për të vepruar

Me vendim të gjykatës në procedurën jokontestimore personave

madhor mund t’iu hiqet në tersi ose vetëm pjesërisht zotësia për të vepruar. Në tersi u hiqet zotësia për të vepruar personave të cilët (për shkak të sëmundjes shpirtërore apo ndonjë arsye tjetër) nuk janë në gjendje të kujdesen plotësisht për të drejtat dhe interesat e veta. Ndërsa personat të cilët, nga arsyet e cekura mësipërm ose nga arsyet tjera, me veprimet e veta rrezikojnë të drejtat dhe interesat e veta apo të tjerëve, zotësia për të vepruar u hiqet pjesërisht.

Personat të cilëve me vendim të gjykatës pjesërisht ose plotësisht u është hequr zotësia për të vepruar, pas marrjes së vendimit nga gjykata, organi i kujdestarisë, brenda 30 dite, u cakton kujdestarin.

Ky kujdestar posaçërisht kujdeset që i përkujdesuri të aftësohet për jetë të pavarur, duke evituar shkaqet për të cilat i është hequr zotësia për të vepruar.

Kujdestari i personit që i është hequr plotësisht zotësia për të vepruar ka detyrat dhe të drejtat e kujdestarit të personit të mitur që nuk ka mbushur 14 vjet, ndërsa kujdestari i personit që i është hequr pjesërisht zotësia për të vepruar ka detyrat dhe të drejtat e kujdestarit të personit mbi 14 vjet.

Me inicimin e procedurës për heqjen e zotësisë për të vepruar,

461

E DREJTA CIVILE

gjykata duhet ta njoftoj për këtë Organin e kujdestarisë. Nëse ë shef të arsyeshme ai mundet menjëherë, me masë të përkohshme, ati t’i caktoj kujdestarin e përkohshëm, detyra e të cilit zgjat deri në caktimin e kujdestarit të përhershëm (neni 223 – 228).

3. Kujdestarët për raste të veçanta

Kujdestari për raste të veçanta caktohet nga ana e gjyqit, organit

të kujdestarisë ose organit tjetër i cili e zhvillon procedurën, me qëllim që të ndërmerr veprimet e caktuara në emër të personit vendbanimi, përkatësisht vendqëndrimi i te cilit nuk dihet, në emër të pronarit të panjohur të pasurisë nëse është e nevojshme që dikush të kujdeset për atë pasuri, si dhe në rastet tjera me qëllim të mbrojtjes së të drejtave dhe interesave të personave të caktuar. Organi i cili ka marr këtë vendim duhet pa vonesë ta njoftoj për këtë organin e kujdestarisë.

Kujdestari për raste të veçanta i caktohet edhe personit ndaj të cilit prindërit e ushtrojnë të drejtën prindërore, ose i cili është nën kujdestari, për zhvillimin e kontestit, për ndërmarrjen e veprimeve juridike ndërmjet tij dhe prindit përkatësisht kujdestarit, si dhe në rastet tjera nëse interesat ndërmjet tyre janë të kundërta (neni 267-272).

4. Shkarkimi i kujdestarit nga detyra

Organi i kujdestarisë sipas detyrës zyrtare pa vonesë do ta

shkarkoj kujdestarin nëse kupton se po i keqpërdor autorizimet, nëse rrezikon interesat e të përkujdesurit ose nëse paraqitet ndonjëra nga rrethanat për shkak të së cilës nuk mund të jetë kujdestar. Organi i kujdestarisë do ta shkarkoj kujdestarin nga detyra brenda afatit prej 30 ditësh nëse kupton se është i pakujdesshëm në kryerjen e autorizimeve, apo nëse konsideron se për të përkujdesurin do të ishte e dobishme që t’i caktohet kujdestari tjetër.

Organi i kujdestarisë do ta shkarkojë kujdestarin nga detyra, kur kujdestari kërkon këtë, më së voni brenda tre muajve nga dita e paraqitjes së kërkesë.

Me rastin e shkarkimit nga detyra të kujdestarit, organi i kujdestarisë posaçërisht kujdeset për mbrojtjen e pasurisë së të përkujdesurit, duke bë regjistrimin dhe vlerësimin e saj dhe dorëzimin kujdestarit të ri (neni 259 - 261).

462

E DREJTA CIVILE

V. DETYRIMI LIGJOR PËR USHQIM

E drejta, përkatësisht detyrimi në ushqim, është një marrëdhënie juridike sipas së cilës një person ka detyrim t’i paguan tjetrit, në para apo në natyrë, me qëllim të plotësimit të nevojave të tij të domosdoshme për jetë. Kjo nënkupton sigurimin e ekzistencës dhe mundësimin e zhvillimit të drejtë të personalitetit, siç janë shpenzimet për ushqim, veshmbathje, banim, nxehje, mbajtje të higjienës, në rast sëmurje – shërimi, e kur janë në pyetje të miturit edhe shpenzimet për arsimim dhe edukim.

Detyrimi për ushqim rrjedhë në bazë të kontratës (kontrata për ushqimin e përjetshëm), në bazë të legatit, nga delikti në bazë të fajësisë, ose në bazë të ligjit. Edhe për rastet tjera të detyrimit në ushqim, e drejta përkatësisht detyrimi për ushqim është i parashikuar dhe I rregulluar me ligj, mirëpo paraprakisht duhet ndërmarr një veprim tjetër juridik për të ekzistuar kjo e drejtë, përkatësisht detyrim. Ndërsa e drejta, përkatësisht detyrimi për ushqim ligjor rrjedh nga ligji pa ndërmarr ndonjë veprim tjetër juridik paraprakisht. Duke pasur parasysh faktin se në esencë të detyrimit ligjor për ushqim gjithnjë ndodhen marrëdhëniet familjare, kjo e drejtë, përkatësisht detyrim, është rregulluar me Ligjin e Familjes, në pjesën e tetë, nga neni 278 përfundimisht me nenin 336.

1. Detyrimi ligjor për ushqim mes bashkëshortëve

tjetër:

Bashkëshorti ka të drejtë në ushqim nga bashkëshorti - nëse nuk ka mjete të mjaftueshme për ushqim, - nëse është i paaftë për punë ose nuk mund të

punësohet, - nëse bashkëshorti tjetër është në gjendje të jep

ushqimin.

Edhe nëse plotësohen kushtet e mësipërme, gjykata mund të refuzoj kërkesën për ushqim nëse atë e kërkon bashkëshorti i cili me qëllim të keq apo pa ndonjë shkak të arsyeshëm e ka braktisur bashkëshortin dhe jetën e përbashkët (neni 298).

Në rregull kërkesa për ushqim duhet paraqitur gjatë kontestit

463

E DREJTA CIVILE

martesor. Përjashtimisht mundë të paraqitet në kontestin e ndarë, pas ndarjes, deri sa bashkëshorti kujdeset dhe e mban fëmijën e përbashkët, për të cilën arsye edhe nuk është në gjendje të punoj, ose këtë nuk është në gjendje ta bëjë për shkak të sëmundjes. Në rregull ushqimi ndërmjet bashkëshortëve caktohet me marrëveshje, e nëse nuk mund të arrihet marrëveshja, me vendim të gjykatës.

Bashkëshorti i cili nuk ka, kërkuar ushqimin në kontestin martesor ai mund ta bën këtë në kontest të ndarë brenda afatit prej 2 vjetësh, pas zgjidhjes së martesës, me kusht që prezumimet për ushqim të jenë krijuar para zgjidhjes së martesës dhe të kenë zgjatur pandërpre deri në përfundimin e shqyrtimit kryesor të kontestit për ushqim. Afati fillon të rrjedhë nga dita kur aktgjykimi për zgjidhjen e martesës merr formë të prerë.

Nëse bashkëshortët janë marr vesh për ushqim jashtë procedurës gjyqësore, ose njëri nga bashkëshortët pa marrëveshje të bërë shprehimisht ka marr pjesë në ushqimin e bashkëshortit tjetër në ndonjë mënyrë, për të cilën arsye bashkëshorti i cili ka marrë ushqim nuk ka paraqitur kërkesë për ushqim në kontestin martesor, nëse në ndërkohë pas shkurorëzimit ndërpres të jep ushqimin, afati për paraqitjen e kërkesës për bashkëshortin që ka marr ushqimin në këtë mënyrë llogaritet nga data kur është bë dhënia e fundit në emër të ushqimit.

Pavarësisht nga fakti që janë plotësuar kushtet e mësipërme për të pasur të drejtë në ushqim, gjykata mund ta refuzoj kërkesën: a.. nëse ushqimin e kërkon bashkëshorti i cili, pa ndonjë shkak serioz nga bashkëshorti tjetër, është sjell në mënyrë të vrazhdë ose të padenjë në bashkësinë martesore, ashtu që kërkesa do të paraqiste padrejtësi të hapët për bashkëshortin tjetër; b. nëse bashkësia faktike e jetës mes bashkëshortëve është ndërpre dhe vite me radhë kanë jetuar në mënyrë të pavarur nga njëri tjetri dhe kanë siguruar mjete për ushqim për vete deri në shkurorëzim; c. nëse paditësi me qëllim shkakton nevojshmërinë për ushqim.

Në rregull ushqimi caktohet në kohë të pacaktuar. Përjash- timisht mundet në kohë të caktuar nëse kërkuesi i ushqimit ka mundësi për një kohë të shkurtër, në ndonjë mënyrë tjetër, të sigurojë mjetet për ushqim, ose nëse martesa ka zgjatur një kohë të shkurtër (neni 312). Gjykata mund të vendos që ushqimi në kohë të caktuar të vazhdohet edhe për një kohë tjetër të caktuar apo në kohë të pacaktuar. Kërkesa duhet paraqitur para kalimit të afatit për të cilin është caktuar ushqimi.

E drejta në ushqim e bashkëshortit të shkurorëzuar pushon nëse

464

E DREJTA CIVILE

pushojnë kushtet ligjore për ushqim; pas kalimit të afatit për të cilin është caktuar dhe atëherë kur shfrytëzuesi i ushqimit lidhë martesë ose themelon bashkësi jashtëmartesore apo vdes (neni 312).

2. Detyrimi ligjor për ushqim mes prindërve dhe fëmijëve

Ajo që është detyrim për prindërit ndaj fëmijëve përfaqëson të

drejtë të fëmijëve nga prindërit dhe anasjelltas. Kësisoj fëmijët kanë të drejtë të kërkojnë nga prindërit e tyre që ata t’i ruajnë, ushqejnë, edukojnë, arsimojnë sipas mundësive që kanë, t’i përfaqësojnë përkitazi me të drejtat dhe interesat e tyre dhe të administrojnë me pasurinë e tyre.

Ushqimi i fëmijëve është detyrim i natyrës pasurore. Prindërit janë të detyruar të ushqejnë fëmijët e tyre të mitur, e nëse është në shkollim deri në moshën 26 vjeçare. Nëse fëmija madhor, për shkak të sëmundjes apo të metave shpirtërore, është i paaftë për punë, nuk ka mjete të mjaftueshme për jetë, apo nuk mund këtë ta realizoj nga pasuria e vetë ekzistuese, prindërit kanë detyrim t’i ushqejnë ata deri sa të zgjas kjo gjendje (neni 291). Rrethana se prindi është privuar nga e drejta prindore nuk e liron ate nga detyrimi që të ushqen fëmijën e vetë.

Ushqimi i fëmijëve është detyrim i përbashkët i prindërve, pavarësisht nëse jetojnë bashkë apo jo. Në ushqimin e fëmijëve prindërit marrin pjesë në përpjesëtim me mundësitë që kanë. Ky problem nuk paraqitet deri sa prindërit jetojnë bashkë. Nëse prindërit jetojnë ndaras detyrimi për ushqim i tyre caktohet sipas nevojave të fëmijëve e në përpjesëtim me mundësitë e çdonjërit prind. Prindërit nuk mund të heqin dorë apo në çfarëdo mënyre të lirohen nga ky detyrim.

Në kontestin martesor, me aktgjykimin me të cilin zgjidhet martesa gjykata, sipas detyrës zyrtare, vendos edhe për ushqimin e fëmijëve të mitur. Vendimi për ushqim i marr në këtë kontest mundet më vonë, në procedurë të zhvilluar në gjykatën komunale, për shkak të ndryshimit të rrethanave, sipas padisë së të miturit, i përfaqësuar nga prindi, të ndryshohet.

Fëmijët kanë detyrim moral që të kujdesen për prindërit e tyre. Përpos aspektit moral, sipas ligjit fëmijët madhor kanë detyrim të marrin pjesë në ushqimin e prindërve të tyre (neni 294). Këtë detyrim e ka edhe fëmija i cili ka mbushur 15 vjet nëse realizon të ardhura nga puna. Detyrimi i fëmijëve të ushqejnë prindërit e tyre qëndron pavarësisht nëse kanë kontribuar prindërit në ushqimin e tyre apo jo. Përjashtimisht

465

E DREJTA CIVILE

gjykata mund të refuzojë kërkesën e prindit për ushqim nëse këtë e kërkon prindi i cili është privuar nga e drejta prindërore dhe nuk e ka ushqyer fëmijën edhe pse ka pasur mundësi ta bënë këtë. Detyrimi i fëmijëve për ushqimin e prindërve ekziston vetëm nëse prindi është i paaftë për punë dhe nuk ka mjete të mjaftueshme për ushqim, apo nuk mund të realizojë mjete të mjaftueshme nga pasuria që ka, ndërsa fëmija ka mundësi të kontribuojë në ushqimin e tij. Ky detyrim zgjat deri në vdekjen e prindit ose deri sa gjendja ekonomike e tij nuk përmirësohet në atë masë që mos të ketë nevojë për ushqim nga tjetri.

3. Detyrimi ligjor për ushqim mes personave tjerë në gjini

Detyrimi i ushqimit ekziston edhe mes personave tjerë në

gjini në vijën e drejtë ngjitëse dhe zbritëse, pavarësisht në cilën shkallë janë. E drejta në ushqim nga personat në gjini të gjakut realizohet sipas asaj radhe që kanë të drejtë në trashëgimi. Në rastet kur disa persona kanë detyrim për ushqim, detyrimi i ushqimit nga ata caktohet sipas mundësive të secilit prej tyre.

Përpos mes prindërve dhe fëmijëve, ligji parasheh detyrimin në ushqim edhe ndërmjet personave tjerë në gjini. Sipas nenit 288 të LF vëllezërit dhe motrat kanë detyrim të ushqejnë vllëzrit dhe motrat e tyre të mitur të cilët nuk kanë mjete për ushqim, nëse prindërit e tyre nuk janë gjallë ose janë gjallë por nuk kanë mundësi ta bëjnë këtë. Kësisoj detyrimi në ushqim ndaj vëllezërve dhe motrave të mitur është kushtëzuar me pamundësinë për ushqim nga ana e prindërve.

LF parasheh edhe të drejtën dhe detyrimin për ushqim të njerkës dhe njerkut ndaj thjeshtërit të tyre të mitur dhe anasjelltas (neni 295).

Njerku dhe njerka kanë detyrim të ushqejnë thjeshtërit e tyre të mitur nëse këta nuk kanë të afërm të cilët sipas ligjit kanë detyrim t’i ushqejnë, ose nëse ata nuk kanë mundësi ta bëjnë këtë. Njerku dhe njerka kanë këtë detyrim edhe pas vdekjes së prindit të thjeshtërit të mitur me të cilin njerku apo njerka kanë qenë në martesë, nëse deri në vdekjen e saj (tij) ka ekzistuar bashkësia familjare. Kjo e drejtë pushon nëse martesa mes prindit dhe njerkës apo njerkut shkurorëzohet apo anulohet.

Njëherësh edhe thjeshtërit kanë detyrim për ushqimin e njerkës dhe njerkut, nëse këta i kanë ushqyer dhe janë kujdesur për ta. Nëse njerku apo njerka kanë fëmijë, ky detyrim është i përbashkët me ata fëmijë.

466

E DREJTA CIVILE

4. Format e dhënies së ushqimit ligjor

Edhe pse pjesa e ligjit me të cilën rregullohet e drejta, përkatësisht detyrimi, në ushqim është titulluar MBAJTJA FINANCIARE, në nenin e parë të kësaj pjese të ligjit (278) konstatohet se kjo nënkupton detyrimin financiar dhe material, nga edhe rrjedh se ushqimi mund të jepet në të holla ose në natyrë. Në këtë mënyrë me kontributin për ushqim nuk nënkuptohet vetëm pagesa e shumës së caktuar e të hollave por edhe të gjitha vlerat tjera pasurore të ushqimdhënsit të cilat i realizon ushqimëmarrësi për ushqim.

Dhënia e ushqimit zakonisht është në para. Nëse në një rast konkret, në një moment të caktuar, duhet zëvendësuar detyrimin për ushqim në të holla me ndonjë formë tjetër, për këtë duhet të vendoset me vendim të gjykatës.

Përkitazi me detyrimin financiar të dhënies së ushqimit nuk ka nevojë për ndonjë sqarim të posaçëm, pasi kjo nënkupton pagesën e shumës së caktuar të parasë për ushqim. Mirëpo, detyrimi material për ushqim si një nga format e ushqimit ligjor, mund të jetë i shumëllojshëm. Kësisoj kjo mund të ndodh në rastet kur ushqimëdhënsi e merr në familje të vetë dhe aty kujdeset për ushqimëmarrsin, nëse ia le në shfrytëzim sipërfaqen e caktuar banesore, ia le në shfrytëzim sipërfaqen e caktuar të tokës bujqësore, lokalin afarist ose në ndonjë mënyrë tjetër.

Duke u nisur nga dispozita e nenit 278, në pjesën lidhur me parimet për ushqim, rrjedh se parimisht ushqimi mund të jepet në para ose në natyrë. Mirëpo, dhënia e detyrimit në natyrë vjen në shprehje zakonisht te ushqimi i bashkëshortit ose ushqimi i prindërve nga fëmijët. Kjo formë e ushqimit nuk është e mundur te detyrimet e prindërve ndaj fëmijëve. Në këtë mënyrë detyrimi i prindit për dhënien e kontributit për ushqimin e fëmijës mund të jetë vetëm në para, nga edhe prindi nuk e ka të drejtën e zgjedhjes të formës tjetër të ushqimit.

Për personat në gjini të gjakut detyrimi për ushqim caktohet sipas radhës me të cilën thirren në trashëgimi. Nëse detyrimi për ushqim ekziston mes disa të afërmve, këtë detyrim e kanë më para pasardhësit e pastaj të afërmit nga vija e paraardhësve (282).

Nga të paraqiturat e mësipërme rrjedh se paditës në procedurën e filluar për ushqim ligjor është personi i cili, sipas ligjit, ka të drejtë në ushqim, ose përfaqësuesi i tij, si dhe Organi i kujdestarisë (326), ndërsa të paditur janë personat të cilët, sipas ligjit, kanë detyrim për ushqim. Si të

467

E DREJTA CIVILE

paditur mund të na paraqiten disa persona të të njëjtës radhë me detyrim për ushqim, apo të radhëve të ndryshme.

5. Caktimi i lartësisë së detyrimit për ushqim ligjor

Në kontestin për ushqim gjykata duhet të caktoj shumën e

përgjithshme të mjeteve për ushqim. Caktimi i nevojave të përgjithshme për ushqim është me rëndësi nga se në rastet kur i padituri nuk ka mundësi të përmbush ato nevoja, gjykata e njofton për këtë organin e kujdestarisë i cili mund ta zgjeroj padinë duke përfshirë persona të tjerë të cilët sipas radhës në bazë të ligjit e kanë këtë detyrim. Nëse edhe kjo nuk mjafton organi i kujdestarisë ndërmerr masat tjera të nevojshme (332).

Lartësia e ushqimit caktohet në përpjesëtim me mundësitë e personit që duhet të jep ushqimin, e brenda kufijve të nevojave të kërkuesit të ushqimit. Për çdo rast konkret gjykata duhet të vlerësoj nevojat e kërkuesit të ushqimit, gjithmonë duke pasur parasysh gjendjen e tij pasurore dhe financiare, zotësinë për të punuar, mundësin faktike për punësim, gjendjen shëndetësore, nevojat personale dhe rrethanat tjera me ndikim për caktimin e ushqimit. Kësisoj, si bashkëshort i pasiguruar konsiderohet edhe bashkëshorti i punësuar të ardhurat personale të të cilit nuk i mjaftojnë për përmbushjen e nevojave për të jetuar, andaj edhe mund të kërkon ushqim plotësues. Në anën tjetër, bashkëshorti i cili, pas shkëputjes së bashkësisë martesore, ka hequr dorë nga pjesa e vetë e trashëgimisë, nga të ardhurat e së cilës ka mundur të jetoj, nuk ka të drejtë në ushqim nga bashkëshorti tjetër. Në të njëjtën mënyrë nuk do të kishte të drejtë në ushqim edhe personi i cili e ndërprenë, pa ndonjë arsye, marrëdhënien e punës dhe e sjell veten në situatë pa mjete për ushqim. Në rastet kur kërkohet ushqimi për fëmijën e mitur me ndikim është edhe mosha e fëmijës dhe nevoja për edukim dhe arsimim profesional të tij (330.3).

Sa i përket vlerësimit të mundësive të personit nga i cili kërkohet ushqimi, gjykata duhet pasur parasysh të gjitha të ardhurat që realizon ai, si ato të rregullta ashtu edhe ato periodike (psh. të ardhurat nga bujqësia, honorari i autorit, të ardhurat nga puna në teren, etj.). Në anën tjetër në mënyrë të njëjtë duhet vlerësuar edhe zvogëlimin eventual të të ardhurave si psh. për shkak të sëmurjes së përkohshme, pushimit mjekësor, etj. Për t’i ikur detyrimit ose me qëllim që ai të jetë sa më i ulët, personi nga i cili

468

E DREJTA CIVILE

kërkohet ushqimi mund të shërbehet edhe me keqpërdorime të ndryshme si psh. duke zvogëluar të ardhurat e veta në kohën e zhvillimit të procedurës. Nga kjo arsye gjykata duhet vlerësuar mundësitë për ushqim jo vetëm në momentin e vendosjes për ushqimin, por për një kohë më të gjatë, zakonisht brenda një viti.

Ma rastin e vlerësimit të mundësive për të kontribuar në ushqimin e fëmijëve, gjykata do të vlerësoj edhe mundësitë reale për realizimin e fitimit nga personi nga i cili kërkohet ushqimi, nevojat e tij vetanake dhe detyrimet tjera për ushqim që ka. Kjo nënkupton se prindit kanë detyrim të kontribuojnë për ushqimin e fëmijëve edhe nëse rrezikojnë mjetet e tyre financiare, përkatësisht në dëm të vetin (280.2).

Me rastin e caktimi të lartësisë të të ardhurave të përgjithshme të personit i cili ka detyrim të kontribuon për ushqim, zakonisht në praktik është llogarit 50% të shpenzon për nevoja personale, nëse duhet të kontribuon për ushqimin e më shumë fëmijëve duhet llogaritur 1/3 e të ardhurave për nevoja personale, ashtu shpenzimet tjera të ndahen për ushqim të personave tjerë, nëse ka këtë detyrim, dhe pastaj pjesa tjetër caktohet për ushqimin e kërkuar, gjithmonë duke pasur parasysh edhe nevojat e personit i cili kërkon ushqimin. Duke u nisur nga rregulla se lartësia e kontributit për ushqimin e fëmijës varet nga mundësitë ekonomike të prindit në një anë dhe nevojave të fëmijës në anën tjetër, nuk mund të detyrohet prindi të paguan në emër të pjesës së kontributit të tij për ushqimin e fëmijës, më tepër se sa realisht janë nevojat e fëmijës, edhe nëse ai prind ka mundësi të jep ushqimin në atë lartësi. Në kontestet për ushqimin e fëmijëve, si kontribut për prindin që i është besuar fëmija, gjykata e merr edhe punën dhe përkujdesjen e tij të përditshme ndaj fëmijës.

E drejta për ushqim paraqitet dhe pushon me paraqitjen, përkatësisht pushimin e kushteve të parapara ligjore e jo në bazë të vendimit gjyqësor, që nënkupton se vendimi gjyqësor, në kontestet për ushqim, ka karakter deklarativ e jo konstituiv. Në këtë mënyrë qëllimi i kontributit për ushqim është plotësimi i nevojave për jetë të kërkuesit të ushqimit, nga momenti i paraqitjes së kërkesës në të ardhmen. Nga kjo edhe në asnjë mënyrë nuk mund të kërkohet ushqimi për kohën e kaluar por vetëm për të ardhmen.

469

E DREJTA CIVILE

6. Kompetenca lëndore dhe vendore e gjykatave për vendosje lidhur me ushqim

Sa i përket kompetencës lëndore, lidhur me kërkesat për ushqim

ligjor, në shkallë të parë vendoset ose në gjykatë të qarkut apo në atë komunale, varësisht kur vendoset lidhur me këtë. Në rastet kur vendoset përkitazi me anulimin apo shkurorëzimin e martesës, të cilat konteste janë në kompetencë të gjykatës së qarkut, e njejta gjykatë, me të njëjtin aktgjykim, duke vendosur sipas detyrës zyrtare, do të vendos edhe për ushqimin e fëmijëve të mitur, ndërsa për ushqimin e bashkëshortit ajo do të vendos vetëm nëse është paraqitur kërkesa e këtillë në kontestin martesor.

Në të gjitha rastet tjera, lidhur me ushqimin ligjor, në shkallë të parë vendos gjykata komunale. Kësisoj, përkitazi me ushqimin e bashkëshortit gjatë ekzistimit të martesës, pas zgjidhjes së martesës, ose për ndryshimin e vendimeve të mëparshëm për ushqim dhe për ushqimin e fëmijëve të mitur jashtë kontestet martesore si dhe për ndryshimin e vendimeve të mëparshme për ushqimin e fëmijëve, në shkallë të parë vendos gjykata komunale. Gjykata komunale ka kompetencë të vendos në shkallë të parë në të gjitha kontestet lidhur me ushqimin ligjor të personave tjerë.

Sa i përket kompetencës vendore, me rastin e vendosje për ushqimin ligjor jashtë kontestit martesor, pos gjykatës e cila e ka kompetencën e përgjithshme, kompetente është edhe gjykata sipas vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit të paditësit.

Për ushqimin e fëmijëve gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare. Kësisoj, në kontestin martesor, me rastin e vendosjes për ushqimin e fëmijëve të mitur sipas kërkesës së tyre, detyrimi për ushqim duhet caktuar nga dita e paraqitjes së kërkesës, e nëse vendos zyrtarisht pa kërkesë, nga data e marrjes së aktgjykimit. Për kohën para paraqitjes së kërkesës, pjesa e shpenzimeve në përpjesëtim me mundësit e prindit tjetër, mund të kërkohen me padi në një procedurë tjetër.

Dispozitat ligjore përkitazi me ushqimin ligjor janë të karakterit imperativ, andaj edhe në kontestet e këtilla nuk mund të merret aktgjykimi në bazë të pranimit. Njëherësh, çfarëdo marrëveshje e arritur mes prindërve lidhur me ushqimin e fëmijëve të mitur nuk e obligon gjykatën, ashtu që edhe në rast të marrëveshjes mes prindërve, gjykata mund të heton rrethanat për të vendosur lidhur me ushqimin e fëmijës, dhe atë do ta pranoj vetëm nëse ajo është në harmoni me dispozitat e LF përkitazi me caktimin e ushqimit.

470

E DREJTA CIVILE

Vendimi i gjykatës përkitazi me ushqimin është me karakter të

përkohshëm nga se, personi me të drejtë ose ai me detyrim ushqimi, mundet të paraqet padi në gjykatën komunale kompetente, me kërkesë që ushqimi i caktuar me vendim të mëparshëm gjyqësor, për shkak të ndryshimit të rrethanave në bazë të të cilave është vendosur, të ndryshohet ashtu që ai të ndërpritet, shtohet ose zvogëlohet, ose të ndryshohet forma dhe mënyra e dhënies së ushqimit (331). Ndryshimi i rrethanave hetohet përkitazi me nevojat personale dhe rritjen e shpenzimeve të jetës të ushqimëmarrsit dhe statusit financiar të ushqimëdhënsit. Me qëllim të vërtetimit nëse janë ndryshuar apo jo rrethanat, gjykata do të krahason gjendjen në kohën e paraqitjes së kërkesës së fundit për ndryshimin e vendimit për ushqim me gjendjen në kohën e marrjes së vendimit ndryshimi të cilit kërkohet. Rritja apo zvogëlimi i kontributit për ushqim, për shkak të ndryshimit të rrethanave në bazë të të cilave është vendosur më para, mund të kërkohet vetëm për kohën e ardhshme, e jo edhe për atë të kaluar.

VI. MARRËDHËNIET PASURORE TË ANËTARËVE TË BASHKËSISË FAMILJARE

Sipas ligjit në fuqi, bashkësinë familjare e përbëjnë bashkëshortët

dhe familja e tyre e ngushtë. Anëtarë të familjes së ngushtë janë fëmijët dhe prindërit e bashkëshortëve. Duke pasur parasysh faktin se në mjaftë familje kosovare, përveç bashkëshortëve dhe fëmijëve dhe prindërve të tyre, në bashkësi familjare jetojnë edhe persona tjerë, të cilët edhe bashkarishtë punojnë, krijojnë, administrojnë dhe mundë të disponojnë pasurinë e krijuar në atë bashkësi familjare, me ligj janë rregulluar edhe marrëdhëniet pasurore të anëtarëve të bashkësisë familjare (pjesa e shtatë - nga neni 271 – 277). Në këtë mënyrë edhe gjithë pasuria e fituar gjatë ekzistimit ta bashkësisë familjare konsiderohet pronë e përbashkët e gjithë anëtarëve të bashkësisë familjare të cilët kanë kontribuar në fitimin e saj. Me ligj nuk është përcaktuar ndonjë minimum i moshës për tu fituar statusi i pronarit të pasurisë së përbashkët, nga vetë fakti se kjo është një çështje faktike dhe varet nga rasti konkret, ashtu që ekziston mundësia që edhe personat nën moshën 15 vjeqare të kontribuojnë në fitimin e pasurisë së përbashkët.

471

E DREJTA CIVILE

1. Administrimi i pasurisë së përbashkët

Me pasurinë e përbashkët të bashkësisë familjare administrojnë

dhe disponojnë bashkërisht, me marrëveshje, anëtarët e bashkësisë familjare të cilët kanë kontribuar në fitimin e saj, nëse kjo nuk i është besuar me marrëveshje një apo më shumë anëtarëve të bashkësisë familjare. Nëse nuk mundet të arrihet marrëveshja, sipas propozimit të ndonjërit nga pronarët e përbashkët, lidhur me këtë do të vendosë gjykata komunale në procedurën jokontestimore.

E drejta në pronën e paluajtshme të përbashkët e anëtarëve të bashkësisë familjare regjistrohet në librat publike për vërtetimin e të drejtës së pronësisë, në regjistrat e tokës, ku edhe ata do të figuronin si pronar të përbashkët të asaj paluejtshmërie. Në të shumtën e rasteve kjo nuk ndodh, pasi që ajo zakonisht regjistrohet në emër vetëm të njërit nga anëtarët e bashkësisë familjare, zakonisht në emër të kryefamiljarit. Në rastet e këtilla, statusi juridik i pronës së përbashkët mund të ndryshohet me një propozim të përbashkët të gjithë anëtarëve të bashkësisë familjare të cilët kanë kontribuar në fitimin e saj.

Nëse anëtari i bashkësisë familjare në emër të të cilit evidentohet pasuria e paluajtshme e bashkësisë familjare e tjetërson, apo në ndonjë mënyrë e ngarkon atë, anëtarët tjerë të bashkësisë familjare munden ta kundërshtojnë kontratën me të cilën është bë kjo, nëse në regjistër ka pasur fakte për pronësinë e përbashkët, apo nëse pala tjetër kontraktuese ka ditur apo ka mundur të dijë se ajo paluejtshmëri ka qenë pasuri e përbashkët e anëtarëve të bashkësisë familjare. Përndryshe, në rastet e këtilla, anëtarët tjerë të bashkësisë familjare gjithsesi kanë të drejtë në shpërblim në para të pjesës së tyre (neni 274).

Përkitazi me administrimin e pasurisë së përbashkët të anëtarëve të familjes, në mënyrë analoge zbatohen rregullat përkitazi me marrëdhëniet pasurore mes bashkëshortëve.

2. Marrëveshjet kontraktuese mes anëtarëve të pasurisë së përbashkët

Anëtarët e bashkësisë familjare mundin me marrëveshje të

rregullojnë marrëdhëniet reciproke pasurore. Kontrata me të cilën rregullohen këto marrëdhënie duhet të jetë me shkrim dhe të përfshij të gjithë anëtarët që kanë kontribuar në fitimin e saj. Ajo duhet vërtetuar në gjykatë nga ana e gjyqtarit, pasi të lexohet nga gjyqtari dhe tu tërhiqet

472

E DREJTA CIVILE

vrejtja palëve përkitazi me pasojat e kontratës. Nëse pronar i pasurisë së përbashkët është personi i mitur, para vërtetimit të kontratës gjykata do të kërkoj mendimin për këtë nga organi i kujdestarisë.

Përndryshe, nëse ndryshe nuk është parashikuar me Ligjin e Familjes, në marrëdhëniet pasurore të anëtarëve të bashkësisë familjare zbatohen rregullat e përgjithshme të drejtës pasurore.

(Numrat në kllapa pa ndonjë shenjë tjetër i përkasin neneve dhe

paragrafëve nga LF)

MBROJTJA KUNDËR DHUNËS NË FAMILJE 1. Dhuna në familje sipas rregullores së UNMIK-ut 2003/12

Marrëdhëniet shoqërore, ekonomike dhe juridike në martesë dhe

familje janë të rregulluara me ligj. Qëllimi i intervenimit shoqëror në marrëdhëniet martesore dhe familjare është mbrojtja e familjes, që nënkupton ndërmarrjen e masave të ndryshme, qëllimi i përbashkët i të cilave është që t’i sigurohet asaj kryerja e funksioneve shoqërore, posaçërisht për ngritjen, kujdesin, arsimimin dhe aftësimin e fëmijëve dhe në dhënien e ndihmës anëtarëve të familjes të cilët nuk janë në gjendje të kujdesen për vete.

Ndodhë që anëtari i familjes në ndonjë mënyrë të keqtrajtohet nga ndonjëri nga anëtarët tjerë të familjes, andaj edhe me qëllim të mbrojtjes ligjore efektive dhe mundësisë së përdorimit të mekanizmave ndihmës për viktimat e dhunës në familje, është nxjerr rregullore e veçantë - MBROJTJA KUNDËR DHUNËS NË FAMILJE /Rregullore e UNMIK-ut nr. 2003/12/, e cila ka hy në fuqi më 07.05.2003.

Dhuna në familje sipas kësaj rregullore nënkupton keqtrajtimin e një anëtari nga anëtari tjetër i familjes, duke filluar nga shqetësimet shpirtërore të karakterit më të lehtë, cenimit të pasurisë dhe të drejtës në banim të qetë deri te keqtrajtimet seksuale dhe lëndimet trupore. Rrethi i anëtarëve të familjes sipas kësaj rregullore është shumë më i gjerë në krahasim me anëtarët e familjes sipas LF.

473

E DREJTA CIVILE

2. Masat mbrojtëse

Me qëllim të mbrojtjes së viktimës dhe evitimit të dhunës në

familje, varësisht nga lloji dhe intensiteti i saj, në nenin 2 të kësaj rregullore janë parashikuar masat mbrojtëse të cilat mund të shqiptohen nga ana e gjykatës ose komandantit rajonal të policisë ndaj personit përgjegjës për dhunë në familje.

Përpos masave mbrojtëse të parapara në këtë nen, varësisht nga situata e paraqitur, mund të caktohet edhe ndonjë masë tjetër, e cila është e domosdoshme për mbrojtjen e sigurisë, shëndetit ose mirëqenies së palës së mbrojtur. Në këtë aspekt, gjykata ka autorizim të cakton edhe masa tjera, përpos atyre që janë parashikuar me këtë rregullore.

Propozimin për caktimin e një ose më shumë masave mbrojtëse

mund ta paraqes: pala e mbrojtur ose përfaqësuesi ligjor apo i autorizuar i saj, anëtari tjetër i familjes, qendra për punë sociale dhe çdo person tjetër i cili është në dijeni për ushtrimin e dhunës në familje.

3. Llojet e urdhrave për mbrojtje nga dhuna në familje

Me propozimin e paraqitur mund të kërkohet të lëshohet: 1. Urdhri për mbrojtje, 2. Urdhri për mbrojtje emergjente dhe 3. Urdhri për mbrojtje të përkohshme emergjente.

Ditëve të punës dhe gjatë orarit të punës së gjykatës propozimi i

paraqitet gjykatës që të lëshojë urdhrin për mbrojtje apo urdhrin për mbrojtje emergjente. Ditëve të pushimit dhe jashtë orarit të punës së gjykatës propozimi i paraqitet Komandantit të njësitit rajonal të Shërbimit Policor të Kosovës që ai të lëshojë urdhrin për mbrojtje të përkohshme emergjente.

Me një urdhër mund të caktohen një apo më shumë masa mbrojtëse. Me urdhër për mbrojtje mund të caktohen të gjitha masat e parashikuara në nenin 2 të Rregullores. Me urdhrin për mbrojtje emergjente mund të caktohen një ose më shumë nga masat e përcaktuara në nënparagrafet (a) – (h). Me urdhër për mbrojtje të përkohshme emergjente mund të caktohen një ose më shumë nga masat e përcaktuara në nënparagrafet (a) – (c) të nenit 2.1 të Rregullores.

474

E DREJTA CIVILE

4. Organet kompetente për lëshuarjen e urdhrave

Për të vendosur lidhur me propozimin për dhënien e urdhrit për mbrojtje dhe urdhrit për mbrojtje emergjente është kompetente gjykata komunale sipas vendbanimit ose vendqëndrimit të palës së mbrojtur. Propozimi mund të paraqitet edhe gjatë procedurës e cila është duke u zhvilluar në gjykatën komunale përkitazi me besimin e fëmijëve apo të ushqimit ligjor. Pas dëgjimit të palëve dhe administrimit të provave në seancë gjyqësore të zhvilluar sipas rregullave të parapara në këtë rregullore, e në mungesë të tyre sipas rregullave të Ligjit të Procedurës Kontestimore, nëse vërtetohet se ekziston dyshimi i arsyeshëm se kryesi i dhunës është kërcënuar se do të kryej ndonjë vepër të dhunës në familje, me qëllim të mbrojtjes së sigurisë, shëndetit ose mirëqenies së palës së mbrojtur, apo të personit me të cilin pala e mbrojtur ka lidhje familjare, gjykata lëshon urdhrin për mbrojtje ose urdhrin për mbrojtje emergjente. Me njërin apo tjetrin urdhër caktohen një apo më shumë masa mbrojtëse me afat të zgjatjes më së shumti 12 muaj, duke ia tërhequr vërejtjen kryesit të dhunës se urdhri zbatohet nga momenti kur atij i dorëzohet aktvendimi me të cilin është dhënë urdhri dhe se moszbatimi i tij paraqet vepër penale. Përpos kryesit të dhunës urdhri i dorëzohet edhe palës së mbrojtur, stacionit lokal të policisë, dhe qendrës për punë sociale, sipas vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit të viktimës.

Nëse rrethanat në bazë të cilave është dhënë urdhri për mbrojtje ndryshojnë para kalimit të afatit të caktuar për atë urdhër, sipas kërkesës së palës së mbrojtur ose kryesit të dhunës gjykata mund të vendos që ai të ndryshohet ose edhe të ndërpritet.

Gjatë 15 ditëve të fundit para kalimit të afatit të caktuar për zgjatjen e urdhrit për mbrojtje pala e mbrojtur ose përfaqësuesi i autorizuar mund të paraqet kërkesën për vazhdimin e urdhrit për mbrojtje. Pas shqyrtimit të kërkesës në seancë gjyqësore gjykata mundë të vazhdoj urdhrin edhe për një afat tjetër, më së shumti edhe 12 muaj tjerë, ose të vërtetoj ndërprerjen e tij.

Ditëve kur gjykata nuk punon ose pas përfundimit të orarit të punës së gjykatës propozimi për urdhërmbrojtje duhet drejtuar Komandantit të Njësitit të Shërbimit Policor të Kosovës i cili mund të lëshon urdhër për mbrojtje të përkohshme emergjente, duke caktuar një apo më shumë masa mbrojtëse, afati i të cilit kalon me fillimin e punës së gjykatës.

475

E DREJTA CIVILE

5. Pasojat e shkeljes së urdhrave

Nëse kryesi i dhunës në familje nuk e zbaton urdhrin për mbrojtje,

përkatësisht urdhrin për mbrojtje emergjente të lëshuar nga gjykata, ose urdhrin për mbrojtje të përkohshme emergjente të lëshuar nga Komandanti i Njësitit Policor, ai kryen vepër penale, e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare e për të cilën parashihet dënimi me gjobë ose me burgim deri në gjashtë muaj.

476

E DREJTA CIVILE

III. E DREJTA TRASHËGIMORE I. Institutet e përgjithshme:

1. Trashëgimia, nocioni dhe prezumimet e trashëgimit;

Vdekja e një personi, në njërën anë, ka për pasojë shuarjen e disa të drejtave dhe detyrimeve, ndërsa në anën tjetër kalimin e këtyre te drejtave dhe detyrimeve tek personat tjerë, konkretisht të trashëgimtarët e tij. Si pasojë e vdekjes do të shuheshin si të drejtat pasurore, po ashtu edhe ato jo pasurore. Nga këtu do të rrjedh edhe nocioni se trashëgimia është kalimi me ligj apo në bazë të testamentit i pasurisë, disa të drejtave dhe detyrimeve të personit të vdekur tek një apo më shumë persona tjerë.

Duke u nisur nga kjo që cekem më lartë, personi i vdekur është ai person pasuria e të cilit trashëgohet që ndryshe Ligji për Trashëgiminë i Kosovë (LTK) e njehë me emrin trashëgimlënës. Pasuri trashëgimore është pasuria të cilën e ka poseduar trashëgimlënësi deri në momentin e vdekjes, ndërsa personat në të cilët pasuria trashëgimore pas vdekjes së trashëgimlënësit do të trashëgohej, quhen trashëgimtar.

2. Objekti i trashëgimit;

Pasuria e një personi e humb titullarin e sajë me rastin e vdekjes

së atij personi, Kjo pasuri përbehet nga sendet apo të mirat materiale, të drejtat dhe detyrimet që ka pasur ai person. Pikërisht, këto sende apo të mira materiale janë objekt i trashëgimit, të cilat pas vdekjes së titullarit të tyre duhet të kalojë në trashëgimtarë. Përveç këtyre, si objekt i trashëgimit apo shqyrtimit të trashëgimisë, sipas LTK paraqiten edhe të drejtat dhe detyrimet që ka pasur personi i caktuar para vdekjes së tij.

477

E DREJTA CIVILE

3. Fitimi i trashëgimit;

Që një trashëgimtar apo më shumë sish të fitojnë cilësinë e trashëgimtarit duhet të ndodhe vdekja. Vdekja provokon thirrjen e trashëgimtarëve si testamentar po ashtu edhe atyre ligjor. Momenti i vdekjes së një personi fizik, është momenti i cili përcakton subjektet të cilët kanë të drejtën ne trashëgim. Sipas LTK vetëm personat fizik mund të jenë trashëgimlënës (neni 4.2).

4. Koha dhe vendi i hapjes së trashëgimit;

Vdekja e një personi është momenti kur edhe provokohet hapja e

trashëgimisë, gjë që për këtë arsye, e drejta në trashëgim fitohet në momentin e vdekjes, të njëjtin efekt e ka edhe shpallja e personit të vdekur. Këtë cilësi e fitojnë të gjithë ata persona të cilët në momentin e vdekjes së personit apo shpalljes së tij të vdekur, kanë fituar të drejtën për të qenë trashëgimtar (neni 5.1), po ashtu, këtë të drejtë e kanë të gjithë personat që janë të aftë për të trashëguar, po që se me ligj nuk parashihet ndryshe (neni 5.2).

Ndërsa si vend i hapjes së trashëgimisë konsiderohet vendi ku trashëgimlënësi në kohën e vdekjes ka pasur vendbanimin e përhershëm apo të përkohshëm apo vendi në të cilin gjendet pjesa me e madhe e pasurisë trashëgimore të tij (neni 95 i Ligjit të Procedurës Jokontestimore, (LPJ)).

5. Barazia në trashëgimi;

Sipas LTK të barabartë në trashëgim janë të gjithë ata persona

fizik, të cilët kanë qenë gjallë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit (neni 3.1), në kushte të njëjta, janë të aftë për të trashëguar edhe personat e paslindur apo të cilët ende nuk kanë lindur, me kusht që të njëjtit të kenë qenë të zënë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit (neni 7). Gjithashtu, janë të barabartë në trashëgim edhe ata fëmijë që kanë lindur jashtë martese por të cilëve me ndonjë vendim të gjykatës apo organi administrativ ju njihet atësia, apo të njëjtit janë adoptuar nga ana e trashëgimlënësit (neni 3.2), qoftë edhe nëse të njëjtit janë shtetas të huaj, me kusht reciprociteti nga shteti i huaj, i cili reciprocitet do të prezumohej (neni 3.4).

478

E DREJTA CIVILE

6. Marrëveshjet për trashëgiminë e ardhshme;

Ligji për Trashëgim i Kosovës, nuk lejon kurrfarë marrëveshje

mes trashëgimtarëve të ardhshëm, apo trashëgimtarëve të ardhshëm dhe personave të tretë lidhur me trashëgiminë e cila nuk është hapur ende, çfarëdo marrëveshje mbi këtë bazë, do të ishte e pavlefshme.

7. Zotësia për të trashëguar;

Të gjithë personat të cilët kanë qenë gjallë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit, apo të cilët kanë qenë të zënë para vdekjes së trashëgimlënësit, por të cilët kanë lindur të gjallë, janë të aftë apo kanë zotësi për të trashëguar (neni 7.1). Do të konsiderohej se kanë qenë të zënë në kohen e hapjes së trashëgimisë, në rast se ai person ka lindur i gjallë brenda 300 ditëve nga vdekja e trashëgimlënësit. Mirëpo, edhe në rast se këta persona plotësojnë kushtet e lartcekura, jo të gjithë ata të cilët kanë qenë të thirrur për të trashëguar, qofshin ata trashëgimtarë ligjorë apo me testament, mund të trashëgojnë, ngase për të fituar cilësinë e trashëgimtarit duhet qe të mos plotësohen kushtet që të njëjtit të jenë të padenjë në trashëgim apo të njëjtit jenë të përjashtuar nga trashëgimia.

8. Bazat e thirrjes në trashëgimi;

Kalimi i pasurisë prej trashëgimlënësit në trashëgimtarë bëhet në

dy mënyra:

a. Mënyra e për është ajo ligjore, ku vetë ligji është ai i cili përcakton trashëgimtarët dhe radhët e tyre dhe

b. Mënyra tjetër është me testament, pra, dëshira që ka

trashëgimtari duke e shpreh vullnetin e tij të fundit me të cilin ai mund të ndikojë në caktimin e rendit të trashëgimtarëve duke u nisur nga interesat e tij. Nga kjo vijmë në përfundim se janë dy baza të thirrjes në trashëgim, testamentare dhe ligjore (neni 8).

9. Nocioni i trashëgimtarit;

Me LTK, nuk përcaktohet nocioni i trashëgimtarit. Mirëpo duke

479

E DREJTA CIVILE

pasur parasysh përmbajtjen e dispozitave të LTK, si dhe duke pasur parasysh aspektet teorike dhe shkencore arrijmë në përfundim se trashëgimtar janë të gjithë ata persona të cilët do të trashëgonin, pasurinë trashëgimore, pas vdekjes së trashëgimlënësit.

10. Dallimi në mes të trashëgimtarit dhe sukcesorit të vetëm;

Sukcesioni i të drejtës nënkupton pasimin e një subjekti në të

drejtat dhe detyrimet të cilat i ka pasur subjekti tjetër. Në këtë aspekt sukcesori është pasuesi i të drejtave dhe detyrimeve të cilat i ka pasur trashëgimlënësi, pas zhvillimit të procedurës trashëgimore. Nga kjo rrjedh se para se të zhvillohet procedura trashëgimore, akoma nuk dihet nëse do të mundin të trashëgojnë të gjithë personat të cilët sipas ligjit konsiderohen si trashëgimtar. Përkundër kësaj e drejta në trashëgimi e sukcesorit është vendosur në bazë të procedurës së zhvilluar trashëgimore, në këtë edhe qëndron dallimi mes trashëgimtarit dhe sukcesorit.

11. Trashëgimia ligjore në përgjithësi;

Me trashëgimi ligjore nënkuptojmë fitimin e trashëgimisë sipas

rendit trashëgimor dhe në vëllim të përcaktuar me ligj.

12. Disponimet në rast vdekje.

Përpos tjerash, punët juridike ndahen edhe në punë juridike gjatë jetës (inter vivos ) dhe në rast vdekje (mortis causa). Është karakteristikë se të dy këto lloje të punëve juridike themelohen gjatë jetës së personave të cilët i ndërmarrin, ashtu që kriter i dallimit të tyre mes veti nuk është koha e themelimit - paraqitjes së tyre, por është koha e fillimit të efekteve juridike të tyre. Në këtë aspekt efektet të punëve juridike inter vivos paraqiten gjatë jetë së personave të cilët i kanë ndërmarr ato. Ndërsa, tek ato mortis causa efektet juridike fillojnë pas vdekjes së personit që e ka ndërmarr atë punë juridike, ashtu që vdekja e personit është kusht themelorë që ajo punë juridike të ketë efekt juridik.

Sipas LTK punë juridike në rast vdekje janë testamenti dhe kontrata për ushqimin e përjetshëm.

480

E DREJTA CIVILE

II. Trashëgimia në bazë të ligjit:

Trashëgimia në bazë të ligjit nënkupton trashëgimin në bazë të fakteve të caktuara, të cilat i parasheh ligji, në rastet kur nga këto fakte nuk ka mundur të vijë deri të trashëgimia në bazë të testamentit.

Deri të trashëgimia në bazë të ligjit vjen: a. Kur trashëgimlënësi nuk ka lënë asnjë testament apo kur testamenti është revokuar, apo kur trashëgimlënësi me testament nuk ka përfshirë gjithë pasurinë e tij, si dhe b. Kur trashëgimtari testamentar ka vdekur para trashëgimlënësit.

1. Rrethi i trashëgimtarëve

Ligji i Trashëgimisë i Kosovës, njeh tri radhë të trashëgimitë.

Mirëpo, nëse trashëgimlënësi nuk ka trashëgimtar të cilët do të trashëgonin në bazë të ligjit, autoritetet publike, gjegjësisht komuna do të paraqitej si trashëgimtar ligjorë i radhës së fundit.

2. Radhët e trashëgimisë;

Sipas ligjit, radhët e trashëgimisë janë të përcaktuara varësisht nga

shkallët e gjinisë të trashëgimtarëve të mundur ligjorë me trashëgimlënësin. Duhet theksuar se, trashëgimtarët e radhës më të afërt i përjashtojnë nga trashëgimia personat e radhës më të largët (neni 11.4).

a. Radhën e par të trashëgimisë e përbejnë bashkëshorti dhe pasardhësit e trashëgimlënësit. Pra, trashëgimlënësin para të gjithëve e trashëgojnë bashkëshorti dhe fëmijët e tij (neni 12.1), këta trashëgojnë në pjesë të barabarta (neni 12.2).

Trashëgimlënësi Bashkëshortja 1/3

Djali 1/3 Vajza 1/3

I ati 1/2

Fig. 1

481

E DREJTA CIVILE

b.1. Radhën e dytë të trashëgimisë e përbejnë: prindërit dhe bashkëshorti i trashëgimlënësit. Në këtë rast, trashëgimlënësin i cili nuk ka lënë pasardhës e trashëgojnë prindërit e tij dhe bashkëshorti pasjetues i cili zbret nga radha e parë në të dytë dhe trashëgon së bashku me trashëgimtarët e radhës së dytë, por jo më pak se ½ e pasurisë trashëgimore (neni 14.1). Gjysmën e pasurisë e trashëgojnë prindërit në pjesë të barabarta. Në rastet kur trashëgimlënësi nuk lënë pasardhës e as bashkëshortë pasjetues, në pjesë të barabarta me nga ½ e tërë pasurisë së trashëgimlënësit e trashëgojnë prindërit e tij (neni 14.3).

Prindërit 1/2 E ëma 1/2

Bashkëshorti 1/2

Trashëgimlënësi Trashëgimlënësi pa trashëgimtar dhe bashkëshort pasjetues

Fig. 2 Fig. 3

b.2. Gjithashtu në radhën e dytë të trashëgimisë hyjnë edhe vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit dhe pasardhësit e tyre se bashku me bashkëshortin e trashëgimlënësit (neni 15).

Një gjë e tillë ndodhë në rastin kur njëri nga prindërit e trashëgimlënësit ka vdekur para trashëgimlënësit, pjesën trashëgimore që do t’i takonte atij e trashëgojnë fëmijët e tij, konkretisht (vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit), sipas dispozitave të këtij ligji që vlejnë për rastin kur trashëgimlënësin e trashëgojnë fëmijët dhe pasardhësit e tjerë të tij (neni 15.1). Në rastin konkretë duhet pasur parasysh se (vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit dhe pasardhësit e tyre), trashëgojnë në pjesë të barabarta me prindin tjetër (neni 14.2).

482

E DREJTA CIVILE

Prindi Prindi 1/4

Trashëgimlënësi Bashkëshorti 2/4

¼ vëllezërit e trashëgimlënësit dhe pasardhësit e tyre

Fig. 4

b.3. Pjesët trashëgimore të cila do tu takonin prindërve të trashëgimlënësit (sikurse të ishin gjallë), të cilët kanë vdekur para trashëgimlënësit dhe atë ½ e trashëgojnë pasardhësit e tyre, në rastin konkret vëllezërit dhe motrat e trashëgimlënësit siç është përcaktuar në paragrafin 1 të nenit 15, ndërsa pjesën tjetër prej ½ e trashëgon bashkëshorti pasjetues, me kusht që trashëgimlënësi të mos ketë lënë pasardhës.

Prindi Prindi

1/2

Trashëgimlënësi Bashkëshorti 1/2

Fig. 5

b.4. në rast se njëri nga prindërit e trashëgimlënësit ka vdekur para trashëgimlënësit e nuk ka lënë asnjë pasardhës, pjesën e tij

483

E DREJTA CIVILE

do ta trashëgonte prindi tjetër, e në qoftë se edhe ky ka vdekur para trashëgimlënësit, pasardhësit e tij, të cilët ka mundur t’i ketë nga ndonjë martesë tjetër e tij apo jashtëmartesor, do të trashëgonin pjesën e pasurisë trashëgimore që do tu takonin të dy prindërve.

c. Në radhën e tretë të trashëgimit hyjnë gjyshi dhe gjyshja

e trashëgimlënësit. Gjyshi dhe gjyshja e të njëjtit trung trashëgojnë në pjesë të barabarta. Pasurinë trashëgimore të trashëgimlënësit i cili nuk ka lënë pasardhës, bashkëshort, prindër dhe pasardhës të tyre, e trashëgojnë gjyshërit dhe gjyshet e tij. Gjysmën e pasurisë trashëgimore apo ½, në pjesë të barabarta e trashëgojnë gjyshi dhe gjyshja nga ana e të atit, ndërsa gjysmën tjetër apo ½, të pasurisë trashëgimore, në pjesë të barabarta e trashëgojnë gjyshi dhe gjyshja nga ana e nënës.

ç. Sipas LTK si trashëgimtar i radhës së fundit paraqitet

komuna. Pasuria trashëgimore e trashëgimlënësit i cili nuk ka lënë as trashëgimor testamentar e as trashëgimtar ligjorë, i takon komunës në të cilin trashëgimlënësi ka pasur vendbanimin ose vendqëndrimin e tij të fundit.

3. Raporti në mes të radhëve të trashëgimisë;

Në çdo rast, sa herë që kemi të bëjmë me trashëgimtarët ligjor,

duke përjashtuar trashëgimtarët testamentar, trashëgimtarët e radhës më të afërt, me rastin e ndarjes së pasurisë trashëgimore, i përjashtojnë nga ndarja e pasurisë trashëgimtarët e radhës më të largët.

4. E drejta e përfaqësimit;

Në mungesë të një trashëgimtari i cili ka vdekur para

trashëgimlënësit, deklarohet i padenjë për të trashëguar, heq dorë nga trashëgimia apo përjashtohet nga e drejta për të trashëguar, në vend të tij, në shkallë të njëjtë dhe me të drejta të njëjta futet një trashëgimtar tjetër. Shembull. Trashëgimlënësi Guri pas vdekjes së tij ka lënë bashkëshorten Besa, fëmijët Zana, Ylli ndërsa fëmija i tretë Ari ka vdekur para trashëgimlënësit dhe ka lënë djalin Oltin. Në këtë rast bashkëshortja trashëgon ¼, Zana ¼, Ylli ¼ dhe Olti me të drejtë të përfaqësimit trashëgon ¼ e pasurisë trashëgimore e cila pasuri do t’i takonte të atit të tij . Kjo e drejtë njihet me emrin e drejta në përfaqësim. Këta persona të

484

E DREJTA CIVILE

cilët zëvendësojnë trashëgimtarin i cili do të duhej të trashëgonte, trashëgojnë në pjesë të barabarta me trashëgimtarët tjerë.

E drejta e rritjes dhe e zvogëlimit të pjesës trashëgimore

1. Pozita trashëgimtare e fëmijëve, trajtimi i barabartë i

fëmijëve të trashëgimlënësi;

Kurë bëmë fjalë për radhën e trashëgimisë thamë se aty trashëgojnë të gjithë pasardhësit e trashëgimlënësit në pjesë të barta, që do më thënë se në këtë rreth bëjnë pjesë si fëmijët e lindur në martesë po ashtu edhe ata të lindur jashtë martesës. Me fëmijët legjitim barazohen edhe fëmijët e adoptuar si dhe fëmijëve të cilëve u është njohur atësia me vendim të gjykatës nga ana e trashëgimlënësit para vdekjes së tij.

2. Shtimi i pjesës trashëgimore të fëmijëve;

Ligji parasheh, në rastet e veçanta, shtimin e pjesës trashëgimore të fëmijëve, përkatësisht zvogëlimin e asaj të bashkëshortit. Nëse ekzistojnë fëmijët të cilët bashkëshortin e trashëgimlënësit nuk e kanë prind, e pasuria e të cilit është më e madhe nga ajo që do ti takonte me ndarjen e trashëgimisë në pjesë të barabarta, atëherë çdo fëmijë i trashëgimlënësit ka të drejtë të trashëgojë dy herë më shumë nga bashkëshorti, nëse varësisht nga rasti gjykata këtë e shef të arsyeshme. Nuk është me rëndësi nga cila martesë janë fëmijët, nëse ata janë martesor apo jashtëmartesor. Shembull: Trashëgimlënësi ka pasur dy fëmijë nga martesa e parë dhe dy të tjerë nga martesa e dytë. Fëmijët nga martesa e parë kanë të drejtë të paraqesin kërkesën për shtimin e pjesës së tyre. Nëse gjykata vlerëson se janë plotësuar të gjitha kushtet ligjore, bashkëshortit do t’i cakton pjesën ideale në lartësi prej 1/9 të trashëgimisë, ndërsa të gjithë fëmijët e trashëgimlënësit (fëmijët nga martesa e parë dhe fëmijët nga martesa me bashkëshortin pasjetues) do të marrin nga 2/9 të pjesës së trashëgimisë. Matematikisht dë të shprehej 4 x 2 + 1 = 9, që do të thotë se numri i fëmijëve të trashëgimlënësit shumëzohet për 2 dhe shumës së fituar i shtohet një (neni 23).

485

E DREJTA CIVILE

E drejta e trashëgimit të adoptuarit dhe adoptuesit;

Fëmijët të cilët janë e adoptuar si dhe pasardhësit e tyre, të cilët

janë adoptuar me vendim të gjykatës, kanë të drejta të barabarta me fëmijët e adoptuesit (trashëgimlënësit), ata trashëgojnë njëjtë sikurse fëmijët e adoptuesit, pra, konkurrojnë në trashëgim në pjesë të barabarta me fëmijët e adoptuesit.

3. Të drejtat e bashkëshortit;

Bashkëshorti i trashëgimlënësit nënkupton si burrin ashtu edhe gruan të cilët kanë të drejtë të trashëgojnë bashkëshortin e vdekur. Bashkëshorti pasjetues ka të drejtë të trashëgoj në pjesë të barabarta me fëmijët e trashëgimlënësit apo ½ e pasurisë së trashëgimlënësit kur trashëgon në rrethin e dytë. Mirëpo bashkëshorti pasjetues ka të drejtë të kërkojë edhe pjesën e pasurisë, që quhet pasuri e përbashkët, të cilën e ka fituar me punë gjatë martesës (neni 26.1 i LTK). Me rastin e shqyrtimit të pasurisë trashëgimore, pjesa e pasurisë së përbashkët që do ti takonte trashëgimlënësit do të jetë objekt i trashëgimisë(26.2 i LTK).

4. Kur bashkëshorti nuk ka të drejt për të trashëguar;

LTK parasheh mundësin që bashkëshorti pasjetues të përjashtohet nga trashëgimia. Në dispozitat e nenit 27 tekstativisht paraqiten arsyet për përjashtim nga e drejta në trashëgim;

a. arsyeja e parë ka të bëjë me zgjidhjen e martesës me shkurorëzim. Në rastin kur trashëgimlënësi ka paraqitur padinë për shkurorëzim deri sa ka qenë gjallë, mirëpo, pas vdekjes së tij është zgjidhur martesa me shkurorëzim me aktgjykim të formës së prerë.

b. arsyeja tjetër ka të bëjë me zgjidhjen e martesës me anulim. Në rastin kur pas vdekjes së trashëgimlënësit anulohet martesa me aktgjykim të formës së prerë për shkaqet që bashkëshorti pasjetues i ka ditur në kohën e lidhjes së martesës dhe

c. arsyeja e fundit ka të bëjë me fajin e bashkëshortit pasjetues që si pasojë ka pasur pushimin e bashkëjetesës me trashëgimlënësin.

486

E DREJTA CIVILE

5. E drejta e trashëgimit të bashkëshortit jashtëmartesor;

E drejta Trashëgimore në Kosovë i njehë të drejtën në trashëgim bashkëshortit jashtëmartesor vetëm në rast të plotësimit të disa kushteve. Kushtet që duhet plotësuar janë bashkëjetesa e cila ka zgjatur më së paku 10 vite ose nëse bashkëjetesa ka zgjatur më së paku 5 vite, me kusht që nga kjo bashkëjetesë bashkëshortet jashtëmartesor të kenë fëmijë (neni 28.1 a). Si dhe deri në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit asnjëri nga personat që kanë bashkëjetuar të mos kenë lidhur martesë me ndonjë person tjetër (neni 28.1 b).

Ndërsa si trashëgimtar i domosdoshëm sipas LTK nuk mund të konsiderohet bashkëshorti jashtëmartesor (neni 28.2).

6. Trashëgimia e domosdoshme;

Në nenin 30 të LTK parashihet se kush mund të jenë trashëgimtar të domosdoshëm. Këtë të drejtë e kanë, përpos bashkëshortit të trashëgimlënësit, në vijë të drejtë pasardhësit e trashëgimlënësit dhe prindërit e tij, si dhe të adoptuarit e tij dhe pasardhësit e tyre. Ndërsa sa i përket vijës tërthorët si trashëgimtar të domosdoshëm mund të thirren: motrat dhe vëllezërit e trashëgimlënësit, me kusht që të njëjtët të jenë plotësisht të paaftë për punë dhe të mos kenë mjete për ekzistencë. Personat në vijë të drejtë dhe ata në vijë tërthore të cekur më lartë thirren në trashëgim sipas radhës ligjore.

7. Pjesa e domosdoshme dhe disponibile e pasurisë

trashëgimore;

Pjesa e domosdoshme e pasurisë trashëgimore është ajo pjesë e pasurisë me të cilën trashëgimlënësi nuk mundet të disponojë. Në këtë pjesë, të drejtë ekskluzive në trashëgim kanë trashëgimtarët e domosdoshëm (neni 31 LTK), për trashëgimtarët e radhës së parë (fëmijëve dhe bashkëshortit) ajo përbën 1/2 e pasurisë që do t’u takonte secilit si trashëgimtarë ligjorë. Ndërsa, për radhët e tjera, ajo përbenë 1/3 e pasurisë trashëgimore që do t’u takonte si trashëgimtar ligjor.

487

E DREJTA CIVILE

8. Llogaritja e pasurisë së domosdoshme;

Për të llogaritur pjesën e domosdoshme së pari duhet përcaktuar

vlerën e pasurisë trashëgimore. Kjo bëhet me vlerësimin e të gjitha të mirave me të cilat është disponuar me testament, të mirave tjera të trashëgimlënësit në momentin e vdekjes së tij dhe të gjitha borxhet që ia kanë pasur përkatësisht ia kanë trashëgimlënësit. Nga kjo vlerë zbritet lartësia e borxheve të trashëgimlënësit ndaj të tjerëve, shpenzimet rreth përcaktimit të vlerës si mësipërm si dhe lartësia e shpenzimeve të varrosjes së trashëgimlënësit. Lartësisë të këtij ndryshimi i shtohet vlera e të gjitha dhurimeve eventuale të trashëgimlënësit ndaj trashëgimtarëve ligjor si dhe vlera e dhurimeve të cilat i ka bë trashëgimlënësi vitin e fundit ndaj personave të tjerë.

9. Pasuria që veçohet nga pasuria trashëgimore;

Pasuria e trashëgimlënësit, e fituar nga pasardhësit të cilët kanë bashkëjetuar me të dhe të cilën e kanë fituar me punën e tyre, fitimin e vetë apo në çfarëdo mënyre që i kanë ndihmuar trashëgimlënësit, kanë të drejtë të kërkojnë që nga pjesa e pasurisë trashëgimore, të veçohet ajo pjesë e cila u përgjigjet kontributeve të tyre. Kjo pjesë nuk i takon pasurisë trashëgimore, e në asnjë mënyrë kjo pjesë nuk mundet të merret për bazë në llogaritjen e pjesës së domosdoshme. E drejta që të kërkohet kjo pjesë e pasurisë, vjetërsohet pas kalimit të 5 viteve nga dita kur është hapur trashëgimia (neni 36).

10. Zvogëlimi i disponimit me testament;

Në rastet kur preket dhe në një mënyrë zvogëlohet pjesa e domosdoshme, atëherë të gjitha dhurimet të cilat janë bërë nga ana e trashëgimlënësit kthehen me qëllim të plotësimit të pjesës së domosdoshme. Gjithashtu edhe disponimet me testament zvogëlohen.

Zvogëlim të pjesës së domosdoshme kemi atëherë kur dhurimet që janë bërë dhe disponimet me testament kalojnë pjesën disponibile, pra, prekin pjesën e domosdoshme të pasurisë trashëgimore.

488

E DREJTA CIVILE

11. LLogaritja e dhurimeve dhe legeve në pjesën

trashëgimore;

Me rastin e llogaritjes së pjesës trashëgimore për secilin trashëgimtar ligjorë, në pjesën trashëgimore për secilin do të llogaritet çdo gjë që ka marr si dhurim në çfarëdo mënyre nga ana e trashëgimlënësit. Frytet apo të mirat nga sendi i dhuruar nuk llogariten, siç nuk llogariten edhe dhurimet të cilat vetë trashëgimlënësi i ka deklaruar si dhurime në testament apo nëse kuptohet se ky ka qenë vetë vullneti i trashëgimlënësit

1. Transaksionet juridiko-trashëgimore:

1. Cedimi dhe ndarja e pasurisë në përgjithësi;

Përveç mënyrës ligjore dhe asaj me testament, me LTK janë

parashikuar edhe mundësi tjera të kalimit të pasurisë nga paraardhësi në pasardhës. Neni 58 parasheh se paraardhësi me anë të veprimit juridik, për së gjalli mund t’ua cedojë dhe pjesëtojë pasurinë e vetë pasardhëseve të vet. Një veprim të tillë mund ta kryen me anë të kontratës për ndarjen e pasurisë gjatë jetës.

2. Kushtet për vlefshmërinë e cedimit;

Që një cedim apo pjesëtim i pasurisë të jetë i vlefshëm LTK-ja

parasheh kushte të caktuara, ato janë: a. pajtimi i të gjithë trashëgimtarëve ligjor për kontratën për cedimin e pasurisë. Pra, që cedim apo pjesëtim i pasurisë të jetë i vlefshëm duhet që për këtë kontratë të jenë pajtuar të gjithë pasardhësit e ceduesit, të cilët do të ishin trashëgimtar të tij në kohën kur është bërë cedim, të jenë palë kontraktuese dhe b. Kontrata për cedimin e pasurisë duhet të jetë e formës së shkruar dhe të vërtetohet nga gjyqtari, pasi që i njëjti tua lexon dhe tregon kontraktuesve ne pasojat e kësaj kontrate.

3. Objekti i cedimit dhe pjesëtimit;

Objekt i cedimit apo pjesëtimit është vetë pasuria e

489

E DREJTA CIVILE

trashëgimlënësit, çoftë si tërësi apo vetëm si një pjesë e sajë.

4. Përjashtimi i pasurisë së ceduar nga pasuria

trashëgimore;

Që cedimi të jetë i vlefshëm për të duhet të jenë pajtuar të gjithë trashëgimtarët ligjor. Mirëpo, në rastet kur për të nuk është pajtuar ndonjëri nga trashëgimtarët ligjorë, pjesët të cilat u janë ceduar me anë të kontratës trashëgimtarëve tjerë, do të veçohen nga pasuria trashëgimore. Kjo pjesë e pasurisë trashëgimore nuk merret parasysh me rastin e përcaktimit të pasurisë trashëgimore të trashëgimlënësit pas hapjes së trashëgimisë.

5. Kur konsiderohet pjesa e ceduar si dhurime;

Pjesët e pasurisë trashëgimore të cila iu janë ceduar

trashëgimtarëve ligjor, por, me të cilin cedim nuk është pajtuar ndonjë trashëgimtar, konsiderohen si dhurime. Me të, pas vdekjes së ceduesit do të veprohet njëjtë sikurse me dhurime të cilat iu janëbërë trashëgimtarëve.

6. Ruajtja e së drejtës me rastin e cedimit dhe pjesëtimit;

Ceduesi në rastet kur cedon apo pjesëton pasurin e tij, mundet që

nga pasuria e tij të ruan të drejtën e uzufruktit në të gjitha sendet e ceduara si për veten e tij po ashtu edhe për bashkëshortin apo ndonjë person tjetër apo të caktoj rentë për mbajtje të përjetshme. Në rast se uzufrukti apo renta caktohet për ceduesin dhe bashkëshortin e tij dhe ndonjëri nga ta vdesë, pjesa e tij do to takonte tjetrit deri në vdekjen e tij.

7. Të drejtat e bashkëshortit të ceduesit;

Bashkëshorti i ceduesit gëzon të drejtën e dhënies ose mosdhënies

së pëlqimit me rastin e nënshkrimit të marrëveshjes për cedim apo pjesëtimin e pasurisë nga ana e ceduesit. Kjo e drejtë është kusht për vlefshmërinë e cedimit apo pjesëtimit të pasurisë (neni 59).

490

E DREJTA CIVILE

8. Borxhet e ceduesit;

Për borxhet e ceduesit, nuk përgjigjen pasardhësit të cilëve vetë

ceduesi ju ka ceduar apo pjesëtuar pasurinë, me kusht, që me rastin e cedimit të mos është caktuar ndonjë detyrim tjetër. Mirëpo, përkundër kësaj, kreditorët e ceduesit sipas dispozitave të parapara për kundërshtimin e disponimeve pa shpërblim, mund të kundërshtojnë cedimet apo pjesëtimet e bëra.

9. Shuarja e kontratës;

Ceduesi ruan të drejtën që të kërkoj shkëputjen e kontratës në

mënyrë të njëanshme dhe kthimin e sendit të ceduar, në rast se përfituesit e cedimit apo pjesëtimit kanë treguar një mosmirënjohje të vrazhdë ndaj tij. Nëse kthimi i sendit është i pamundur atëherë duhet të kthehet vlera e sendit të ceduar në pajtim me dispozitat për pasurim të pabazë.

Një veprim të tillë ceduesi mund të ndërmerr edhe në rastet kur përfituesi i cedimit nuk i jep atij apo ndonjë personi tjetër ushqimin e caktuar, nuk paguan borxhet e ceduesit apo ndonjë personi tjetër, të cilat detyrime i kanë paraparë në kontratën për cedimin apo pjesëtimin e pasurisë. Gjykata, në këto konteste çdoherë duhet t’i kushton kujdes rëndësisë së detyrimit, me rastin e vendosjes për kthimin e të mirave apo të vendos për përmbushjen e detyrimit.

10. Të drejtat e trashëgimtarëve pas shuarjes së

kontratës;

Trashëgimtari i cili ka qenë i detyruar që t’i kthejë ceduesit atë që ka marr me cedim, pas shkëputjes së kontratës për cedim, ruan të drejtën të kërkojë pjesën e domosdoshme, që do t’i takonte si trashëgimtar ligjor, pas vdekjes së ceduesit, me kusht që të mos ketë hequr dorë nga trashëgimia, të mos jetë i padenjë për trashëgim si dhe të mos jetë përjashtuar nga e drejta në trashëgim.

491

E DREJTA CIVILE

1. Trashëgimia në bazë të testamentit:

1. Nocioni i testamentit;

Për sa i përket testamentit, dispozitat e nenit 69 LTK, japin këtë

nocion apo kuptim të testamentit, “testamenti është shprehje e vullnetit të fundit e dhënë në formë të paraparë me ligj, me të cilin trashëgimtari urdhëron si të veprohet me pasurin e tij pas vdekjes”.

2. Kushtet e përgjithshme për vlefshmërinë e

testamentit;

Ligji i Trashëgimisë parasheh kushte të caktuara, plotësimi i të cilave do të bënte që një testament të jetë i vlefshëm. Kusht kryesor për vlefshmërinë e testamentit është zotësia për të bërë testament. Personat e moshës madhore të cilët kanë mbushur moshën 18 vjeçare, si dhe personat 16 vjeç, të cilët kanë fituar zotësinë për të vepruar mbi bazën e lidhjes së martesës apo emancipimit, janë ata të cilët e kanë këtë cilësi (neni 70).

3. Forma e testamentit;

Dallohen dy forma të testamentit, forma e shkruar dhe ajo gojore.

Forma e shkruar detyrimisht duhet të përmbaj nënshkrimin e testatorit, të shkruhet dhe të jetë e datuar nga ai apo i njëjti duhet të vënë shenjën e gishtit në të. Data duhet të tregon patjetër ditën, muajin dhe vitin si dhe të vendoset në fund të testamentit.

4. Llojet e testamentit;

Ligji ynë i Trashëgimisë njeh disa lloje të testamentit, të cilat

mund të përmblidhen në dy grupe. a. Private – është ai testament të cilin e përpilon vet

testatori pa pjesëmarrjen e personit zyrtar, të tillë janë: - testamenti i shkruar nga vet testatori, është ai testament i

cili është shkruar, nënshkruar dhe datuar nga vetë testatori apo i shkruar nga dikush tjetër e në të cilin ka vu shenjën e gishtit vetë testatori.

- testamenti me shkrim në praninë e dëshmitarëve, është ai testament të cilën testatori e nënshkruan me dorën e vetë pa marr

492

E DREJTA CIVILE

parasysh se kush e ka shkruar atë testament, duke deklaruar para dëshmitarëve se i njëjti është i tij, me kusht që testatori të dinë shkrim dhe lexim në gjuhën në të cilën është shkruar testamenti.

- testamenti në rrethana të jashtëzakonshme, është testamenti me të cilin testatori me gojë e deklaron vullnetin e tij të fundit, pasi që për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme një gjë të tillë nuk ka mund ta bej me shkrim.

b. Publik - është ai testament të cilin e përpilon dhe

vërteton vetë gjykata me kërkesën e testatorit, të tillë janë: - testamenti gjyqësor, është testamenti të cilin e përpilon

gjyqtari i gjykatës komunale, pas vërtetimit të identitetit të tij, me kërkesën e këtij të fundit.

5. Dëshmitarët testamentar;

Dëshmitar testamentar mund të janë të gjithë personat madhor të

cilët kanë zotësi për të vepruar dhe të cilët dinë të shkruajnë, lexojnë dhe kuptojnë gjuhën në të cilën është përpiluar testamenti (neni 79.1). Nga këta persona, si dëshmitar nuk mund të jenë: gjyqtari, pasardhësit e trashëgimtarit, të adoptuarit dhe pasardhësit e tyre, paraardhësit e testatorit, prindërit e tij adoptues, personat e tij në gjini ne vijë të tërthortë deri në shkallën e katërt, bashkëshortët e të gjithë këtyre personave dhe bashkëshorti i testatorit” (neni 79.2)

6. Përmbajtja e testamentit;

Zakonisht testamenti përmban caktimin e trashëgimtarëve,

pasurinë që trashëgohet, dhënien e legeve si dhe caktimin e personave të cilët do të ekzekutojnë testamentin.

7. Legu;

Legu konsiston në lënien e sende të veçanta ose kryerjen e një

veprimi të caktuar. Kjo nënkupton se testatori me testament mundet të urdhërojë trashëgimtarin ose ndonjë person tjetër të cilit i ka lënë një pjesë të pasurisë së tij, t’i jap personit të caktuar një shumë të hollash, ta liroj nga ndonjë borxh të përmbahet nga ndonjë veprim ose të fitoj diçka në dobi të tij, apo të bëjë diçka për të (nenin 93).

493

E DREJTA CIVILE

8. Ekzekutimi i testamentit;

Me qëllim që testatori të jetë i sigurt që testamenti i tij do të ekzekutohet, ai me testament mund të caktoj një apo më shumë persona për ekzekutimin e tij. Ekzekutuesi nuk është i detyruar të marr përsipër këtë detyrë. I Njëjti duhet të ketë aftësi për të vepruar. Ekzekutuesi ka për detyrë që me rastin e ekzekutimit të testamentit të kujdeset për ruajtjen e pasurisë trashëgimore, ta administroj me atë, të kujdeset për pagimin borxheve dhe legeve dhe për gjithçka që ka dashur testatori. Për të gjitha këto veprime ekzekutuesi është i detyruar të jep llogari para gjykatës, i njëjti ka të drejtë në kompensimin e shpenzimeve dhe shpërblim për punën e vetë.

9. Revokimi i testamentit.

Trashëgimlënësi në çdo kohë mund ta revokoj në tersi apo pjesërisht testamentin e vetë. Revokimi i testamentit bëhet sipas rregullave që vlejnë për përpilimin e testamentit. I njëjti, testamentin e vetë mundet ta revokon me shkrim, sipas procedurës së parshikuar ligjore apo me asgjësim të dokumentit.

Pasi ta revokoj testamentin trashëgimlënësi, revokimi shënohet në testamentin që ruhet në gjykatë (neni 190 i Ligjit të Procedurës Jokontestimore).

III. Padenjësia dhe përjashtimi i trashëgimtarëve të domosdoshëm

Padenjësia trashëgimore është një dënim civil që përjashton nga trashëgimia ab intestat trashëgimtarin fajtor për fajet e rënda, të shkaktuara ndaj trashëgimlënësit. Sipas nenit 111 të LTK, të padenjë në trashëgim janë ata trashëgimtar të cilët a. me dashje e ka vrarë apo ka tentuar ta vras trashëgimlënësin, bashkëshortin, fëmijët apo prindërit t trashëgimlënësit; b. Ka bërë kallëzim penal të rremë për trashëgimlënësin; c. duke përdorur dhunë, mashtrim apo kanosje ndaj trashëgimlënësit, ka ndryshuar apo shfuqizuar testamentin e përpiluar nga

494

E DREJTA CIVILE

vet trashëgimlënësi; ç. Është sjell në mënyrë poshtëruese ndaj trashëgimlënësit dhe d. Nuk ka mbushur detyrimin për të mbajtur apo ndihmuar trashëgimlënësin.

Padenjësia e ndonjërit trashëgimtar, nuk i pengon pasardhësit e tij që të trashëgojnë, e pjesa të cilën ata do ta trashëgonin është e njëjtë sikurse personi i padenjë të kishte vdekur para trashëgimtarit. Gjykata do të kujdeset kryesisht për padenjësi.

Po ashtu trashëgimlënësi, me testament, mundet të përjashton nga trashëgimia trashëgimtarin nga pjesa e domosdoshme. Që një përjashtim të ketë efekt juridik, së pari duhet që këtë përjashtim vetë trashëgimlënësi ta shprehë në mënyrë të qartë dhe të tregojë shkakun e përjashtimit e ky shkak duhet të ekzistoj në kohën e përpilimit të testamentit (neni 116) në anën tjetër duhet që të ekzistojnë shkaqet e nevojshme të sipërshenuara për përjashtim (neni 114) të cilat mund të grupohen në tri forma: a. shkelja e ndonjë detyrimi ligjorë apo moral që ka pas për pasojë cenimin e rëndë ndaj trashëgimlënësit; b. nëse me dashje ka bërë ndonjë vepër të rëndë penale ndaj trashëgimlënësit, bashkëshortit apo fëmijëve të tij dhe c. nëse është plëngprishës dhe i dhënë pas jetës së pandershme.

Përjashtimi mund të jetë i plotë ose i pjesshëm. Me rastin e përjashtimit të trashëgimtarit, i njëjti i humb të drejtat trashëgimore në vëllimin në të cilin është përjashtuar (neni 117).

IV. Kreditorët e trashëgimlënësit

1. Përgjegjësia e trashëgimtarëve dhe legatarëve për

borxhet e trashëgimlënësit.

Trashëgimtarët janë përgjegjës për borxhet e trashëgimlënësit vetëm me atë vëllim të pjesës trashëgimore sa do tu takonte si trashëgimtar ligjor. Në ndryshim nga trashëgimtarët, legatari nuk përgjigjet për borxhet e trashëgimlënësit, me kusht që trashëgimlënësi të mos ketë përcaktuar ndryshe me testament.

495

E DREJTA CIVILE

V. Kalimi i pasurisë trashëgimore te trashëgimtarët:

1. Hapja e trashëgimisë;

Vdekja e një personi ka për pasojë hapjen e trashëgimisë. Gjithashtu edhe shpallja e personit të vdekur është momenti kur hapet trashëgimia. Dita e plotëfuqishmëris të aktvendimit me të cilin shpallet personi si i vdekur konsiderohet si ditë e hapjes së trashëgimisë, po që se në aktvendimin për shpalljen e personit të vdekur, nuk është caktuar dita e vdekjes së tij. Nga ky moment caktohet vëllimi i pasurisë që duhet të trashëgohet, radhët e trashëgimisë si dhe zotësia e trashëgimtarëve për të trashëguar. Ky moment është i rëndësishëm edhe për fillimin e llogaritjes së afateve. Në këtë rast, trashëgimtar mundet të jetë vetëm personi që në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit ka qenë gjallë ose i zënë me kusht që të lindë i gjallë.

Procedura për hapjen e trashëgimisë fillohet me propozimin për

inicimin e trashëgimisë. Procedura iniciohet sipas detyrës zyrtare nga ofiqari e këtë propozim mundet të paraqet çdo person që për këtë ka interes të drejtpërdrejt juridik. Mund të konstatohet se në praktik rregullisht procedura trashëgimore iniciohet sipas propozimit të ndonjërit nga trashëgimtarët e mundur ligjor. Dokumenti i cili është i domosdoshëm për inicimin e procedurës së trashëgimore është aktvdekja. Ky është një dokument pa të cilin nuk mund të fillojë procedura trashëgimore. Në kuptim të nenit 100 të Ligjit të Procedurës Jokontestimore, aktvdekjen e përpilon nëpunësi i gjendjes civile në bazë të të dhënave që janë marr nga kushërinjtë e të vdekurit, nga personat me të cilët ka bashkëjetuar i vdekuri ose informatave të mbledhura në mënyrë tjetër. Aktvdekja, përpos tjerash, duhet të përmban emrin dhe mbiemrin e të vdekurit dhe emrin e të atit të tij, profesioni, data e lindjes, shtetësia, ndërsa për femrat edhe mbiemri i vajzërisë, pastaj dita, muaji, viti, vendi dhe sipas mundësisë ora e vdekjes, emri e mbiemri, data e lindjes, profesioni, vendbanimi i përhershëm ose i përkohshëm i bashkëshortit, i fëmijëve të lindur nga martesa, jashtë martesës dhe të fëmijëve të adoptuar. Gjithashtu duhet të shënohet vlera e përafërt e pasurisë së paluajtshme dhe ajo e pasuri së luajtshme, vendi ku gjendet kjo pasuri, letrat me vlerë, gjërat e çmueshme, librezat e kursimit etj. Nëse ka fëmijë të zënë, në aktvdekje do të shënohet se pritet lindja e

496

E DREJTA CIVILE

fëmijës së zënë i cili, nëse lind i gjallë ka të drejtë në trashëgimi, një fakt që është shumë i rëndësishëm për caktimin e radhëve të trashëgimit

Pas kompletimit të të gjithë dokumentacionit të lartcekur, si në

rastin e vdekjes ashtu edhe në atë të shpalljes për të vdekur të personit, trashëgimtarët apo pala e interesuar për hapjen e trashëgimit, parashtrojnë pran gjykatës trashëgimore propozimin për hapjen e trashëgimit së bashku me gjithë dokumentacionin përkatës.

Propozimi për inicimin e procedurës trashëgimore patjetër duhet

të përmbajë: emrin e gjykatës që është kompetente për këtë procedurë, pasuria që duhet të trashëgohet, certifikata e vdekjes e trashëgimlënësit, emrat dhe mbiemrat e trashëgimtarëve të mundur, për të cilët paraqiten certifikatat e lindjes, aktvdekjen dhe në fund lutjen që gjykata trashëgimore pas zhvillimit të procedurës të nxjerr aktvendimin për trashëgim.

Sipas propozimit të paraqitur për inicimin e procedurës

trashëgimore, gjykata cakton seancën e shqyrtimit në të cilën thërret trashëgimtarët e mundur ligjor dhe kërkon nga ata që të japin deklaratën trashëgimore. Ky është një akt pa të cilin trashëgimia nuk realizohet. Trashëgimtarët e mundur ligjor, me deklaratën e dhënë, mundin të pranojnë pjesën e trashëgimisë që u takon sipas ligjit dhe të pjesëve nëse dikush nga trashëgimtarët ligjor heq dorë në favor të atij, mos të pranojnë pjesën trashëgimore që u takon ose të heqin dorë në favor të ndonjërit nga trashëgimtarët apo në favor të gjithë trashëgimtarëve tjerë.

2. Heqja dorë nga trashëgimia;

Heqja dorë nga trashëgimi është shprehje e njëanshme e vullnetit e cila mund të jepet në procedurën e trashëgimit dhe e njëjta shënohet në procesverbalin e shqyrtimit të trashëgimit. Heqja dorë nga trashëgimia, ushtrohet vetëm atëherë kur një person është vënë në dijeni se është trashëgimtar i një pasurie trashëgimore. Deklarata për heqjen dorë nga trashëgimi mund të behet në dy mënyra. E para është kur një deklaratë e tillë bëhet gjatë zhvillimit të procedurës dhe shënohet në procesverbal, ndërsa tjetra bëhet nga distanca, pra atëherë kur personi një deklaratë të tillë e shkruan, e vërteton në gjykatë apo në ndonjë organ tjetër dhe këtë

497

E DREJTA CIVILE

ja parashtron gjykatës kompetente, derisa zhvillohet procedura e trashëgimit.

Shembuj të deklaratave të dhëna trashëgimore në rastet kur trashëgimtari heq dorë në favor të njërit trashëgimtar, në favor të të gjithë trashëgimtarëve dhe në fund, kur heq dorë vetëm në emër të vetin e jo edhe për pasardhësit e tij.

“ thirrem në trashëgimi pas vdekjes së babait tim Trim Berisha,

nga Prizreni dhe njëherësh heq dorë nga pjesa trashëgimore që më takon sipas ligjit si dhe nga pjesa nëse eventualisht ndonjëri nga trashëgimtarët heqin dorë në emër timin, në favor të vëllait tim Mali Berisha, nga Prizreni. Trashëgimtarëve tjerë nuk ua mohoj të drejtën në trashëgimi”

“thirrem në trashëgimi pas vdekjes së babait tim Trim

Berisha, nga Prizreni dhe njëherësh heq dorë nga pjesa trashëgimore që më takon sipas ligjit dhe nga pjesa nëse eventualisht ndonjëri nga trashëgimtarët heqin dorë në emër timin, në favor të trashëgimtarëve tjerë, në pjesë të barabarta. Trashëgimtarëve tjerë nuk ua mohoj të drejtën në trashëgimi”

“thirrem në trashëgim pas vdekjes së babait tim Trim

Berisha, nga Prizreni dhe njëherësh heq dorë nga pjesa trashëgimore që më takon sipas ligjit dhe nga pjesa nëse eventualisht ndonjëri nga trashëgimtarët heqin dorë në emër timin. Kjo heqje dorë nga trashëgimia nuk vlen për pasardhësit e mijë. Trashëgimtarëve tjerë nuk ua mohoj të drejtën në trashëgimi”

Deklarata për heqjen dorë nga trashëgimi, vlen edhe për

pasardhësit e atij që ka hequr dorë nga trashëgimi, përveç nëse shprehimisht ka deklaruar se heq dorë vetëm në emër të vet. Në rast se pasardhësit e personit që heq dorë nga trashëgimia janë të mitur, për heqjen dorë nga trashëgimia nuk nevojitet leja e organit të kujdestarisë. Trashëgimtari i cili ka hequr dorë nga trashëgimi në emër të vetin, konsiderohet sikur të mos ketë qenë trashëgimtar.

Heqja dorë nga trashëgimi do të jetë e pavlefshme kur ajo behet me kusht, me afat, ose për një pjesë të trashëgimit. Ndërsa sa i përket të drejtës që të heqin dorë nga trashëgimi, shtrohet pyetja nëse kjo e drejtë u takon të gjithëve trashëgimtarëve? Ligji i Trashëgimisë i Kosovës, këtë të drejtë i’a mohon vetëm trashëgimtarit i cili ka disponuar tërë pasurinë

498

E DREJTA CIVILE

ose një pjesë të sajë, pra ky trashëgimtar nuk mundet të deklarohet për heqjen dorë nga trashëgimi.

Duhet theksuar se heqja dorë nga trashëgimi që nuk është hapur nuk ka kurrfarë efekti juridik, për shkak se vetëm atëherë kur personi është vënë në dijeni të faktit që është trashëgimtar në një pasuri trashëgimore, vetëm atëherë ai mund të heq dorë nga trashëgimia e cila ka kaluar në favor të tij.

Deklerata për heqjen dorë nga trashëgimi apo për pranimin e trashëgimisë nuk mund të revokohet. LTK njeh të drejtën e kërkesës për anulimin e deklaratës për heqjen dorë nga trashëgimia. Në këtë rast trashëgimtari apo pasardhësit e tij, mund të kërkojnë anulimin e kësaj deklarate në rast se deklarata është dhënë me kanosje, dhunë, për shkak të mashtrimit ose lajthimit. Këto janë bazat të mjaftueshme që të kërkohet anulimi i kësaj deklarate. Pra, këtë të drejtë e kanë titullarët e kësaj deklarate dhe pasardhësit e tij.

3. Ndarja e pasurisë trashëgimore;

Secili trashëgimtar ka të drejtë që të kërkojë ndarjen e trashëgimisë, duke pasur parasysh që kjo ndarje të mos kërkohet në kohën e papërshtatshme. Kjo e drejtë nuk parashkruhet.

Çfarëdo kontrate me të cilën trashëgimtari heq dorë nga e drejta që të kërkojë ndarjen si dhe çdo testament me të cilin ndalohet e drejta që të kërkojë ndarjen e pasurisë është nule, dhe ashtu që ato nuk prodhojnë kurfar efekti juridik.

4. Vjetërsimi i të drejtës për të kërkuar pasurinë trashëgimore

Me ligj janë të parashikuara afatet ligjore pas kalimit të cilëve

vjetërsohet e drejta të kërkohet trashëgimia. Në këtë mënyrë, kjo e drejtë ndaj poseduesit me mirëbesim vjetërsohet brenda një viti nga dita që trashëgimtari ka kuptuar për të drejtën e vetë dhe për poseduesit e sendeve nga pasuria trashëgimore, si afat subjektiv përkatësisht brenda 10 vjetësh, si afat objektiv, për trashëgimtarin ligjor nga dita e vdekjes së trashëgimlënësit, ndërsa për atë testamentar nga shpallja e testamentit, kur edhe llogaritet se trashëgimtari ka kuptuar për testamentin. Me kalimin e afateve të sipërshënuara pason vjetërsimi relativ i kësaj të drejte.

499

E DREJTA CIVILE

Nëse poseduesi i pasurisë trashëgimore ka qenë me keqbesim, kjo

e drejtë vjetërsohet pas kalimit të afatit prej 20 vjetësh nga koha si është përshkruar më sipër.

(Numrat e shënuar në kllapa, pa ndonjë shënim tjetër, nenet dhe paragrafet e LTK)

500

E DREJTA CIVILE

BURIMET JURIDIKE

I. E DREJTA CIVILE (materiale)

- PJESA E PËRGJITHËSHME - E DREJTA SENDORE

II. E DREJTA FAMILJARE

- MBROJTJA NGA DHUNA NË FAMILJE III. E DREJTA TRASHËGIMORE

Kushtetuta e Republikës së Kosovës; Rr. UNMIK-ut nr. 1999/10 Për shfuqizimin e legjislacionit diskriminues lidhur me çështjet banesore dhe të drejtat mbi pronën; Rreg. e UNMIK-ut nr. 1999/24 dhe nr. 2000/59 dt. Për Ligjin në fuqi në Kosovë; Ligji mbi bazat e marrëdhënieve pronësore juridike (“Gaz. zyr. RFSJ”, nr. 6/80); Ligji për qarkullimin e pasurisë së paluajtshme, (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 45/81; 29/86; 28/88); Ligji për eksproprijim, (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 21/78 dhe 46/86); Ligji për tokën ndërtimore, (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 14/80 dhe 42/86); Ligji për bashkëpronësinë, (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 43/80 dhe 22/87); Ligji për themelimin regjistrit të të drejtave të pronës së paluajtshme, Rr. e UNMIK-ut nr.2003/13; Ligji për pengun Rr. e UNMIK-ut nr. 2001/5;

501

E DREJTA CIVILE

Ligji për themelimin e zyrës së regjistrimit të pengut Rr. e UNMIK-ut nr. 2001/32; Ligji për hipotekat, Rr. e UNMIK-ut nr. 2002/21; Ligji për krijimin e regjistrave për të drejtën e pronës, Rr. e UNMIK-ut nr. 2002/22; Ligji për pyjet e Kosovës, Rr.e UNMIK-ut nr.2003/6; Ligji për rrugët, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/24; Ligji për kadastër, Rr. e UNMIK-ut nr. 2004/4; Ligji për ujërat, Rr. e Unmik-ut nr. 2004/41; Ligji për tokat bujqësore, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/37; Ligji për pyjet e Kosovës, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/6; Ligji për të drejtën e autorit dhe të drejtat tjera, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/46; Ligji për gjykatat e rregullta (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 21/78); Ligji për procedurën kontestimore Nr. i ligjit 03/L-006; Ligji për Trashëgiminë, Rr. e UNMIK-ut nr. 2005/7; Ligji për Familjen, Rr. e UNMIK-ut nr. 2006/7; Mbrojtja kundër dhunës në familje, Rr. e UNMIK-ut nr. 2003/12; Ligji për procedurën e ekzekutimit (“Gaz. zyr. RSFJ”, nr. 20/78); Ligji për procedurën jokontestimore (“Gaz. zyr. e KSAK”, nr. 42/86); Ligji për vendbanimin dhe vendqëndrimin, Rr. E UNMIK-ut nr. 2008/14 ; Konventa ndërkombëtare për pranimin dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazheve të huaja; Ligji për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve me dispozitat ligjore të shteteve të huaja (“Gaz. Zyr. RSFJ”, nr.9/79 dhe 72/82);

502

E DREJTA CIVILE

SHEMBUJ TË PARSHTRESAVE DHE VENDIMEVE TË GJYKATËS NGA:

- E DREJTA SENDORE, - E DREJTA FAMILJARE, - E DREJTA TRASHËGIMORE, - MBROJTJA NGA DHUNA NË FAMILJE.

503

E DREJTA CIVILE

E DREJTA SENDORE - PADI PËR SHKAK TË PENGIM POSEDIMIT -

Padi për shkak të marrjes së posedimit

GJYKATËS KOMUNALE

Gj a k o v ë

Paditësi: Driton Gashi, fshati Skivjan,

Komuna e Gjakovës, I padituri: Ali Shala, fshati Skivjan,

Komuna e Gjakovës.

P A D I

Për shkak të marrjes së posedimit, - vlera e kontestit 200,oo €

Paditësi ka qenë në posedimin e fundit faktik të parcelës

kadastrale nr. 321, e evidentuar sipas fletëposedimit nr. 123 ZK Skivjan, në vendin e quajtur “Rudina”, me kulturë arë, në sipërfaqe prej 42,oo ari, të cilën e punon dhe nga ajo i merr rendimentet vite me radhë.

Provë: Dëgjimi i dëshmitarëve

1. Isak Isaku, 2. Agron Mazreku, të

dy nga fsh. Skivjan.

504

E DREJTA CIVILE

Më 16.10.2007, pa dijeninë e paditësit, i padituri në

mënyrë arbitrare, ka hy në këtë parcelë, e ka lëvruar atë dhe tash kundërshton që këtë t’ia kthen paditësit në posedim.

Provë: Dëshmitarët si më sipër dhe

dëgjimi i ndërgjyqësve si palë.

Të nesërmen, më 17.10.2007, paditësi e ka pa arën e lëvruar dhe të njëjtën ditë e ka kuptuar se këtë e ka bë i padituri, nga edhe në afatin e paraparë ligjor paraqet këtë padi dhe propozon që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T V E N D I M

Detyrohet i padituri Ali shala, nga fshati Skivjan, që brenda 48 orëve nga dita e pranimit të këtij aktvendimi, t’ia kthen në posedim paditësit Driton Gashi, nga fshati Skivjan, parcelën kadastrale nr. 321, nga flatëposedimi nr. 123 ZK Skivjan, në vendin e quajtur “Rudina” me kulturë arë, në sipërfaqe prej 42.oo ari dhe në të ardhmen të përmbahet nga pengimi i këtillë apo i ngjashëm, nën kërcnimin e ekzekutimit të detyrueshëm.

Detyrohet i padituri t’ia kompenson paditësit shpenzimet

procedurale brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktvendimi, nën kërcënimin e ekzekutimit.

Më 18.10.2007 P a d i t ë s i, Gj a k o v ë Driton Gashi

505

E DREJTA CIVILE

Padi për shkak të trazimit të posedimit

GJYKATËS KOMUNALE

M i t r o v i c ë

Paditësi: Arben Prishtin

nga Mitrovica rruga “Luigj Gurakuqi”, nr.54,

I padituri: Alban Prishtina,

nga Mitrovica, rr. “Saraqëve” 13

P A D I

Për shkak të trazimit

të posedimi - vlera kontestuese 200,oo €

- Në bazë të trashëgimisë paditësi, bashkë me nënën dhe

vëllezërit tjerë, është bashkëpronar i objektit për banim i cili ndodhet në Mitrovicë, rruga “Luigj Gurakuqi”, nr. 52, në ngastrën kadastrale nr. 1440, nga fletëposedimi nr. 535 ZK Prizren.

Provë: Shikimi në ekstraktin nga fletëposedimi nr 535 ZK

Mitrovicë dhe në kopjen e planit.

Mbi këtë bazë paditësi ka qenë edhe posedues i një dhome dhe një kuzhine në objektin e lartshënuar, në mënyrë që në këto kthina ka mbajtur gjërat ushqimore dhe gjëra tjera të nevojshme për familje pasi që me anëtarët tjerë të familjes ka banuar në shtëpinë tjetër të re të ndërtuar në një pjesë të së njëjtës ngastër katastrale. Deri në këto kthina të objektit të vjetër kanë shkuar duke kaluar nëpër derën e oborrit të shtëpisë së vjetër, nga rruga “Luigj Gurakuqi”.

Provë: jokontestuese, në rast

kontestimi marrja në pyetje ndërgjyqësve si palë.

Paditësi të paditurin e ka djalë të agjës. Ai afër 40. vite ka jetuar në botën e jashtme. Kohët e fundit është kthyer nga bota e jashtme

506

E DREJTA CIVILE

dhe pasi që edhe i njëjti është bashkëpronar në paluejtshmërinë nga fletëposedimi nr. 535 KK Prizren, më 27.o5.2006 e ka ndërruar çelësin e derës së oborrit nga rruga “Luigj Gurakuqi”, duke e hequr çelësin që ka qenë më para dhe të cilin e ka pasur edhe paditësi, ashtu që i ka bë të pamundur paditësit shfrytëzimin dhe posedimin e lirë të një dhome dhe një kuzhine në shtëpinë e vjetër, duke i bë të pamundur shkuarjen deri te ato.

Provë: jokontestuese.

Duke pasur parasysh faktin se i padituri, me ndërrimin e çelësit të derës së oborrit e ka penguar paditësin në shfrytëzimin dhe posedimin e lirë të fundit faktik të një dhome dhe një kuzhine në shtëpinë e vjetër, e pas intervenimit të paditësit nuk pranon që këtë derë ta hap, propozojmë që gjykata, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T V E N D I M

I. Detyrohet i padituri Alban Prishtina, nga Mitrovica, brenda 24 orësh nga dita e pranimit të këtij aktvendimi, të bën kthimin në gjendjen e mëparshme të derës së oborrit kah rruga “Lujgj Gurakuqi”, nr. 52, duke e ndërruar drynin dhe duke qitur drynin e mëparshëm apo duke i dhënë një çelës të drynit të tanishëm paditësit Arben Prishtina, nga Mitrovica, në mënyrë që ti mundëson paditësit shfrytëzimin e një dhome dhe kuzhine në shtëpinë e vjetër në parcelën kadastrale nr. 1440 nga fletëposedimi nr. 535 ZK Mitrovicë, dhe në të ardhmen mos të pengoj në mënyrë të këtillë apo të ngjashme, nën kërcënimin e ekzekutimit të dhunshëm.

II. Detyrohet i padituri ti paguan paditësit shpenzimet

procedurale brenda 8 ditësh nga dita e pranimit të aktgjykimit.

I autorizuari i paditësit, Bardhyl Gashi – avokat

507

E DREJTA CIVILE

Padi për shkak të pengimit të së drejtës

GJYKATËS KOMUNALE

M a l i sh e v ë

Paditësi: Astrit Dauti , nga

fsh. Bardhosh, Kom. e Malishevës, I padituri: Durim Krasniqi,

nga fshati Shkozë, Komuna e Malishevës.

P A D I

Për shkak të pengim posedimit të drejtës së servitutit të kalimit – vl. kont. 100,oo €

Qysh para tri viteve paditësi është posedues i të drejtës së

rrugëkalimit në këmbë dhe me traktor nëpër parcelën kadastrale të paditurit nr. 234, nga fletëposedimi nr. 432 ZK Bardhosh, si e mirë shërbyese, nëpër stazën në gjerësi tri metra dhe gjatësi 25 metra, në dobi të parcelës së paditësit nr. 456, nga fletëposedimi nr. 654 ZK Bardhosh, si e mirë e privilegjuar.

Provë: Dëgjimi i dëshmitarëve:

1. Shpend Berisha, 2. Agron Berisha, Tëdy nga fsh. Shkozë.

Më 03.07.2007 i padituri e ka mbyllur këtë rrugëkalim me tela me

gjemba dhe kësisoj ia ka bë të pamundur paditësit të kalon me traktor deri në parcelën kadastrale të tij për ta bartur grurin e korrur.

Provë: Dëshmitarët si më lartë.

Paditësi ka kërkuar nga i padituri që ta heq telin e vendosur dhe ta liroj rrugën, por ai nuk ka pranuar. Duke pasur parasysh faktin se me këtë veprim i padituri e ka penguar paditësin në posedimin e të drejtës së servitutit të rrugëkalimit, në afat ligjor, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

508

E DREJTA CIVILE

A K T V E N D I M

Detyrohet i padituri Durim Krasniqi, nga fshati Shkozë, brenda 24 orësh nga dita e pranimit të këtij aktvendimi, të heq telat me gjemba nga rrugëkalimi në gjërsi 3 metra dhe gjatësi 25 metra i cili kalon nëpër parcelën kadastrale të paditurit nr. 234 nga fletëposedimi nr. 432 ZK Bardhosh, deri te parcela kadastrale e paditësit nr. 456 nga fletëposedimi nr. 654 ZK Bardhosh dhe kësisoj t’i mundësoj paditësit Astrit Dauti, nga fshati Bardhosh kalimin me traktor nëpër këtë rrugëkalim, e në të ardhmen të përmbahet nga pengimi i këtillë apo i ngjashëm, nën kërcnimin e ekzekutimit të detyrueshëm.

Detyrohet i padituri t’ia kompemzon paditësi shpenzimet procedurale, brenda 8 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktvendimi.

Më 05.07.2007 P a d i t ë s i, M a l i sh e v ë Astrit Dauti

509

E DREJTA CIVILE

PADI NGA E DREJTA E PRONËSISË –

Padi për vërtetimin e të drejtë në ndarjen fizike të paluejtshmërisë (neni 16 i LBMJP). GJYKATËS KOMUNALE

K l i n ë Paditësi: Durim Dogani, nga

Klina, I padituri: Gëzim Guri, nga

Klina.

P A D I Për vërtetimin e tëdrejtës në ndarjen e

paluejtshmërisë – vl. e kont. 3010 €.

Paditësi dhe i padituri janë vëllezër nga nëna e jo edhe nga i ati. Duke jetuar në një bashkësi familjare, nga fitimi i përbashkët, më 24.06.2000, nga Elez Drini, e kanë blerë livadhin në parcelën kadastrale nr. 7654 nga fletëposedimi nr. 4567 ZK Klinë, në sipërfaqe të përgjithshme prej 86 ari. Në kontratën e vërtetuar në Gjykatën Komunale në Klinë Leg. nr. 23/00 datë 24.06.2000 ndërgjyqësit figurojnë si blerës në pjesë të barabarta. Edhe para se të blejnë atë janë marr vesh që atë ta blejnë bashkë me të drejtë pronësie në pjesë të barabarta.

Provë: Kontrata Leg. nr. 23/00 datë 24.06.2000.

Dëshmitarët: 1. Urim Guri dhe 2, Isa Guri.

Pas shkëputjes së bashkësisë familjare i padituri nuk

pranon ndarjen e kësaj paluejtshmërie në pjesë të barabarta, për të cilën arsye edhe paditësi e ka iniciuar procedurën për ndarje fizike. I padituri në atë procedurë i ka kontestuar të drejtën bashkëpronësisë paditësit, nga edhe gjykata me aktvendimin Ndr. nr. 85/2002 datë 27.o4.2002, e ka ndërpre procedurën dhe e ka udhëzuar paditësin në kontest civil.

Provë: Aktvendimi ndr. nr.

85/02 datë 27.04.2002.

510

E DREJTA CIVILE

Pasi që paluejtshmëria kontestuese është blerë në bazë të

marrëveshjes paraprake që ndërgjyqësit të jen bashkëpronar në pjesë të barabarta, e duke pasur parasysh faktin se i padituri ia konteston këtë të drejtë, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

Vërtetohet se paditësi Durim Dogani, nga Klina, është bashkëpronar në pjesë ideale prej ½ të parcelës kadastrale nr. 7654 nga fletëposedimi nr. 4567 ZK Klinë, me kulturë arë, në sipërfaqe prej 86 ari, gjë që detyrohet i padituri Gëzim Guri, nga Klina, të pranoj këtë dhe me ndarje fizike t’i dorëzoj paditësit pjesën e tij të kësaj paluejtshmërie në posedim si dhe t’ia kompensoj shpenzimet procedurale, brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit, nën kërcënimin e ekzekutimit të detyrueshëm.

Më 03.05.2002 P a d i t ë s i, K l i n ë Durim Dogani

511

E DREJTA CIVILE

Padi për vërtetimin e të drejtës së pronësisë mbi bazën e krijimit të sendit të ri (neni 13, 16 dhe 22 i LBMJP).

GJYKATËS KOMUNALE

F e r i z a j

Paditësi: Zaim Gashi, nga Ferizaji,

rruga “2 korriku”,nr.22,

Të paditurit: 1. Gongje Gashi, nga Ferizaji, rr. “Jeta e re” 24,

2. I mit. Denis Gashi, të cilin e përfaqëson nëna këtu e paditura Gongje Gashi.

P A D I

Për vërtetimin e të drejtës së pronësisë.

Vlera kont. 25.000,oo €.

Nga viti 1978 deri në vitin 1988 paditësi ka jetuar në bashkësi familjare me tani vëllaun e ndjerë Vesel Gashi. Paditësi ka qenë në marrëdhënie pune dhe ka realizuar të ardhurat personale në lartësi prej 1.200 DM, e përafërsisht të ardhura të njëjta, diçka më tepër, ka realizuar nga marrëdhënia e punës edhe tani i ndjeri Vesel Gashi, i cili ka qenë i martuar me të paditurën e parë dhe nga fëmijët ka pasur këtu të paditurin e mitur.

Provë: Vërtetimet lidhur me të ardhurave personale.

Nga të ardhurat personale të realizuara e kanë ndarë

shumën e caktuar për nevoja ushqimore dhe të veshmbathjes, ndërsa pjesën tjetër e kanë kursyer në një fond të përbashkët. Në vitin 1996, paraprakusht janë marr vesh gojarisht që të blejnë trollin dhe të ndërtojnë një shtëpi të përbashkët, ashtë që edhe, nga kursimet e përbashkëta, e kanë blerë trollin në parcelën kadastrale 877, nga fletëposedimi nr. 787 ZK Ferizaj, në sipërfaqe prej 6.oo ari dhe të njëjtin vit e kanë ndërtuar objektin për banim dykatësh. Sipas marrëveshjes gojore mes tyre,

512

E DREJTA CIVILE

paluejtshmëria e blerë është dashur të regjistrohet në emër të dy vëllezërve në pjesë të barabarta.

Provë: Dëshmitarët:1.Damir Kryeziu,ngaFerizaji rr. “Jeta e re”, nr. 30

dhe 2. Jeton Kaqaniku,

rr. “7 shtatori” nr. 57.

Me rastin e aeroinqizimit të vitit 1981 i cili ka hy në fuqi në vitin 1988, tani i ndjeri Vesel Gashi, pa dijen dhe pëlqimin e paditësit, paluejtshmërinë në parcelën kadastrale nr. 877 nga fletëposedimi nr. 787 ZK Ferizaj, e ka regjistruar në tersi, në emër të vetin.

Provë: Ekstrakti nga fletëposedimi.

Në vitin 1988 ka vdekur bashkëshorti i të paditurës Gongje, përkatësisht i ati i të paditurit të mitur Denis, tani i ndjeri Vesel Gashi, ndërsa pasurinë e tij e trashëgojnë këtu të paditurit në pjesë të barabarta dhe mbi këtë bazë edhe paluejtshmëria kontestuese regjistrohet në tersi në emër të tyre.

Provë: Ekstrakti nga fletëpodsedimi dhe

aktvendimi i Gjykatës Komunale të Prizrenit T. nr, 2 43/99 dt.02.04.92.

Duke pasur parasysh faktin se objekti për banim është ndërtuar sipas marrëveshjes paraprake mes tyre dhe me investime të përbashkëta të paditësit dhe paraardhësit të të paditurëve, propozojmë që ajo gjykatë, në bazë të nenit 22 të LBMJP, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

I. Vërtetohet se paditësi Zaim Gashi, nga Ferizaji e ka të

drejtën e bashkëpronësis në pjesën ideale prej ½ të shtëpisë dhe të oborrit, në sipërfaqe të përgjithshme prej 6 ari, e cila ndodhet në parcelën kadastrale nr. 877 nga fletëposedimi nr. 787 ZK Ferizaj.

II. Detyrohen të paditurit Gongje Gashi dhe Denis Gashi,

nga Ferizaj, të pranojnë këtë, të lejojnë që në emër të paditësit të 513

E DREJTA CIVILE

regjistrohet në regjistrin e paluejtshmërive e drejta e bashkëpronësisë dhe me ndarje fizike t’ia dorëzojnë paditësit pjesën e tij nga paluejtshmëria në I. të këtij aktgjykimi, si dhe t’ia kompensojnë shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit

Më 13.05.1994 P a d i t ë s i, F e r i z a j Zaim Gashi

Padi për fitimin e të drejtës së pronësisë nga jopronari neni (31 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

P r i sh t i n ë

Prishtina, “1 Maji” 25,

Paditësi-kundëripadituri: Isa Vokshi, nga

Matiqan, Prishtinë.

I padituri-kundërpaditësi: Dren Osi, fsh.

K U N D Ë R P A D I


Vlera e kont. 7000,oo €

Paditësi Isa Vokshi, nga Prishtina, i ka paraqitur asaj gjykate padinë kundër të paditurit Dren Osi, nga Matiqani, me të cilën ka kërkuar kthimin e automobilit të markës “Mercedes”, tipi “CDI 220”, numri i motorit WWW25V745, numri i karoserisë VVD23145, viti i prodhimit 2002, me targa të regjistrimit 568-KS-874, duke theksuar se ai është pronar i këtij automobilit, e për atë nga arsye të panjohura e mban i padituri, sigurisht pa ndonjë bazë të vlefshme ligjore.

Provë: shkresat e lëndës C. nr. 237/2004

514

E DREJTA CIVILE

Theksimet e paraqitura në padi nuk janë të vërteta.

Automobilin kontestues e ka blerë i padituri-kundërpaditësi

më 23.02.2004 në ankandin publik në Doganën e Kosovës në Prishtinë me çmim prej 7.000,oo €, nga e cila datë edhe e posedon këtë automjet.

Provë: Proqesverbali i

shitjes publike i Doganës së Kosovës në Prishtinë datë 23.02.2004 dhe kontrata e shitblerjes e të të njëjtës datë.

Nga theksimet e mësipërme i padituri-kundërpaditësi është

blerës me mirëbesim i automobilit të blerë në ankand publik, nga edhe, në bazë të nenit 31 të LBMJP, mbi këtë bazë edhe e ka fituar të drejtën e pronësisë, andaj edhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

I. Refuzohet në tersi kërkesëpadia si e pabazë.

II. Aprovohet në tersi kërkesa nga kundërpadia ashtu që

vërtetohet se kundërpaditësi-i padituri Dren Osi, nga fshati Matiqani, është pronar i automobilit të markës

“Mercedes”, tipi “CDI 220” me numër të motorit WWW25V745, dhe të karoserisë VVD23145, viti i prodhimit 2002, me targa të regjistrimit 568- KS-874.

III. Detyrohet paditësi-kundëripadituri Isa Vokshi, nga

Prishtina t’ia kompenson të paditurit-kundërpaditësit shpenzimet procedurale, brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit.

Më 12.06.2004 Ipadituri- kundërpaditësi, P r i sh t i n ë Dren Osi

515

E DREJTA CIVILE

Padi për vërtetimin e të drejtës së pronësisë në bazë të posedimit (neni 28 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

P r i z r e n

Paditësit: 1. Burim Morina, nga Prizreni, rruga “Jusuf Gërvalla” nr. 64.

2. Durim Morina , nga Prizreni, rruga

“Jusuf Gërvalla”, nr. 66.

Epaditura:Antigona Bylukbashi,nga Prizreni rr. “17 Shkurti” nr. 45

P A D I


Vlera e kontestit 20.000,oo €

Paditësit janë të bijtë e tani të ndjerit Nuredin Morina i cili ka vdekur në vitin 1994. Përpos këtu paditësve ai ka lënë edhe të birin Miran Morina si dhe pasardhësit e djalit të ndjerë, Rexhep Morina.

Provë: Jokontestuese.

Në vitin 1972, tani i ndjeri Nuredin Morina, pasi paraprakisht e ka shitur gjithë pasurinë që ka pasur në fshatin Gurazi, nga e paditura e ka blerë parcelën kadastrale nr. 7027/2, në sipërfaqe prej 4.oo ari. Menjëherë atëherë, pas pagimit të shitblerjes dhe marrjes në posedim, në këtë parcelë e ka ndërtuar objektin për banim.

Provë: Dëgjimi i dëshmitarëve: 1. Hajri Demiri, nga

Prizreni, rr.“Ali Pashë Gucia”, nr. 24. dhe

2. Durije Krasniqi, nga Prizreni, rr. “Ali Pashë Gucia” nr. 105.

516

E DREJTA CIVILE

Me rastin e shitblerjes është përpiluar kontrata me shkrim e

cila nuk është vërtetuar në gjykatë, e gjatë luftës i është djegur bashkë me shtëpinë, nga e cila arsye edhe parcela kadastrale në fjalë edhe sot evidentohet në emër të të paditurës.

Provë: Shikimi në ekstraktin nga fletëposedimi nr. 7006 ZK Prizren

Gjatë jetës së të atit Nuredin Morina, në bazë të

marrëveshjes gojore, paditësit e kanë ndarë gjithë pasurinë që kanë pasur bashkë me vëllezërit tjerë, ashtu që paditësve u ka takuar në bashkëpronësi objekti për banim me oborr në parcelën kadastrale të sipërshënuar, të blerë nga e paditura.

Provë: Dëgjimi i dëshmitarit Miran Morina, nga

Prizreni, rr. “Ali Pashë Gucia”, nr. 92.

Tani i ndjeri Nuredin Morina, babai i paditësve, të drejtën e pronësisë në parcelën kadastrale nr. 7027/2 nga fletëposedimi nr. 7006 ZK Prizren, e ka fituar gjithsesi në bazë të posedimit, pasi paraprakisht atë e ka blerë e pastaj edhe e ka ndërtuar shtëpinë, që nënkupton se gjatë jetës ai ka qenë posedues jo vetëm në mirëbesim por edhe i ligjshëm, e pas vdekjes së tij edhe paditësit si trashëgimtar. Duke pasur parasysh faktin se paluajtshmëria në këtë parcelë kadastrale, në bazë të ndarjes së pasurisë së përbashkët me marrëveshje, iu ka takuar në bashkëpronësi paditësve, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

Aprovohet kërkesëpadia,

Vërtetohet se paditësit Burim Morina dhe Durim Morina, të dy nga Prizreni, janë bashkëpronar në pjesë të barabarta, secili në nga ½ (një të dytën) të pjesëve ideale, të paluajtshmërisë në parcelën kadastrale nr. 7027/2 nga fletëposedimi nr. 7006 ZK Prizren, gjë që detyrohet e paditura Antigona Bylykbashi, nga Prizreni, të pranoj këtë dhe të lejoj që kjo paluajtshmëri në Drejtorin për Gjeodezi dhe Kadastër në Prizren të regjistrohet në emër të paditësve si dhe tua kompensoj

517

E DREJTA CIVILE

shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimi.

P a d i t ë s i t,

Më 24.07.2006. 1. Burim Morina P r i z r e n 2. Durim Morina

Padia për kthimin në posedim të sendit pronar i të cilit është - rei vindicatio (neni 37 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

Gj i l a n

Paditësi: Mentor Spaqi, nga Gjilani,

rruga “Ismail Qemali, nr. 56,

rruga

133/a.

I padituri: Adnan Shoshi, nga Gjilani,

“Edit Durham” nr.

P A D I

paluejtshmërisë –

Për dorëzimin e Vlera kontestuese 250.oo Euro.

Paditësi është pronar i vetëm i shtëpisë me oborr e cila

gjendet në Gjilan, rruga “Edit Durham” nr. 133/a, në sipërfaqe të përgjithshme prej 4.24 ari, parcela kadastrale nr. 81/4 nga fletëposedimi nr. 8071 KK Gjilan.

Gjilan.

Provë: Ekstrakti nga fletëposedimi nr. 8071 ZK

518

E DREJTA CIVILE

Shtëpinë dhe oborrin e sipërshënuar, pa kurrfarë baze

juridike e mban në posedim i padituri. Paditësi disa herë ka biseduar me të paditurin dhe ka kërkuar që ai t’ia dorëzon në shfrytëzim dhe posedim të lirë këtë paluajtshmëri, por ai e ka refuzuar këtë, me arsyetim kinse para shumë vitesh kjo ka qenë pasuri e paraardhësve të tij.

Provë: Dëgjimi dëshmitarëve: 1. Zyber Hoxha dhe 2. Agim Latifi

dhe ndërgjyqësit si palë.

Duke pasur parasysh faktin se paditësi është pronar i vetëm i shtëpisë dhe oborrit të sipërshënuar, ato i mban në posedim i padituri pa kurrfarë baze juridike dhe refuzon t’ia dorëzoj paditësit, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, në bazë të nenit 37 të LMTHPJ, të merr

A K T GJ Y K I M


Detyrohet i padituri Adnan Shoshi, nga Gjilani, t’ia dorëzoj në posedim dhe shfrytëzim të lirë paditësit Mentor Spaqi, nga Gjilani, shtëpinë me oborr në sipërfaqe të përgjithshme prej 4.24 ari, e cila gjendet në Gjilan, rruga “Edit Durham” nr. 133/a, në parcelën kadastrale nr. 81/4 nga fletëposedimi nr. 8071 ZK Gjilan, të lirë nga sendet dhe njerëzit, si dhe t’ia kompensoj shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit.

P a d i t ë s i, Mentor Spaqi

519

E DREJTA CIVILE

Padia nga e drejta e supozuar e pronësisë - aktio Publiciana (neni 41 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

P e j ë

Paditësi: Hasan Hasani, nga Peja,

rruga “2 Korriku” 7, I padituri: Dukagjin

Dukagjini, nga Peja, rruga “Jusuf Gërvalla”, nr. 45.

P A D I

Për dorëzimin e paluejtshmërisë. Vlera kontestuese 3001 €.

Më 16.05.1990, nga tani i ndjeri Zenel Dukagjini, nga

Peja, e ka blerë arën në sipërfaqe prej 68 ari, në parcelën kadastrale nr. 278 e evidentuar sipas fletëposedimit nr. 7845 ZK Pejë, me çmim prej 40.000 DM. Me atë rast është paguar çmimi në tersi dhe është përpiluar kontrata me shkrim e cila është vërtetuar në Gjykatën Komunale të Pejës më 17.05.1990, Leg. nr. 234/90 dhe të njëjtën ditë i është dorëzuar paditësit në posedim, mirëpo nuk është bë bartja e të drejtës së pronësisë në librat kadastrale.

Provë: Kontrata Leg. nr. 234/90 dt. 17.05.1990.

Paluejtshmërinë në fjalë paditësi pa pengesë e ka shfrytëzuar deri më 15.10.2000, pasi që paraprakisht e kishte marr grurin nga ajo për këtë vit, e këtë ditë e ka marr i padituri në mënyrë që e ka lëvruar dhe e ka mbjellur, me arsyetim se këtë arë ia ka dhuruar agja i tij Zenel Dukagjini një muaj para se të vdes, me kontratën e dhurimit të vërtetuar në Gjykatën Lomunale të Pejës Leg. nr. 543/2000 datë 14.09.2000 dhe ia ka dorëzuar në posedim por akoma nuk është bë bartja e të drejtës së pronësisë në librat kadastrale.

520

E DREJTA CIVILE

Provë: Kontrata leg. nr. 543/00 datë 14.09.2000

dhe Dëshmitarët: Driton Dauti dhe Shkumbin Thaqi, nga Peja rr. “Rugova” nr. 23.

Paditësi ka qenë posedues i ligjshëm dhe me mirëbesim i

kësaj paluejtshmërie e në këtë mënyrë edhe pronar i supozuar në kuptim të nenit 41 të LBMJP, ashtu që edhe në raport me të paditurin e ka bazën juridike më të fortë, pasi që paluejtshmërinë e ka fituar me punë juridike me barrë, ndërsa i padituri edhe vetë vërteton se e mban në bazë të punës juridike bamirëse, nga edhe paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M


Detyrohet i padituri Dukagjin Dukagjini, nga Peja, që paditësit Hasan Hasani, nga Peja t’ia dorëzoj në posedim parcelën kadastrale nr. 278 nga fletëposedimi nr. 7845 ZK Pejë në sipërfaqe prej 68 ari si dhe t’ia kompensoj shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit, nën kërcënimin e ekzekutimit të detyrueshëm.

Më 13.11.2000 P a d i t ë s i, P e j ë Hasan Hasani

521

E DREJTA CIVILE

Padia negatore – për shkak të pengimit të pronësisë – aktio negatoria (neni 42 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

K a m e n i c ë

Paditësi: Lirim Krasniqi, nga fshati Burim, Komuna e Kamenicës

I padituri: Betim Bytyqi, nga fshati Burim, Komuna e Kamenicës

P A D I

Për shkak të pengim të pronësisë.

Vlera kontestuese 100 €.

Paditësi është pronar i shtëpisë me oborr në parcelën kadastrale nr. 1511 nga fletëposedimi nr.173 ZK Burimi.

Provë: Ekstrakti nga fletëposedimi nr.173 ZK Brezne.

Paluajtshmëria e mësipërme e paditësit, në pjesën jugore kufizohet me parcelën e të paditurit nr. 1510, në të cilën edhe i padituri e ka shtëpinë për banim me oborr. Sipas konfiguracionit të terenit shtëpia me oborr e paditësit ndodhet në anën e poshtme, ndërsa ajo e të paditurit në anën e sipërme, nga e cila arsye edhe në murin kufizues të paditurit kanë ekzistuar dy vrima me qëllim të rrjedhjes së ujërave të ndryshme dhe atyre nga të reshurat atmosferike nga parcela e të paditurit, në atë të paditësit.

Provë: Shikimi në vend në praninë e ekspertit përkatës.

Me qëllim të shfrytëzimit normal dhe pa pengesa të këtyre dy paluajtshmërive, në vitin 2005 ndërgjyqësit janë marr vesh ndërmjet veti që paditësi ti lejon të paditurit përcjelljen e kanalizimit nga shtëpia e tij, nëpër oborrin e paditësit, me kusht që i padituri në këtë kanalizim ti përcjell të gjitha ujërat, si ato të zeza ashtu edhe ato nga të reshurat

522

E DREJTA CIVILE

atmosferike, në këtë mënyrë edhe ti mbyllë këto dy vrima në mur, që të mos rrjedhin ujërat nga oborri i të paditurit në atë të paditësit.

Provë: Dëgjimi i ndërgjyqësve si palë.

Pas rregullimit të tërësishëm të kanalizimit, sipas

marrëveshjes së mësipërme, i padituri kundërshton dhe nuk pranon ti mbyll këto dy vrima dhe nëpër to përcjell ujërat nga larja e teshave apo sendeve tjera si dhe nga të reshurat atmosferike që të rrjedhin në oborrin e paditësit, në këtë mënyrë edhe paditësin e pengon në shfrytëzimin normal dhe të rregullt të pronësisë.

Provë: Shikimi në vend.

Pasi që i padituri nuk pranon ti mbyll vrimat dhe në këtë mënyrë me përcjelljen e ujërave e pengon paditësin në shfrytëzimin e lirë dhe pa pengesa të pronës, propozojmë që ajo gjykatë pas zhvillimit të procedurës, në bazë të nenit 42 paragrafi 1 të Ligjit të Marrëdhënieve Themelore Pronësore Juridike të merr

A K T GJ Y K I M


I urdhërohet të paditurit Betim Bytyqi, nga fsh. Burim që të pushojë së penguari paditësin Lirim Krasniqi në shfrytëzimin e lirë dhe pa pengesë të shtëpisë dhe oborrit të tij, në mënyrë që të mbyllë dy vrimat që shërbejnë për rrjedhjen e ujit në murin kufizues të të paditurit i cili ndodhet ndërmjet parcelës së paditësit nr. 1511 dhe asaj të të paditurit 1510 dhe në këtë mënyrë mos të lejoj rrjedhjen e ujërave nga shtëpia dhe oborri i tij në oborrin e paditësit, si dhe të kompensojë shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit e këtij aktgjykimit nën kërcënimin e ekzekutimit me dhunë.

Më 11.04.2006 P a d i t ë s i, K a m e n i c ë

Lirim Krasniqi

523

E DREJTA CIVILE

Padi për vërtetimin e të drejtës së përparësisë së blerjes (neini 9 par.2 i Ligjit për qarkullimin e Paluejtsh mërisë)

GJYKATËS KOMUNALE

D r a g a sh

Paditësi: Dukagjin Kryeziu .nga fshati Buqe,

Komuna e Dragashit, I padituri: Guri Shala, nga fshati Buqe.

P A D I

Për vërtetimin e të drejtës së përparësisë së blerjes – vl. kont. 3100 €.

Paditësi me profesion është bujk. Përpos pasurisë tjetër të

paluajtshme, ashtë pronar edhe i arës në parcelën kadastrale nr. 5321 nga fletëposedimi nr. 853 ZK Buqe, në vendin e quajtur “Mështekna”, në sipërfaqe prej 85 ari.

Provë: Qertifikata mbi të drejtën e pronës nr. 134.

Parcela kadastrale e sipërshënuar e paditësit në anën lindore kufizohet me parcelën kadastrale të paditurit nr. 5322 nga fletëposedimi nr. 534 ZK Buqe, me kultur arë.

Provë: Qertifikata mbi të drejtën e pronës nr. 132.

Vija më e gjatë kufitare e parcelës kadastrale të paditurit është me parcelën kadastrale të paditësit.

Provë: Shikimi në vend në prani të ekspertit të gjeodezisë.

I padituri ka qitur një mbishkrim në parcelën e tij për

shitjen e saj. Deri më tash paditësi nuk është njoftuar nga i padituri për këtë shitje e as që i është ofruar me shkrim të sqarohet nëse është i interesuar të blej, duke e njoftuar edhe me kushtet e shitjes, nga e cila arsye edhe paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

524

E DREJTA CIVILE

A K T GJ Y K I M


Vërtetohet se paditësi Dukagjin Kryeziu, bujk nga fshati Buqe, nën kushte të njëjta, e ka përparësinë e blerjes të arës në parcelën kadastrale nr. 5322 nga flatëposedimi 534 ZK Buqe, gjë që edhe detyrohet i padituri Guri Shala, nga fshati Buqe, t’i ofron paditësit blerjen e saj para të tjerëve, nën kushte të njëjta si dhe t’ia kompensoj shpenzimet procedurale brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të aktgjykimit.

Më 24.10.2008 P a d i t ë s i, D r a g a sh Dukagjin Kryeziu

Nëse shitësi, duke mos e respektuar detyrimin që sendin paraprakisht t’ia ofroj titullarit të drejtës së përparësisë së blerjes, që ai ta blen atë në kushte të njëjta para të tjerëve, dhe sendin ia ka shitur personit tjetër, pavarësisht nëse ka lidhur kontratë apo jo, titullari e ka të drejtën e parablerjes nga dora e blerësit, ashtu edhe me padi do të paraqes këtë kërkesë

“ Aprovohet kërkesëpadia ashtu që vërtetohet se kontrata e shitblerjes e lidhur mes të paditurëve Guri Shala, si shitës dhe Mal Shala, si blerës, e vërtetuar në Gjykatën Komunale të Dragashit Leg. nr. 204/04 e vërtetuar më 23.03.2004, nuk prodhon efekt juridik ndaj paditësit Dukagjin Shala dhe detyrohet i padituri Mal Shala, që parcelën kadastrale nr. 5322 nga fletëposedimi nr. 534 ZK Buqe t’ia dorëzoj paditësit në pronësi dhe posedim të lirë, me çmim dhe në kushte nga kontrata e shitblerjes e sipërshënuar e shpallur pa efekt juridik, gjë që edhe në bazë të këtij aktgjykimi do të bëhet regjistrimi i të drejtës së pronësisë në emër të paditësi Guri Shal, nga fshati Buqe”.

525

E DREJTA CIVILE

Padi për konstituimin e të drejtës së servitutit të rrugëkalimit (neni 53 i LBMJP)

GJYKATËS KOMUNALE

V u sh t r i

Paditësi: Kushtrim Shala, nga Vushtrria,

rruga“Drini i Bardh” nr. 86, I padituri:Ngadhnjim Shala, nga Vushtrria,

rruga “Drini i Zi” nr. 54.

P A D I Për konstituivin e të drejtës së servitutit të rrugëkalimit të përhershëm

– vl. kont 3001 €.

Paditësi është pronar i parcelës kadastrale nr. 12 nga fletëposedimi nr. 23 ZK Vushtrri. Për të ardhur deri në paluejtshmërinë e vetë paditësi e ka shfrytëzuar rrugëkalimin sezonal nëpër parcelën kadastrale të të paditurit nr. 13 nga fletëposedimi nr. 24 ZK Vushtrri.

Provë: Shikimi në Qertifikatat për të

drejtën e pronës në paluejtshmëri nr. 23 dhe 24 ZK Vushtrri. Paditësi, duke e bartur materialin ndërtimor nëpër parcelën kadastrale të paditurit, ka arritur në parcelën e vetë ta ndërton objektin për banim, të cilin edhe e ka përfunduar në tersi, duke konsideruar se i padituri nuk do t’i kundërshtoj të kalon nëpër atë rrugëkalim.

Provë: Shikimi në vend me ekspertin e ndërtimtarisë dhe atë të gjeodezisë.

Mirëpo, me të provuar paditësi të vendoset në shtëpi, i

padituri ia ka ndaluar kalimin nëpër paluejtshmërinë e tij, me arsyetim se ai e ka vetëm të drejtën e rrugëkalimit sezonal e jo edhe të përhershëm. Duke pasur parasysh faktin se objekti për banim është i përfunduar në tersi dhe nuk ka kurrfarë mundësie tjetër për rrugëkalim deri në rrugën e fshatit, propozojmë që ajo gjykatë, pasd zhvillimit të procedurës, në bazë të nenit 53 të LBMJP, të merr

526

E DREJTA CIVILE

A K T GJ Y K I M

Aprovohet kërkesëpadia e paditësit Kushtrim Shala, nga Vushtria, ashtu që konstituohet e drejta e rrugëkalimit të servitutit të përhershëm nëpër parcelën kadastrale nr. 13 nga fletëposedimi nr. 24 ZK Vushtri, si e mirë shërbyese, pronë e të paditurit Ngadhnjim Shala, nga Vushtria, në të mirë të parcelës së paditësit nr. 12, nga fletëposedimi nr. 23 ZK Vushtrri, me kulturë shtëpi dhe oborrsi e mirë e privilegjuar, në pjesën jugore të saj, në gjërsi prej 3 m e në tërë gjatësinë e saj, nga parcela e paditësit deri në rrugën e fshatit, gjë që detyrohet i padituri të pranoj dhe lejoj shfrytëzimin e këtij rrugëkalimi si dhe të kompensoj shpenzimet e procedurës kontestimore, brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të aktgjykimit, nën kërcnimin e ekzekutimit me dhunë.

P a d i t ë s i, Kushtrim Shala

527

E DREJTA CIVILE

Padi për ndërprerjen e të drejtës të servitutit të kalimit (neni 58 par. 2 i LBMJP).

GJYKATËS KOMUNALE

D r e n a s

Paditësi: Gazmend Bardhi, nga Drenasi,

rruga “Adem Jasharri”, nr. 12. I padituri: Shpend Bardhi, nga Drenasi,

rruga “Adem Jasharri”, nr. 13.

P A D I

Për ndërprerjen e të drejtës së servitutit të kalimit. Vlera kontestuese 3010 €.

Paditësi është pronar i parc. kad. nr. 32, me kulturë arë, në sipërfaqe prej 62 ari, e evidentuar sipas fletëposedimit nr. 42 ZK Drenas, ndërsa i padituri është pronar i parc. kad. nr. 33, me kulturë arë, në sipërfaqe prej 104 ari, e evidentuar sipas fletëposedimit nr 43 ZK Drenas.

Në regjistrin e paluejtshmërive është e regjistruar e drejta e servitutit të kalimit nëpër parcelën e paditësit, e në të mirë të parcelës së të paditurit.

Provë: Qertifikata për të drejtën e pronës.

Para një muaji është përfunduar ndërtimi i rrugës publike të fushës e cila qon deri të e mira e privilegjuar e të paditurit, ashtu që e drejta e servitutit të kalimit është e panevojshme për shfrytëzimin e të mirës së privilegjuar.

Provë: Shikimi në vend në praninë e ekspertëve

dhe Dëgjimi i dëshmitarëve.

Nga arsyet e paraqitura, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, në bazë të nenit 58 par. 2 i LBMJP, të merr

528

E DREJTA CIVILE

A K T GJ Y K I M

Ndërprehet e drejta e servitutit të kalimit nëpër parcelën e paditësit nr. 32 nga fletëposedimi nr. 42 ZK Drenas, si e mirë shërbyese e në të mirë të parcelës së të paditurit nr. 33 nga fletëposedimi nr. 43 ZK Drenas, si e mirë e privilegjuar, ashtu që detyrohet i padituri Shpendf Bardhi, nga Drenasi, të pushoj dhe ndërpres së shfrytëzuari këtë të drejtë të servitutit, të duroj që në bazë të këtij aktgjykimi të shlyhet e drejta e servitutit të kalimit si mësipërm, si dhe të kompensoj shpenzimet procedurale, brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimi.

P a d i t ë s i, Gazmend Bardhi

529

E DREJTA CIVILE

E DREJTA FAMILJARE

- Propozim i përbashkët i bashkëshortëve për shkurorëzim me marrëveshje (neni 68 par. 2 i LF)

GJYKATËS SË QARKUT

P r i z r e n

Propozuesit: 1. Afërdita Guri , nga Prizreni,

Rr. “Hasan Prishtina”, No. 22. 2. Bekri Guri, nga

Prizreni, Rr. “Ismail Qemali” No. 12.

P R O P O Z I M I PËRBASHKËT I BASHKËSHORTËVE

Për shkurorëzim me marrëveshje.

Propozuesia Afërdita Guri ndodhet përkohësisht me punë në botën e jashtme, andaj edhe në kuptim të nenit 76 par. 1 të LF, nuk do të zhvillohet procedura e pajtimit.

Propozuesit kanë lidhur martesë ndërmjet veti më

21.07.1989 para organit kompetent në Prizren, e cila martesë është evidentuar sipas numrit rendor XX/1989, e një kohë më para kanë jetuar në bashkësi jashtëmartesore.

Provë: Certifikata e martesës datë 08.11.2005.

Nga kjo martesë dhe jeta e përbashkët bashkëshortët kanë katër fëmijë: Arbër Guri – i lindur më 31.01.1990, Rabije Guri – e lindur më 19.04.1992, Arbëresha Guri – e lindur më 28.11.1994 dhe Sidrita Guri – e lindur më 04.06.1996.

Provë: Certifikatat e lindjes së fëmijëve.

Një kohë pas lidhjes së martesë bashkëshortët kanë pasur marrëdhënie të mira bashkëshortore ndërmjet veti. Në ndërkohë, për shkak të botëkuptimeve të ndryshme dhe mospajtimit të karaktereve,

530

E DREJTA CIVILE

marrëdhëniet ndërmjet tyre janë çrregulluar, nga edhe shpesh kanë pasur mosmarrëveshje ndërmjet veti. Mosmarrëveshjet e këtilla më vonë janë bë gjithnjë e më të shpeshta, duke marr karakter të përhershëm. Disa herë bashkëshortët kanë tentuar që harmonizojnë marrëdhëniet, mirëpo nuk kanë pasur sukses. Nga kjo arsye edhe që nga janari i vitit 2005 e kanë ndërpre edhe jetën e përbashkët, e që nga atëherë fëmijët e mitur jetojnë me të atin. Pasi që nuk ka kurrfarë gjasa për rivendosjen e bashkësisë martesore, bashkëshortët janë marr vesh që martesën ta zgjidhin, andaj edhe paraqesin këtë propozim dhe propozojnë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

I. Zgjidhet me shkurorëzim martesa ndërmjet

bashkëshortëve Afërdita Guri dhe Bekri Guri nga Prizreni, e lidhur më 21.071989 para organit kompetent në Prizren, e evidentuar sipas numrit rendor XX/1989.

II. Fëmijët e përbashkët të mitur: Arbër Guri – i lindur më

31.01.1990, Rabije Guri – e lindur më 19.04.1992, Arbëresha Guri – e lindur më 28.11.1994 dhe Sidrita Guri – e lindur më 04.06.1996, i besohen në ruajtje, kujdes dhe edukim babait Bekri Guri.

III. Detyrohet propozuesi Bekri Guri t’i mundësoj

propozuesës Afërdita Guri mbajtjen e marrëdhënieve personale me fëmijët e mitur, ashtu që ata do të qëndrojnë tek e ëma gjatë pushimit veror dhe atij dimëror nga 10 ditë si dhe nga një ditë gjatë festave shtetërore dhe fetare.

IV. Detyrohet propozuesi Bekri Guri, në emër të kontributit për ushqimin e ish bashkëshortes Afërdita Guri, t’i paguaj asaj nga 200,oo Euro në muaj, duke filluar nga dita e marrjes së këtij aktgjykimi deri në ndryshimin e rrethanave, në fillim të cdo muaji e më së voni deri më 5-tin e muajit vijues.

V. Çdonjëra palë i mban shpenzimet e veta procedurale.

Më 28.10.2005. P r o p o z u e s i t, P r i z r e n

531

Afërdita Guri Bekri Guri

E DREJTA CIVILE


P e j ë

Paditësi: Gëzim Kosova, nga Peja, Rr. “Leka” No. 4

E paditura: Drita Kosova, nga Peja,

Rr. “Tirana” No. 8.

P A D I

Për shkurorëzim.

Paditësi dhe e paditura kanë lidhur martesë më 28.10.2001, para organit kompetent në Pejë, e cila martesë është regjistruar sipas numrit rendor 3/2001.

Provë: Certifikata e martesës datë 15.12.2006.

Nga kjo martesë dhe jeta e përbashkët kanë një fëmijë: Arbër Kosova – i lindur më 08.12.2003.

Provë: Certifikata e lindjes.

Në fillim dhe një kohë pas martesës, bashkëshortët kanë jetuar në marrëdhënie të mira dhe të harmonizuara bashkëshortore. Viteve të fundit, për shkak të mospajtimit të karaktereve, marrëdhëniet mes tyre janë çrregulluar, ashtu që fillimisht kohë pas kohe kanë pasur mosmarrëveshje. Me kalimin e kohës këto janë shpeshtuar e më vonë kanë marr karakter të përhershëm. Nga kjo arsye, jeta e përbashkët mes bashkëshortëve është bë e padurueshme, për të cilën arsye edhe në muajin qershor të vitit 2005 kanë ndërpre jetën e përbashkët, në mënyrë që në banesën e të paditurës, ku kanë jetuar bashkërisht më para, ka ngelur të jetoj e paditura bashkë me fëmijën e mitur, ndërsa paditësi është larguar nga aty, ka kaluar të banon me një banesë me qira, dhe që nga atëherë bashkëshortët nuk kanë pasur kurrfarë kontakti mes veti.

Provë: jokontestuese, në rast kontesti dëgjimi i ndërgjyqësve si palë.

532

E DREJTA CIVILE

Paditësi është në marrëdhënie të rregullt pune, realizon të

ardhurat mujore në lartësi 380. oo Euro.

Provë: Vërtetimi për të ardhurat personale.

E paditura është në marrëdhënie pune pran UNDP në Prishtinë, me të ardhura më të mira personale dhe banon në banesën e vetë.

Provë: Të sigurohet zyrtarisht vërtetimi

mbi të ardhuratë personale.

Duke pasur parasysh faktin se jeta e përbashkët mes bashkëshortëve faktikisht është ndërpre që nga qershori 2005, nga atëherë bashkëshortët nuk kanë pasur kurrfarë kontakti mes veti, martesa vetëm formalisht ekziston, e nuk ka kurrfarë gjasa për rivendosjen e jetës së përbashkët mes bashkëshortëve, propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

I. Zgjidhet me shkurorëzim martesa ndërmjet paditësit

Gëzim Kosova dhe të paditurës Drita Kosova, të dy nga Peja, e lidhur më 28.10.2001 para organit kompetent në Pejë, e evidentuar sipas numrit rendor 3/2001 – në bazë të nenit 68 par. 1 të LF.

II. Fëmija i përbashkët i mitur: Arbër Kosova – i lindur më

08.12.2003, i besohen në ruajtje, kujdes dhe edukim nënës, këtu të paditurës Drita Kosova.

III. Detyrohet e paditura Drita Kosova t’i lejoj paditësit

Gëzim Kosova mbajtjen e marrëdhënieve personale me fëmijët e mitur ashtu që ai do të qëndrojnë te i ati, paditësi Gëzim Kosova çdo fundjave nga ora 14.00 ditën e shtunë deri në ora 16.00 ditën e diel.

IV. Secila palë i mbanë shpenzimet e veta procedurale.

Më 15.05.2007 P a d i t e s i, Pejë Gëzim Kosova

533

E DREJTA CIVILE

Padi për besimin e fëmijëve (neni 139 par. 2 i LF)

GJYKATËS KOMUNALE

P r i sh t i n ë

Paditësja: Zana Gashi, nga

Prishtina, rruga “Durrësi”, nr 13. I padituri: Enis Bushi, nga

Prishtina, rruga “Prizreni”, nr. 6.

P A D I

Për besimin e fëmijëve – vl. e kon. 250 €.

Paditësja dhe i padituri janë martuar ndërmjet veti në vitin 1997. Kurorë nuk kanë lidhur, ashtu që kanë jetuar në bashkësi jashtëmartesore pandërpre deri më 24.10.2008.

Provë: Jokontestuese.

Pas themelimit të jetës së përbashkët jashtëmartesore një kohë kanë jetuar në botën e jashtëme, ku edhe më 13.10.1999 u ka lindur fëmija i përbashkët Gëzim Bushi.

Provë: Qertifikata e lindjes për të miturin .

Pas kthimit nga bota e jashtme ndërgjyqësit, bashkë me

fëmijën, e tyre kanë jetuar në Prishtinë në bashkësi familjare me prindërit e të paditurit. Për shkak të çrregullimit të marrëdhënieve, më 24.10.2008, ka ardhur deri te ndërprerja faktike e bashkësisë jashtëmartesore mes ndërgjyqësve dhe që nga atëherë paditësja, bashkë me fëmijën e përbashkët të mitur të tyre, jeton në Prishtinë te prindërit e saj, ndërsa i padituri ka vazhduar të jeton në familje të tij.

Provë: Dëgjimi i ndërgjyqësve si palë.

Kushtet e përgjithshme për zhvillimin e drejtë, arsimimin dhe edukimin e fëmijës së mitur janë shumë më të mira te nëna. Ajo është e përkushtuar me gjithë qenien ndaj fëmijës, ka kushte shumë të mira

534

E DREJTA CIVILE

banimi te prindërit e saj. Në familje jeton vetëm me prindërit e saj dhe banon në një objekt banimi trekatësh, me sipërfaqe banimi të mjaftueshëm për të gjithë. Fëmija ka filluar të vijoj shkollën në Shkollën Fillore në qytet dhe menjëherë është adaptuar shumë mirë ne rrethin ku jeton.

Provë: Sigurimi i raportit nga Qendra për Punë Sociale.

Duke pasur parasysh faktin se prindërit e fëmijës së mitur jetojnë ndaras dhe nuk kanë mund të arrijnë marrëveshje se me cilin nga prindërit do të jeton ai, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës të merr

A K T GJ Y K I M


I mituri Gëzim Bushi, i lindur më 13.10.1999, i besohet në ruajtje kujdes dhe edukim nënës, këtu paditësës Zana Gashi, deri në ndryshimin e rrethanave në bazë të të cilave është vendosur me këtë aktgjykim.

Detyrohet paditësja Zana Gashi, nga Prishtina, t’i

mundësoj të paditurit Enis Bushi, nga Prishtina, mbajtjen e kontakteve personale me të miturin Gëzim Bushi, në lokalet e Qendrës për Punë Sociale në Prishtinë, çdo të premte të parë dhe të tretë të muajit, duke filluar nga ora 12.oo deri në ora 14.oo. si dhe gjatë pushimeve verore dhe dimërore të qëndroj nga 10 ditë tek i ati.

Detyrohet i padituri t’ia kompensoj paditëses të gjitha shpenzimet procedurale brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimi.

Më 02.03.2008 P a d i t ë s j a, P r i sh t i n ë Zana Gashi

535

E DREJTA CIVILE

E DREJTA TRASHËGIMORE Propozim për inicimin e procedurës trashëgimore

GJYKATA KOMUNALE

P r i z r e n

P R O P O Z I M

Për inicimin e procedurës trashëgimore.

Tani i ndjeri Ylli /Gazi/ Berisha, ish nga Prizreni, Rr

“Kuksi” nr. 26, ka vdekur më 09.07.1986 në Prizren, pa shprehjen e vullnetit të fundit.

Provë: Certifikata e vdekjes dt. 01.06.2006

Në momentin e vdekjes nga pasuria e paluajtshme ka lënë:

Ngastrat kadastrale: 78/5; 202; 277; 318; 470; 522; 717; 794; 833 dhe 924, nga fletë posedimi nr. 152 ZK Nashec. Ngastrën kadastrale 35, nga fletë posedimi nr. 65 ZK Atmaxhë dhe Pjesët ideale prej 1/5 të ngastrave kadastrale 957 dhe 958 nga fletë posedimi nr. 129 ZK Vlashne.

Provë: Fletë posedimi nr. 152 ZK Nashec.

Fletë posedimi nr. 65 ZK Atmaxhë. Fletë posedimi nr. 129 ZK Vlashne.

Nga trashëgimtarët e mundur ligjor, ka lënë:

1. Leonora Susuri – e bija, nga fsh. Zhur, KK Prizren, 2. Bleta Krasniqi – e bija, nga Prizreni, 3. Mentor Berisha – i biri, nga Prizreni, 4. Arta Bytyqi – e bija, nga Prizreni,

536

E DREJTA CIVILE

5. Flora Hasani – e bija, nga Prizreni, 6. Bulza Gashi – e bija nga Prizreni dhe 7. Egzona Uka – e bija , nga Prizreni

Provë: 1. Aktvdekja,

2. Certifikata e martesës, 3. Certifikatat e lindjes.

Luteni që pas zhvillimit të procedurës, të merret vendimi i

trashëgimisë pas vdekjes së trashëgimlënësit Ylli Berisha nga Prizreni, Rr. “Kuksi” 26.

Më 17.07.2006 T r a sh ë g i m t a r i P r i z r e n

Mentor Berisha., nga Prizreni, Rr. “Kuksi” nr. 26.

537

E DREJTA CIVILE

Aktvendimi i trashëgimisë (neni 12.1 i LT dhe 128 i LPJ )

GJYKATA KOMUNALE NË LYPJAN, gjyqtari Agim Agimi, në qështjen trashëgimore pas vdekjes së Blerim Kryeziut, nga Lypjani, rr. “Lidhja e Prizrenit”, nr. 2. pas shqyrtimit trashëgimor në seancën e mbajtur më 24.03.2008, mori

A K T V E N D I M

I. Konstatohet se trashëgimia e të ndjerit Blerim Kryeziu, nga Lypjani, rr. “Lidhja e Prizrenit”, nr. 2, i lindur më 22.05.1927, nga i ati Hasan, bujk, shtetas i R. Kosovës, ka vdekur më 12.02.2007, përbëhët nga kjo pasuri:

1. Paluejtshmëria: - shtëpia me oborr në Lypjan rr. “Lidhja e Prizrenit” nr. 2,

në parcelën kadastrale nr. 234, sipërfaqja e përgjithëshme 5.12 ari, nga fletëposedimi nr. 3 ZK Lypjan,

- livadhi në vendin e quajtur “lugina” parcela kadstrale nr. 543, në sipërfaqe prej 25 ari, nga fletëposedeimi nr. 47 ZK Lypjan,

2. Luejtshmëri: - automobili i markës “Opel Kadet”, me targa të regj. 543-

KS-132, me numër të karoserisë WWW23871, dhe të motorit VRW9769, viti i rpodhimit 2002, në vlerë 6.000 €,

banesën e tij,

- para të gatëshme në shumë prej 12.000,oo € të gjetura në - sendet shtëpiake të gjetura në banesën e tij , sipasd

proqesverbalit mbi regjistrimin e bërë nga kjo gjykatë datë 23.07.2007, nga numri rendor 1 / 52.

II. Trashëgimtar të të kësaj pasurie sipas rradhës ligjore të

trashëgimisë, me detyrim të pagesës së borgjeve eventuale të trashëgimlënsit deri në lartësi të vlerës së pasurisë së trashëguar

538

E DREJTA CIVILE

SH P A LL E N

1. Drita Kryeziu, amvise nga Lypjani, rr. “Lidhja e Prizrenit” nr. 2, bashkëshortja e trashëgimlënsit, në pjesën prej ½ të gjithë pasurisë,

2. Burim Kryeziu, jurist nga Prishtina, rr. “Agim Ramadani” nr. 15, i biri i trashëgimlënsit, në pjesën prej ½ të gjithë pasurisë.

A r s y e t i m i

Gjatë procedurës trashëgimore është vërtetuar se trashë-

gimlënsi Blerim Kryeziu, ka vdekur më 12.02.2007, pa shprehjen e vullnetit të fundit, e nga trashëgimtarët e mundur ligjor ka lënë bashkëshorten Drita Kryeziu, nga Lypjani dhe Burim Kryeziu, nga Prishtina.

Trashëgimia e tijë përbëhët nga pasuria më afër e

përshkruar në dispozitiv të këtij aktvendimi, gjë që nuk është kontestuese mes palëve.

Në seancën e mbajtur më 24.03.2008, trashëgimtarët kanë deklaruar se e pranojnë pjesën e vetë që u takon sipas ligjit.

dispozitiv.

Nga arsyet e cekura e në bazë të neni është vendosur si në

Gj y q t a r i,

Agim Agimi

539

E DREJTA CIVILE

Padi për anulimin e testamentit (neni 75 i Ligjit për Trashëgiminë)

GJYKATËS KOMUNALE

P r i z r e n

Paditësi: Naser Mamusha,

nga Prizreni, rruga „Xixellonja“ nr. 9.

Të paditurit: 1. Gani Krasniqi, nga Prizreni, Rr. “Manastiri”, nr. 25,

2. Erza Mamusha nga Prizreni, “Agim Berisha” nr. 1.

P A D I

Për anulimin e testamentit – vlera kontestuese 900,oo Euro.

Me aktvendimin e Gjykatës Komunale të Prizrenit T. nr.

29/2004 datë 22.03.2005. është ndërpre procedura e shqyrtimit të trashëgimisë dhe paditësi është udhëzuar të ndërmerr kontestin civil për të vërtetuar se testamenti me shkrim para dëshmitarve i lën nga Hana Mamusha, ish nga Prizreni, është i pavlefshëm.

Provë. Aktvendimi i Gjykatës Komunale të Prizrenit

T. nr. 29/2004 datë 22.03.2005.

Duke vepruar sipas aktvendimit të mësipër paraqesim këtë padi duke theksuar se testamenti me shkrim në praninë e dëshmitarve i lënë nga testamentlënsja Hana Mamusha është i pavlefshëm dhe nuk prodhon efekte juridike nga se nuk janë plotësuar kushtet nga neni 75 i Ligjit të Trashëgimisë për vlefshmërinë e tij, ashtu që nuk është plotësuar forma e parashikuar ligjore. Para se gjithash vlen të theksohet se testamenti është përpiluar në gjujën shqipe.

Provë: shiqimi në shkresat e lëndës të asaj gjykate T. nr. 29/2004, përkatësisht në testa mentin kontestues.

540

E DREJTA CIVILE

Testamentlënsja Hana Mamusha ka folur në gjuhën turqishte ashtu që gati se fare nuk ka kuptuar në gjuhën shqipe. Në anën tjetër, ajo ka ditur vetëm të nënshkruhet dhe pjesërisht edhe shkrim dhe lexim me shkronja arabe. Alfabetin e gjuhës shqipe nuk e ka ditur, ashtu që as që ka ditur të lexoj në gjuhën shqipe.

Provë: Jokontestuese dhe dëgjimi i ndërgjyqësve si palë.

Duke pasur parasysh faktin se forma e paraparë me ligj e testamentit medoemos duhet përmbushur dhe se në të kundërtën në mungesë të formës ai është i pavlefshëm, në radhë të parë nga se nuk mundë të thuhet se përfaqëson vullnetin e testatorit, paraqesim këtë padi dhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T GJ Y K I M

Aprovohet kërkesëpadia e paditësit Naser Mamusha, nga Prizreni dhe vërtetohet se testamenti me shkrim me dëshmitar i lënë nga testamentlënsja Hana Mamusha, ish nga Prizreni, i lënë në ruajtje në Gjykatën Komunale të Prizrenit sipas procesverbalit Ndr. Nr. 80/91 datë 17.10.1991, është i pavlefshëm dhe nuk prodhon efekte juridike, gjë qe detyrohen të paditurat Gani Krasniqi dhe Erza Mamusha, nga Prizreni, të pranojnë këtë dhe të kompensojnë shpenzimet procedurale, të gjitha këto brenda 15 ditësh nga dita e pranimit të këtij aktgjykimit.

Më 04.04.2005. P a d i t ë s i t, P r i z r e n Naser Mamusha

541

E DREJTA CIVILE

MBROJTJA NGA DHUNA NË FAMILJE Kërkesa për urdhërmbrojtje (neni 5.1 dhe 6.1 Rreg. 2003/12)

GJYKATËS KOMUNALE

P r i sh t i n ë

Pala e mbrojtur: Fitore Hoti , nga Prishtina, rruga “Adem Jashari” nr. 104.

Pala përgjegjëse: Vetim Hoti, Nga Prishtina, “Adem Jashari” nr. 104

tani në burg në Prishtinë.

K Ë R K E S Ë

Për lëshimin e urdhrit për mbrojtje.

Palët mes veti janë bashkëshortë. Më 27.04.2008, diku rreth orës 21.30, në shtëpinë e tyre të përbashkët në Prishtinë, në rr. “Adem Jashari” nr. 104, pala përgjegjëse Vetim Hoti, me të kthyer nga qyteti në gjendje të dehur, ka kërkuar të holla nga bashkëshortja, për të dalur përsëri në atë kohe në qytet, e kur ajo i ka thënë se nuk ka, pa ndonjë arsye tjetër, ka marrur thikën nga kuzhina, i është kërcnuar se do e mbytë , ka filluar të thej dhe demoloj në shtëpi.

Provë: Dëgjimi i palëve.

Me të vërejtur se e ka të rrezikuar jetën, e frikësuar nga kërcënimet serioze, ka ikur nga shtëpia duke u vendosur në atë kohë te i afërmi i saj Isa Shpendi nga edhe e ka lajmëruar policinë. Më vonë ka kuptuar se bashkëshorti i saj është arrestuar nga policia.

Provë: Dëgjimi i dëshmitarit Isa Shpendi, Prishtinë

rr. “Adem Jashari” nr. 84.

542

E DREJTA CIVILE

Në këtë mënyrë pala përgjegjëse Vetim Hoti ka kryer dhunë

në familje të parashikuar sipas nenit 1.2 par. (c) dhe (e) të Rreg. Së UNMIK-ut nr. 2003/12 për Mbrojtje nga Dhuna në Familje, andaj edhe propozojmë që ajo gjykatë, pas zhvillimit të procedurës, të merr

A K T V E N D I M

Lëshohet URDHËRI PËR MBROJTJE me të cilin personit përgjegjëse Vetim Hoti, nga Prishtina, rr. “Adem Jasharri”, nr. 104 i urdhërohet:

1. T’ia ndaloj personit përgjegjës Vetim Hoti, nga

Prishtina, që mos të kryej ose të kërcënoj se do të kryej ndonjë vepër me të cilën do të cenohet integriteti personal, fizik dhe emocional i palës së mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina.

2. T’ia ndalojë hyrjen në shtëpi të Isa Shpendi në Prishtinë, Rr. “Adem Jasharri” Nr. 84, ku përkohësisht është vendosur pala e mbrojtur apo afrimin dhe qëndrimin afër sajë.

Më 28.04.2008. Pala e mbrojtur, P r i z r e n Fitore Hoti

543

E DREJTA CIVILE

Aktvendimi për lëshuarjën e urdhrit për mbrojtje (neni 8 i Rreg. 2003/12)

Gjykata Komunale e Prishtinës, gjyqtari Agim Agimi, në çështjen juridike të palës së mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina, të cilën e përfaqëson Fadil Fadili, avokat nga Prishtina, kundër personit përgjegjës Vetim Hoti, nga Prishtina, për lëshimin e urdhrit për mbrojtje, pas mbajtjes së seancës së dëgjimit më 11.05.2008, në praninë e palëve, mori

A K T V E N D I M

Lëshohet urdhri për mbrojtje me të cilin personit përgjegjës Vetim Hoti, nga Prishtina i urdhërohet:

1. I ndalohet personit përgjegjës Vetim Hoti, nga

Prishtina, që mos të kryej ose të kërcënoj se do të kryej ndonjë vepër me të cilën do të cenohet integriteti personal, fizik dhe emocional i palës së mbrojtur Fitore Hoti, nga Prishtina.

2. I ndalohet hyrja në shtëpi të Isa Shpendi në Prishtinë,

Rr. “Adem Jasharri” Nr. 84, ku përkohësisht është vendosur pala e mbrojtur apo afrimin dhe qëndrimin afër sajë.

Afati i zgjatjes së këtij urdhri për mbrojtje është 12

(dymbëdhjetë) muaj nga dita e lëshimit të tij. Moszbatimi i këtij urdhri në tersi apo vetëm pjesërisht

përfaqëson vepër penale. Ankesa nuk e ndalon ekzekutimin.

A r s y e t i m i

544

E DREJTA CIVILE

Fitore Hoti, nga Prishtina, nepërmjet të përfaqsuesit të saj,

ka paraqitur kërkesën kundër bashkëshortit të saj – Vetim Hoti nga Prishtina, për lëshimin e urdhërit për mbrojtje.

Pas dëgjimit të palëve dhe administrimit të provave të

nevojshme, gjykata konstaton se mes palëve ekziston lidhja familjare dhe se masat mbrojtëse si në dispozitiv janë të domosdoshme, me qëllim të sigurisë, mbrojtjes së shëndetit dhe mirëqenjes së personit në lidhje familjare.

Nga arsyet e cekura e në bazë të nenit 2 par. 1 pika (a) dhe (f) të Rregullorës për mbrojtje kundër dhunës në familje nr. 2003/12 është vendosur si në dispozitiv.

GJYKATA KOMUNALE E PRISHTINËS,

C. nr. 611/03 më 12.11.2003.

Gj y q t a r i, Agim Agimi

Këshilla juridike: Kundër këti aktvendimi mundë të paraqitet ankesë në afat prej 8 ditëve Gjykatës së Qarkut të Prishtinës, nepërmjet të kësaj gjykate.

545

E DREJTA E DETYRIMEVE

Rifat Zylfiu


1.Nocioni i detyrimeve

E drejta e detyrimeve është një degë e veçantë e së drejtës dhe bën pjesë në grupin e lëndëve civile. Në kuptimin objektiv, ajo përfshin normat juridike, të cilat rregullojnë marrëdhëniet juridike të detyrimeve. Regullativa juridike pozitive në Kosovë nuk e pëcakton kuptimin e marrëdhënieve juridike të detyrimeve, siç nuk e bëjnë këtë edhe shumë kode civile dhe ligje të marrëdhënieve të detyrimeve në të drejtën krahasuese.

Më përcaktimin e nocionit të marrëdhënieve të detyrimeve merret doktrina e së drejtës së detyrimeve. Në këtë doktrinë ekzistojnë shumë përkufizime pëktitazi me kuptimin e marrëdhënieve të detyrimeve, ndër të cilët zotëron përkufizimi sipas të cilit marrëdëniet e detyrimeve janë marrëdhënie juridike mes dy subjekteve, nga të cilat njëri quhet debitor dhe tjetri kreditor, sipas të cilave kreditori ka të drejtë të kërkojë nga debitori një dhënie (dare), bërje ose veprim (facere), mosbërje ( non facere) ose pësim (pati), ndërsa debitori është i detyruar që ta përmbushë atë.

Megjithëatë në disa kode civile është përcaktuar nocioni i detyrimit. Sipas Kodit Civil të Shqipërisë detyrimi është një marrëdhënie juridike, me anën e së cilës një person (debitori) detyrohet të japë diçka ose të kryejë a të mos kryejë një veprim të caktuar në dobi të një personi tjetër (kreditori), i cili ka, gjithashtu, të drejtë të kërkojë t'i jepet diçka ose të kryhet apo të mos kryeht veprimi (neni 419).

E drejta e detyrimeve, në kuptimn subjektiv, përfshin pushtetin juridik të subjekteve pjesësmarrëse në marrëdhëniet e detyrimeve, të cilin e nxjerrin nga e drejta objektive e që ka të bëjë me autorizimet e krditorit për të kërkuar nga debitori përmbushjen e detyrimeve të caktuara.

Fjala detyrim rrjedh nga fjala latine obligatio që do të thotë lidhje, ndërsa në të drejtën romake është kuptuar si lidhje mes debitorit dhe kreditorit.

547


Çdo detyrim përmban kërkesën e caktuar të kreditorit dhe detyrimin e debitorit, përkatësisht borxhin e debitorit.

E dreja e detyrimeve përfshin normat juridike, të cilat rregullojnë

marrëdhëniet pasurore mes personave. Pra, ajo merret me kalimin e pasurisë nga pasuria e një subjekti në pasurinë e subjektit tjetër, kalim ky që bëhet me vullnetin e palëve ose kundër vullnetit të tyre dhe me shpërblim ose pa shpërblim. E drejta e detyrimeve, si degë e së drejtës, e cila merret me studimin e marrëdhënieve të detyrimeve me anë të cilave bëhet qarkullimi i mallrave dhe i shërbimeve, është supërstrukturë në ekonominë e tregut.

Subjektet e detyrimeve

Marrëdhënia e detyrimeve është marrëdhënie juridike mes dy a më shumë subjekteve me cilësi të kreditorit dhe debitorit, me kërkesa dhe detyrime të ndërsjella, të cilët Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve (LMD) i cilëson si pjesëmarrës në mërrëdhëniet e detyrimeve. Çdo marrëdhënie e detyrimeve supozon ekzistimin e dy anëve - palëve, prandaj do të ishte më e drejtë të flitet për palët e marrëdhëieve të detyrimeve, në cilësinë e të cilave paraqiten subjektet si pjesëmarrës, të cilët, sipas LMD, mund të jenë persona fizikë dhe persona juridikë (neni 2). Pjesëmarrës në marrëdhëniet e detyrimeve, sipas kësaj dispozite, janë personat juridikë shoqërorë, personat fizikë dhe personat juridikë civilë. Personat juridikë shoqërorë paraqiten në forma të ndryshme të organizimit, si: ndërmarrje, shoqëri tregtare, bashkësi politiko- shoqërore, institucione të tjera, siç janë bashkësitë për sigurimin e pasurisë dhe të personave, kooperativat bujqësore etj. Ndërkaq, personat juridiko-civilë mund të paraqiten në formë të institucioneve të ndryshme, siç janë: bashkësitë fetare, fondacionet e themeluara me mjete të individëve ose anëtarëve të ndonjë asociacioni, të cilat kanë destinim të caktuar për arrijen e ndonjë qëllimi të caktuar humanitar, shkencor, kulturor etj. ose institucone në formë asociacionesh të ndryshme, të cialt ushtrojnë ndonjë veprimtari të caktuar ekonomike, të regjistruar pranë organit kompetent për regjistrimin e biznesit.

548


Karakteristikat e marrëdhënieve të detyrimeve

Është thënë se marrëdhënia juridike e detyrimeve është ajo marrëdhënie që është e rregulluar me rregulla juridike të së drejtës së detyrimeve. Për dallim nga marrëdhëniet e tjera faktike, materiale ekonomiko-shoqërore, LMD nuk flet për karakteristikat e marrëdheneive të detyrimeve, me të cilat merret teoriaa juridike. Për dalim nga marrëdhëniet e tjera faktike materiale ekonimiko – shoqërore, në shkencën juridike ekziston mendimi se marrëdhëniet e detyrimeve kanë këto karakterisitika:

1.Marrëdhëniet e detyrimeve janë marrëdhënie juridike, ngase janë të rregulluara me norma juridke. Në të vërtetë, nga faktet juridike përkatëse e drejta e detyrimeve lidh: krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënieve juridke të detyrimeve. Fakti se në marrëdhëniet e detyrimeve subjektet pjesëmarrëse kanë të drejta dhe detyrime të ndërsjella dhe se prestimet nuk përmbushen gjithherë me vullnet, për realizimin e prestimeve në raste të tilla ekziston sanksioni civilo-juridik dhe mënyra e parashikuar me norma juridike, me të cilën detori, detyrohet përmes gjykatës të përmbushë detyrimin e vet.

2. Marrëdhëniet e detyrimeve janë me karakter relativ. Parimisht, ato kanë efekt juridik ndaj subjekteve pjesëmarrëse në to - ndaj kreditorit dhe debitorit. Për dallim nga e drejta reale, që ka karakter absolut dhe Kalojësi i saj ka pushtet të kërkojë nga çdonjëri sjellje të caktuar, marrëdhënie juridike të detyrimeve kanë efekt inter partes dhe kreditori mund të kërkojë një sjellje të caktuar vetem ndaj debitorit. Përjashtim nga ky parim bëjnë rastet e lidhjes së kontratës në dobi të personit të tretë. Kur dikush kontrakton, në emër të vetin, kërkesë në dobi të personit të tretë, ky i fundit fiton të dretën e tij të drejtpërdrejtë ndaj debitorit, po qe se nuk është kontratuar diçka tjetër ose nuk rezulton nga rrethanat e veprimit juridik (neni 149 par. 1 atë LMD).

3. Marrdhëniet detyrimore janë marrëdhënie juridike të krijuara mes personave të caktuar të kreditorit, i cili është i autorizuar të kërkojë një dhënie, një bërje, një mosbërje ose një pësim dhe debitorit, i cili është i detyruar ta përmbushë prestimin e caktua të kreditorit. Në anën e kreditorit ose të debitorit mund të jenë, si pjesëmarrës të detyrimit, një apo më shumë persona. Te detyrimet me shumë persona, siç është rasti me detyrimet e pjesëtueshme ose detyrimet solidare, në anën e kreditorit apo të debitorit mund të ketë dy apo më shumë të tillë.

549


4. Marrëdhëniet detyrimore janë me përmbajtje të caktuar. Secila anë në marrëdhëniet e detyrimeve ka autorizime të kërkojë nga pala tjetër përmbushjen e një prestimi me përmbajtje të caktuar dhe detyrime. Te kontrata e shtblerjes, shtiësi është i detyruar t’ia dorëzojë sendin blerësit në pronësi, përkatësisht në disponim, ndërsa blerësi t'ia paguajë shitësit çmimin e shitëblerjes. Kreditori, si titullar i së drejtës së servitudës, është i autorizuar ta shfrytëzojë të drejtën e kalimit nëpër pasurinë e palujtshme të pronarit, ndërsa pronari, si debitor sipas kontratës ose bazës tjetër juridike të fitimit të së drejtës së servitudës, është i detyruar të pësoj ë dhe kreditorit t'i lejojë kalimin nëpër paluajtshërinë e caktuar, edhe pse. sipas ligjit. nuk do të pësonte një kalim të tillë, sikur të mos ekzistonte baza juridike, mbi të cilën është fituar e drrejta e servitudës.

5. Marrëdhëniet e detyrimeve janë me karakter pasuror. Karakteri pasuror i marrëdhënieve të detyrimeve i dallon këto nga marrëdhëniet e tjera juridike. Nga përvoja e përgjithshme mund të thuhet se njerëzit, për t'i plotësuar nevojat e veta materiale, janë të prirur ndaj njëri- tjetrit dhe se, me anë të marrëdhënieve të detyrimeve, i plotësojnë ato nevoja, ngase, në kuadër të tyre, zhvillohet qarkullimi i rregullt ekonomik i të mirave materiale dhe shërbimeve. Marrëdhëniet e detyrimeve janë marrëdhënie pasurore, që shprehen me vlera ekonomike dhe vlerësohen me para. Nga ky rregull bëjnë përjashtim veprimet juridike bëmirëse me detyrime të njëanshme, të cvilat nuk kanë ndikim të drejtpërdrejtë në pasurinë e debitorit.

Burimet e marrëdhënieve të detyrimeve

Në teorin juridike janë të njohura dy lloje të burimeve të se drejtës së detyrimeve: burimet formale dhe burimet materiale të së drejtës. Në teorinë juridike ekziston mendimi sipas të cilit burimet formale janë forma dhe trajta me të cilat paraqiten rregullat juridike, të cilat rregullojnë marrëdhëniet detyrimore.Burimet formale të së drejtës së detyrimeve në Kosovë, aktualisht, janë të shumta dhe të shpërndara, ngaqë nuk ekzisëton një ligj unik a kod civil. Tani për tani, si burime formale së drejtës së detyrimeve duhen konsideruar: akti më i lartë juridik, aktet ligjore dhe aktet e tjera (shtetërorore) të përgjithshme nënligjore. Tani në Kosovë ekziston një dualizëm i ligjdhënies - ai i UNMIK-ut dhe i Parlamentit të Kosovës. Se çka konsiderohet burim i së

550


drejtës dhe çfarë do të jetë raporti mes akteve të përgjithshme juridike të këtyre ligjdhënësve varet prej rrethanave të shumta, para se gjithash prej

shkallës së zhvillimit të shoqërisë dhe të së drejtës në Kosovë.

Aktet juridike sipas fuqisë juridike që kanë një hierarki

Shteti, përkatësisht subjekti që ka në dispozicion monopolin e pushtetit shtetëror, cakton se çka është burim i së drejtës dhe përcakton hierarkinë e këtyre burimeve. Në rast mospajtimi midis Kornizës Kushtetuese të Kosovës dhe çdo ligji të Kuvendit, përparësi zbatimi ka Korniza Kushtetuese (Kreu i 14, dispozitat përfundimtare, par. 14.1). Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/24 ka parashikuar se ligji në fuqi në Kosovë përfshin: regulloret e shpallura nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP) dhe instrumentet ndihmëse të nxjerra në përputhje me to (neni 1. par. 1.1 (a) dhe legjislacionin në fuqi në Kosovë më 22 mars 1989, por në qoft se një çështje nuk mund të mbulohet nga legjislacionin nën par. 1.1 (a), ajo do të vihet nën një ligj tjetër që ka qenë në fuqi në Kosovë pas 22 marsit 1989, me kusht që të mos jetë diskriminues dhe të jetë në përputhje me standardet e njohura ndërkombëtare të parashikuara me konventat ndërkombëtare ( par 1.2 - 4).

Sistemi juridik në Kosovë është në ndërtim e sipër dhe

për këtë arsye kierarkia e burimeve formale juridike të së drejtës së detyrimeve do të ishte jo e plotë. Megjithatë, nga ajo që u tha më sipër mud të thuhet se aktualisht si burime formale juridike të kësaj dege juridike mund të përmendën këto akte të përgjithshme juridike pozitive:

l. rregulloret e shpallura nga PSSP dhe instrumentet

ndihmëse të nxjerra në përputhje me to; 2. ligjet në fuqi në Kosovë më 22 mars 1989; 3. në kushtet e caktuara me ligj, edhe ligjet që ishin në

fuqi në Kosovë e të nxjerra pas 22 marsit 1989, të cilat nuk janë diskriminuese dhe janë në përputhje me standardet e njohura ndërkombëtare, të parashikuara me konventat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut;

551


4. konventat ndërkombëtare, të cilat sipas kreut 3 par. 3.3 të Korrnizës Kushtetuese të Kosovës, mund të zbatohen dretëpërsëdrejti, si pjesë e Kornizës Kushtetuese dhe në mënyrë të terthortë.

5.Praktika e gjykatave dhe shkenca juridike.

Burimet materiale të së drejtës së detyrimeve

Marrdhëniet juridike të detyrimeve së pari paraqiten si marrëdhënie faktike, materiale ekonomiko-shoqërore. Marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore krijohen, ndryshohen dhe shuhen atëherë kur në jetën reale lindin disa fakte përkatëse. Kjo vlen edhe për marrëdhëniet detyrimore. Pasi që e drejta e detyrimeve, e cila shërben si rregulluese i marrëdhënieve të detyrimeve, medoemos duhet ta respektojë strukturën ekzistuese të marrëdhënieve ekonomike, edhe marrëdhënia juridike e detyrimeve mund të krijohet, të ndryshojë ose të shuhet, po ashtu, kur lindin fakte të caktuara. Faktet e tilla quhen fakte juridike. Pra, fakte juridkie janë të gjitha ato fakte të nevojshme për të cilat e drejta, në këtë rast e drejta e detyrimeve, e lidh krijimin, ndryshimin ose shuarjen e marrëdhënieve juridike të detyrimeve, e lidhur me të edhe krijimin, ndryshimin ose shuarjen e së drejtës subjektive të detyrimeve.

Burimet juridike materiale të detyrimeve janë fakte juridke nga të cilat krijohen, ndryshohen dhe shuhen marrëdhëniet juridike të detyrimeve. LMD, i cili ka hyrë në fuqi më 1 shtator 1978, fillimisht nuk ka përmbajtur ndonjë dispozitë të veçantë për burimet materiale të marrëdhënieve të detyrimeve, por, me plotësimet e mëvonshme, është parashikuar se me këtë ligj rregullohen marrëdhëniet e detyrimeve, të cilat krijohen nga kontrata, shkaktimi i dëmit, fitimi pa bazë, zgjerimi ( kryerja ) e punëve pa urdhër, deklarimi i njëanshëm i vullnetit dhe faktet e tjera të caktuara me ligj. Këto burime materiale të marrëdhënieve të detyrimeve janë të rregulluara në pjesën e përgjithme të këtij Ligji. .

Parimet themelore të Ligjit të Marrëdhënieve të Detyrimeve

LMD në pjesën e parë përmban parimet themelore të

marrëdhënive juridike të detyrimeve, të formuluara në dispozitat e nenit 1 - 25. Pas shpalljes së këtij Ligji, në teorinë juridike me të drejtë ështl tlrhequr vërejtja se shumë prej atyre parimeve nuk e kanë pasur vendin në këtë pjesë të ligjit, siç është rasti me nenin 5, që ka të bëjë me

552


mënyrën e shfrytzimit të mjeteve shoqërore; me nenin 9 - sjelljet ne treg; me nenin 14 - pozita monopolistike e pjesmarrësve të detyrimeve; me nenin 19 – mënyra e zgjidhjes së kontesteve. Këto vërejtje koha i ka konfirmuar dhe një pjesë e madhe e këtyre dispozitave, me ndryshimin e këtij Ligji, është shfuqizuar. Nisur nga nevojat për të cilat është destinuar doracaku, mjafotn të flitet për disa parime, të cilat janë më të rëndësishmet e që mund mund të shërbejnë si ide udhërrëfyese te zbatimi i dispozitave përkatëse të ligjit.

Parimi i lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve

E drejta e detyrimeve është një supërstrukturë e marrëdhënieve të mallit dhe të hollave dhe e ekonomisë së tregut. Në çdo shoqëri, në të cilën ekziston prodhimi i mallrave dhe shkëmbimi i tyre, medoemos duhet të ekzistojë edhe e drejta e detyrimeve me institutcionet e saja themelore, ndër të cilat bën pjesë liria e kontraktimit. Se në çfarë mase ekziston liria e rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve varet nga sistemi shnoqëror i një shteti dhe sistemi i marrëdhënieve ekonomike. Parimi i lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve është i pranuar në të gjitha sistemet juridike të shteteve me ekonomi tregu. Kufijtë e këtij parimi varen nga ajo se në ç’masë normat juridike, të cilat i regullojnë marrëdhëniet e detyrimeve, janë me karakter dispozitiv.

Parimi i lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve, sipas LMD, është shprehur në dispozitën e nenit 10, sipas së cilës, pjesëmarrësit në qarkullim i rregullojnë lirisht marrëdhëniet e detyrimeve. Sipas dispozitës së nenit 20 të këtij Ligji, pjesmarrësit mund t'i

rregullojnë ndryshe marrëdhëniet e veta të detyrimeve nga ajo se si është caktuar me këtë Ligj, në qoftë se nga ndonjë dispozit e këtij Ligji ose nga kuptimi i saj nuk rezulton diçka tjetër.

Pra, nga kto dy dispozita rezulton qëndrimi i së drejës se detyrimeve në të drejtën pozitive në Kosovë – autonomia e vullnetit është rregull, kurse kufizimi është përjashtim.

Liria e rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve qëndron në atë

se presëmarrësit e atyre marrëdënieve: l. vendosin vetë se a do të krijojnë marrëdhënie të detyrimeve, 2. e zgjedhin vetë palën tjetër me të cilën do të krijojnë marrëdhënien e detyrimeve, 3. e caktojnë vetë

553


përmbajtjen e marrëdhënieve të veta të detyrimeve, 4. në kuadër të dispozitave juridike të karakterit dispozitiv, 5. e caktojnë vetë të drejtën e aplikueshme, dhe 6. në rastet e caktuara me ligj, në rast kontesti, vendosin vetë se a do t'ia besojnë zgjidhjen e tij gjykatës apo arbitrazhit.

Kufijtë e lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve

Në të gjitha shtetet me ekonomi tregu shteti, me rregullativën e vet juridike, ndërhyn në lëmin e lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve, duke përcakuar kufijtë, që i përgjigjen "Rendit publik" të çdo shteti. Është parim juridik se e gjithë ajo që nuk është e ndaluar është e lejuar, mirëpo, me intervenimin e shtetit hapësira e autonomisë së vullnetit është kufizuar, ngase me "Rendin publik" (në të drejtën komparative "Order pulbilik"), me të cilin kuptohen të gjitha ato rregulla të cilat me kontratë nuk mund të preken, caktohet minimumi i ndalesave.

Kufizimi i lirisë së rregullimit të marrëdhënieve të detyrimeve

është shprehur në dispozitën e nenit 10 të LMD, sipas së cilës është caktuar që pjesëmarrësit nuk mud t'i rregullojnë marrëdhëniet e detyrimeve në kundërshtim me parimet e rregullimit shoqëror të caktuara me Kushtetutë, dispozitat imperative dhe rregullat e moralit shoqëror. Kritere të njëjta janë caktuar për vlerësimin e leujushmërisë se Objektit së detyrimeve. Objekti e detyrimeve nuk është e lejueshme, në qoftë se është në kundërshtim me dispozitat imperative, rendin publik dhe doket e mira (neni 49), kur baza e detyrimeve është e palejueshme (neni 51 par. 2 ), kur flitet për nulitetin e kontratës lidhur me kushtin e palejuar ose të pamundur (neni 75 ) dhe vlefshmërinë juridike të kontratës (nenit 103 par 1).

Doket e mira, përkatësisht rregullat e moralit, kanë të bëjë me të

gjithë atë që nuk është përfshirë në dispozitat imperative dhe rendin publik.

Barazia juridike e pjesëmarrësve në marrëdhëniet e detyrimeve

Barzia juridike e pjesëmarrësve në marrëdhëniet e detyrimeve,

përkatëshisht kontraktore, nënkupton pozitën e barakalojë të

554


pjesëmarrësve në fitimin e të drejtave, kalimin e detyrimeve dhe përgjegjësive. Sipas LMD, barazia juridike është një ndër parimet themelore të së drejtës kontraktore, ashtu që në dispozitën e nenit 11 të këtij Ligji ky parim është shprehur me maksimën se "pjesëmarrësit në marrëdhëniet e detyrimeve janë të barakalojë". Legjislacioni krahasues tregon se në shoqëritë ekonomikisht të zhvilluara shteti, me legjislacionin e vet, gjithnjë e më shumë ndikon në rregullimin e marrëdhënieve shoqërore në përgjithësi, pra edhe tëë atyre kontraktore. Në të drejtën e detyrimeve mund të thuhet - në pikëpamje të mbrojtjes së pjesëmarrësve ekonomikisht më të dobët nga ata që janë më të fortë. Mbrojtja u nevojitet konsumatorëve dhe biznesmenëve të vegjël. Barazia e palëve në marrëdhëniet kontraktore, e cila synohet të arrihet me këtë parim ligjor, shpesh nuk ekziston, ngase sot rrallë mund të ndodhëë që palët kontratuese të gjenden në pozitë të barakalojë. Kjo ndodhë jo vetëm te kontratat e ad-hezionit - formulare, por edhe më gjerë, gjë që kërkon mbrojtje të cilën pjesërisht e siguron ligji, i cili i rregullon marrëdhëniet kontraktore.

Parimi i ndërgjegjshmërisë dhe i ndershmërisë

Parimi i ndërgjegjshmërisë dhe i ndershmërisë është një ndër parimet dominante, i cili është i gërshetuar në tërë të drejtën e detyrimeve. Ky parim ka ekzistuar edhe në të drejtën romake, i njohur si bona fides, që do të thotë: besnikëri dhe mbajtjea e fjalës së dhënë, sjellje me mirëbesim. Ky parim ëshë i pranuar në të gjitha shtetet e civilizuara. Bona fides është kriter për sjellje në marrëdhëniet e detyrimeve - në qarkullimin e mallrave dhe dhënien e shërbimeve. Ky parim ka qenë i parashikuar në nenin 3 të uzansave të përgjithshme për qarkullimin e mallrave që nga viti 1954, por LMD, në nenin 12, e ka përmirësuar formulimin e këtij parimi, ashtu që është parashikuar që në krijimin e marrëdhënieve të detyrimeve dhe realizimin e të drejtave dhe detyrimeve nga ato marrëdhënie, pjesëmarrësit janë të detyruar t'i përmbahen parimit të ndërgjegjshmërisë dhe të nderit. Funksioni i këtij parimi është dhënia e formës dhe vërtetimit më të afërt të përbajtjes së një marrëdhënieje ekzistuese të detyrimeve, si dhe ekzistimit të një marrëdhënieje të tillë. Parimi i ndërgjegjshmërisë dhe i ndershmërisë shërben si themel juridik për situatat e rishkaktuara të institucioneve juridike. Ky parim e detyron si atë që ushtron të drejtën e vet, ashtu edhe atë që e përmbush detyrimin që, me rastin e përmushjes së detyrimit, të

555


marrë parasysh edhe interesat e palës tjetër. Ky parim u referohet kritereve më të gjera juridike dhe jojuridike të sjelljes. Detyrë e praktikës së gjykatave dhe e shkencës juridike është që ato kritere t'i konkretizojnë, duke i mbajtur parasysh marrëdhëniet juridike, për të cilat është fjala, meqë synimi thelbësor i këtij parimi këtu paraqitet mbrojtja e besimit të ndërsjellë në marrëdhëniet e detyrimeve. Edhe pse LMD nuk ka dispozita shprehimore, nga dispozita e nenit 99 par. 2 del se parimi i ndërgjegjshmërisë dhe i ndershmërisë është kriter themelor i interpretimit të veprimeve juridike dhe akteve juridike. Sipas kësaj dispozite, me rastin e interpretimit të dispozitave kontestuese të kontratave nuk është e thënë t’i përmbahemi shkronjë për shkronjë domethënies së shprehjeve të përdorura në në kontratë, por duhet të hulumtohet qëllimi i kontratuesve, domethënë kjo dispozitë duhet kuptuar ashtu që ajo t’u përgjigjet parimeve të së drejtës së detyrimeve të caktuara me këtë ligj.

Parimi i ndërgjegjëshmërisë dhe i nderit është një rregull e sjelljes mbi marrëdhëniet e ndërsjella të palëve kontratuese dhe rregull e moralit në raportet shoqërore në shoqëri. Prandaj, "ndërgjegjshmëria dhe nderi" vlerësohen në pajtim me moralin.

Ndalimi i keqpërdorimit të së drejtës

E drejta objektive ua pranon individëve të drejtat subjektive civile, përkatësisht të drejtat e detyrimeve. Titullarët e së drejtës, duke i ushtruar të drejtat e tyre subjektive, mund të ndodhëë t'ua cenojnë subjekteve të tjera të drejtat e tyre. Lidhur me keqpërdorimin e së drejtës, ekzisojnë dy teori: teoria subjektive, sipas së cilës duhet të ekzistoj qëllimi i Kalojësit të së drejtës që tjetrit t'i shkaktohet dëmi, duke ushtruar një të drejtë të veten dhe teoria objektive, sipas së cilës mjafton që të ekzitojë ushtrimi i padrejtë i së dretës së Kalojësit, në kundërshtim me qëllimin për të cilin i është pranuar ajo e drejtë dhe ajo të konsiderohet keqëpërdorim i së drejtës.

Institucionin juridik të keqpërdorimit të së drejtës LMD e ka

rregulluar, duke ndaluar ushtrimin e së drejtës nga marrëdhëniet e detyrimeve në kundërshtim me qëllimin për të cilin ajo është themelluar ose është pranuar me ligj.

556


Mirëpo, duhet dalluar keqëpërdorimi i së drejtës nga përgjegjësia për rrezikun, në rastin kur edhe me ushtrimin e rregullt të së drejtës tjetrit i shkaktohet dëmi, i cili medoemos duhet t'i shpërblehet në tërësi.

Se a ekziston keqpërdorimi i së drejtës në marrëdhëniet e

detyrimeve, gjykatat në çdo rast konkret nisen nga qellimi i plëve kontratuese, duke iu përmbajtur edhe parimit bona fides.

Ndalimi i shkaktimit të dëmit

Dispozita e LMD, e cila përmban parimin e shkaktimit të dëmit, është një dispozitë juridike, me të cilën caktohet detyrimi juridik i të përmbajturit (frenimit) nga shkaktimi i dëmit tjetrit. Çdokush është i detyruar të përmbahet nga veprimet me të cilat mund t'i shkaktohet dëmi tjetrit (neni 16). Sanksioni i një detyrimi të tillë është parashikuar me dizpozitat e tjera, të cilat kanë të bëjnë me shpërblimin e dëmit (neni 154 ) etj.

Detyrimi për t’u përmbajtur nga shkaktimi i dëmit nuk ka të

bëjë vetëm me veprimet aktive (bërja), por edhe me veprimet pasive (mosbërja), kur mund të kontribuohet në shkaktimin e dëmit ose që dëmi të jetë më i madh. Detyrimi juridik i përmbajtjes nga veprimi aktiv është rregull, kurse detyrimi juridik i përmbajtjes nga qëndrimi pasiv duhet të ketë bazë juridike në ligj, në kontratë ose në ndonjë akt tjetër juridik.

Veprimet me të cilat mund t'i shkaktohet dëmi tjetrit, parimisht,

janë të kundërligjshme. Mirëpo, kjo regull nuk mund të jetë absolute. Nga kjo rregull bëjnë përjashtime rastet e shkaktimit të dëmit gjatë ushtrimit të veprimtarisë me interes të përgjithshëm dhe në bazë të lejes së lëshuar nga organi shtetëror kompetent, në kushtet e parashikuara me ligj, me rastin e mbrojtjes së nevojshme, nevojes ekstreme, vetëndihmës së lejuar dhe pranimit të të dëmtuarit me veprimin dëmtues të tjetrit (neni 161-163).

Parimi pacta sunt servanda

Pacta sunt servanda është një ndër parimet themelore të së drejtës kontraktore. Ky është parashikuar në dispozitën e nenit 17 par. 1

557


të LMD. Sipas kësaj dispozite, pjesëmarrësit në marrëdhëniet e detyrimeve janë të detyruar t'i përmbushin detyrimet e veta dhe janë përgjegjës për përmbushjen e tyre. Detyrimi mund të shuhet vetëm me pajtimin e vullnetit të pjesëmarrësve në marrëdhëniet e detyrimeve ose në bazë të ligjit. Nga kjo rregull bëhet përjashtim në rast të lindjes së rrethanave të jashtëzakonshme dhe në rast të ndryshimit të rrethanave pas lidhjes së kontratës (neni 133-136).

Ky parim është në pajtim me parimin e lirisë së rregullimit të

marrëdhënieve të detyrimeve dhe duhet të respektohet me rreptësi.

Parimi i sjelljes në përmbushjen e detyrimeve dhe realizimin e

të drejtave

Nga pjesëmarrësit në marrëdhëniet e detyrimeve, LMD kërkon që në përmbushjen e detyrimeve dhe realizimin e të drejtave të veprojnë me kujdesin që kërkohet në qarkullimin juridik në llojin përkatës të marrëdhënieve të detyrimeve. Pjesëmarrësi në marrëdhëniet e detyrimeve është i detyruar që, në përmbushjen e detyrimit të vet, të veprojë me kujdesin e "shtëpiakut të mirë" ose të "ekonomistit të mirë", varësisht prej asaj se a është fjala për marrëdhënie juridiko-civile apo juridiko-ekonomike të marrëdhënies së detyrimit (neni 18 par.1). Derisa nga qytetarët kërkohet kujdesi i shtëpiakut të mirë, nga pjresmarrësit e veprimtarive profesionale kërkohet kujdesi i shtuar sipas "rregullave të profesionit dhe të zakoneve"(neni 18 par 2).

Kriteri për vlerësimin e kujdesit është objektiv, duke filluar nga kujdesi i tipit abstrakt, duke pasur kujdes për interesat e ndërsjella - të kreditorit dhe të debitorit. Në këtë mënyrë arrihet siguria juridike në qarkullimin juridik.

LMD kërkon edhe nga kreditori të përmbahet nga veprimet me të cilat do t'ia vështirësonte përmbushjen e detyrimit të vet palës tjetër - debitorit ( neni 18 par. 3), ngase në veprimet juridike me detyrime të dyanshme të dy palët kanë pozitën edhe të kreditorit edhe të debitorit, kështu që veprimet me të cilat vështirësohet pozita e debitorit kanë për pasojë uljen e përgjegjësisë së debitorit, por kanë pasoja edhe për vetë kreditorin në rastet e caktuara me ligj.

558


KRIJIMI I DETYRIMEVE

Pjesa e 1

KONTRATA

1.Kontrata si burim i marrëdhënieve të detyrimeve.- Kontrata

është burimi themelor i marrëdhënieve të detyrimeve në të gjitha sistemet juridike. Nocioni i kontratës gjithashtu është i njëjtë në të gjitha sistemet juridike, d.m.th., ajo është marrëveshje, përkatsisht manifestim i ndërsjellë i pajtimit të vullnetit të dy a më shumë personave të caktuar dhe ka për qëllim të krijojë, të ndryshojë a të shuajë një ose më tepër marrëdhënie të detyrimeve.

Kontrata është një veprim i dyanshëm juridik, me të cilin arrihet ndonjë efekt juridik detyrimor. Kontrata është institut i së drejtës civile. Kontratën në të drejtën detyrimore e dallon karakteri i saj pasuror nga kontratat në degët e tjera të së dretjtës. Në të drejtën e detyrimeve dhe ekonomike ka hapësirë të gjerë të zbatimit si në qarkullimin e mallrave, ashtu edhe në dhënien e shërbimeve ndërmjet pjesëmarrësve në marrëdhëniet e detyrimeve.

2. Lidhja e kontratës

Kushtet e përgjithshme

Kontrata lind me pajtimin e vullnetit të palëve. Ajo supozon persona të caktuar që shprehin vulnetin, me të cilën dëshirojnë të arrijnë ndonjë efekt juridik. Për të lindur një kontratë dhe për të prodhuar efekt jufidik, medoemos duhet të plotësohen këto kushte të përgjithshme: 1.aftësia punuese e palëve; 2. pajtimi i vullnetit të palëve kontratuese,3. objekti i kontratës, 4. baza ose kauzës i kontratës dhe, te kontratat formale, edhe forma e kontratës e parashikuar me ligj. Këto kushte duhet të plotësohen në mënyrë komulative dhe janë të nevojshme për lidhjen e çdo kontrate.

Kushtet e veçanta

559


Në teori, si kushte të veçanta përmenden: 1. forma e kontratës, 2. dhënia e pëlqimit për lidhjen e kontratës dhe 3. te lidhja e kontratës me dorëzimin e sendit, dorëzimi i sendit.

Kushtet e përgjithshme të kontratës dallohen nga elementet thelbësore të kontratës, ngase kushtet e përgjithshme janë të domosdoshsme për lindjen e çdo kontrate, ndërsa elmentet thelbësore janë të nevojshme për lindjen e kontratës konkrete.

Aftësia punuese e kontraktimit është kusht i përgjithshëm për lidhjen e kontratës. Personi i cili lidh kontratën duhet të ketë aso cilësish që, me veprimet e veta, deklarimin e vulnetit të vet, me kontratë të fitojë të drejta dhe të krijojë detyrime.

Sipas LMD, për lidhjen e kontratës juridikisht të vlefshme nevojitet që kontratuesi të ketë aftësi veprimi, e cila kërkohet për lidhjen e një kontrate të tillë (neni 56). Aftësinë kontratuese personi e fiton me arritjen e moshës madhore. Se kur arrihet mosha madhore është caktuar me dispozitat e së drejtës familjare. Një aftësi të tillë mund ta fitojë edhe personi i mitur me anë të emancipimit në rastin kur, në bazë të vendimit të gjykatës kompetente, i lejohet lidhja e martesës edhe para moshës madhore. I mituri i moshës 15 vjeç, po qe se është i punësuar, mund të lidhë kontratë në mënyrë të pavarur, në kuadër të të ardhurave të tij të fituara nga marrëdhënia e punës. I mituri deri në moshën 14 vjeçe nuk posedon aftësi kontratuese, Aftësinë e kufizuar kontrakuese e fiton prej moshës 14-18 vjeç. Kontrata e lidhur nga personi deri në moshën 14 vjeç është e nule. Mirëpo, kontrata me të cilën personi i mitur me paaftësi vepruese fiton vetëm dobi materiale (psh. kontrata e faljes dhe kontratat e dyanshme detyrimore që kanë objekt shitjeje sendet me vlerë të vogël - blerja e gazetës ditore, bukës, sendeve ushqimore në shitore, prodhon efekt juridik. Kontratat e lidhura nga personat me aftësi të kufizuar vepruese, pa lejen e përfaqësuesit ligjor, janë relativisht nule, por mund të konvalidohen me dhënien e lejes më vonë.

Kontraktuesi i personit me pazotësi për të vepruar, i cili ka lidhur me të kontratë pa lejen e perfaqësuesit ligjor, mund ta thrrasë këtë të fundit që të deklarohet nëse pranon ose jo atë kontratë. Nëse përfaqësuesi ligjor nuk deklarohet brenda afatit prej 30 ditësh nga dita e një ftese të tillë, konsiderohet se e ka refuzuar pranimin (neni 58). Pala e aftë për të vepruar mund të kërkojë anulimin e kontratës, të cilën e ka lidhur gjatë kohës së aftësisë së tij të kufizuar vepruese brenda afatit prej tre muajsh, nga dita kur ka fituar aftësinë e plotë vepruese (neni 59). Pala tjetër kontratuese e personit të paaftë, i cili nuk ka ditur për paaftësinë dhe në rastin kur e ka ditur se i mungon paaftësia kontratuese,

560


por pala e paaftë për të vepruar e ka mashtruar se posedon lejen e përfaqësuesit ligjor, mund të heqë dorë nga kontrata që e ka lidhur me të pa lejen e përfaqësuesit ligjor, përkatësisht me anë të mashtrimit se posedon lejen e përfaqësuesit ligjor. Një e drejtë e tillë mund të shuhet pas skadimit të afatit prej 30 ditësh nga dita kur ka marrë dijeni për mungesën e paaftësisë kontratuese, përkatësisht për mungesën e lejes së përfqaësuesit ligjor.Të njëjtën të drejtë e ka edhe pala të cilën pala a paaftë për lidhjen e kontratës e ka mashtruar.

Personat juridikë fitojnë aftësinë e veprimit në momentin e regjistrimit në regjistrin përkatës të organit kompetent shtetëror për regjistirimin e biznesit. Në teori ka qenë kontestuese se kur e fiton aftësinë e veprimit personi juridik për t’u paraqitur si i pavarur në qarkullimin juridik – në momentin e miratimit të aktit mbi themelimin e personit juridik apo në momentin e regjistrimint të personit juridik në regjistrin përkatës pranë organit kompetent shtetëror. Sipas një pikëpamjeje, regjstrimi në regjistrin përktës nuk është relevant për lindjen (krijimin) e personit juridik, pra kjo ka rëndësi për evidencimin dhe jo rëndësi konstituive. Praktika e gjykatave ka mbështetur qëndrimin se regjistrimi i themelimit ka rëndësi konstitututive në pikëpamje të lidhjes së veprimeve juridike në qarkullimin juridik, ngase, sipas këtij qëndrimi, organi regjistrues me regjstrimin në regjistrin përkatës ka vërtetuar se themelimi i personit juridik është bërë sipas ligjit. Ky qëndrim mund të përkrahet vetëm me kusht që në të vërtet organi regjistrues, me rastin e regjistrimit në regjstrin përkatës, të ketë dëshmuar ligjshmërinë e themelimit të personit juridik.

Personi juridik mund të lidhë kontratat në qarkullimn juridik në kuadër të aftësisë së tij vepruese. Kontratat të cilat i lidh jashtë kufinjve të aftësisë vepruese nuk kanë efetkt juridik dhe, si të tilla, ato janë nule (neni 54,1). Nuliteti i kontratave të tilla është relativ, ngase me to cenohet interesi individual i subjektit të caktuar, kurse nulitetin e kontratave të tilla mund të kërkojnë peronat që kanë interes juridik. Këto kontrata mund të konvalidohen në kushtet e parashikuara për anulimin e kontratave relativisht të pavlershme.

Pajtimi i vullnetit të palëve kontratuese është një ndër kushtet thelbësore për lindjen e kontratës. Kjo del nga vetë nocioni i kontratës së dyanëshme, te e cila paraqiten dy vullnete nga pajtimi i të cilave lindin të drejtat dhe detyrimet. Çdo kontratë supozon koekzistencën e dy vullneteve, nga të cilat njëra ka veti të iniciativës dhe kjo quhet ofertë, ndërsa tjetra ka veti të pranimit të asaj iniciative, pranimit të ofertës.

561


Pajtimi i vullnetit duhet të jetë i dyanshëm, sepse kur vullneti i dy palëve dakordohet, thuhet se është lidhur kontrata. Sipas LMD, kontrata është lidhur kur palët kontratuese janë marrë vesh për elementet thelbësore të saj (neni 26). Ligji nuk flet lidhur me atë se ç’kuptohet me elementet thelbësore të kontratës. Në teori theksohet se ajo që e identifikon çdo tip të kontratës, si tip të veçantë, është objekti i detyrimit të kontratës, prandaj objekti i detyrimit kontratues në çdo rast paraqitet si pjesë përbërëse thelbësore e kontratës. Çdo tip kontrate krijon detyrime , të cilat janë specifike, andaj elementet thelbësore të kontratës dallohen sipas tipit të tyre. Elementet thelbësore të kontratës së shitblerjes kanë të bëjnë me dorëzim të sendit – kalim të së drejtës së pronësisë së sendit, si objekt i detyrimit kontratues, dhe pagesë të çmimit. Në praktikën e gjykatave konsiderohet se elemente thelbësore

të kontratës janë ato pa të cilat kontrata nuk mund të ekzistojë.

Objekti i kontratës është një kusht i përgjithshëm për lidhjen e kontratës juridikishtë të vlefshme. Objekti i kontratës është ajo për çfarë palët janë marrë vesh. Në shkencën juridike nuk ka një mendim unik lidhur me nocionin e objektit të detyrimit. Megjithatë, mbizotëron mendimi se objekt detyrimi është prestimi, përkatësishtë veprimi i përmbushjes. Prestimi është çdo veprim pozitiv ose negativ i njeriut, të cilin debitori, në marrëdhëniet e detyrimeve, është i detyruar t'ia përmbush kreditorit. Prestimi ka përmabajtjen e tij, e cila qëndron në dhënie (dare ), bërje (facere), mosbërje (non facere) ose pësim (et pati). Ligji e ka identifukuar objektin e e kontratës me përmbajtjen e detyrimit të kontratës. Sipas LMD, objekti i kontratës ka të bëjë me dhënie, bërje, mosbërje ose pësim (neni 46 pika 1). Mirëpo, kontrata mund të ketë më shumë detyrime, prandaj mund të ketë shumë objekte kontratash, p.sh., te kontrate e shitblerjes objekt i kontratës mud të jetë kalimi i së drejtës së pronësisë së sendit dhe pagesa e çmimit; te kontrata e veprës objekt kontrate është kryerja e një pune të caktuar dhe pagesa e shpërblimit.

Dhënie ose dare, si një ndër format e përmbajtjes së prestimit në kuptimin juridik, domethënë që debitori është i detyruar ta kalojë të drejtën e pronësisë ose ndonjë të drejtë tjetër sendore. Me prestimin i cili si përmbajtje ka bërjen (facere) kuptohet bërja e punës e cila qëndron në përmbushjen e detyrimit me anë të shpenzimit të fuqisë së punës. Mirëpo, objekt prestimi mund të jetë edhe rezultati i punës, siç është rasti te kontrata e veprës - sipërmarrjes). Përmbajtja e prestimit mund të jetë mosveprimi (non facere), që domethënë mosbërja e disa veprimeve nga ana e debitori,t të cilat ai përndryshe do t’i bënte sikur të mos ishte

562


në marrëdhënie detyrimore. Pësimi (pati) është një formë e përmbajtjes që nënkupton mospengimin e veprimit të huaj, të cilin debitori do të ishte i autorizuar ta pengonte sikur të mos ishte në marrëdhënie të detyrimeve.

Sipas LMD, për të pasur efekt jufidik, objekti i kntratës medomos duhet t'i këtë këto karakteristika: ajo medoemos duhet të jetë e mundshme, e lejueshme dhe e përcaktuar, përkatësht e përcaktueshme (neni 46 pika 2). Në teori shtrohet edhe kërkesa që prestimi të ketë karakter pasuror dhe të jetë veprim i njeriut.

Objekti i kontratës është i mundur nëse prestimin i detyrimit qëndron në atë që mund të kryhet.

Prestimi mund të jetë objektivisht i pamundur, nëse një detyrimi të tillë nuk do të mund ta kryente askush (p.sh. detyrimi që dikush të drejtojë automjetin Prishtinë - Tiranë me shpejtësi prej 200 km/h, gjë që praktikisht është e pamundur). Prestimi mund të jetë subjektivisht i pamundur kur atë nuk mund ta kryejë një debitor konkret, por nëse dikush tjetër do të gjendej në pozitën e tij, me angazhimin e vet normal, do ta kishte kryer një prestim të tillë ( p.sh. debitori A, i cili nuk është skulptor, nuk do të mund ta përmbushë prestimin e tij duke punuar një skulpturë, por të njëtin punim, me një angazhim normal, do ta bënte personi B, i cili ka kualifikimin e skulptorit). Në një rast të tillë kontrata lind dhe ka efekt juridik, por debitori, në vend të përmbushjes së prestimit, është i përgjegjës për shpërblimin e dëmit. Kontrata nuk mund të lind në rast të ekzistimit të pamudësisë fillestare (psh. në çastin e lidhjes së kontratës nuk ka ekzistuar sendi. Pamundësia juridike ekziston kur prodhimi i sendit, i cili është objekt prestimi, është ndaluar me ligj ose është jashtë qarkullimit. Pamundësia fizike ekziston kur debitori me kontratë merr përsipër një detyrim, i cili është fizikisht fare i pamundur ( që ta prekë qiellin me dorë). Te pamundësia e mëvonshme e objektit të kontratës, kontrsts ka lindur, por ekzistimi i mëvonshëm i saj varet nga fakti se pamundësia është shkaktuar për fajin e debitorit ose për shkak të forcës madhore; në rastin e parë, debitori është përgjegjës për shpërblimin e dëmit, ndërsa në të dytin detyrimet kontratuese shuhen. Objekti i kontratës duhet të jetë juridikisht i lejueshëm dhe jo i ndaluar me ligj ose me rregullat e moralit shoqëror.

Objekti i kontratës mund të jetë i përcaktuar individualisht dhe sipas llojit. Objekti i kontratës është individualisht i përcaktuar kur, në momentin e lidhjes së kontratës ose më vonë, deri në momentin e dorëzimit të sendit, bëhet specifikimi i tij, ashtu që caktohen të dhënat në bazë të cilave mund të bëhet identifikimi i sendit konkret, i cili është

563


objekt i përmbushjes së detyrimit.Kjo do të thotë se, kur objekt kotrate është sendi, palët duhet të dinë saktësisht se çka është objekti i kontratës. Në rast të blerjes së sendit të luajtshëm, p.sh., veturës. duhet të shënohen marka e automjetit me të dhënat tenike nga libreza e qarkullimit dhe targa regjistrimit; te sendi i paluajtshëm, p.sh., ngastra e tokës, individualizimi bëhet me anë të të dhënave kadastrale ose të shtëpisë së banimit, me anë të dhënave kadastrale - vedni, rruga, numri, dimenzionet etj.

Objekti i kontratës është i përcaktueshëm, nëse kontrata përmban të dhëna me anë të cilave ai mund të përcaktohet ose palët e kanë autorizuar palën e tretë ta bëjë përcaktimin. Por, nëse personi i tretë nuk do ose nuk mund ta përcaktojë objektin e kontratës, kontrata është nule (neni 50 par. 1 dhe 2 të LMD).

Baza e kontratës (kauza) është një ndër kushtet thelbësore për

lidhjen e kontratës. Kauza është shkasi, arsyeja, qëllimi i drejtpëredrejtë juridik për marrjen përsipër të detyrimit të kontratuar. Ligji nuk përcakton kuptimin e kauzës, por as në teori nuk ekzison një mendim unik lidhur me nocionin e bazës. Ekzistojnë: teoria kauzaliste, e cila kauzën e konsideron si kusht thelbësor të kontratës dhe teoria antikauzaliste, e cila mohon që kjo të jetë kusht thelbësor për lidhjen e kontratës. Për kauzalistët kauza shpjegohet ashtu që te kontratat e dyanshme detyrimi i njërës palë shpjegohet me detyrimin e palës tjetër kontratuese. Te kontrata e shitblerjes, kauza e detyrimit të blerësit për pagimin e çmimit të shitblerjes është arsyeja që shtësi, me dorëzimin e sendit, i kalon të drejtën e pronësisë atij; bazë e detyrimit të shitësit për dorëzimin dhe kalimin e pronës së sendit është pagimi i çmimit të shitblerjes, me anë të të cilit ky merr në dispozicion një sasi të të hollave. Këto shpjegime mund të vlejnë edhe pë kontratat e tjera të dyanshme, si, p.sh., për kotratat e qirasë, të huasë, të sipërmarrjes etj. Te kontratat e njëanshme detyrimore - kontrata e dhurimit, si bazë e kontratës paraqitet qëllimi i bëmirësisë së dhuratëdhënësit (animus donandi). Objekti i kontratës shpjegohet me atë se me çka ka të bëjë lënda e kontratës, ndëra baza e kontratës është ajo për çëfarë arsye debitori merr përsipër detyrimin. Baza, pra, është arsyeja e drejtpërdrejtë juridike, e cila e ka nxitur palën kontratuese të marrë përsipër detyrimin. Baza mund të ketë shumë arsye, por, për dallim nga arsyeja e dretpërdretë, e cila përfaqëson bazën e kontratës, janë më të largëta. Motivi është arsyeja më e largët shtytëse për lidhjen e kontratës dhe marrjen përsipër të detyrimit. Baza është pjesë përbërëse e çdo kontrate.

564


Nuk ka kontratë pa bazë. Supozohet se ekziston baza edhe në rast se nuk është e shprehur në kontratë ( neni 51 pika 2). Në qoftë se nuk ekziston baza, kontata është nule. Çdo bazë e kontratës medoemos duhet të jetë e lejueshme. Baza është e palejueshme, në qoftë se ëshë në kundërshtim me dispozitat juridike imperative, me rendin publik dhe me moralin shoqëror.

Motivi nga i cili është lidhur kontrata nuk ndikon në vlefshmërinë e saj. Por, nëse motivi i palejueshëm ka ndikuar thelbësisht në vendimin e njërës nga palët që ta lidhë kontratën, nëse këtë e ka ditur pala tjetër kontratuese ose ka qenë e detyruar ta dijë, kontrtata do të jetë pa efekt juridik. Kontrata e shpërblimit nuk ka efekt juridik edhe kur pala tjetër nuk ka ditur që motivi i palejueshëm ka ndikuar thelbësisht në vendimin e palës tjetër kontratuese (neni 53).

Të metat e vullnetit

Për lidhjen e kontratës së vlefshme kërkohet që vullneti i palëve të shprehet lirisht. Në qoftë se me rastin e lidhjes së kontratës ka pasur të meta në shprehjen e vullnetit, si pasojë e të cilave vullneti i njërës palë kontratuese nuk ka qenë i lirë, kontrata mund të anulohet.

Kemi të bëjmë me të meta të vullnetit, në qoftë se kontrata është lidhur nën ndikimin e kërcënimit, të lajthimit dhe të mashtrimit.

1. Kërcënimi ekziston kur njëra palë kontratuese ose ndonjë

person i tretë, me kërcënim të palejueshëm, ka shkaktuar frikë të arsyeshme te pala tjetër për shkak të së cilës ajo ka lidhur kontratën. Që kërcënimi të ketë ndikim në shprehjen e lirë të vullnetit, frika duhet të jetë e arsyeshme, përndyshe anulimi i kontratës nuk do të mud të kërkohet për çdo lloj kërcënimi. Sipas Ligjit, kemi të bëjmë me firikë të arsyeshme, kur nga rrethanat konkrete del se është rrezikuar seriozisht jeta ose ndonjë vlerë e rëndësishme e palës kotraktuese ose e personit të tretë (neni 60 par.2). Frika e arsyeshme mund të shkaktohet në mënyra të ndryshme: me kërcënim fizik se do të sulmohet me mjete fizike, siç është arma e zjarit, dhe me kërcënimin psikik, siç është deklarata e personit të tretë se do të përdorë dhunën fizike kundër palës kontratuese, se do t'i shkaktojë ndonjë të keqe atij apo të afërmit të tij.

2. Lajthimi, në kuptimin e gjerë, përkufizohet si përfytyrim i

gabuar për ndonjë rrethanë. Ajo në të vërtetë është mospërputhje mes

565


aktit psikik - vullnetit të brendshëm dhe shprehjes së një akti të tillë - vullnetit lidhur me ndonjë rrethanë. Që të mund të ketë ndikim në vlefshmërinë e kontratës, lajathimi duhet të jetë thelbësor. Lajthimi është thelbësor, nëse ka të bëjë me cilësinë e objektit, me personin me të cilin lidhet kontrata, nëse kjo lidhet duke pasur parasysh personin e caktuar, si dhe me rrethanat të cilat, sipas dokeve në qarkullim ose sipas qëllimit të palëve, konsiderohen si vendimtare, ndërsa pala që është në lajthim nuk do ta kishte lidhur kontratën me një përmbajtje të tillë (61 p. 1 të LMD). Lajthim thelbësor te kontrata pa shpërblim përfaqëson edhe lajthimi lidhur me motivin i cila ka qenë vendimtar për marrjen përsipër të detyrimit.

3. Mashtrimi ekziston atëherë kur njëra palë e vë ose e mban në

lajthim palën tjetër, me qëllim që ashtu ta shtyjë të lidhë kontratën, të cilën ajo nuk do ta kishte lidhur, sikur ta dinte ose ishte dashur ta dinte se është në lajthim. Pala që ka qenë në lajthim mund të kërkojë anulimin e kontratës edhe në rast se lajthimin e ka shkaktuar personi i tretë.

Forma e kontratës

Forma e kontratës është kusht i veçantë thelbësor për lidhjen e disa

kontratave, për të cilat me ligj ose me marrëveshje të palëve kontratuese është parashikuar forma e caktuar me shkrim.

LMD dallon formën e shprehjes së vullnetit (neni 28 ) nga forma e kontratës. Vullneti mund të shprehet në forma të ndryshme (me fjalë, me shenja të zakonshme ose me ndonjë sjellje tjetër, nga e cila mund të konkludohet me siguri për ekzistimin e tij), përmes së cilave vullneti i brendshëm i subjektit shfaqet jashtë.

Me formë të kontratës kuptohen ato forma të shfaqjes së vullnetit, në të cilat mund të shprehet përmbajtja e plotë e kontratës. Forma është shfaqje e jashtme e përmbajtjes së kontratës.

Çdo kontratë ka një formë të caktuar qoftë me gojë, qoftë me shkrim, ndonëse LMD për lidhjen e kontratës nuk kërkon një formë të caktuar të saj, përveç kur me ligj është caktuar ndryshe. Megjithatë, për lidhjen e disa kontratve të detyrimeve kërkohet forma me shkrim e tyre, si, p.sh., për: kontratën e shitjes së sendeve të paluajtsheme, kontratën e kredisë, kontratën e qirasë, kontratën e shkëmbimit etj. Kur për kontratën është parashikuar forma me shkrim, kjo vlen edhe për ndryshimet dhe plotësimet e mëvonshme të saj, përveç ndryshimeve që kanë të bëjnë me klauzolat dytësore, për të cilat në kontratën formale

566


nuk është thënë asgjë, nëse nuk është në kundërshtim me qëllimin për të cilin është caktuar forma ( neni 67). Përveç formës së parashikuar me ligj, palët mund të merren vesh që forma me shkrim të jetë kusht për vlefshmërinë juridike të kontratës, e cila nuk është formale. Një forme e tillë është formë kontraktore (neni 69).

Forma e kontratës ka rëndësi, ngase ajo është një elment konstitutiv i konontraës (forma ad solemnitatem), pastaj ka rëndësi për të provuar ekzistimin e kontratës në rast kontesti (forma ad probationem), për të paditur dhe për regjistrimin në regjistrin publik.

Në rast mosrespektimi të formës së parashikuar me shkrim, qoftë ajo e parashikuar me ligj, qoftë me vetë kontratën, parimisht, kontrata nuk ka efekt juridik, po qe se nga qëllimi i dispozitës, me të cilën është parashikuar forma, nuk rezulton diçka tjetër, përkatësishtë palët nuk e kanë kushtëzuar vlefshmërinë juridike të kontratës me një formë të veçantë të saj (neni 70).

Kontrata që nuk është lidhur në formën me shkrim është e vlefshme, edhe po të mos jetë lidhur në atë formë, në qoftë se palët kontratuese i kanë përmbushur plotësisht ose në masën më të madhe detyrimet qët dalin prej saj, përveç nëse nga qëllimi, për të cilin është parashikuar forma, nuk rezulton qartazi diçka tjetër.

LIDHJA E KONTRATËS

Kontrata lidhet me pajtimin e vullnetit të palëve për elementët

thelbësore të saj. Për t’u arritur pajtimi i vullnetit të palëve, njëra palë duhet të marrë nismën dhe t'i propozojë palës tjetër lidhjen e kontratës. Personi që bën i propozim personit tjetër për lidhjen e kontratës quhet propozues ose ofertues dhe një propozim i tillë quhet ofertë. Ndërkaq, personi të cilit i drejtohet propozimi për t’u lidhur kontrata quhet pranues i propozimit ose i ofertuari.

Oferta është propozim për t'u lidhur kontrata. Ajo është shprehje

e njëanshme e vullnetit, me të cilën thrret personin tjetër për ta lidhur kontratën në kushtet e caktuara në ofertë.

Kushtet.- Çdo propozim që ka kuptimin e ofertës duhet t'i

plotësojë këto kushte: ajo të bëhet nga personi që ka për qëllim të lidhë kontratë ose personi që është i autorizuar të përfaqësojë për lidhje të kontratës; të përmbajë elementet thelbësore të kontratës, ashtu që me

567


pranimin saj të mund të lidhet kontrata; të përmbajë vullnetin të shprehur të qartë të ofertuesit se dëshiron të lidhë kontratë sipas kushteve të cekura në ofertë; t’i jetë drejtuar personit të ckatuar.

Oferta ekziston edhe kur i drejtohetoht një rrethit të caktuar të personave. Propozimi për lidhjen e kontratës i bërë ndaj një numri të pacaktuar të personave, i cili përmban elementet telbësore të kontratës, për lidhjen e së cilës ia është dedikuar, vlen si ofertë, po qe se nga rrethanat e rastit ose doket e mira nuk rezulton diçka tjetër. Në rast se për lidhjen e kontratës përkatëse me ligj është parashikuar që ajo të lidhet në formën me shkrim, oferta duhet të jetë e bërë në atë formë.

Kushtet e cekura medoemos duhet të plotësohen në mënyrë kumulative, sepse pa plotësimin qoftë edhe të njërit prej tyre, kontrata nuk mund të lidhet.

Oferta, parimisht, është një akt joformal me përjashtim kur për lidhjen e ndonjë lloji të kontratës me ligj është parashikuar forma me shkrim. Ajo mund të bëhet me gojë, me shkrim, me shenja të rendomta, me anë të ekspozimit të e mallit me çmim të caktuar, me veprime konkludente.

Efekti.- Oferta ka efektin e vet juridik, ashtu që, parimisht,

propozuesi është i detyruar t'i përmbahet asaj, përveç në rastin kur detyrimin e vet e ka përjashtuar ose një përjashtim i tillë rezulton nga rrethanat e veprimit juridik (neni 36 pika. 1 LMD). Propozuesi është i lidhur për ofertën nga momenti i bërjes së saj derisa të skadojë afati i caktuar në ofertën e bërë me shkrim ose formë tejtër për pranimin e ofertës. Ecja e afatit të ofertës fillon nga data e caktuar në letër, nëse në letër nuk është shënuar data e pranimit të ofertës, afati për pranimin e saj llogaritet nga data e dorëzimit postës, përkatësisht nga data e dorëzimit të telegramit në postë.

Oferta mund t'i behet personit të pranishëm ose personit jo të pranishëm. Konsiderohet se oferta i iu ka bërë personit të pranishëm jo vetëm kur palët janë ndodhur në të njëjtin lokal, por edhe kur kanë qenë në lidhje të dretpërdrejtë me anë të mjeteve tenike të informimit - telefonit, teleprinterit, internietit etj. Ofert që i bëhet personit jo të pranishëm konsiderohet ajo që bëhet me anë të letrës ose telegramit.

Kur oferta i bëhet personit të pranishëm ose personit jo të pranishëm dhe është caktuar afati për pranimin e ofertës, i ofertuari është i detyruar të deklaroahet nëse e pranon ose jo ofertën brenda afatit të caktuar. Oferta e bërë ndaj personit jo të pranishëm, në të cilën nuk ëshë caktuar afati i pranimit, e obligon propozuesin për kohën që zakonisht

568


është e nevojshme që oferta t'i arrjë të ofertuarit që ai ta shqyrtojë, të vendosë lidhur me të dhe të japë përgjigjen e cila do t'i arrijë ofertuesit (37. par. 4 LMD).

Ofertuesi është i lidhur për ofertën e bërë të ofertuarit dhe, sipas rregullit, ai nuk mund ta revokojë atë. Megjithatë, nga kjo rregull ka përjashtime. Ofertuesi mund ta revokojë ofertën deri atëherë kur revokimi i ka mbërritur të ofertuarit para se t'i mbërrijë oferta ose njëkohëshisht me ofertën (neni 36 pika 2 LMD). Nëse revokimi arrin pasi i ofertuari ta ketë pranuar ofertën, revokimi nuk do të ketë efekt juridik.

Pranimi i ofertës.- Pranimi i ofertës është shprehje e vulnetit të

të ofertuarit, dërguar ofertuesit, me të cilin e njofton këtë të fundit se e pranon propozimin për lidhjen e kontratës në kushtet e ckatuara në ofertë. Oferta quhet e pranuar kur ofertuesi pranon deklaratën e të ofertuarit se pranon ofertën (neni 39 p. l LMD). Pranimi i ofertës, për të krijuar efekt juridik, duhet t'i plotësojë këto kushte: a) që të përmbajë deklaratën e të ofertuarit ose të të autorizuarit tij se e pranon ofertën; b) që të përmbajë së paku elementet thelbësore për lidhjen e kontratës dhe ato të jenë në pëputhje me oferten e propozuesit. LMD nuk përmban dispozita me të cilat catohet se cilat elemente të kontratës janë thelbësore, por në teorinë juridkike dhe në praktikën gjyqësore cilësimi i elementeve thelbësore varet nga tipi i kontratës. Prandaj, palët kontratuese duhet të merren vesh së pari për llojin e kontratës dhe, varësisht prej saj, konsiderohet se elemente thelbësore janë ato pa të cilat kontrata e një lloji përkatës nuk mund të ekzsisotojë; p.sh., te kontrata e shitblerjes elemente thelbësore të kontratës janë sendi që i kalohet blerësit në pronësi dhe çmimi të cilin blerësi ia paguan shitësit; te kontata e sipërmarrjes, si elemente thelbësore janë vepra kryerjen e së cilës e ka marrë përsipër kryerësi i i saj dhe shpërblimi të cilin porositësi detyrohet t'ia paguajë atij për veprën e kryer; c) që pranimi i ofertës të përmbajë vullnetin e shprehur në mënyrë të qartë për dësihirën që të lidhet kontrata në përputhej me kushtet e cekura në ofertë. Përndryshe, po qe se pranimin e ofertës e kushtëzon me kushte të cilat i ofertuari i paraqet për pranimin e ofertës, konsiderohet se i ofertuari nuk e ka pranuar ofertën. Deklarata me të cilën pranohet oferta duhet të jetë e qartë dhe e padyshimtë; d) deklarata për pranimin e ofertës duhet t'i arrijë ofertuestit brenda afatit të caktuar në ofertë, por, nëse afati nuk është i caktuar në ofertë, kjo duhet të ndodhëë brenda afatit të caktuar në ligj, përkatësisht brenda afatit të arsyeshëm.

569


Pranimi i ofertës dhe bërja e saj mund të realizohen në mënyra të ndryshme: me shprehjen e vullnetit në mënyrë të drejtpërejtë (shprehimisht) dhe në mënyrë të terthorët (heshtazi). Në mënyrë të dretëpërdrejtë ajo mund të bëhet me shkrim, me gojë, dhe me përdorimin e mjeteve të tjera të komunikimit – me telegram, teleprinter, me veprime konkludente, si, psh., me lëvizje të kokës, zgjatje të dorës, dhënie të kaparit etj.

Heshtja e të ofertuarit, parimisht, nuk ka domethënie të pranimit të ofertës (neni 42 pika 1 LMD). Nuk ka efekt juridik as klauzola e ofertës, sipas së cilës heshtja e të ofertuarit ose ndonjë lëshim tjetër (p.sh.. nëse nuk refuzohet oferta brenda afatit të caktuar ose sendi i dërguar, për të cilin ofrohet lidhja e kontratës, nuk kthehet brenda afatit të caktuar) do të konsiderohet si pranim (neni 42 p.ika 2 LMD). Megjithatë, nga kjo rregull ka përjashtime. Ekzisotjnë raste kur heshtja mund të quhet pranim i ofertës. Një rast i tillë mund të jetë ai kur palët janë marrë vesh që heshtja e njërës palë mund të jetë e mjaftueshme për ta quajtur të lidhur kontratën. Një marrëveshje e tillë mund të arrihet me rastin e negociatave për lidhjen e kontratës ose në ndonjë mënyrë tjetër. Pastaj, në qoftë se palët ndodhen në lidhje të përhershme të afarizmit për sa i përket ndonjë malli të caktuar, heshtja për atë mall të livruar konsiderohet pranim i ofertës për lidhje kontrate. Këtë rregull e përmban dispozita e LMD, sipas së cilës, kur i ofertuari gjendet në lidhje të përhershme afariste me ofertuesin për sa i përket një malli të caktuar, heshtja konsiderohet pranim i ofertës e cila ka të bëjë me atë mall, nëse menjëherë ose brenda afatit të caktuar nuk e ka refuzuar atë (neni 42 pika 3). Me raste të tilla kemi të bëjmë edhe kur kontrata është lidhur për një afat të caktuar; mund të vazhdojë afati i kontratës, po qe se pala tjetër sillet si të jetë vazhduar afati i kohëzgjatjes së kontratës, ndërsa pala tjetër hesht dhe nuk reagon ndaj një sjelljeje të tillë të palës tjetër (p.sh., konsiderohet se është vazhduar kontrata e qirasë, e lidhur për një afati të caktuar, po qe se qiramarrësi vazhdon ta shfrytëzojë sendin që është objekt qiraje, ndërsa qiradhënësi hesht dhe në atë mënyrë bie dakord me një sjellje të tillë të qiramarrësit). Gjithashtu, personi që i është ofruar personit tjetër për t'i zbatuar urdhrat e tij për kryerjen e punëve të ckatuara, si dhe personi në veprimtarinë e të cilit bën pjesë zbatimi i urdhrave të tilla, është i deturuar ta zbatojë udhrin e pranuar nëse nuk e ka refuzuar menjëherë atë (neni 42 pika 4). Nëse i ofertuari nuk dëshiron ta zbatojë një udhër të tillë, të cilin e kishte pranuar, duhet ta refuzojë shprehimisht atë me deklaratë.

570


Kushti.- Palët, me rastin e lidhjes së kontratës, efetin juridik mnund ta bëjnë të varur nga ndonjë rrethan e mëvonshme juridike të pasigurt, nga ndodhja ose mosndodhja e së cilës varet lindja ose shuarja e kontratës. Kushti mund të jet suspensiv atëherë kur kontrata lind pas ndodhjes ose mosndodhjes së rrethanës së pasigurt. Kushti është rezolutiv ose shues, kur kontrata shuhet pas ndodhjes së rrethanës së pasigurt. Do të thotë se kushti është një dispozitë plotësuese (sekundare) e shtuar e kontratës, me të cilën palët efektin juridik të kontratës e bëjnë të varur nga ndnonjë rrethanë e mëvonshme e pasigurt. Kur kontrata është lidhur me kushtin suspensiv dhe kushti plotësohet, kontrata ka efekt juridik që nga momenti i lidhjes së saj, përveç nëse nga ligji, natyra e kontratës ose vullneti i palëve nuk rezulton diçka tjetër (74 p. 2 LMD ). Në rast të lidhjes së kontratës me kusht rezolutiv ose shues, kur kushti plotësohet, kontrata pushon të vlejë. Me qëllim të sigurisë juridike të palëve, për të penguar plotësimin ose mosplotësimin e kushtit me veprime të pandërgjegjshme të palëve, ligji ka parashikuar fiksionin e plotësimit ose të frustrimit të kushtit. Konsiderohet se kushti është plotësuar nëse realizimin e tij, në kundërshtim me parimin e ndershmërisë dhe nderit, e ka penguar pala nëngarkesë të së cilës është caktuar ai, ndërsa konsiderohet se ky nuk është plotësuar, kur realizimin e tij, në kundërshtim me parimin e ndershmërisë dhe nderit, e ka bërë pala në dobi të së cilës është caktuar.

Kushti medoemos duhet të jetë i mundshëm dhe i lejueshëm. Kontrata e cila është lidhur me kusht suspensiv ose rezolutiv në kundërshtim me rendin publik, me dispozitat imperative dhe me moralin shoqëror është nule. Kontrata është nule edhe kur është e lidhur me kusht të pamundshëm suspensiv, ndërsa kushti shues i pamunshëm konsiderohet i paqenë (neni 75 LMD).

Afati. - Afati është një moment i caktuar i kohës ose në kohë, nga i cila ose në të cilin lind ose pushon kontrata. Edhe afati mund të jetë suspensiv ose rezolutiv a shues. Rregullat të cilat vlejnë për kushtin suspensiv apo rezolutiv përshtatshmërisht mund të zbatohen edhe te afati. Afati i caktuar në njësi kalendarike - me ditë fillon të ecë nga dita e parë pas ngjarjes nga e cila afati llogaritet, ndërsa përfundon me skadimin e ditës së fundit të afatit (p.sh..te kontrata e huasë huadhënësi detyrohet që huamarrësit t'i paguajë shumën në emër të huasë brenda afatit prej 15 ditësh, nga dita e ledhjes së kontratës). Afati i caktuar në javë, muaj, dhe vite përfundon në datën e cila, për nga emri dhe numrit, përputhet me ditën e shkaktimit të ngjarjes, nga e cila fillon të ecë afati, por nëse një ditë e tillë nuk ekziston në muajin e fundit, fundi i afatit

571


është dita e fundit e atij muaji. Nëse dita e fundit të afatit bie në ditën kur me ligj është caktuar si ditë jo pune, si ditë e fundit e afatit llogaritet dita e ardhshme e parë e punës (p.sh., 1 janar), ditë e fundit e afatit do të jetë dita e parë e pusnë, pas 1 janarit. Fillimi i muajit konsiderohet dita e parë e muajit, gjysma - i pesmbëdhjeti, ndërsa fundi - dita e fundit e muajit (neni 77 LMD).

Rregullat e përmendura më sipër për llogaritjen e afateve të caktuara sipas LMD janë të natyrës dispozitive dhe me pëlqimin e palëve ato mund të ndryshohen.

Kapari. - Kapari është një shumë e caktuar të hollash ose një sasi

e caktuar e sendeve të zëvendësueshme, të cilat njëra palë ia paguan palës tjetër kontratuese, si shenjë se kontrata është lidhur. Konsiderohet se kontrata është lidhur atëherë kur është bërë pagimi i të hollave ose dorëzimi i sendeve (neni 79 p.1 të LMD). Domethënë, kapari shërben si provë që kontrata është lidhur.

Kapari është një instrument i sigurimit të përmbushjes së detyrimit kontratues. Nëse për mospërmbushjen e kontratës është përgjegjëse pala e cila ka dhënë kaparin, pala tjetër, përveç së drejtës që të kërkojë përmbushjen e kontratës, shkëputjen e kontratës dhe shpërblimin e dëmit, sipas zgjedhjes së saj, mund të kënaqet me mbajtjen e kaparit, por në qoftë se për mospërmbushjen e kontratës është fajtore pala që ka pranuar kaparin, pala tjetër, sipas zgjedhjes së saj, mund të kërkojë përmbushjen e kontratës, të kërkojë shpërblimin e dëmit dhe kthimin e kaparit ose të kënaqet me kthimin e kaparit të dyfishuar (neni 80 p.1 dhe 2 të LMD).

Në rast të përmbushjes së detyrimeve kontratuese, kapari mund të llogaritet si përmbushje e pjesshme e kontratës. Kapari është një lloj kontrate aksesore dhe reale, ngase konsiderohet se është lidhur me dorëzimin e shumës së të hollave, përkatsisht shumës së caktuar të sendeve të zëvendësueshme, ndërsa rrjedhimi i saj varet nga ekzistimi i kontratës kryesore.

Masën e kaparit e përcaktojnë palët sipas marrëveshjes, por, me kërkesë të palës së interesuar, gjykata mund të ulë kaparin nëse ky është tepër i lartë.

Shembulli i padisë për kthimin e kaparit të dyfishuar:

572


Nr.vep. C. /2004

GJYKATËS KOMUNALE

P R I S H T I N Ë

PADITËSI: Ylber Berisha, nga f. Mramor. I PADITURI: Zeqir Berisha, nga f. Mramor.

P A D I

Për shkak të pagesës së kaparit të dyfishuar .

Vlera e kontestit 5.000 €

Palët ndërgjyqëse kanë lidhur më 15 janar 2004 kontratë të shitblerjes, sipas së cilës, i padituri ia ka shitur paditësit një stacion derivatesh të naftës, i cila gjendet në fshatin Mramor, përskaj rrugës së asfaltuar që shpie në drejtimin Prishtinë - Gjilan, me të gjitha pajisjet në gjendje të rregullt, me çmim prej 150.000 €, të cilin paditësi është obliguar t'ia paguaj gjer më 15 shkurt të të njëjtit vit. Fill pas arritjes së marrëveshjes së shitblerjes, paditësi ia pagoi të paditurit, në emër të kaparit, shumën prej 2.500 €.

PROVË: Kontrata e lidhur mes ndërgjyqësve, datë 15 janar 2004

Paditësi, më 15 shkurt, ka tenruar t'ia paguajë të paditurit çmimin

e shitblerjes së këtij stacioni, por i padituri është penduar për këtë lidhje kontrate, ashtu që ka refuzuar pranimin e çmimit të shitblerjes.

PROVË: Dëgjimi i palëve ndërgjyqëse.

Pasi i padituri është penduar pa bazë dhe nuk ka përmbur

detyrimin kontratues, paditësi, sipas dispozitës së nenit 80 p. 2 të LMD,

573


ka të drejtë të kërkojë që i padituri të detyrohet t'ia kthejë kaparin e dyfishuar, prandaj propozon që gjykata të marrë

A K T GJ Y K I M

I padituri Zeqir Berisha, nga f. Mramor, detyrohet që paditësit

Ylber Zeqirit, nga f. Mramor, t'i paguajë në emër të kaparit të dyfishuar shumën prej 5.000 € dhe shpenzimet procedurës kontestimore, aq sa do të bëjnë ato pas përfundimit të procedurës, të gjitha brenda afatit prej 15 ditësh nga dita e marrjes së këtij aktgjykimi, me kërcënim të përmbarimit me dhunë.

Paditësi,

Ylber Berisha, nga f. Mramor

Pendesa është marrëveshje e palëve kontratuese, sipas së cilës njera apo pala tjetër autorizohet që, me dhënien e një shume të cakatuar të të hollave ose sendit të zëvendsueshëm (pendesës), të heqë dorë nga kontrata. Kjo marrëveshje mund të arrihet me rastin e lidhjes së kontratës në formë klauzole kontratuese, por mund të arrihet edhe më vonë dhe për këtë të lidhet një kontratë tjetër, e cila është e natyrës aksesore në raport me kontratën kryesore, ngase rrjedhimet e saj varen nga epilogu i kontratës kryesore. Nëse kontrata kryesore është nule, shuhet edhe efekti i marrëveshjes së pendesës.

Pala kontratuese, në dobi të së cilës është kontratuar pendesa, nuk mund të detyroahet nga pala tjetër që të heqë dorë nga kontrata. Por, nëse i deklaron palës tjetër se do të japë pendesën, ajo më vonë nuk mund të kërkojë përmbushjen e kontratës. Deklarata e palës, në dobi të së cilës është kontratuar pendesa, është e parevokueshme.

Detyrimi i pagesës së pendesës arrin në momentin e dhënies së deklaratëssipas së cilës hiqet dorë nga kontrata dhe pala në dobi të së cilës është kontratuar pendesa është e detyruar ta paguajë shumën e të hollave në emër të pendesës njëkohësisht me dhënien e delaratës se heqë dorë nga kontrata.

Pala e autorizuar mund të heqë dorë nga kontrata brenda afatit të caktuar me marrëveshje të palëve, por nëse ky nuk është caktuar me

574


kontratë, atë mund ta bëjë derisa nuk ka skaduar afati i caktuar për përmbushejn e detyrimit të saj.

E drejta për të hequr dorë nga kontrata pushon në momentin kur pala, në dobi të së cilës është kontratuar pendesa, fillon ta përmbushë detyrimin e saj kontratues ose ta pranojë përmbushjen e detyrimt të palës tjetër, sepse konsiderohet që ka hequr dorë nga pendesa dhe është përcaktuar për të drejtën alternative - përmbushjen e kontratës.

PËRFAQËSIMI

Me fjalën përfaqësim, në kuptimin e gjerë të fjalës, nënkuptohen

të gjitha format e përfaqësimit të interesave ekonomike të të përfaqësuarit, pa marrë parasysh se përfaqësuesi ka autorizime që, në emër dhe për llogari të të përfaqësuarit, të marrë përsipër të drejta dhe detyrime në qarkullimin juridik.

Përfaqësimi, në kuptimin e ngushtë, nënkupton vetëm ato forma të përfaqësimit te të cilat përfaqësuesi merr (përveç urdhresave ) edhe autorizime (autorizim) që, me deklarimin e vullnetit në emër dhe për llogari të të përfaqësuarit, të marrë përsipër të drejta dhe detyrime në qarkullimin e mallrave dhe dhënien e shërbimeve.

Parimisht, personat fizik, në cilësinë e palëve kontratuese, kontratat i lidhin personalisht, përveç kur si palë kontratuese është personi të cilit i mungon zotësia për të vepruar, ndërsa në emër të personit juridik kontratën e lidh persnoni i autorizuar me ligj, me statut oseme aktin e themelimit të personit juridik. Mirëpo, kontrata apo një veprim tjetër juridik mund të lidhet edhe nëpërmjet përfaqësuesit. LMD ka përcaktuar të gjitha format e përfaqësimieve, përveç përfaqësimit nga ana e përfaqësuesit ligjor të personit juridik, i cila është rregulluar me nenin 438 të Ligjit të Punës së Bashkuar, i cili është ligj i zbatueshëm dhe rregullores së UNMIK-ut nr. 6/2001 “Për shoqëritë tregtare” që kanë statusin e personit juridik, i cili caktohet me statut ose aktin e themelimit të shoqërisë tregtare.

Bazë juridike e autorizimit të përfaqësimit është ligji, Statuti apo akti tjetër i përgjithshëm për themelimin e personit juridik dhe deklarimi i vullnetit të të përfaqësuarit (prokura).

Kontrata, të cilën e lidh përfaqësuesi në emër të palës së përfaqësuar dhe në kuadër të autorizimeve të veta, prodhon efekt juridik drejtëpërdrejt për të përfaqësuarin dhe palën tjetër, me supozimin se përfaqësuesi e ka njoftuar palën tjetër të paraqitet në emër të palës së

575


përfaqësuar ose atë pala tjetër ka qenë e detyruar ta dijë nga rrethanat e veprimit juridik, përkatësisht ka mundur të konkludojë se ai paraqitet si përfaqësues (neni 85 p.2 të LMD).

Në qoftë se përfaqësuesi i tejkalon kufijtë e autorizimit, i përfaqësuari e merr përsipër detyrimin, nëse jep pëlqimin e tejkalimit. Nëse i përfqësuari nuk e jep pëlqimin brenda afatit të nevojshëm, në të cilin kontrata e një lloji të tillë mund të shqyrtohet dhe velrësohet, konsiderohet se pëlqimi është refuzuar. Nëse pala tjetër nuk ka pasur dijeni dhe as nuk ka qenë e detyruar të dijë për tejkalimin e autorizimeve, menjëherë pasi të ketë marrë dijeni për tejkalimin, pa pritur që i përfaqësuari të deklarohet, mund të deklarojë që nuk konsideron se ka marrë përsipër detyrime nga një kontratë e tillë.

Kontratën të cilën e lidh personi si përfaqësues, në emër të personit tjetër, pa autorizimin e tij, e detyron të përfaqëuarin pa autorizim, po qe se ai më vonë e pranon atë. Pala tjetër, me të cilën është lidhur kontrata, mund të kërkojë nga pala e përfaqësuar pa autorizim që, brenda një afati të arsyeshëm, të deklarohet nëse e pranon ose jo kontratën dhe, nëse e refuzon këtë, konsiderohet se kontrata nuk është lidhur (neni 88 p.1-3 të LMD).

Prokura, si formë e autorizimit.- Prokura ëshë një formë e përfaqësimit, sipas së cilës pushtetdhënësi, në bazë të veprimit juridik, e autorizon të autorizuarin që ta përfaqësojë at.

Ekzistimi dhe vëllimi i autorizimit janë të pavarura nga marrëdhënia juridike-detyrimore, në bazë të së cilës është dhënë prokura. Prokurën për përfaqësim mund ta japë çdo person fizik dhe person juridik.

Prokura mund të jepet me gojë dhe me shkrim, por nëse me ligj është parashikuar forma e caktuarpër një kontratë ose veprim tjetër juridik, kjo vlen edhe për formën e prokurës për lidhjen e së cilës është dhënë prokura (p.sh., për lidhjen e kontratës së shitblerjes së paluajtshmërisë, ndërtimit, sigurimit është parashikuar forma me shkrim), prandaj edhe prokura për lidhjen e këtyre kontratave detyrimisht duhet të jepet me shkrim.

Përfaqësuesi mund të ndëremarrë vetëm ato punë juridike për ndërmarrjen e të cilave është i autorizuar.

Prokura mund të jetë e përgjithshme dhe e veçantë. I autorizuari, në bazë të autorizimit të përgjithshëm, mund t'i lidhë ato kontrata dhe të ndërmarrë ato veprime juridike të cilat bëjnë pjesë në veprimtarinë e rregullt të pushtetdhënësit. Veprimin që nuk bën pjesë në veprimtarinë e rregullt i autorizuari mund ta ndërmarrë vetëm nëse është ka autorizim të

576


veçantë për ndërmarrjen e atij veprimi. I autorizuari pa autorizim të veçantë nuk mund të marrë përsipër detyrimin e kambialit, të lidhë kontratë të dorëzanisë, ujdi, të kontratojë kmpetencën e gjykatës së zgjedhur - arbitrazhit e as të heqë dorë nga ndonjë e drejtë pa shpërblim (neni 91 par. 4 të LMD).

Përveç autorizimit të veçantë, ekziston edhe autorizimi afarist. Autorizimin afarist mund ta japë, në kuadër të ligjit, personi juridik ose pronari i punëtorisë individuale, me të cilin e autorizojnë të autorizuarin të lidhë kontrata dhe të kryejë punë tjera, të cilat janë të zakonshme në ushtrimin e veprimtarisë së tyre afariste.

I autorizuari afarist nuk mund të ndërmarrë veprime juridike, me të cilat mund të tjerësojë paluajtshmëritë, të marrë përsipër detyrim kambiali, detyrim të dorëzanisë, të marrë hua, dhe të zhvillojë konteste pa autorizim të veçantë nga pushtetdhënësi (neni 95 i LMD).

Pushtetdhënësi, sipas dëshirës së tij, mund ta ngushtojë ose të revokojë prokurën. Këtë të drejtë e ka edhe në rast se me kontratë ka hequr dorë nga ajo e drejtë. Reduktimi i autorizimeve të përfaqësuesit ose revokimi i prokurës nuk kanë efekt juridik ndaj personit të tretë, i cili ka lidhur kontraë me përfqësuesin dhe nuk ka ditur dhe nuk ka qenë i

detyruar të dijë që prokura është reduktuar ose revokuar.

Agjenti tregtar është i autorizuar të ndërmarrë vetëm ato veprime të cilat kanë të bëjnë me shitjen e mallit ose të cilat janë të përmendura në prokurën të cilën pushtetdhënësi ia ka dhënë atij. Në rast dyshimi, konsiderohet se agjenti tregtar nuk ëshë i autorizuar të lidhë kontrata, por vetëm të mbledhë porosi; megjithatë, kontrata të cilën e ka lidhur, mund të mbetet në fuqi, në qoftë se pushtetdhënësi më vonë e pranon atë.

Agjenti tregtar, i cili ëshë i autorizuar ta shesë mallin, nuk është i aurorizuar të inkasojë çmimin, as ta shesë mallin me kredi, përveç nëse është i autorizuar ta bëjë këtë. Ndërkaq, ai është i autorizuar që për pushtetdhënësin t'i pranojë reklamimet për të metat e mallit dhe deklaratat e tjera lidhur me përmbushjen e kontratës së lidhur me afarizmin e tij dhe në emër të pushtetdhënësit të ndërmarrë masat e duhura për ruajtjen e të drejtave të tija nga ajo kontratë (neni 97 të LMD).

Prokura shuhet: sipas ligjit; me shuarjen e personit juridik, si përfaqësues; me vdekjen e personit fizik, si përfaqësues; me shuarjen e personit juridik, përkatësisht të personit juridik, si dhënës i prokurës, përveç nëse veprimi i filluar nuk mund të ndërpritet pa dëmtuar pasardhësit juridikë ose nëse prokura vlen edhe në rast vdekjeje të

577


pushtetdhënësit qoftë sipas dëshirës së tij, qoftë duke marrë parasysh natyrën juridike të veprimit. Mirëpo, ndonëse në ligj nuk janë cekur forma të tjera, prokura, sidoqoftë, shuhet edhe në këto raste: me arritjen e qëllimit të përmendur në prokurë; me revokimin e prokurës; me skadimin e kohës për të cilën prokura është dhënë; me shkaktimin e kushtit rezolutiv në të cilin prokura është dhënë; me humbie e aftësisë vepruese të personit fizik, të cilit iu ka dhënë prokura dhe me fillimin e falimentimit të personit juridik.

INTERPRETIMI I KONTRATËS

Gjatë realizimit të detyrimeve kontratuese paraqitet nevoja që

disa dispozita kontratuese ose e tërë përmbajtja e kontratës të interpretohen, ngase palët nuk pajtohen lidhur me domethënien e vërtetë të tyre. Në qoftë se palët kontratuese nuk mund ta zgjidhin kontestin me marrëveshje, ato mund t'i drejtohen gjykatës, arbitrazhit ose, me pëlqimin e tyre, palës së tretë, me kërkesën që të zgjidhet kontesti i lindur. Interpretim i kontratës do të thotë të vërtetohet domethënia e drejtë (e vërtetë) e ndonjë dispozite kontratuese apo e përmbajtjes së tërësishme të kontratës. Parimisht, objekt interpretimi është vullneti i shprehur i palëve kontratuese në rastet kur nuk ekziston përputhja në mes asaj që është manifestuar dhe vullnetit të vërtetë (vullnetit të brendshëm), prandaj edhe shtrohet pyetja se cili është vullneti relevant juridik. Si pikënisje, me rastin e interpretimit të kontratës, merret qëllimi i përbashkët i palëve, në të vërtetë çfarë kanë dashur ato, duke mos lënë anash edhe doket dhe mentalitetin e mjedisit, në të cilin kontrata është lidhur.

Ligji fillon nga siguria juridike, duke iu përmbajtur parimit pacta sun servanta, domethënë, dispozitat e kontratës zbatohen ashtu siç janë theksuar në kontratë. Ndërkaq, me rastin e interpretimit të dispozitave kontestuese, nuk duhet rreptësisht t'i përmbahemi përmbajtjes së shprehjeve të përdorura, por duhet të hetohet qëllimi i përbashkët i palëve dhe dispozitat, duke kuptuar ashtu siç i përgjigjet parimeve të së drejtës së detyrimeve. Kur përmenden parimet e detyrimeve, në radhë të parë, mendohet për parimin e ndershmërisë dhe të nderit (neni 99 par. 1 dhe 2 të LMD).

Përveç rregullës së mësipërme, e cila konsiderohet si regull e përgjithshme, ekzistojnë edhe rregulla plotësuese për interpretimin e kontratës. Te kontratat të cilat i ka hartuar njëra nga palët kontratuese,

578


siç janë kontratat formulare, në rast të ndonjë dispozite të pakuptueshme, është rregull që një dispozitë e tillë të interpretohet në dëm të asaj pale kontratuese e cila e ka hartuar kontratën dhe i ka caktuar kushtet e kontratës.

Te kontratat pa shpërblim, dispozitat e pakuptueshme duhen intetrpretuar në kuptimin i cili është më pak i rëndë për debitorin, ndërsa te kontratat e dyanshme detyruese, ato duhet të interpretohen në kuptimin që të realizohet parimi i drejtë i prestimeve të ndërsjella.

Palët mund të parashikojnë që, në rast mospajtimi lidhur me dhomethënien e dispozitave kontratuese, ato t'i interpretojë ndonjë palë e tretë. Me atë rast, nëse me kontratë nuk është parashikuar diçka tjetër, palët nuk mund t'i drejtohen gjykatës me kërkesë për interpretimin e kontratës, përderisa paraprakisht nuk e sigurojnë interpretimin nga pala e tretë, përveç nëse pala e tretë refuzon ta bëjë atë (neni 102 të LMD).

PAVLEFSHMËRIA E KONTRATËS

Kontrata të pavlefshme janë ato kontrata të cilat janë lidhur në

kundërshtim me rendin juridik, dispozitat imperative dhe me moralin dhe që cenojnë interesin e përgjithshëm apo individual. Ligji njeh dy lloje të pavlefshmërisë: pavlefshmërinë absolute (nuliteti absolut) dhe relative ose (kontratat relativisht të pavlefshme - të rrëzueshme).

Kontratat që lidhen në kundërshtim me rendin juridik, dispozitat imperative dhe me moralin janë absolutisht nule, nëse qëllimi i rregullës së cenuar nuk i referohet ndonjë sankcioni tjetër ose nëse ligji, në rastin e caktuar, nuk përcakton diçka tjetër (neni 103 të LMD ). Një kontratë e tillë është e pavlefshme dhe ajo nuk prodhon efekt juridik që nga fillimi. Të metat e një kontrate të tillë, përveç palëve kontratuese, mund t'i vërejë edhe çdonjëri që nuk ka qenë palë kontratuese, ngase është fjala për të meta thelbësore.

Nëse kontrata e pavlefshme i është ndaluar vetëm njërës palë kontratuese, ligji ka parashikuar se ajo kontratë do të mbetet në fuqi apo, thënë më drejt, do të vlejë nëse në ligj nuk është parashikuar diçka tjetër për raste të tilla, ndërsa pala që ka cenuar ndalesën ligjore do t'i heqë pasojat përkatëse.

Vërtetimin e nulitetit të kontratës absolutisht nule mund ta kërkojë çdo person që ka interes juridik, palët kontratuese, pasardhësit e tyre universalë apo singularë, prokurori publik dhe atë është e detyruar

579


ta bejë edhe gjykata, sipas detyrës zyrtare - ex officio. Këtë nuk mund ta kërkojë pala e pandërgjegjshme.

Vendimi i gjykatës ka karakter deklarativ - vërtetues, ngase për faktin se kontratat nule nuk prodhojnë efekt juridik, nuk ka nevojë as të anulohen, por vetëm mund të konstatohet nuliteti i tyre.

E drejta e kërkesës për vërtetimin e nulitetit të kontratës nuk parashkruhet.

Në rast nuliteti absolut të kontratës, duhet të bëhet kthimi në gjendjen e mëparshme - restitutio in integrum, ashtu që secila palë kontratuese është e detyruar t'i kthejë palës tjetër atë që ka ka marrë sipas bazës së një kontrate të tillë, e nëse kjo nuk është e mundur, ose natyra e asaj që është përmbushur i kundërvihet kthimit, duhet të jepet shpërblimi pëkatës në të holla, sipas çmimeve të cilat vlejnë në ditën e marrjes së vendimit gjyqësor, nëse ligji nuk ka caktuar diçka tjetër. Kthimi i prestimit të palëve bëhet duke pasur parasysh mirëbesimin e palëve kontratuese, ashtu që gjykata mund të refuzojë pjesërisht ose në tërësi kërkesën e palës së pandërgjegjshme për kthimin e asaj që i ka dhënë palës tjetër, por mund të vendos që pala tjetër kontratuese atë që ka marrë sipas një kontrate të tillë, t'ia dorëzojë komunës në territorin e së cilës ajo ka selinë.

Pasoja e vërtetimit të nulitetit absolut ndaj personave të tretë, të cilët nuk kanë qenë palë kontratuese, varet nga ajo nëse personi i tretë ka fituar ndonjë të drejtë duke qenë me mirëbesim apo pa mirëbesim. Nëse nuk ka ditur, as nuk ka pasur mundësi të dijë për pavlefshmërinë absolute të kontratës, Kalojësi i së drejtës sipas kontratës së pavlefshme nuk mund të kërkojë kthimin e sendit nga personi i tretë i ndërgjegjshëm.

Edhe pse kontrata nule nuk prodhon efekt juridik, në rast se i plotëson kushtet e ndonjë kontrate tjetër, kjo e fundit mund të jetë e juridikisht e vlefshme.

KONTRATAT RELATIVISHT TË PAVLEFSHME

Janë ato kontrata që i ka lidhur personi që nuk ka fare zotësi për

të vepruar, personi me zotësi për të vepruar të kufizuar, kur me rastin e lidhjes së kontratës ka pasur të meta në pikëpamje të shprehjes së lirë të vullnetit të njerës palë kontratuese. Ligji flet për të metat e vullnetit, kur njëra palë lidh kontratë nën ndikimin e kërcënimit, lajthimit, mashtrimit si dhe kur lidhet kontrata fiktive. Me ligj është rregulluar actio Pauliana

580


(neni 280 - 285 të LMD), me të cilën goditen kontratat për shkak “të dëmtimit të tepruar" neni 139 i LMD etj. Kontrata relativisht e pavlefshme nuk përmban të meta të paevitueshme, por përmban të meta të cilat mund të mënjanohen, ngase një kontratë e tillë mund të konvalidohet.

Kontrata relativisht e pavlefshme prodhon efekt juridik dhe nuliteti relativ nuk shkaktohet ex lege. Veprimi relativisht i pavlefshëm është i vleshfshëm aq gjatë sa nuk goditet me padi. Vërtetimin e pavlefshmërisë relative të kontaratës mund ta kërkojë pala e dëmtuar, trashëgimtari i saj dhe personi i tretë, i cili ka interes juridik. Mirëpo, kontratuesi tjetër mund të kërkojë nga pala e interesuar që, brenda afatit të ckatuar, por jo më pak se 30 ditë, të deklarohet nëse i qëndron kontratës ose jo, sepse, në të kundërtën, konsiderohet se kontrata është anuluar (neni 112 p. 1 dhe 2 LMD).

E drejta për anulimin e kontratës relativisht të pavlefshme parashkruhet brenda afatit subjektiv prej një viti, nga dita kur pala e dëmtuar ka marrë dijeni për shkakun e nulitetit, përkatësisht brenda afatit objektiv prej tri vjetësh. Afati fillon të ecë nga dita e lidhjes së kontratës.

Pala në dobi të së cilës mund të anulohet kontrata mund të mos shfrytëzojë të drejtën e anulimit dhe shprehimisht mund të heqë dorë nga ajo e drejtë ose heshtazi të mos e shfrytëzojë atë të drejtë dhe të përmbushë detyrimet kontratuese dhe, në atë mënyrë, kontrata relativisht e pavlefshme të konvalidohet dhe të bëhet e vlefshme.

Në rast anulimi të kontratës relativisht të pavlefshme, vendimi i gjykatës ka karakter konstitutiv. Pasojat e anulimit janë kthimi në gjendjen e mëparshme, shpërblimi i dëmit dhe pasojat ndaj personave të tretë.

Kontratat e dyanshme detyruese (kontratat me shpërblim)

Te kontratat me shpërblim, secila palë kontratuese përegjigjet për të

metat e detyrimit të përmbushur (neni 121 p. 1 të LMD). Ligji njeh dy lloje të të metave: të metat materiale dhe të metat juridki të detyrimit.

1. Përgjegjësia për të metat materiale të përmbushjes

Regullat e përgjegjësisë për të metat materiale të përmbushjes më

së tepërmi janë të përpunuara në pjesën e rregullave të përgjegjësisë së shitësit për të metat e sendit, prandaj ato zbatohen përshtatshmërish ndaj

581


të gjitha detyrimevet të kalojësit të detyrimeve, përveçse kur me ligj është parashikuar diçka tjetër.

Përgjegjësia për të metat materiale të përmbushjes ka të bëjë me detyrimin e kalojësit që marrësit t'ia kalojë sendin pa të meta për shkak të të cilave ai nuk mund të përdoret. Sendi është me të meta materale (fizike): nëse sendi nuk ka cilësi të duhura për përdorim të rregullt ose për qarkullim; nëse sendi nuk ka cilësi të duhura për përdorim të veçantë, për të cilin blerësi e ka blerë, e të cilën mungesë shitësi e ka ditur ose ka qenë i detyruar ta dijë; nëse sendi nuk ka cilësi ose veti të cilat shprehimisht ose heshtazi janë kontratuar ose parashikuar me ligj dhe nëse shitësi ka dorëzuar sendin qëi nuk është i njëjtë me mostrën ose modelin, përveç nëse mostra ose modeli iu kanë treguar blerësit me qëllim njoftimi (neni 479 të LMD). Prandaj, sendi ka të meta fizike kur nuk ka cilësi të parashikuara me kontratë, me ligj ose cilësi për të cilat është destinuar përdorimi i rregullt i tij.

Kalojësi nuk i përgjigjet marrësit për të metat e cekura më parë, nëse marrësi në momentin e lidhjes së kontratës ka pasur dijeni ose nuk ka qenë e mundur të mos dijë për të metat e tilla. Konsiderohet se blerësit nuk kanë mundur t'i mbesin të panjohura ato të meta të cilat personi i kujdeshëm, me dijeni dhe përvojë mesatare të personit dhe të degës, sikurse edhe blerësi, do të mund t'i vërente me lehtësi me rastin e kontrollimit të sendit. Mirëpo, edhe në rast se blerësi ka mundur t'i vërejë lehtë të metat e sendit me rastin e kontrollimit të mallit, shitësi është përgjegjës për të metat e sendit, nëse ka deklaruar se sendi nuk ka të meta ose ka cilësi të caktuara.

Të metat e sendit mund të jenë të dukshme dhe të padukshme (të fshehta).

Blerësi është i detyruar që sendin, të cilin e ka pranuar, ta kontrolloj në mënyrë të zakonshme dhe për të metat e vërejtura (të dukshme) ta njoftojë shitësin brenda afatit prej 8 ditësh, ndërsa te kontratat në ekonomi menjëherë, pa zvarritje, përndyshe e humb të drejtën që i takon sipas kësaj baze.

Kemi të bëjmë me të metë të fshehur të sendit atëherë kur, me një kontrollim të zakonshëm të sendit, ajo nuk mund të zbulohet.

Kur, pas pranimit të sendit nga ana e blerësit, zbulohet se sendi ka të meta, të cilat nuk kanë mundur të zbulohen me një kontrollim të zakonshëm me rastin e pranimit të mallit (e meta e fshehur), blerësi është i detyruar ta njoftojë shitësin për të metat e tilla brenda afatit prej tetë ditësh, nga dita e zbulimit të së metës, ndërsa te kontratat në ekonomi - menjëherë, pa zvarritje, përndryshe do ta humbasë të drejtën e

582


cila do t'i takonte mbi këtë baze. Shitësi nuk përgjigjet për të metat që paraqiten pas skadimit të afatit prej gjashtë muajve, përveç kur me kontratë të jetë caktuar një afat më i gjatë. Këtë të drejtë blerësi nuk e humbet edhe pas skadimit të afatit prej gjashtë muajsh, në qoftë se shitësi ka ditur për të metën e sendit ose nuk ka mundur të mbetet pa e ditur.

Palët kontratuese mund ta kufizojnë me kontratë ose ta përjashtojnë plotësisht përgjegjësinë e shitësit për të metat materiale të sendit. Mirëpo, dispozita e kontratës, me të cilën kufizohet ose përjashtohet përgjegjësia e shitësit, është nule, në rast se shitësi ka ditur për ekzistimin e së metës së sendit dhe nuk e ka njoftuar blerësin për këtë, si dhe në rastin kur shitësi ka shfrytëzuar pozitën e tij monopolistike.

Kur blërësi ka zbuluar të metën e sendit, për të cilën e ka njofutar me kohë shitësin, shitësi mund t'i realizoj këto të drejta: të kërkojë mënjanimin e të metës së sendit, zëvendësimin e sendit me të meta me sendin pa të meta, të kërkojë zvogëlimin proporcional të çmimit blerës të sendit, mund të zgjidhë kontratën në kushtet përkatëse të parashikuara me ligj dhe të kërkojë shpërblimin e dëmit (neni 488 LMD).

Shembull i padisë për shkak të të metave materiale të sendit:

Nr. vep. C. /2004

GJYKATËS KOMUNALE

P R I SH T I N Ë

PADITËSI: Ylber Korbi, nga f. Hajvali

I PADITURI: Gëzim Guri, nga f. Marec.

583


P A D I

Për shkëputjen e kontratës së shitblerjes dhe kthimin e çmimit

Vlera e kontestit 750 €

Paditësi, më 20 janar 2004, e ka blerë nga i padituri një lopë qumështore të moshës pesëvjeçare të racës "Busha", me madhësi mesatare, laroshe, me çmim prej 750 €, dhe menjëherë pas lidhjes së kontratës, shitësit ia ka paguar çmimin e shitblerjes dhe nga ai e ka marrë lopën, të cilën e ka sjellë në shtëpinë e vet.

PROVË: Fakt i pakontestueshëm dhe, sipas nevojës, dëgjimi i

palëve ndërgjyqëse.

Pas një javë lopa ka filluar të dobësohet, me gjithë faktin se paditësi e ka ushqyer atë me ushqim të mirë, dhe ka filluar të pakësojë sasinë e qumështit. Për këtë paditësi, më 30 janar, e ka ftuar mjekun veterinar, i cili e ka kontrolluar lopën dhe ka konstatuar se ajo lëngon nga një sëmundje e shkaktuar nga gjysma e vitit 2003. Paditësi e ka njoftuar për këtë shitësin dhe e ka ftuar ta marrë lopën dhe t'ia kthej çmimin e shtblerjes, por shitësi ka refuzuar ta bëjë këtë.

PROVË: Si më sipër dhe dëgjimi i mjekut veterinar dr. Ilir Ndrecaj,

punëtor i Stacionit të Veterinarisë në Prishtinë

Për arsyet e mësipërme paditësi paraqet këtë padi dhe i propozon gjykatës të marrë,

A K T GJ Y K I M

Kontrata e lidhur mes ndërgjyqësve më 20 janar 2004, konsiderohet e shkëputur, kurse i padituri detyrohet t’ia paguajë paditësit shumën prej 750 €, me kamatë vjetore prej 15% , si dhe shpenzimet e procedurës brenda afatit prej 15 ditësh, me kërcënim përmbarimi.

584


2. Përgjegjësia për të metat juridike të përmbushjes

Te kontrata me shpërblim ekziston edhe përgjegjësia përe të metat juridike të përmbushjes. Kjo përgjigjësi ka të bëjë me detyrimin e njërës palë kontratuese që ta mbrojë palen tjetër nga të drejtat dhe kërkesat e personave të tretë, me të cilat e drejta e saj të jetë përjashtuar ose ngushtuar (neni 121 LMD).

Nga kjo rregullativë rezulton se përgjegjësia për të metat juridike të sendit (eviksioni) ekziston në rastet e shqetësimit të blerësit nga persona të tretë, për shkak të pretendimit të tyre se kanë të drejtën e pronësisë mbi sendit ose sendi është i ngarkuar me ndonjë të drejtë, siç është, p.sh., e drejta e servitudës, e pengut, e hipotekës apo ndonjë ngarkesë tjetë, e cila ka ekzistuar para se blerësi ta blente atë send. Kërkesat e personave të tretë më së shpesht shfaqeni me marrjen e posedimit të sendit. Që të ekzistojë përgjegjësia për të metat juridike, duhet të plotësohen këto kushte: që e meta juridike të ketë ekzistuar në momentin e lidhjes së kontratës, që blerësi të mos ketë ditur për një të metë të tillë dhe shitësi të jetë njoftuar me kohë për shqetësimin juridik nga ana e blerësit.

Belrësi i cili ka hyrë në kontest me personin e tretë, pa e njoftuar shitësin, dhe kontestin e humbet, mund t’i referohet përgjegjësisë së shitësit, përveç nëse shitësi provon se ai ka poseduar prova, në bazë të të cilave do të ishte refuzuar kërkesëpadia e personit të tretë.

Në qoftë se se shitësi nuk vepron sipas kërkesës së blerësit dhe nuk i ofron mbrojtjen e kërkuar, në rast të marrjes së sendit, kontrata shkëputet sipas vetë ligjit, ndërsa, në rast të kufizimit ose zvogëlimit të së drejtës së blerësit, blerësi mund ta shkëputë kontraën ose të kërkojë zvogëlimin proporcional të çmimit. Nëse shitësi, brenda një afati të arsyeshëm nuk i mënjanon pretendimet e personave të tretë, blerësi mund ta shkëputë kontratën, kur për atë arsye nuk mund të realizohet qëllimi i kontratësë dhe të kërkojë shpërblimin e demit. Shpërblimin e dëmit nuk mund ta kërkojë, nëse në momentin e lidhjes së kontratë ka pasur dijeni për mundësinë që sendi t'i mirret ose e drejta t'i kufizohet ose zvogëlohet, por në atë rast ka të drejtë të kërkojë zvogëlimin, përkatësisht kthimin e çmimit (neni 510 LMD).

Palët me kontratë mund ta kufizojnë ose ta përjashtojnë përgjegjësin për të metat juridike të sendit, përveçse kur shitësi ka ditur për ekzistimin e mungesave të tilla ose e shfrytëzon pozitën

585


monopolistike dhe, në rast të kontraktimit të një klauzole të tillë, ajo nuk do të ketë efekt juridik, përkatësisht do të jetë nule.

E drejta e blerësit për realizimin e të drejtave sipas bazës së të metave juridike të sendit parashkruahet brenda afatit prej një viti, nga dita kur ai ka marrë dijeni për ekzistimin e së drejtës së personit të tretë, kurse në rast se pala e tretë e ka filluar kontestin para skadimit të atij afati, kurse blerësi e ka thirrur shitësin të ndërhyjë në kontest, e drejta e blerësit shuhet brenda afatit prej gjashtë muajve, pasi aktgjykimi të marrë formën e prerë.

Kundërshtimi i mospërmbushjes së kontratës

Kontratat me shpërblim sajojnë detyrime të ndërsjella të palëve

kontratuese dhe që të dy këto palë janë debitorë. Prandaj, është rregull që, nëse nuk është kontratuar ndryshe, të dy palët të jenë të detyruara që t t'i përbushin njëkohësisht detyrimet e veta. Mirëpo, në qoftë se njëra palë nuk e ka përmbushur detyrimin e saj dhe iu ka drejtuar gjykatës me padi, me të cilën kërkon që të detyrohet pala tjetër ta përmbushë detyrimin kontratues, pala tjetër mund të paraqesë prapësimin e mospërmbushjes. Në raste të tilla gjykata do t’i urdhërojë asaj që ta përmbushë detyrimin e vet atëherë kur edhe pala tjetër ta përmbushë detyrimin e saj. Prapësimi i përmbushjes njëkohësisht mund të paraqitet në këto kushte: të ekzisojnë detyrimet e ndërsjella, përmbushja e të cilave duhet të jetë e njëkohshme; të ekzisojë kërkesa e vlfshem juridike e palës së paditur, që kërkesa e palës së paditur të jetë borxhi kryesor

dhe që asnjëra nga palët nuk e ka përmbushur detyrimn e vet kontratues.

Kundërshtimin për mospërmbushjen e dtyrimit mund ta paraqesë edhe pala e detyruar me kontratë për ta përmbushuer e para detyrimin, në rast se pas lidhjes së kontratës rrethanat materiale të palës tjetër janë keqësuar deri në atë masë saqë nuk është e sigurt që ajo mund ta përmbushë detyrimin e vet ose ajo pasiguri rezulton nga arsye të tjera, ashtu që mund ta shtyjë përmbushjen e detyrimit, përderisa pala tjetër nuk e përmbush detyrimin e saj apo nuk ofron garanci se do ta përmbushë atë (neni 123 p. 1dhe 2 të LMD)

Në qoftë se pala tjetër, brenda afatit të arsyeshëm, nuk ofron siguri, pala e parë mund ta shkëputë kontratën.

Kundërshtimi i mospërmbushjes së kontratës është i natyrës materiale dhe devolutive.

586


Shkeputja e kontratës për shkak të mospërmbushjes

Te kontratat me detyrime të dyanshme, një ndër të drejtat e palës kontratuese që ka përmbushur detyrimin është e drejta e shkëputjes së kontratës. Kushtet për shkëputjen e kontratës dallohen sipas asaj nëse përmbushja brenda afatit të caktuar është element thelbësor apo jo.

Që të mund të shkëputet kontrata për shkak të mospërmbushjes së kontratës duhet të plotësohen këto kushte: të jetë fjala për kontratë me detyrime të dyanshme - me shpërblim; kontrata të mos jetë përmbushur dhe debitori të jetë fajtor për mospërmbushjen e kontratës.

Kur përmbushja e detyrimit brenda afatit të caktuar paraqet element thelbësore të kontratës, ndërsa debitori nuk e përmbush detyrimin brenda këtij afat, kontrata shkëputet sipas vetë ligjit dhe për këtë nuk është e nevojshme kurrëfarë deklarate e kreditorit. Afati i caktuar i përmbushjes është element thelbësor kur shprehimisht është thënë se detyrimi ka për t’u përmbushur " në afatin e fiksuar", "më së largu deri" ose në ndonjë mënyrë tjetër nga e cila mund të kuprtohet qartë afati brenda të cilit debitori është i detyruar ta përmbushë detyrimin (neni 125 p. 1 LMD). Kur përmbushja e detyrimit brenda afatit të caktuar nuk është element i kontratës, kreditori është i detyruar që debitorit t'i lërë një afat të arsyeshëm plotësues për përmbushjen e detyrimit, pas të cilit, nëse nuk e përmbush detyrimin, lindin të njëjtat pasoja sikurse edhe te kontrata tek e cila afati është element thelbësor (126 i LMD).

Pas skadimit të afatit, brenda të cilit kreditori nuk e ka përmbushur detyrimin e vet, kreditori nuk është i detyruar t'i lërë një afat plotësues, por ta shkëputë kontratësn në rast se nga sjellja e debitorit del qartë se ai nuk do ta përmbushë detyrimin e vet brenda afatit të caktuar.

Kreditori mund ta shkëputë kontratën edhe para skadimit të afatit të caktuar për përmbushjen e detyrimit kontratues, kur del qartë se debitori nuk dëshiron ta pëmbushë detyrimin e vet.

Kur konrata shkëputet, konsiderohet sikur të mos ishte lidhur fare. Palët kontratuese lirohen nga detyrimet e veta, përveçse nga detyrimi për shpërblimin eventual të dëmit. Shkëputja e kontratës ka efekt prapaveprues dhe secila palë mund të kërkojë kthimin në gjendje të mëparëshme (restitutio in integrum), siç ka qenë ajo para lidhjes së kontratës dhe secila prej tyre është e detyruar ta paguajë shpërblimin për dobinë të cilën e ka fituar nga ajo që është e detyruar ta kthejë, përkatësisht nëse është fjala për kthim të detyrimit në të holla, të paguajë kamatën nga dita kur kur është bërë pagesa (132 LMD).

587


Shkëputja ose ndryshimi i kontratës për shkak të rrethanave të ndryshuara (klauzola rebus sic stantibus)

Palët lidhin kontratë për të arritur një qëllim të caktuar. Me

rastin e lidhjes së kontratës, ato kanë parasysh rrethanat përkatëse, të cilat ekzistojnë në momentin e lidhjes së kontratës dhe në të cilat detyrimet e veta mund t'i përmbushin pa ndonjë vështirësi të jashtëzakonshme. Mirëpo, në praktikë ndodh që, pas lidhjes së kontratë, të lindin rrethana të cilat njërës palë ia vështirësojnë përmbushjen e detyrimeve në atë masë saqë qartazi kontrata më nuk i përgjigjet asaj që palët kontratuese kanë pritur dhe, sipas mendimit të përgjithshëm, do të jetë e padrejtë që një kontratë e tillë të mbetet në fuqi ashtu siç është lidhur.

Që të mund të shkëputet ose të ndryshohet kontrata për shkak të ndryshimit të rrethanave, duhet të përmbushen kotë prezumime: që kontrata të jetë me detyrime të dyanshme; që rrethanat të kenë lindur pas lidhjes së kontratës; që rrethanat e shkaktuara njërës palë t'ia vëshitrsojnë përmbushjen e dretyrimeve ose për shkak të tyre të mos mund të realizohet qëllimi i kontratës; që të jetë e qartë sekontrtata e lidhur më nuk i përgjigjet asaj që palët kanë pritur dhe, sipas mendimit të përgjithshëm, do të ishte e padrejtë të mbetet në fuqi, si e tillë, d.m.th. siç ka qenë e lidhur; që rrethanat të kenë lindur pavarësisht nga vullneti i plëve dhe pa fajin e palës së cilës iu ka vështirësuar përmbushja e detyrimeve kontratkuese dhe që përmbushja e detyrimit për debitorin do të ishte një barrë e rëndë.

Për shkak të rrethanave të ndryshuara, kontrata me prestime të përhershme, mund të shkëputet me kërkesë të njërës palë kontratuese, por edhe mund të ndryshohet, nëse pala tjetër ofron ose pranon që kushtet të ndryshohen, ashtu që të mundësohet përmbushja e saj.

Në qoftë se gjykata merr vendim me të cilin e shkëput kontratën, me kërkesë të palës tjetër, do të detyrojë palën që ka kërkuar shkëpujten që palës tjetër t'ia caktojë pjesën e kompensimit të drejtë të dëmit, të cilin, për atë arsye, e ka pësuar (neni 133 p.5 LMD).

Kontrata nuk mund të shkëputet dhe as të ndryshohet, nëse pala së cilës iu ka vështirësuar përmbushja e detyrimit, menjëherë pasi të ketë marrë dijeni se janë shkaktuar rrethana të jahtëzakonshme, nuk e njofton palën tjetë për qëllimin e vet për të kërkuar shkëputjen e kontratës. Nëse këtë nuk e bënë është përgjegjëse për shpërblimin e dëmit.

588


Gjykata, me rastin e vendosjes lidhur me shkëputjen ose ndryshimin eë kontratës, do të veprojë në përputhje me parimet e qarkullimit të ndershëm, rrezikun e jashtëzakonshëm te kontrata e llojit përkatës dhe interesin e të dy palëve kontratuese (neni 135 LMD).

Palët me kontratë mund të përjashtojnë të drejtën e kërkesës për shkëputjen ose ndryshimin e kontratës, përveçse kur një klauzolë e tillë është në kundërshtim me parimin e ndërgjegjëshmërisë dhe të nderit.

Pamundësia e përmbushjes

Në kuptim të LMD, kemi të bëjmë me pamundësi të përmbushjes

kur te kontratat e dyanshme përmbushja e detyrimit të njërës palë është bërë e pamundur për shkak të rrethanave të shkaktuara pas lidhjes së kontratës, për të cilat nuk ëshë përgjegjëse asnjëra palë. Kur pamundësia e përmbushjes nga njëra palë është shkaktuar si pasojë e rretanave, për të cilat nuk është përgjegjëse as pala tjetër, atëherë shuhet edhe detyrimi i palës tjetër.

Në rast se për shkak të rrethanave të shkaktuara, për të cilat nuk është përgjegjëse asnjëra nga palët, njërës palë iu ka bërë pjesërisht e pamundur përmbushja, pala tjetër mund ta shkëputë kontratën, nëse përmbushja e pjesshme nuk u përgjigjet nevojave të saj; sidoqoftë, kontrata mbetet në fuqi, meqë pala tjetër ka të drejtë të kërkojë uljen proporcionale të detyrimit të vet (neni 137 LMD).

Kur përmbushja e detyrimit te kontratat e dyanshme është bërë e pamundur për rrethanat për të cilat është fajtore pala tjetër, detyrimi i saj shuhet, ndërsa ajo mund ta mbaj të drejtën e vet ndaj palës tjetër, meqë kërkesa e saj zvogëlohet për aq sa ajo do të kishte mundur të kishte dobi nga lirimi prej detyrimit të saj. Nga kjo rezulton se qëllimi i kësaj rregulle është që detbitori, detyrimi i të cilit shuhet, të mos përfitojë nga situata e shkaktuar për fajin e tij. Gjithashtu, ajo është e detyruar që palës tjetër t'ia kalojë edhe të gjitha të drejtat, të cilat i ka ndaj personave të tretë lidhur me objektin e detyrimit të saj.

Dëmtimi i pamasë (laesio in ormis)

Dëmitimi i pamasë ekziston në qoftë se mes detyrimeve të palëve,

te kontratat e dyanshme, në kohën e lidhjes së kontratës, ka ekzistuar një shpërpjesëtim i qartë dhe pala e dëmtuar, në momentin e lidhjes së kontratës, nuk ka ditur dhe as nuk ka qenë e detyruar të dinte vleftën e vërtetë të prestimit të saj (neni 139 LMD).

589


Që të mund të ekzisojë dëmitimi i pamasë, duhet të plotësohen këto kushte: të jetë fjala për kontratat me detyrime të dyanshme; që mes detyrimeve të ndërsjella të palëve kontratuese, në kohën e lidhjes së kontratës, të ketë ekzistuar një shpërpjesëtim i qartë; dhe që pala e dëmtuar, në momentin e lidhjes së kontratës, të mos ketë ditur dhe të mos ketë qenë e detyruar të dinte për vleftën e vërtetë të sendit ose shërbimit, i cili është objekt i detyrimit të saj.

Pasojat juridike te kontratat te të cilat ekziston dëmtimi i pamasë qëndrojnë në të drejtën e palës së dëmtuar që të kërkojë anulimin e kontratës, ngase një kontratë e tillë është relativisht e pavlefshme. E drejta për anulimin e kontratës shuhet pas të ketë kaluar një vit nga dita e lidhjes së kontratës.

Kontrata mund të mbetet në fuqi nëse pala tjetër ofron plotësimin e prestimit të saj deri te vlera e vërtetë e prestimit të palës së dëmtuar.

Nuk mund të kërkohet anulimi i kontratës për shkak të shpërpjesëtimit të prestimit të detyrimeve të palëve te kontrata e fatit, te shitja publike, si dhe në rast të dhënies së çmimit më të madh për shkak të prirjeve të veçanta.

Kontrata për fajdenë

Kontratë për fajdenë është ajo kontratë e dyanëshem në bazë të së

cilës njëra palë, duke shfrytëzuar gjendjen e mjerë ose gjendjen e vështirë materile, pervojën e pamjaftueshme, mendjelehtësinë a varësinë e palës tjetër, kontrakton për vete ose për një tjetër dobi pasurore e cila është në shpërpjesëtim të qartë me atë që palës tjetër i ka dhënë ose ka

bërë për të ose që është i detyruar t'i japë a të bëjë.

Elementet thelbësore të kësaj kontrate, siç është parashikuar me LMD, janë: të jetë e dyanshme detyruese; që prestimet e palëve kontratuese, në momentin e lidhjes së kontratës, të jenë në shpërpjesëtim të qartë; që njëra palë kontrakuese ta ketë shfytëzuar pozitën e vështirë, në të cilën është ndodhëur pala tjetër (gjendja e mjerë ose gjendja e vështirë materiale, pëvoja e pamjaftueshme, mendjelehtësia ose vartësia), nga e cila ka rezultuar një shpërpjesëtim i qartë mes prestimeve të ndërsjella të palëve; që pala e cila ka shfrytëzuar një pozitë të tillë të palës tjetër të ketë pasur dijeni ose të ketë qenë e detyruar të dinte që pala tjetër ndodhet në një situatë të tillë.

Kontrata për fajdenë dëmton interesin e individit dhe prandaj mund të thuhet se është fjala për një kontratë relativisht të pavlefshme. Por,

590


kontrata për fajdenë bën pjesë edhe në radhën e kontratave të ndaluara dhe, sikurse tek ato, edhe këtu zbatohen rregullat e nulitetit absolut. Me gjithë faktin se kontratat absolutisht nule nuk mund të kovalidohen, LMD përmban dispozitën sipas së cilës, nëse pala e dëmtuar kërkon që detyrimi i saj të zvogëlohet në shumë të drejta, gjykata do ta pranojë një kërkesë të tillë, po qe se është e mundur dhe atëherë kontrata, me ndryshime përkatëse, do të mbetet në fuqi. I dëmtuari kërkesën për zvogëlimin e detyrimit mund tabëjë brenda afatit prej pesë vjetësh, nga lidhja e kontratës (neni 141 p. 1 dhe 2 të LMD).

Kushtet e përgjithshme (kushtet e përgjithshme të afarizmit)

Kushtet e përgjithshëm (formulare ) të kontratës janë një

përmbledhje klauzolash, të cilat janë formuluar paraprakisht me shkrim, të cilat, në formë të tillë ose të ndryshuar, do të jenë bazë e të drejtave dhe detyrimeve të palëve kontratuese me rastin e lidhjes së një kontratë konkrete në të ardhmen. Ato janë të përmbajtura në kontratën formulare të shtypur më parë nga njëra palë kontratuese ose shpallen në mënyrë të veçantë. Kushtet e tilla e obligojnë palën tjetër, nëse ka qenë e njohur më to ose ka qenë e detyruar t'i njohë me rastin e lidhjes së kontratës. Në rast të mospajtimit të kushteve të përgjithshme dhe klauzolave të veçanta, vlejnë këto të fundit. Me qëllim të mbrojtjes së palës më të dobët nga kushtet që i formulon më parë pala me pozitë më të volitshme ekonomike, ligji konsideron se janë nule ato klauzola të kushteve të përegjithshme të cilat janë në kundërshtim me qëllimin e vetë kontratës së lidhur ose me doket e mira afariste, edhe në rast se kushtet e përgjithshme të afarizmit kanë qenë të lejueshme nga organi kompetent.

Gjykata mund të refuzojë zbatimin e ndonjë dispozite të kushteve të përgjithshme, të cilat palën tjetër e privojnë nga e drejta për të paraqitur prapësime ose janë tepër të rrepta ndaj saj ( neni 143 LMD).

Kalimi i kontratës

Kalimi i kontratës ëshë një ndër efektet e veçanta që i karakterizon

kontratat e dyanshme detyruese. Kalimi i kontratës ndodh në bazë të marrëveshjes mes njërës palë kontratuese - cedentit të kontratës dhe personit të tretë - cesionarit, në bazë të së cilës, me pëlqimin e palës tjetër kontaktuese - cesuesit, kalojnë të drejtat dhe detyrimet që përmban ajo kontratë te personi i tretë - cesionari.

591


Me kalimin e kontratës nënkuptohet ardhja e personit të tretë në marrëdhënien e detyrimeve në pozitën e njërës palë kontratuese, meqë të drejtat dhe detyrimet e përfshira në atë kontratë kalojnë te pala e tretë dhe shuhen ato të ceduesit. Me anë të kalimit të kontratës bëhet ndërrimi i njërës nga palët kontratuese, e cila bëhet edhe kreditor edhe debitor në të njëjtën kontratë.

Kalimin e kontratës duhet dalluar nga kalimi i kërkesës (kalimit), ngase me kalimin e kontratës mud të bëhet ndërrimi i njërës apo palës tjetër kontratuese, sepse te kontratat e dyanshme detyruese, secila nga palët ka pozitën e debitorit dhe kreditorit dhe, në bazë të marrëveshjes së njërës palë kontratuese dhe me pëlqimin e palës tjetër, kalojnë ta palën e tretë të gjitha të drejtat dhe detyrimet, ndërsa te kalimi i kërkesës mund të ndodh vetëm ndërrimi i kreditoritpor jo edhe edhe i debitorit dhe se te pala e tretë - cesionari kalon vetëm kërkesa e cedentit dhe jo edhe detyrimet e tij. Kalimi i kërkesës mund të bëhet jo vetëm te kontratat e dyanshme detyruese, por te të gjitha llojet e kontratave.

Që të mund të jet kalimi i kontratës i vlefshëm, duhet të plotësohen këto kushte: kalimi i kontratës mund të ndodhëë vetëm kur kemi të bëjmë me kontratë të dyanshme detyruese, e cila nuk është ekzekutuar; që në marrëveshjen e kalimit mes njërës palë kontratuese dhe personit të tretë ta ketë dhënë më parë pëlqimin pala tjetër kontratuese, njëkohësisht kur është lidhur marrëveshja mes njërs palë kontratuese dhe palës së tretë ose këtë pëlqim ta ketë dhënë më vonë; pëlqimi i tillë mund të jepet me gojë apo në formën e caktuar me ligj për kontratën e kaluar dhe nëse kontrata nuk është lidhur nisur nga cilësitë personale të palës kontratuese (intuitu personae). Këto kushte duhet të plotësohen në mënyrë kumulative.

Cedenti i përgjigjet personit të tretë për vlefshmërinë juridike të kontratës së kaluar, por nuk i garanton që pala tjetër do ta përmbushë detyrimin e vet që përmban kontrata e kaluar, përveç nëse shprehimisht ka marrë përsipër një detyrim të tillë.

Mjetet e sigurimit të përmbushjes së kërkesës, të dhëna nga ana e ceduesit, kalojnë te pala e tretë, ndërsa mjetet e dhëna nga personat e tjerë nuk kalojnë me kalimin e kontratës, ngase ato mjete kanë qenë të lidhura me personalitetin e vetë ceduesit.

EFEKTET E PËRGJITHSHME TË KONTRATËS

592


Efektet e përgjithshme të kontratave kanë të bëjnë me krijimin, ndryshimin dhe shuarjen e marrëdhënieve detyrimore. Nga kontrata dalin të drejta dhe detyrime të palëve kontratuese, pa marrë parasysh nëse e kanë lidhur kontratën personalisht apo, në emër dhe për llogari të tyre, e kanë lidhur përfaqësuesit e tyre ligjorë ose të aturorizuarit e tyre. Kjo do të thotë se kontrata krijon të drejta dhe detyrime për palët kontratuese (neni 148 p.1 të LMD). Kontratat detyrimore krijojnë të drejta relative, të cilat kanë efekt inter partes - ndaj palëve kontratuese dhe, parimisht, nuk kanë efekt ndaj personave të tretë, sepse për ta kontrata është res inter alios acto. Mirpo, në të drejtën bashkëkohore, nga rregulla e mëparshme ekziston përjashtimi kur kontrata ka efekt juridik edhe ndaj personave që nuk janë pjesëmarrës në lidhjen e kontratës, por të drejtat dhe detyrimet që dalin nga kontrata janë të kalueshme nga një person te personi tjetër. Në raste të tilla ligji ka parashikuar se kontrata ka efekt juridik edhe për suksesorët juridikë të palëve kontratuese, përveç nëse është kontratuar diçka tjetër ose kur nga natyra e vetë kontratës nuk del diçka tjetër( neni 148 p. 2 të LMD).

Efekti i kontratës mund të shtrihet edhe mbi suksesorët singularë, nëse ndodh kalimi i një kontrate të dyanshme detyruese, kalimi i kërkesës ose pranimi i borxhit me anë të një kontrate të njëanshme.

Kontrata në dobi të personit të tretë

Përjashtim nga rregulla se kontrata ka efekt juridik vetëm ndaj

palëve kontratues bën edhe kontrata e lidhur në dobi të personit të tretë. Kontrata në dobi të personit të tretë është marrëveshje mes dy

personave - palëve kontratuese, sipas së cilës njëra palë, e cila quhet premtues (promitent), obligohet ndaj palës tjetër, që quhet stipulant, që t'ia përmbushë një prestim të caktuar palës së tretë, e cila quhet shfrytëzues ose beneficiar. Te kjo kontratë, pala që quhet stipulant ka pozitën e kreditorit, pala që quhet promitent ka pozitën e debitorit, ndërsa personi i tretë, e cila quhet beneficiar, nuk merr pjesë në lidhjen e kontratës, por ka pozitën e shfrytëzuesit dhe nga kontrata nxjerr përfitime.

Për t’u lidhur një kontratë juridikisht e vlefshme në dobi të palës së tretë, duhet të plotësohen këto kushte: kontrata të lidhet mes premtuesit (promitentit) dhe kontratuesit (stipulantit); një kontratë e tillë të përmbajë klauzolën se kontrata lidhet në dobi të personit të tretë; kontratuesi (stipulanti) të ketë ndonjë interes. Këto kushte duhen plotësuar në mënyrë kumulative.

593


Sipas LMD, kur dikush kontrakton, në emër te vetin, kërkesën në dobi të të tretit, i treti fiton të drjtën e vet të drejtpërdrejtë ndaj debitorit, nëse nuk është kontratuar diçka tjetër ose nuk del nga rrethanat e kontratës (neni149 p.1 LMD). Nga kjo del se si kontratuesi, ashtu edhe personi i tretë - beneficiari fiton të drejtën e drejtpërdrejtë që debitori - promitenti t'ia përmbushë prestimin të cilin ia ka premtuar në bazë të kontratës së lidhur me stipulantin.

Stipulanti mund ta revokojë ose ta ndryshojë dobinë e kontratuar pë të tretin - beneficiarin deri atëherë kur beneficiari nuk deklaron se pranon atë që është kontratuar në dobi të tij.

Kontrata në dobi të personit të tretë lidhet më së shpeshti me qëllim që stipulanti të lirohet në atë mënyrë nga detyrimi i vet, të cilin e ka ndaj beneficiarit, ashtu që do ta udhëzojë promitentin që të përmbushë diçka për beneficiarin dhe jo për të.

Nëse beneficiari refuzon dobinë që është kontratuar për të ose stipulanti e revokon atë, dobia i takon kontratuesit - stipulantit, ngase pushon të ekzistojë kontrata në dobi të përesonit të tretë dhe ajo do të ketë efekt juridik mes palëve kontratuese.

SHKAKTIMI I DËMIT

Nocioni i dëmit.- Dëmi ëshë një ndër burimet materiale të

marrëdhënieve të detyrimeve. Marrëdhënia juridike lind ngase i është shkaktuar dëm tjetrit dhe ai duhet t'i shpërblehet atij. Që të mund të bëhet fjalë për shpërblimin e dëmit, është e nevojshme që, së pari, të ekzistojë dëmi, që të jetë shkaktuar një humbje në pasurinë e dikujt ose, përgjithësisht, të jetë cenuar ndonjë e drejtë e tij. Dëmi është njëri nga kushtet themelore për përgjegjësinë juridike-civile. Në bisedat e rëndomta me fjalën dëm nënkuptohet çdo humbje, pavarësisht nga natyra e saj. Në këtë kuprtim, thuhet se është dëm kur dikush sëmuret, kur lëshon një rast të mirë etj. Me fjalën dëm kuptohet çdo përjetim i ndonjë të keqeje. Por, në kuptimin e ngushtë juridik, me fjalën dëm konsiderohet cenimi i vlerave juridikisht të mbrojtura. LMD, si dhe ligjet e dtyrimeve në shum shtete, nuk e përcakton saktisisht kuptimin e dëmit, por jep orientime në bazë të cilave mund të përcaktohet kuptimi i tij. Në kuprimin juridik, dëmi paraqet zvogëlimin e pasurisë së ndokujt (dëmi i thjesht) dhe pengimin e shtimit të saj ( fitimi i humbur), si dhe shkaktimin e dhimbjeve fizike ose psikike ndaj tjetrit ose frikës (dëmi jomaterial) (neni 156/1).

594


Dëmi mund të jet material (pasuror ) dhe jomaterial ose moral.

a) Dëmi material dhe llojet e tij.- Me dëmin material kuptojmë cenimin e vlerave pasurore të ndonjë personi fizik apo juridik. Dëmi material shkaktohet më së shpeshti me asgjësimin, dëmtimin apo marrjen e sendit, bërjen të pamundur ose vështërsimin e shfrytëzimit të sendit, për mënjanimin e të cilave kërkohen shpenzime. Kemi të bëjmë me dëm material edhe në rast të shkaktimit të lëndimeve trupore – cenimi i integritetit fizik, humbja e aftësis për punë, për të cilin shkak mund të humbasin të ardhuarat mbi bazë të punës, si dhe në rast të shkaktimit të vdekjes së ndonjë personi.

Dëmi material mund të ndahet në dëm real ose të thjeshtë (damnum emergens ) dhe fitim të humbur ( lucrum cesans). Dëm material është zvogëlimi i pasurisë ekzistuese të të dëmtuarit. Kështu ndodh kur ndokuj i dëmtohet në tërësi automjeti në aksident trafiku, kur dikush ia then dorën personit tjetër, kur dikush u ekspozohet shpenzimeve lidhur me fikjen e zjarrit të vënë nga një person tjetër. Fitimi i humbur ekziton në rast të pengimit të shitmit të pasurisë së personit të dëmtuar. Ftimi i humbur është ai që, sipas rrjedhës së rregullt të gjërave ose rrethanave të veçanta, me të drejtë është pritur të realizohet, por kjo është penguar me veprimin ose lëshimin e dëmtuesit (neni 189 p. 3 të LMD). Kjo ndodh kur shoferit, i cili ushtron profesionin e taksistit, dëmtuesi ia dëmton automjetin, për të cilin shkak ai, për një kohë të caktuar, nuk mund ta ushtrojë profesionin, apo kur, për pasojë të lëndimeve trupore, tek i dëmtuari është shkaktuar humbja e aftësisë për punë, për të cilin shkak nuk mund të realizojë të ardhura nga marrëdhënia e punës, të cilat do t'i kishte realizuar sikurtë mos ndodhte ngjarja dëmtuese.

b) Dëmi moral ose jomaterial.- Me dëm jomaterial kuptojmë cenimin e vlerave jopasurore, përkatsisht cenimin e vlerave personale të ndonjë personi. Dëmi jomaterial ekziston në rast të shkaktimit të dhimbjeve fizike, dhimbjeve shpirtërore, zvogëlimit të aktivitetit jetësor, shëmtimit, cenimit të prestigjit e të nderit, cenimit të lirive dhe të drejtave të personalitetit, shkaktimit të vdekjes së personit të afërm dhe shkaktimit të frikës (neni 200 p. 1 të LMD).

Bazat e përgjegjësisë.- Në të dretën pozitive të detyrimeve, në Kosovë ekzistojnë dy baza themelore të përgjegjësisë dhe një bazë plotësuese për shpërblimin e dëmit: përgjegjësia sipas fajit dhe

595


përgjegjësia objektive ose pa faj dhe baza plotësuese e përgjegjësisë sipas parimit të drejtshmërisë.

Përgjegjësia për dëmin sipas bazës së fajt.- Që të ekzisojë përgjegjësia për shpërblimin e dëmit, duhet të plotësohen këto kushte: të ekzisojë dëmi, që dëmi të jetë shkaktuar me veprim ose lëshim të kundërligjshëm të dëmtuesit, që të ekzisojë faji i dëmtuesit dhe të ekzisojë lidhja shkakësore mes veprimit dëmtues dhe pasojave - dëmit.

Veprimi është i kundërligjshëm kur është në kundërshitm me normën juridike, moralin shoqëror, me të cilin cenohet ndonjë e drejtë subjektive e të dëmtuarit. Megjithatë, ekzisojnë veprime të njeriut të cilat nuk janë të kundërligjshme, por dëmtuesi është përgjegjës për shpërblimin e dëmit. Një përgjegjësi e tillë ekziston: kur dëmtuesi e shkakton dëmin, duke ushtruar ndonjë të drejtë që i takon, por me rastin e shfrytëzimit të saj nuk bën t’i kalojë kufitë e lejuar, kur shfrytëzimi i së drejtës do të shndërrohej në keqëpërdorim të së drejtës; kur dëmi shkaktohet me pëlqimin e të dëmtuarit; kur dëmi është shkaktuar nga personi zyrtar gjatë kryerjes së punës zyrtare, në kuadër të autorizimeve të veta; kur dëmi shkaktohet në mbrojtje të nevojshme; kur dëmi është shkaktuar në gjendje të nevojshme ekstreme dhe në rastin kur dëmi është shkaktuar në vetëndihmë të lejuar.

Faji ekzison kur dikush ka bërë diçka që nuk është dashur ta bëjë djhe që nuk do ta kishte bërë njeriu i arsyeshëm ose kur ka lëshuar ndonjë veprim, të cilin nuk do ta kishte lëshuar njeriu i arsyeshëm. Sipas LMD, faji ekziston edhe kur dëmtuesi e shkakton dëmin me dashje ose nga pakudesia (neni158). Domethënë, kjo dispozitë njeh shkallët e fajësisë - dashjen ose qëllimin dhe pakujdesinë. Qëllimi ekziston kur dëmtuesi ka qenë i vetdijshëm për veprimet e veta dhe ka dashur të shkaktohet pasoja ose kur ka qenë i vetdijshëm që, për shkak të veprimeve të tij, mund të shkaktohen pasoja dhe ka pranuar të ndodhëin ato. Pakujdesia ekzison kur dëmtuesi nuk ka vepruar me kujdesin e njeriut mesatarisht të kujdesshëm (pakujdesia ekstreme) ose nuk ka vepruar me kujdesin e njeriut shumë të kujdesshëm (pakujdesia e rëndomtë).

Lidhja kauzale (shkakësore).- Lidhja kauzale është një ndër kushtet e përgjithshme për pëgjegjësinë për dëmin e shkaktuar. Lidhja kauzale është lidhje mes ngjarjes për të cilën pala është pëgjegjëse dhe pasojave të saj, të cilat paraqesin dëmin. Një person përgjigjet për dëmin e shkaktuar vetëm në rast se ekziston lidhja kauzale mes veprimeve të tij dhe pasojës së shkaktuar - dëmit. Veprimi është shkak i dëmit, në qoftë

596


se paraqet kusht të drejtëpërdrejtë dhe të pandërprerë dhe nëse, sipas efetktit të tijë të rregullt, është shkaktuar dëmi.

Përgjegjësia për tjetrin

Në të drejtën e detyrimore ekziston një rregull e përgjithshme

sipas së cilës, çdokush është përgjejgës për veprimet e veta dëmtuese lidhur me shpërblimin e dëmit të shkaktuar ndaj personit tjetër. Sipas LMD, kush tjetrit i shkakton dëm, ai është i detyruar t'ia shpërblejë atë (neni 154 par.1) Por, me qëllim të sigurisë juridike të personit të dëmtuar që t'i shpërblehet dëmi i shkaktuar, nga kjo rregull ligji ka parashikuar perjahtime, kur për dëmin e shkaktuar nuk përgjigjet shkaktuesi i dëmit, por personi tjetër, siç është rasti me përgjegjësinë e prindit, përkatësisht kujdestarit për dëmin e shkaktuar nga ana e fëmijës së moshës jomadhore ose personit ndaj të cilit iu ka besuar kujdesi dhe mbikëqyrja si dhe në rast të përgjegjësisë së ndërmarrjes, përkatësisht të personit tjetër juridik për dëmin e shkatuar nga punëtori i tij.

Përgjegjësia e prindit për dëmin e shkaktuar nga fëmija i mitur dhe përgjegjësia e kujestarit për dëmin e shkaktuar nga personi i privuar nga zotësia për të vepruar.

Prindërit janë përgjegjës për dëmin e shkaktuar nga fëmija i tyre

deri në moshën shtatëvjeçare, pavarësisht nga fajësia. Nga kjo përgjegjësi mund të lirohen vetëm nëse provojnë se ekzistojnë arsye për përjashtimin e përgjegjësisë sipas rregullave për përgjegjësisnë, pavarësisht nga faji. Për veprimet dëmtuese të fëmijës mbi 7 vjeç, prindi dhe kujdestari përgjigjen sipas parimit të fajit të supozuar. Nga kjo përgjegjëi mund të lirohen kur provojnë se kanë bërë mbikqyrjen e nevojshme dhe se dëmi është shkaktuar pa fajin e tyre. Për dëmin e shkaktuar nga fëmija i moshës mbi 7 vjeç, përveç prindit, mund të përgjigjet edhe fëmija, në rast se provohet se në momentin e shkaktimit të dëmit, ai ka qenë i aftë për të gjykuar, për ta kuptuar rëndësinë e veprimeve të veta, ndërsa i mituri mbi 14 vjeçar konsiderohet se posedon aftësi për të gjykuar dhe është përgjegjës sipas bazës së fajësisë, sukurse edhe personi i moshës madhore dhe ndaj personit të dëmtuar ekzisoton përgjegjësia solidare e të miturit dhe prindërve.

597


Për të ekzistuar përgjegjësia e prindërve për dëmin e shkaktuar nga fëmijët e tyre, duhet të përbushen këto kushte: ekzistimi i dëmit; dëmi të jetë shkaktuar nga fëmija i mitur; në momentin e shkaktimit të dëmit fëmija i mitur të këtë jetuar së bashku me prindin, përkatësist fëmija të mos jetë nën mbikqyrjen e një personi tjetër.

Përgjegjsia e ndërmarrjes dhe e personave të tjerë juridikë

për dëmin që i shkaktohet personit tjetër nga punëtorët apo organet e tyre.

Për dëmin të cilin ia shkakton personit të tretë punëtori në punë

ose lidhur me punën, përgjigjet ndërmarrja, përkatësisht punëdhënësi, në të cilën punëtori ka punuar në momentin e shkaktimit të dëmit, përveç nëse provon se punëtori ka vepruar ashtu siç është dashur të veprohet. Por, nëse punëtori e ka shkaktuar dëmin me dashje ose nga pakudesia ekstreme, i dëmtuari mund të kërkojë shpërblimin e dëmit drejtpërdrejt edhe nga punëtori. Kjo do të thotë se, në kushte të caktuara, mund të jetë përgjegësia solidare e ndërmarjes dhe punëtorit për shpërblimin e dëmit personit tjetë ( neni 170 LMD).

Sipas të njëjtit parim, sukurse ndërmarrja, edhe personat e tjerë juridikë përgjigjen për dëmin të cilin organi i tyre ia shkakton personit të tretë, duke ushtrurar funksionin e tyre ose lidhur me atë funksion (neni 172 LMD).

Për të ekzistuar përgjegjësia e ndërmarrjes (punëdhënësit) ose e pesonave të tjerë juridikë për dëmin të cilin e shkaktonjnë punëtorët, përkatësisht organet e tyre në kushtet e përmendura më sipër duhet të plotësohen këto kushte: të jetë shkaktuar dëmi; dëmi të jetë shkatuar nga punëtori në punë ose lidhur me punën, përkatësisht nga gjatë ushtrimit të finksionit ose lidhur me funksionin dhe dëmi të mos jetë shkaktuar me dashje ose nga pakujdesia ekstreme.

Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga sendi ose veprimtaria e rrezikshme

Përgjegjësia për dëmin e shkaktuar nga sendet e rrezikshme ose

veprimtaria e rrezikshme është një ndër përegjegjësit civile sipas parimit të pëgjegjësisë objektive. Si sende të rrezikshme konsiderohen ato që, për shkak të pozitës së tyre, ndikimit, cilësive ose vetë ekzistimit të sendit, si të tillë, përbëjnë rrezik të shtuar për mjedisin. Më së shpeshti

598


përgjegjësia objektive ka të bëjë me lëmenj, në të cilët punohet me energji elektrike, lëndë shpërthyese, makina me avull ose me gaz, pajisje me energji nukleare, instalime për kalimin e energjis elektrike. Si rrezik i shtuar konsiderohet edhe ndezja e zjarrit në hapësirë të hapur, përhapja e ndotësve dhe ndotja e mjedisit. Dëmi i shkaktuar lidhur me sendin e rrezikshëm ose nga veprimtaria e rrezikshme konsiderohet se rrejedh nga ai send ose veprimtari, përveçse kur provohet se ato nuk kanë qenë shkak i dëmit( neni 173 LMD). Për dëmin e shkaktuar nga sendi i rrezikshëm përgjigjet pronari, përkatësht shfrytëzuesi i tij, ndërsa për dëmin e shkaktuar nga veprimtaria e rrezikshme përgjigjet personi që ushtron atë veprimtari. Prezumimet për shpërblimin e dëmit të shkaktuar nga sendi i rrezikshëm apo veprimtaria e rrezikshme janë: që të jetë shkaktuar dëmi dhe të ekzistojë lidhja shkakësore mes dëmit dhe përdorimit të sendit, përkatësishtë ushtrimit të veprimtarisë së rrezikshme që paraqet rrezik të shtuar për mjedisin. Përgjegësia e pronarit të sendit të rrezikshëm apo verpimtarisë së rrezikshme për shpërbilimin e dëmit përjashtohet nëse dëmi është shkaktuar me ndikimin e forcës madhore, me veprimin e të dëmtuarit apo me veprimet e personave të tretë.

PËRGJEGJËSIA NË RAST FATKEQËSIE TË SHKATUAR ME AUTOMJET NË LËVIZJE

Për shpërblimin e dëmit të shkaktuar me automjetin në levizje

ekzisotjnë rregulla të veçanta.Përgjegjësia për dëmin e shkatuar me automjetin në lëvizje bazohet në fajësinë e shfytëzuesit të automjetit. Në qoftë se dëmi është shkaktuar për fajin ekskluziv të njërit drejtues të automjetit, ai është përgjegjës për shpërblimin e tërë dëmit të shkaktuar me automjetin në levizje. Por, në qoftë se ekzison fajësia e dyanshme, seci drejtues i automjetit përgjigjet për shpërblimin e dëmit në përpjesëtim me shkallën e fajësisë për tërë dëmin e shkaktuar. Në rast të mungesës së fajësisë për dëmin e shkaktuar, drejtuesit e automjetit janë përgjegjës për shpërblimin e dëmit në pjesë të barabarta, nëse arsyet e drejtshmërisë nuk kërkojnë diçka tjetër. Për dëmin e shkaktuar ndaj personave të tretë, drejtuesit e automjeteve janë përgjegjës solidarë (neni 178 LMD).

Përgjegjësia e prodhuesti të sendit me të meta

599


Produkti me të meta që vihet në qarkullim përbën rrezik të shtuar për shkaktimin e dëmit ndaj njerëzve dhe sendeve. Për këtë arsye, me LMD ka rregulluar çështjen e përgjegjësisë së prodhuesit të sendeve të tilla. Prodhuesi i cili e vë në qarkullim sendin qëe ka prodhuar, i cili, për shkak të ndonjë të mete për të cilën ai nuk e ka ditur, paraqet rrezik për dëmtimin e njerëzve dhe sendeve, është përgjegjës për shpërblimin e dëmit të shkaktuar si pasojë e asaj të mete. Prodhuesi përgjigjet edhe për cilësitë e rrezikshme të sendit, në qoft se nuk ka ndërmarrë të gjithë atë që kërkohet në mënyrë që dëmin, të cilin ka munduar ta parashikojë, ta pengojë me tërheqjen e vërejtjes, me ambalazh të sigurt ose me masa të tjera përkatëse (neni 179 LMD). Prodhuesi i sendit me të meta, për dëmin e shkaktuar, përgjigjet mbi bazë të përgjegjësisë objektive, sepse sendet me të meta janë sende të rrezikshme si pasojë e cilësive të tilla që kanë. Që prodhuesi i sendit me të meta të mund të jetë përgjegjës për t’ia shpërblyer dëmin personit tjetër, duhet të plotëshohen këto kushte: dëmi t'i jetë shkaktuar ndonjë personi; dëmi të jetë shkaktuar si pasojë e të metave të sendit dhe sendi me të meta të jetë vënë në qarkullim.

PËRGJEGJËSIA PËR DËMIN MATERIAL

Qëllimi i shpërblimit të dëmit është rivendosja e gjendjes së

mëparshme të pasurisë së të dëmtuarit, domethënë, ashtu siç ka qenë ajo para se të ndodhëte ngjarja dëmtuese. Ky qëllim, sipas LMD, mund të arrihet në dy mënyra: në natyrë dhe në të holla. Në qoftë se të dëmtuarit iu ka marrë ose dëmtuar sendi, rikthimi i gjendjes së mëparshme në natyrë arrihet me kthimin e sendit, përkatësisht riparimin e sendit të dëmtuar apo zëvendsimin me një send tjetër të të njëjtit lloj dhe me vlerë të njëjtë. Mirëpo, kjo formë nuk është e mundur gjithëherë dhe në këso rastesh ose kur gjykata konsideron se nuk është e nevojshme që këtë ta bejë personi përgjegjës, ajo do të caktojë që të dëmtuarit t'i paguhet shuma përkatëse e të hollave, në emër të shpërblimit të dëmit. Ligji e lejon shpërblimin e dëmit në të holla edhe në rast se këtë e kërkon i dëmtuari dhe këtë e lejojnë rrethanat e rastit konkret (neni 185).

Shpërblimi i dëmit në të holla i bëhet të dëmtuarit edhe kur sendi i është marrë në mënyrë të palejueshme atij dhe është asgjësuar nga forca madhore.

Shpërblimi në formë të rentës

600


Kur dëmi i është shkaktuar personit fizik dhe ai ka të bëjë me vdekjen, lëndimin trupor ose dëmtimin e shëndetit, shpërblimi i dëmit, sipas rregullit, bëhet në formë të rentës së përjetshme ose rentës në kohë të caktuar. Kreditori mund të kërkojë t'i jepet një garaci për pagesën e rentës, përveç nëse ajo, sipas rrethanave të rastit, nuk do të ishte e arsyeshme. Renta në të holla paguhet për çdo muaj parashikuarakisht, përveç kur gjykata nuk vendos për diçka tjetër. Nëse nuk i sigorohet një garanci e tillë, i dëmtuari ka të drejtë të kërkojë që, në vend të rentës, t'i pagahet një shumë e përgjithshme, lartësia e së cilës caktohet sipas shumës së rentës dhe kohëzgjatjes së jetës së debitorit, duke zbritur kamatat përkatëse.

Spërblimi i dëmit në rast të vdekjes, lëndimit trupor dhe

dëmtimit të shëndetit

Në rast të vdekjes, lëndimit trupor dhe dëmtimit të shëndetit të personit fizik shkaktohet dëmi material në forma të ndryshme. LMD përmban disozitat, me të cilat është rregulluar shpërblimi i dëmti. Në rastet e lëndimit trupor, dëmtuesi është i detyruar t'ia shpërblejë dëmin të dëmtuarit lidhur me mjekimin nga lëndimet e marra dhe shpenzimet e tjera që kanë të bëjnë me të, si dhe të ardhurat e humbura nga puna si pasojë e humbjes së aftësisë së përkohshme a të përhershme për punë dhe zvogëlimit të kësaj aftësie. Nëse i dëmtuari, për pasojë të paaftësisë së përkohshme ose të përhershme për punë, humb të ardhurat nga puna ose i shtohen nevojat në mënyrë të përherëshme ose i zvogëlohen apo i zhduken mundësitë e zhvillimit dhe të avancimit, dëmtuesi është i detyruar t'i paguajë të lënduarit rentën e caktuar në të holla, si shpërblim të një dëmi të tillë (neni 195 LMD).

Në rast të vdekjes së personit, antarët e familjes së tij kanë të drejtën t’u shpërblehet dëmi material: shpenzimet e varrimit; ushqimi i personave të cilët i vdekuri, sipas ligjit, ka qenë i detyruar t'i ushqejë. Shpërblimi i dëmit për ushqimin e humbur paguhet në formë të rentës, shuma e së cilës caktohet duke i pasur parasysh të gjitha rrethanat e rastit konkret, por e cila nuk mund të jetë më e madhe se ajo të cilën i dëmtuari do ta kishte fituar nga i vdekuri, sikur të kishte mbetur gjallë.

Shuma e rentës së caktuar, pas ndryshimit të rrethanave, mund të rritet sipas me kërkesë të të dëmtuarit apo të zvogëlohet, përkatësisht të shuhet me kërkës të dëmtuesit. E drejta e ushqimit të caktuar në formë të rentës për shkak të vdekjes së personit të afërm, lëndimit trupor ose shëmtimit trupor nuk mund t'i kalohet një personi tjetër, përveç shumave

601


të arritura për pagesë, të cilat janë caktuar me marrëveshje me shkrim të palëve ose me aktgjykim të formës së prerë.

Shpërblimi i dëmit material në rast të cenimit të nderit dhe përhapjes së fakteve të pavërteta

Veprimet dëmtuese, të cilat kanë të bëjnë me cenimin e nderit,

përhapjen ose kalimin e fakteve të pavërteta për të kaluarën, dijen dhe aftësitë e personit tjetër, për të cilat dëmtuesi ka pasur dijeni ose është i detyruar të dijë që janë të pavërteta, janë bazë e veçantë e përgjegjësisë për shpërblimin e dëmit material, të cilin e pëson i dëmtuari. Me veprime të tilla të dëmtuarit i cenohen vlerat jomateriale, me të cilat i shkaktohet dëmi material. Me veprime të tilla të dëmtuarit mund t'i rrezikohet seriozisht ekzistenca materiale. Kjo është arsyeja për të cilën dëmtuesi detyrohet t'ia shpërblejë dëmtin të dëmtuarit, të cilin ky e ka pësuar nga veprimet dëmtuese (neni 198 LMD). Për vlerësimin e ekzistimit të cenimit të interesave materiale të të dëmtuarit, si pasojë e cenimit të integritetit të tij, është relevante që dëmtuesi të përhapë fakte të pavërteta për të kaluarën e të dëmtuarit, për cilësitë e tij personale, duke ditur se faktet e tilla janë të pavërteta, si dhe me përhapjen e tyre pa interes material të personit i cili përhap dhe para të cilit bëhet përhapja, mund t'i rrezikohet ekzistenca materiale e të dëmtuarit.

Shpërblimi i dëmit jomaterial

Përveç dëmit material dhe pavarësisht nga ekzistimi i tij, mund të

shkaktohet edhe dëmi jomaterial. Një dëm i tillë mund të shkaktohet me cenim të integritetit të njeriut, i cili ka të bëjë me shkaktimin e dhimbjeve fizike, dhimbjeve shpritërore, uljen e aktivitetit jetësor, shëmtimin, me cenimin e prestigjit dhe nderit, lirive ose të drejtave të personalitetit, me shkaktimin e vdekjes së personit të afërm dhe shkatimin e frikës. Qëllimi i shpërblimit të dëmit është që të rivendoset

gjendja e mëparshme e pasurisë së të dëmtuarit, ajo para se të shkaktohej dëmi. Te dëmi material, parimisht, kjo mund të realizohet në natyrë. Për dallim nga kjo, te shpërblimi i dëmit moral rivendosja e gjendjes së mëparëshme realizohet varësisht nga forma e dëmit të tillë. Në rast të cenimit të së drejtës së personalitetit, kjo mund të arrihet me publikimin e aktgjykimit me shpenzime të dëmtuesti ose me rervokimin e deklaratës nga ana e dëmtuesit, me të cilën është shkaktuar dëmi ose në një mënyrë tjetër, me të cilën arrihet qëllimi i shpërblimit të dëmit (neni

602


199). Në raste të tjera gjykata të dëmtuarit ia cakton shpërblimin e dretjë në të holla, i cili ka karakter të satisfaksionit moral. Shpërblimin ee drejtë për dhimbjet shpirtërore të përhetuara gjykata mund t'ia caktojë edhe personit i cili, me anë të mashtrimit, shtrëngimit ose të keqëpërdorimit të ndonjë raporti, të nënshtrimit ose vartësisë, është shtrënguar të ketë marrëdhënie seksuale ose është kryer ndonjë vepër tjetër kundër dinjitetit të personalitetit dhe moralit të tij (neni 203 LMD).

Në rast të vdekjes së personit të afërm, të drejtëen e shpërblimit të drejtë në të holla e kanë antarët e familjes së ngushtë (bashkëshorti, fëmijët dhe prindërit e të vdekurit), por kjo e drejtë mund t’iu përkasë edhe vëllëzërve dhe motrave të të vdekuarit, në rast se mes tyre dhe të vdekurit ka ekzistuar bashkësia e përhershme jetësore. Për dhimbjet e pësuara shpirtrore, gjykata mund t'iu cakotjë shpërblimin e drejtë anëtarëve të familjes së ngushtë edhe në rast të invaliditetit të rëndë të ndonjë personi.

Si kriter për vërtetimin e masës së dëmit meret parasysh shkalla e intensitetit të dhimbjeve fizike, firikës dhe kohëzgjatja e tyre.

PËRGJEGJËSIA E SHUMË PERSONAVE PËR SHPERBLIMIN E DËMIT

Për shpërblimin e dëmti të shkaktuar me pjesëmarrjen e shumë

personave me veprime të tyre të drejtpërdrejta apo të tërthorta si nxitës, ndihmës si dhe ata që ndihmojnë që personat përegjegjës të mos zbulohen, të gjithë këta janë përgjegjës në mënyrë solidare. Ata të gjithë konsiderohen pjesëmarrës në shkaktimin e dëmit, ngase që të gjith, në ndonjë mënyërë, kanë pasur dorë në shkaktimin e dëmit. Përgjegjësia solidare për shpërblimin e dëmit ekziston edhe kur dëmin e kanë shkaktuar dy a më shumë persona veç e veç, pavarësisht nga njëri- tjetri, në qoftë se nuk mund të vërtetohet shkalla e kontributit të secilit prej tyre në shkaktimin e dëmit. Përgjegjësia solidare për shpërblimin e dëmit ekziston edhe kur është e sigurt se dëmin e kanë shkaktuar dy ose më shumë persona të caktuar, të cilët në ndonjë mënyrë janë të lidhur mes tyre, por nuk mund të vërtetohet cili nga ata e ka shkaktuar dëmin (neni 206 LMD). Pas pagesës së dëmit nga njëri prej borxhlinjve solidarë, ky ka të drejtë të kërkojë pjesët përkatëse në procedurën e regresit, shuma e të cilave caktohet sipas shkallës së pjesëmarrjes në shkaktimin e dëmit, por, po qe se nuk mund të vërtetohet një shkallëë e tillë e secilit pjesëmarës të shkaktimit të dëmit, çdonjëri duhet të paguajë pjesë të

603


barabarta të shpërblimit, përveç nëse arsyet e drejtësisë nuk e lejojnë këtë.

PASURIMI PA BAZË

Pasurimi pa bazë ëshë një ndër burimet materiale të së drejtës së

detyrimeve. Pasurimi pa bazë është kalimi pa bazë juridike i pasurisë së një personi, i cili quhet i varfëruar, në pasurinë e personit tjetër, i cili quhet i pasuruar. Pasurim i pabazë do të thotë rritje e pasurisë ose kursimi në pasurinë e një personi, duke u zvogëluar pasurinë e personit tjetër pa bazë të vlefshme juridike. Kjo mund të shkaktohet me veprimet e të varfëruarit (kur dikush dy herë e paguan të njëjtin borxh ose e paguan borxhin që nuk ekziston), me veprimet e të pasuruarit (kur ky shfrytëzon materialin e huaj ndërtimor për ndërtimin e objektit të vet) dhe për shkak të forcës madhore (kur dikujt i rritet pasuria për pasojë të ndikimit të përmbytjeve). Për t’u quajtur pasurim i pabazë (Conditio sine causa) duhet të plotësonen këto prezumime: rritja e pasurisë së të pasuruarit; zvogëlimi i pasurisë së të varfëruarit; mosekzistimi i bazës së vlefshme juridike; mënyra e lejueshme e kalimit të pasurisë dhe lidhja kauzale. Lidhur me emërtimin e këtij institucion juridk në doktrinën juridike, në legjislaturë dhe në praktikën e gjykatave ekziston një laramani. LMD (neni 210) dhe praktika gjyqësore këtë e njeh me emrin "fitimi i pabazë", por në shkencën juridike ekziston mendimi dominant se emërtimi "pasurim i pabazë" është më i drejtë. Sido që të jetë, dispozita ligjore duhet të respektohet. Ekziston një rregull e përgjithsme se kur dikush pasurohet pa bazë juridike, lind detyrimi i kthimit, përkatësisht i shpërblimit të vlerës së saj në të holla të varfëruarit (neni 210 p. 4 LMD).

Me pasurimin e pabazë krijohet marrëdhënia detyrimore mes personit të pasuruar dhe të varfëruar, ashtu që personi i pasuruar është i detyruar t'ia kthejë personit të varfëruar atë që ka pranuar pa bazë juridike.

Ligji përmban rregulla për kthimin e fitimit pa bazë. Sipas këtyre rregullave, nuk mund të kërkoj kthimin ai që e ka bërë pagësën duke ditur se nuk është i detyruar ta bëjë atë, përveç në rast se e ka rezervuar të drejtën të kërkojë kthimin ose pagesën e ka bërë për t'iu shmangur dhunës. Nuk mund të kërkohet as ajo që është dhënë ose është bërë në emër të përmbushjes së ndonjë detyrimi natyror, moral ose shoqëror, si dhe të asaj që është paguar në emër shpërblimit të dëmit, për

604


shkak të lëndimit trupor, dëmitimit të shëndetit ose vdekjes, nëse pagesa iu ka bër personit të ndërgjegjshëm.

Në të gjitha format e pasurimit të pabazë ekzisoton detyrimi i të pasuruarit që, pëeveç asaj që është fitur pa bazë, t'i kthejë edhe frytet dhe kamatën, nga dita e paraqitjes së padisë dhe kur fituesi ëshë i pandërgjegjëshëm, nga dita e fitimit pa bazë.

KRYERJA E PUNËVE TË HUAJA PA AUTORIZIM (NEGOTIORUM GESTIO)

Parim i përgjithshëm është që askush nuk bën të ndërhyjë në

punët e huaja. Nga ky parim ekziston përjashtimi në rastet kur dikujt i nevojitet ndihma e tjetrit. Ekziston edhe parimi moral për ta ndihmuar njëri-tjetrin jo vetëm kur vërehet ekzistimi e nevojës, por edhe kur dikuj i kanoset rreziku të pësojë humbje personale apo materiale, të cilën nuk mund ta pengojë vetë, më së shpeshti për shkak se për këtë as që ka dijeni. Për këto arsye, e drejta e detyrimeve bën përjashtime nga rregulla se askush nuk bën të përzihet në punët e huaja, duke lejuar kështu kryerjen e punëve të huaja pa autorizim.

Kryerja e punëve të huaja pa autorizim është një ndër burimet materiale të detyrimeve. Ky institucion juridk është rregulluar me dispozitat e LMD (neni 220 - 228). Kryerja e punëve të huaja pa autorizim ekziston kur dikush kryen pa autorizim punë fizike ose juridike të ngutshme, me qëllim të mbrojtjes së pasurisë nga dëmi ose rritjes së pasurisë së të zotit të punës.

Për të ekzistuar kryerja e punëve të huaja pa autorizim, duhet të ekzisotjnë këto prezumime: që kryerësi i punëve pa autorizim vërtet të ketë ndërmarrë kryerjen e punëve të huaja; qëpuna të jetë e huaj; që puna të jetë kryer me qëllim të mbrojtjes së interest të huaj dhe që kryerësi i punës të mos jetë i autorizuar sipas ligjit, me kontratë apo në ndonjë mënyrë tjetër për t'i kryet punët e huaja.

Në teorinë juridike përmenden këto lloje të kryejes së punëve të huaja pa autorizim: kryerja e domosdoshme e punëve të huaja pa autorizim, kryerja e dobishme e punëve të huaja pa autorizim (kur kryerësi i punëve të huaja ndërmerr veprime për të evituar dëmin, i cili i kanoset të zotit të punës ose pasurisë së tij); kryerja e ndaluar e punëve të huaja pa autorizim (kur kryerësi i punës pa autorizim ndërmerr veprimin për të zotin e punës përkundër ekzistimit të ndalesës së të zotit të punës dhe kryerja jojuridike e punëve të huaja pa autorizim (kur

605


kryerësi i punëve ndërmerr veprime me qëllim të sigurimit të dobisë materiale për vete).

Në rast të kryerjes së punëve pa autorizim, krijohet marrëdhënnia e detyrimeve mes kryerësit të punëve pa autorizim dhe të zotiti - kalojësit të pasurisë.

Detyrimet e kryerësit të punëve pa autorizim janë: ta njoftojë të zotin sa më parë që është e mundur, të vazhdojë punët e filluara deri sa nuk i merr përsipër vetë i zoti, që punët e tilla t'i kryejë me kujdesin e shtëpiaktu të mirë ose të ekonomistit të mirë dhe, pas përfundimit të punës, t'i paraqesë llogari dhe t'ia kalojë gjithë atë që ka siguruar me kryerjen e punës pa autorizim atij që i përket kjo punë.

Kryerësi i punës së huaj pa autorizim ka të drejtë të kërkojë nga i zoti i pasurisë: që i zoti ta lirojë nga të gjitha detyrimet të cilat, për ta kryer punën e tij, i ka marrë përsipër dhe detyrimet nga veprimet juridike, të cilat i ka lidhur në emër të tij; që t'ia paguajë të gjitha shpenzimet e nevojshme dhe të dobishme dhe t'ia shpërblejë dëmin e pësuar si dhe t'ia paguajë shpërblimin për punën e kryer.

Kryerësi i punëve pa autorizim, i cili ka kryer punë të huaja përkundër ekzistimit të ndalimit të të zotit të punës, i cili ka pasur dijeni ose ka qenë i detyruar ta dijë, nuk ka të drejta që do t’i takonin sipas rregullave të kryerjes së punëve të huaja pa autorizim. Përkundrazi, ai është i detyruar t'ia shpërblejë dëmin eventuat të zotit të punsë edhe atëherë kur dëmi të jetë shkaktuar pa fajin e tij, përveç në rast se ndalesa për kryerjen e punëve të tilla iu ka bërë në kundërshtim me ligjin ose moralin, në të cilin rast vlejnë rregullat e mëparshme të kryerjes së punës së huaj pa autorizim.

Kur dikush i kryen punët e huaja pa autorizim, me qëllim që dobinë pasurore të arritur ta ndalë për vete, edhe pse ka ditur se puna është e huaja, jo vetëm që nuk i gëzon të drejtat sipas rregullave të kryerjes së punëve të huaja pa autorizim, por është i detyruar që të zotit të punës t'i paraqes llogari dhe t'ia dorëzojë tërë dobinë e arritur dhe t'ia shpërblej dëmin e shkaktuar, përveç në kur i zoti i punës më vonë e ka pranuar një punë të tillë.

SHPREHJA E NJËANSHME E VULLNETIT

Premtimi publik i dhuratës

606


Premtimi pubulik i dhuratës është një ndër burimet juridike materiale të së drejtës së detyrimeve. Ky është një veprim juridik i njëanshëm, sipas të cilit premtuesi - një person fizik a juridik, në bazë të shprehjes së njëanshme të vullnetit, të bërë publikisht një numri të pacaktuar personash ose një rrethi të caktuar personash, obligohet se do t'i bëjë një dhuratë atij personi që kryen një punë, arrin ndonjë sukses, gjendet në ndonjë situatë të caktuar, brenda afatit të caktuar.

Ky institucion juridk është i rregulluar me dispozitat e LMD neni

229 -233.

Që premtimi publik i dhuratës të mund të jetë një veprim juridikisht i vleshëm, duhet të plotësohen këto prezumime: që një person fizik apo juridik të ketë premtuar dhuratën përkatëse për një punë të kryer; që premtimi të jetë bërë publikisht - nëpërmjet shtypit, radios, televizionit, konkursit apo në mënyra tjera përmes mjeteve publike të komunikimit; që premtimi t'i jetë bërë një numri të pacaktuar të personave ose një rrethi të caktuar, siç janë: rrethi i artistëve, skulptorëve, arhitektëve etj. dhe që dhurata të jetë caktuar në të holla ose sende tjera të caktuara.

Premtimi publik i dhuratës bëhet më së shpeshti nëpërmjet konkursit, në të cilin caktohen kushtet e konkursit dhe dhurata. Kushtet e konkursit kanë të bëjnë me të dhënat në bazë të cilave bëhet përshkrimi i punëns, e cila duhet të kryhet, afati në të cilin puna duhet të kryhet, lloji dhe vlera e dhuratës, e cila do t'i paguehet kryerësit më të suksesshëm, mënyra e përmbushjes së pagesës si dhe qëllimi që synohet të arrihet.

Efektet juridike të premtimit publik të dhuratës kanë të bëjnë me detyrimin e premtuesti që t'i përmbushë detyrimet lidhur me dhuratën e premtuar. Një detyrim i tillë krijohet në momentin e deklarimit publikisht të vullnetit dhe duhet t'i përmbushet atij personi që e ka kryer i pari punën dhe ka qenë më i sukseshsmi. Në rast se më shumë persona e kanë kryer punën në të njëjtën kohë dhe njësoj kanë qenë të suksesshëm, secilit prej tyrë i takon pjesa e njëjtë e dhuratës, nëse sipas parimit të drejtëshmërisë nuk kërkohet ndonjë ndarje tjetër.

Me qëllim të sigurimit në qarkullimin juridik dhe për shkak të rëdësisë juridike të premtimit publik të dhuratës, me ligj është parashikuar se revokimi i një premtimi të tillë mund të bëhet në po atç mënyrë, në të cilën është bërë premtimi. Revokimi mund të bëhet deri brenda afatit të caktuar për kryerjen e punës. Revokimi nuk ka efekt

607


juridik pas kryerjes së punës, për të cilën është premtuar dhurata. Pjesëmarrësi i konkursit, i cili e ka kryer punën edhe pas revokimit të premtimit të dhuratës publike, por nuk ka pasur dijeni dhe as nuk ka mundur të dijë për revokimin, ka të drejtë të kërkojë dhuratën e premtuar, ndërsa person që ka pasur shpenzime lidhur me kryerjen e punësë së caktuar në shpalljen publike deri në momentin e revokimit të dhuratës, ka të drejtë të kërkojë shpërblimin, përveç në rast se premtuesi provon se shpenzimet e bëra kanë qenë të kota, ngase nuk do të kishin dhënë rezultatin e pritur, të përcaktuar në premtimin publik të dhuratës.

Në rast të premtimit publik të dhuratës me konkurs, për dhënien e dhuratës vendos organizuesi i konkursit - një ose më shumë persona të cilët i cakton ai. Nëse me kushtet e konkursit apo me dispozitat ligjore, të cilat vlejnë për konkursin e caktuar, janë parashikuar rregulla të caktuara sipas të cilave bëhet dhënia e dhuratës, vendimi për dhënien e saj mund të anulohet në qoftë se dhurata nuk është dhënë në pajtim me ato rregulla.

Detyrimi i premtuesit shuhet në qoftë se brenda afatit të caktuar askush nuk e njofton premtuesin e dhuratës se ka kryer punën ose ka arritur sukses të caktuar në konkurs, kurse në rast se në konkurs nuk është caktuar afati i kryerjes së punës, detyrimi shuhet pas kalimit të një viti nga dita e shpalljes publike.

LETRAT ME VLERË

Ligji i Marrëdhënieve të Detyrimeve, në nenin 234, letrën me vlerë e ka përkufizuar si "dokument me shkrim, me të cilin dhënësi i tij detyrohet ta përmbushë detyrimin e shënuar në atë dokument të zotit (pronarit) tij ligjor”.

Veti themelore juridike e letrave me vlerë është ajo se e drejta e shënuar në atë dokument publik është aq e lidhur me atë dokument saqë realizimi, disponimi dhe kalimi i asaj të drejte mund të bëhet vetëm së bashku me të. Letra pa të drejtën e shënuar në të sikurse edhe e drejta e shënaur jashtë letrës me vlerë, nuk mund të trajtohen si letër me vlerë.

Kush konsiderohet i zoti ligjor i letrës me vlerë është një ndër çështjet kryesore në lëmin e së drejtës se letrave me vlerë, sepse dhënësi i saj nuk detyrohet që detyrimin e shënuar në letër t'ia përmbush secilit person që e ka letrën, por vetëm të zotit të saj ligjor. Se kush është i zoti ligjor i letrës me vlerë, varet nga lloji i saj.

608


a) Elementet thelbësore të letrave me vlerë

Çdo letër me vlerë medoemos duhet të përmbaj këto elmete: 1) shenjën e llojit të letrës me vlerë; 2) firmën ose emrin dhe selinë ose vendbanimin e dhënësit të letrës me vlerë; 3) firmën përkatësisht emrin ose emrin e personit në të cilin përkatësisht sipas urdhrit të të cilit është letra me vlerë ose shenjën që letra me vlerë i përket prurësit; 4) përshkrimin e saktë të detyrimit të dhënësit të letrës me vlerë, i cili del nga letra me vlerë; 5) vendin dhe datën e dhënies së letrës me vlerë, kurse tek ato të cilat emetohen në seri, edhe numrin e saj serik; 6) nënshkrimin e dhënësëit të letrës me vlerë, përkatësisht faksimilin e nënshkrimit të dhënësit të letrës me vlerë, e cila emetohet në seri.

Me ligj të veçantë për ndonjë lloj të letrave me vlerë mund të caktohen edhe elemente tjera thelbësore.

Dokumenti që nuk përmban elementet e cekura më sipër nuk mund të konsiderohet letër me vlerë.

Sipas kalojësit të së drejtës që përmban letra me vlerë, letra me vlerë mund të jetë sipas prurësit, sipas emrit të shënuar në letrën me vlerë dhe sipas udhërit. Prandaj, letrat me vlerë ndahen në tri lloje: letrat sipas emrit, sipas urdhrit dhe sipas prurësit.

Letrat me vlerë sipas prurësit janë ato të cilat përmbajnë klauzolën "sipas prurësit" ose fare nuk e përmbajnë këtë, por nga përmbajtja e tyre kuptohet se është fjala për letrën me vlerë sipas prurësi. Si person i cili është i autorizur të kërkojë realizimin e kërkesës nga kjo letër është personi i cili letrën e mban në dorë - i zoti i saj.

Letrat me vlerë sipas emrit janë ato në të cilat e drejta që përmbajnë qto i takon personit emri i të cilit është shënuar në to.

Letrat me vlerë sipas urdhrit janë ato në të cilat e drejta që përmban letra i takon jo vetëm atij personi emri i të cilët është shënuar i pari në letër, por ajo mund t’u kalohet edhe personave të tjerë.

Detyrimi nga letrat me vlerë, sipas ligjit, krijohet në momentin kur dhënësi i letrës me vlerë ia dorëzon atë shfrytëzuesit të saj.

Realizimi i të së drejtës

Kërkesa që përmban letra me vlerë është e lidhur me vetë letrën dhe i takon të zotit të saj ligjor. I zoti ligjor i letrës me vlerë sipas

609


prurësit konsiderohet prurësi i saj; i zoti i letrës me vlerë sipas emrit ose sipas urdhrit konsiderohet personi emri i të cilit është shënuar në letër ose të cilit i ka kaluar letra.

Prokuruesi i ndërgjegjshëm i letrës me vlerë sipas prurësit bëhet i zoti i saj ligjor dhe fiton të drejtën e kërkesës me regjistrim edhe atëherë kur letra me vlerë ka dalë nga dora e dhënësit të saj përkatësisht të zotit të saj të mëparshëm edhe pa vullnetin e tij.

Kalimi i letrave me vlerë

E drejta që përmban letra me vlerë sipas prurësin kalohet me

dorëzimin e saj. E drejta që përmban letra me vlerë sipas emrit mund të kalohet te

tjetri. Me ligj të veçantë mund të jetë caktuar që kjo e drejtë të kalohet edhe me indosament. E drejta që përmban letra me vlerë sipas urdhrit kalohet me anë të indosamentit. Indosamenti është mënyra e kalimit të së drejtës që oërmban letra me vlerë, ashtu që në letrën me vlerë shënohet emri i personit tek i cili kalohet e drejta që përmban letra (indosadarit ) dhe nënshkrimi i kaluesit (indosatit). Ky lloj indosamenti quhet indosament i plotë. Indosamenti blanko ekziston kur përmban vetëm nënshkrimin e indosantit. Në rast të kalimit te prurësi, në vend të emrit të indosatarit shënohet fjala "prurësi".

Letra me vlerë mund të kalohet ashtu siç kalohet prokura, përkatëshit siç ndodh kalimi i pengut.

Me kalimin e së drejtës nga letra me vlerë kalojnë të gjitha të drejtat nga i zoti i mëparshëm tek i zotin i ri.

Indosatari i fundit e provon të drejtën e vet që përmban letra me vlerë sipas radhës së pandërprerë të indosamentave. Ndalesa e kalimit të së drejtës te letra me vlerrë sipas urdhrit bëhet me klauzolën "jo sipas urdhrit" ose me shënimin e një klauzole të ngjashme. Pas kësaj ndalese, kalimi i letrës me vlerë mund të bëhet me anë të cesionit.

Shuarja e detyrimit

Është normale se detyrimi që përmban letra me vlerë shuhet me

përmbushjen etij, domethënë, atëherë kur dhënësi i letrës me vleë ia përmbush të zotit ligjor të letrës me lërë detyrimin që është objekt i drejtës që përmban letra me vlerë. Kjo mënyrë e përmbushjes është parashikuar me dispozitën e nenit 253 par. 1 të LMD. Kërkesa që përmban letra me vlerë shuhet edhe me anë të fuzionimit, përkatësisht

610


kur kërkesa i takon dhënësit të letrës me vlerë, nëse me ligj të veçantë nuk është caktuar ndryshe. Dhënësi i ndërgjegjshëm i letrës me vlerë sipas prurësit lirohet nga detyrimi me përmbushjen e detyrimit sipas prurësit edhe atëherë kur prurësi nuk është i zoti ligjor i letrës me vlerë. Mirëpo, në qoftë se dhënësi i letrës me vlerë sipa prurësit ka pasur dijeni ose ka qenë i detyruar të dijë se prurësi nuk është i zoti ligjor i letrës me vlerë as nuk është autorizuar nga i zoti ligjor i letrës me vlerë, është i detyruar të refuzojë përmbushjen, në të kundërtën, do të jetë përgjegjës për shpërblimin e dëmit. Dhënësi i letrës me vlerë është i detyruar ta refuzojë përmbushjen e detyrimit edhe në rast se atë ia ka ndaluar organi kompetent shtetëror ose kur ka ditur ose ka qenë i detyruar të dijë se ka filluar procedura për amortizimin ose anulimin e letrës me vlerë. Prapësimet kundër kërkesave për përmbushjen e detyrimeve që përmban letra me vlerë

Prapësimet kundër kërkesave për përmbushjen e detyrimeve që

përmban letra me vlerë janë parashikuar me dispozitën e nenit 256 par. 1, 2, 3 dhe 4 të LMD.

Kundër kërkesë së të zotit të letrës me vlerë, dhënësi i letrës mund të paraqesë prapësime, të cilat kanë të bëjnë me dhënien e vetë letrës, siç është falsifikimi; prapësime që dalin nga përmbajtja e letrës, siç janë, afatet ose kushtet dhe prapësime ndaj vetë të zotit të letrës, siç janë kompensimi, të metat e procedurës së parashikuar me ligj për fitimin e letrës me vlerë dhe mungesa e autorizimit.

Në qoftë se letra me vlerë gjendet ende në duart e të zotit të parë (të drejtpërdrejtë), atëherë dhënësi i letrës me vlerë, kundër kërkesës së tij, mund t'i paraqesë të gjitha prapësimet nga kontrata themelore.

Në qoftë se letra me vlerë gjendet në duart e personit tek i cili i zoti i parë i letrës me vlerë e ka kaluar të drejtën që përmban letra me vlerë, atëherë dhënësi mund t’i paraqesë kundër kërkesës së tij vetëm ato prapësime, të cilat dalin nga vetë letra me vlerë, por jo edhe ato prapësime të cilat dalin nga kontrata themelore. Nga kjo rregull bën përjashtim rasti kur i zoti i letrës me vlerë është marrë vesh me të zotin e mëparshëm që ky t'ia kalojë të drejtën që përmban letra me vlerë, me qëllim të shmangies së prapësimit, të cilin do t'ia bënte dhënësi i letrës të zotit të parë sipas kontratës themelore. Në atë rast, dhënësi do të mund t'i paraqitte të gjitha ato prapësime ndaj kërkesës së të zotit të dytë të letrës me vlerë që do t’i kishte paraqitur edhe ndaj të zotit të parë, që kanë të bëjnë me kontratën themelore.

611


Letrat dhe shenjat e legjitimimit

Nga letrat me vlerë duhen dalluar letrat dhe shenjat e legjitimimit, të cilat nuk janë letra me vlerë. Sipas së drejtës së detyrimeve, si letra të legjitimimit konsiderohen biletat e hekurudhës, biletat e teatrit dhe biletat e tjera hyrëse, triskat dhe dokumentet e ngjashme, të cilat përmbajnë një detyrim të caktuar të dhënësit të tyre, në të cilat nuk është shënuar kreditori. Dhënësi i letrës legjitimuese detyrohet ta përmbushë detyrimin e shënuar në letër ndaj poseduesit të saj. Si person i autorizuar qëi mund të kërkojë përmbushjen e detyrimit konsiderohet prurësi i letrës me vlerë. Në qoftë se nga letrat e tilla nuk mund të kuptohet nëse është fjala për letrën sipas prurësit, sipas emrit apo sipas urdhrit, përkatësisht nëse mund të kalohet e drejta e përmbajtur në to, atëherë lidhur me to do të zbatohen përshtatshmërisht dispozitat përkatëse që kanë të bëjnë me letrat me vlerë (neni 257 LMD).

Shenjat e legjitimimit gjithashtu nuk janë letra me vlerë. Si shenja të legjitimimit konsiderohen shenjat e garderobës dhe shenja të ngjajshëm, të cilat përbëhen nga copa letre, metali ose materiali tjetër, në të cilat zakonisht është shtypur ndonjë numër ose është shënuar numri i sendeve të dorëzuara, të cilat rëndom nuk përmbajnë diçka të caktuar për detyrimin e dhënësit të tyre dhe shërbejnë vetëm për të treguar se kush është kreditori në marrëdhënien e detyrimit me rastin e krijimit të së cilës janë dhënë.

Dhënësi i shenjave të legjitimimit lirohet nga detyrimi, kur prurësit ia përmbush me mirëbesim detyrimin, por për prurësin nuk vlen supozimi se ai është kreditori i vërtetë ose që ai është i autorizuar të kërkojë përmbushjen dhe, në rast kontesti, është i detyruar të provojë cilësinë e vet të kreditorit. Kreditori mund të kërkojë përmbushjen e detyrimit, edhe po ta ketë humbur shenjën e legjitimimit. Në pikëpamje të çështjeve të tjera, në çdo rast të veçantë duhet respektuar vullneti i përbashkët i dhënësit dhe marrësit të shenjës dhe ajo që është e rëndomtë.

EFEKTET E DETYRIMEVE

612


Rregullate e përegjithshme

1.Përmbushja e detyrimit dhe pasojat e mospërmbushjes

Efektet themelore të detyrimit, pa marrë parasysh bazën e krijimit të tij, janë që debitori ta përmbushë atë ashtu siç është përcaktuar, kurse autorizimet e kreditorit janë që të kërkojë nga debitori ta përmbushë detyrimin. Debitori është i detyruar ta përmbushë detyrimin e vet sipas përmbajtjes së detyrimit në vendin, kohën dhe mënyrën e parashikuar për përmbushjen e tij. Te detyrimet kontratuese në rast se nuk është caktuar afati i përmbushjes së detyrimit, kurse qëllimi i veprimit, natyra e detyrimit dhe rrethanat tjera nuk kërkojnë një afat të caktuar të përmbushjes, kreditori mund të kërkojë përmbushjen menjëherë. Në rast se nuk është caktuar vendi i përmbushjes së detyrimit, kur detyrimi ka të bëjnë me dorëzimin e sendit të paluajtshëm, përmbushja e dtyrimit të tillë bëhet në vendin ku gjendet paluajtshmëria, kur ka të bëjnë me sendin e luajtshëm, në vendin ku gjendet selia, përkatësisht vendbanimi i debitorit, ndërsa në rast se detyrimi duhet të përmbushet në të holla, vendi i përmbushjes është në selinë, vedbanimin përkatësisht vendqëndrimin e kreditorit. Në rast se debitori nuk e përmbush fare detyrimin e vet, nuk e përmbush me rregull ose e përmbush me vonesë, kreditori mund të kërkojë përmbushjen e detyrimit dhe shpërblimin e dëmit, të cilin e pëson për atë shkak.

Që kreditori të mund të kërkojë shpërblimin e dëmti për shkak të mospërmbushjes ose përmbushjes jo të rregullt duhet të plotësohen këto kushte: 1) që debitori të mos e ketë përmbushur fare detyrimin e vetë ose ta ketë përmbushur me vonesë atë; 2) që të mos ekzistojë ndonjë bazë e parashikuar me ligj për lirimin e debitorit nga përgjegjësia; 3) që kreditori vërtet të ketë pësuar dëmin; 4) që të ekzistojë lidhja kauzale mes dëmit dhe mospërmbushjes së detyrimit, përkatësht vonesës së debitorit në përmbushjen e detyrimit dhe 5) që kreditori të provojë ekzistimin e dëmit, llojin dhe masën e tij si dhe lidhjen kauzale.

Supozohet se debitori është fajtor për mospërmbushjen e detyrimt ose përmbushjen e parregullt të tij. Mirëpo, ai mund të lirohet nga përgjegjësia për shpërblimin e dëmti të shkaktuar nga mospërbushja ose përmbushja e parregullt, në rast se provon se mospërmbushja e detyrimit ose vonesa në përbushjen e detyrimt kanë ardhur pa fajin e tij, për shkak të ndikimit të forcës madhore, për shkak të rrethanave të shkatuara pas lidhjes së kontratës, të cilat nuk ka mundur t'i parandalojë,

613


t’i mënjanojë ose t’u shmanget për fajin e kreditorit ose të personit të tretë.

Në rast të mospërmbushjes ose përmbushjes me vonesë të detyrimit nga ana e debitorit, kreditori ka të drejtën e shpërblimit të dëmit real dhe të fitimit të humbur, të cilën debitori në kohën e lidhjes së kontratës ka qenë i detyruar ta parashikojë si pasojë të mundshme të cenimit të kontratës, duke i pasur parasysh faktet të cilat atëherë i ka ditur ose ka qenë i detyrur t'i dinte. Në rast se debitori ka vepruar me mashtrim, me qëllim, me pakujdesi ekstreme, kreditori ka të drejtën e shpërblimit të plotë të dëmit, pa marrë parasysh që debitori nuk ka ditur për rrethanat e veçanta, si pasojë e të cilave është shkaktuar dëmi.

Për të gjitha çështjet që nuk janë rregulluar me dispozitat të cilat kanë të bëjnë me shpërblimin e dëmti të shkaktuar për pasojë të cenimit të detyrimeve kontratuese, vlejnë rregullat e përgjithshme për shpërblimin e dëmit jokontraktor.

Kushti penal (ndëshkimi kontraktor)

Kushtin penal LMD e njeh si ndëshkim kontraktor. Ky është një

mjet i sigurimit personal lidhur me përmbushjen e kontratës. Ky paraqet një marrëveshje me të cilin debitori detyrohet t'i paguajë kreditorit një shumë të caktuar të hollash ose t'ia shpërblejë ndonjë dobi tjetër materiale, në rast të mospërmbushjes ose mospërmbushjes së rregullt të kontratës (neni 270 p. 1). Në qoftë se nga kontrata nuk del diçka tjetër, ekziston supozimi se ndëshkimi është kontratuar për rastin kur debitori e ka përmbushur detyrimin me vonesë.

Kushti penal ose ndëshkimi kontraktor në doktrinën juridike është i njohur me emrin "stipulatio poenae", ndëshkimi konvencional etj. Ai ka kuptim të dyfishtë: si shumë e caktuar më parë e dëmit të supozuar, e cila ka për t'iu paguar kreditorit në rast të mospërmbushjes ose përmbushjes me vonesë të kontratës dhe si ndëshkim kontraktor, ngase shuma e caktuar më parë, fakti se është kontratuar dhe kontrata nuk është përmbushur fare ose nuk është përmbushur me rregull, ka për t’u paguar pavarësisht se kreditori nuk ka pësuar kurrfarë dëmi.

Masa e ndëshkimit kontraktor mund të caktohet në një shumë fikse (psh. 1.000 €), me përqindje nga vlera e përgjithshme e detyrimit kryesor (0,5% nga vlera e detyrimit kryesor për çdo ditë vonese) ose në ndonjë mënyrë tjetër.

Marrëveshja e kushtit penal mund të kontraktohet në formë të parashikuar për kontratën kryesore me përmbushjen e së cilës ka të bëjë,

614


si pjesë përbërëse e saj në formë të një klauzole ose në formë të marrëveshjes së veçantë, por në çdo rast ka karakter aksesor dhe e pëson rrjedhimet e kontratës kryesore.

Kur ndëshkimi kontraktor ëshë kontratuar në rast të mospërmbushjes së kontratës, kreditori mund të kërkojë ose përbushjen e kontratës, ose pagesën e ndëshkimit kontratues, ndërsa kur është kontratuar për rastin e mospërmbushjes së rregullt, kreditori mund të kërkojë përmbushjen e kontratës dhe pagesën e ndëshkimit kontratues. Nëse kreditori ka pranuar përbushjen e kontratës, është i detyruar që ta njoftojë debitorin pa vonesë se e rezervon edhe të drejtën e pagesës së shumës së ndëshkimit kontratues, përndryshe nuk do të mund ta kërkonte pagësën e asaj shume.

Në qoftë se shuma e kushtit penal është kontratuar me një shumë teper të lartë, me kërkesë të debitorit, gjykata do ta ulë atë.

Kreditori ka të drejtë të kërkojë ndëshkimin kontratues edhe në qoftë se tejkalon shumën e dëmit të shkaktuar, por nuk ka të drejtë të kumulojë (bashkojë) të dy këto kërkesa, përveç kur dëmi është më i latë sesa shuma e ndëshkimit kontratues, në të cilin rast ka të drejtë të kërkojë dallimin deri te shpërblimi i plotë i dëmit.

Kamatëvonesa

Në teorinë juridike kamata konsiderohet si çmim, të cilin dikush

e paguan për përdorimin e të hollave të huaja ose senddeve të tjera të zëvendsueshme, qoftë ato sende t'i jenë lënë atij në dispozicion me kontratë, qoftë t'i ketë shfrytëzuar pa kontratë.

Kur flitet për kamatëvonesën, mendohet për çmimin e përdorimit të të hollave ose të sendit, por edhe për shpërblimin e dëmit real ose të supozuar, të cilin krediotori e pëson për shkak se është privuar nga mundësia e përdorimit të të hollave ose të sendit për pasojë të vonesës së debitorit.

LMD përmban dispozita që rregullojnë çështjen e kamatëvonesës si në rastin kur për shkak të vonesës kreditori ka pësuar dëm, ashtu edhe në rastin kur nuk e ka pësur atë. Debitori që vonohet në përmbushjen e detyrimit në të holla është i detyruar të paguajë, përveç kryegjësë, edhe kamatën (neni 277 par. 1). Lidhur me normën e kamatës tani, përveç për kamatën e kontratuar, nuk ekzistojnë dispozita ligjore, por, sipas praktikës së gjykatave në Kosovë, në mungesë të

615


kamatëvonesës së kontratuar, kamatëvonesa paguhet sipas normës së kamatës të cilën banka e paguan në vendin e përbmushjes së detyrimit mbi kreditë investuese.

Ndëshkimi kontratues, përkatësisht kushti penal nuk mund të kontratohet te detyrimet në të holla.

Kreditori ka të drejtën e kamatëvonesës pa marrë parasysh nëse ka pësuar ndonjë dëm për shkak të vonesës së debitorit, por nëse ka pësuar dëm që është më i lartë sesa shuma që do ta marrë në emër të kamatëvonesës, ai ka të drejtë të kërkojë dallimin deri te shpërblimi i tërësishëm i dëmit.

Mbi kamatën e arritur e të papaguar kontratore ose mbi kamatëvonesë nuk rrjedh kamatëvonesa. Kjo do të thotë se nuk është e lejuar llogaritja e kamatës mbi kamatë. Ajo mund të llogaritet nga dita e paraqitjes së kërkesës në gjykatë për pagimin e saj.

Kundërshtimi i veprimeve juridike të debitorit (Padia pauliana -

actio pauliana)

Kundërshitmi i veprimeve juridike të debitorit është një institucion juridk, me anë të të cilit kreditori, me qëllim të përmbushjes së kërkesës së vet, kundërshton veprimin juridik të debitorit, me të cilin e zvogëlon pasurinë e tij në dobi të pasurisë së personave të tretë, duke synuar t’i bishtrojë përmbushjes së detyrimit ndaj kreditorit. Në të drejtën e detyrimeve ky institut është rregulluar me dispozitat e neneve 280-285 të LMD. Kundërshtimin e veprimeve juridike të debitorit kreditori mund ta ndërmarrë pasi më parë nuk ka mundur ta realizojë kërkesën e arritur për pagesë as me anë të dhunës nëpërmjet të gjykatës. Këtë kreditori e bën me paraqitje të padisë, e cila quhet padia pauliana (actio pauliana) ose me kundërshtim kundër personit të tretë, të cilit debitori ia ka kaluar pasurinë e tij dhe ky më së shpeshti është bashkëkontratuesi i tij ose i personave të tjerë, të cilët në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë nxjerrin ndonjë përfitim pasuror.

Si veprim juridik kuptohet edhe disponimi tjetër i debitorit, që ka të bëjë me lëshimin e realizimit të ndonjë të drejte, për të cilin shkak zvogëlohet ose nuk rritet pasuria e tij.

Objekt kundërshitmi mund të jenë veprimi juridik, me të cilin kalohet e drejta e pronësisë së sendit apo ndonjë e drejte tjetër reale, marrja e borxhit, falja e borxhit, heqja dorë nga e drejta e trashëgimisë etj.

Që të mundur të paraqitet padia pauliana duhet të plotësohen këto

616


prezumime: 1) që kreditori të jetë i dëmtuar me veprimin juridik të debitorit; 2) që debitori të ketë pasur për qëllim ta dëmtojë kreditorin; 3) që personi i tretë të ketë pasur dijeni për keqbesimin e debitorit që dëshiron ta dëmtojë kreditorin, por dijenia e personave të tretë për keqbesimin e debitorit, për synimin e tij për ta dëmtuar kreditorin nuk duhet të provohet kur debitori pasurinë e vet ia tjetërson personave të afërm ose pasurinë e tjetërson pa shpërblim.

Nuk mund të kundërshtohen për shkak të dëmtimit të kreditorit dhuratat e rëndomta, të bëra në raste solemne, dhuratat shpërblyese, si dhe dhuratat e bëra në shenjë mirënjohjeje, në përpjesëtim me mundësitë materiale të debitorit.

I padituri mund t'i shmanget kundërshtimit, në qoftë se e përmbush detyrimin e debitorit.

Në qoftë se gjykata e pranon kërkesëpadinë, veprimi juridik e humb efektin juridik vetëm ndaj paditësit dhe vetëm për aq sa është e mjaftueshme për përmbushjen e kërkesës së tij. Kjo do të thotë se i padituri është i detyruar t’ia kthejë pasurisë së debitorit atë që ka marrë sipas bazës së veprimit të kundërshtuar në masën që është e nevojshme të përmbushet kërkesa e kreditorit.

E drejta e paraqitjes së padisë parashkruhet brenda afatit njëvjeçar, kur veprimet e tij janë me keqbesim, dolozive dhe familjare, ndërsa brenda afatit trevjeçar në rastet kur disponimi i pasurisë është realizuar pa shërbimet të cilat i bën debitori ndaj pasurisë së vet. Afati llogaritet nga dita e ndërmarrjes së veprimit juridik.

E drejta e nëdorësisë (jus retentions)

E drejta e nëdorësisë ose e retencionit është e drejtë e kreditorit

që ta nëdorëmbajë sendin e debitorit, i cili gjendet në duart e tij, përderisa nuk i paguhet kërkesa e arritur. Kreditori një të drejtë të tillë mund të shrytëzojë edhe kur debitori bëhet insolvent për të paguar borxhin edhe atëherë kur e drejta e tij nuk ka arritur për pagesë.

E drejta e nëdorësisë mund të realizohet në këto kushte: e drejta e nëdorësisë mund të realizohet vetëm lidhur me kërkesat e arritura për pagesë; mund të relizohet mbi sende të caktuara të debitorit, përveç mbi ato që përjashtohen meligj; kjo e drejtë realizohet në bazë të kërkesës në të holla dhe që sendi të gjendet në posedim të kreditorit.

E drejta e nëdorësisë përjashtohet në këto raste: 1) kur posedimi i sendit i është marrë debitorit pa vullnetin e tij; 2) kur debitori ia ka dhënë kreditorit sendin për ruajtje dhe kur është fjala për prokurën,

617


letërnjoftimin, korrespodencën dhe sende të ngjajshme, si dhe për sende që nuk mund t'i ekspozohen shitjes publike.

Kreditori është i detyruar ta kthejë sendin sapo t'i paguhet kërkesa ose t'i jepet garancia përkatëse se do t'i bëhet pagesa e kërkesës. Kreditori ka të drejtë që, nga sendi i debitorit të cilin e ka ndalur, të qrkëtojë kërkesën nga vlefta e sendit njësoj sikurse edhe kreditori pengmarrës, por është i detyruar që, para se të fillojë realizimin e arkëtimit, për qëllimin e vet ta njoftojë me kohë debitorin.

Të drejtat e kreditorit në disa raste të veçanta

Më dispozitat e nenit 290-292, LMD ia mundëson kreditorit që,

në disa rste të veçanta, shumë më lehtë dhe më shpejtë t'i realizojë dhe t'i mbrojë të drejtat e tij. Në vend që të drejtat e tij t'i realizojë në procedurë kontestimre dhe përmbaruese: të paraqetë padi, gjykata të marrë vendim të formës së prerë, me të cilën e detyron debitorin t'ia përmbushë një detyrim kreditorit, të kalojë pa sukses afati i paricionit për përmbushjen vullnetare të detyrimit dhe në fund të kërkohet realizimi i kërkesës në procedurën përmbaruese - me këto dispozita është parashikuar që varësisht nga lloji i detyrimit, kreditori të ndërmarrë veprime, me të cilat do t’i realizonte ato të drejta.

Kur detyrimi i debitorit ka të bëjë me dhënie të sendit të caktuar, sipas llojit, ndërsa debitori bie në vonesë, kreditori, pasi që më parë ta ketë njoftuar debitorin, mundet që, sipas zgjedhjes së vet, ta blejë sendin e llojit të njëjtë dhe të kërkojë nga debitori shpërblimin e çmimit dhe shpërblimin e dëmit ose të kërkojë sendet që debitori i ka borxh dhe shërblimin e dëmit.

Kur detyrimi ka të bëjë me ndonjë bërje dhe debitori atë detyrim nuk e përmbush me kohë, kreditori, pasië më parë ta njoftojë debitorin, mundet vetë, me shpenzime të debitorit, ta kryejë punën të cilën është dashur ta bënte debitori, të kërkojë nga debitori shpërblimin e dëmit për shkak të vonesës dhe shpërblimin e dëmit tjetër, të cilin do ta kishte pësuar për shkakt të mënyrës së këtillë të përmbushjes.

Kur detyrimi i debitorit ka të bëjë me mosbërje, kreditori ka të drejtën e shpërblimit të dëmit për vetë faktin që debitori ka vepruar në kundërshtim me detyrimin e vet. Në qoftë se diçka është ndërtuar në kundërshtim me detyrimin, kreditori mund të kërkojë që ajo të mënjanohet me shpenzime të debitorit dhe debitori t'ia shpërblejë dëminn të cilin e ka pësuar lidhur me ndërtimin dhe mënjanimin e objektit ndërtimor, por nëse gjykata gjen se interesi i kreditorit dhe

618


interesi shoqëror kërkon që ajo që është ndërtuar mos të rrënohet, debitori mund të detyrohet që kreditorit t'ia shpërblejë dëmin në të holla.

SHUARJA E DETYRIMEVE

Qëllimi i fundit i krijimit të çdo marrëdhënieje të detyrimeve është

realizimi, përkatësisht përmbushja e tyre. Përmbushja është kryerja e atij veprimi nga ana e debitorit, të cilin ka qenë i detyruar të kryejë, përkatësisht realizimi i së drjtës së kreditorit, e cila i takon nga detyrimi. Ekzistojnë shumë mënyra të shuarjes së detyrimeve, por përmbushja është mënyra e rregullt, më e natyrshme dhe më e shpeshtë e shuarjes së detyrimt. LMD rregullat e shuarjes së detyrimeve i ka parashikuar me dispozitat e neneve 295 -393.

Detyrimi shuhet kur përmbushet dhe në rastet e tjera të parashikuara me ligj.

LMD, me dispozitën e nenit 296 par. 1-5, ka parparë rregullat e përgjithshme, sipas të cilave detyrimi mund të shuhet me përmbushje.

Kush mund ta bëj përmbushjen Ekziston një rregull e përgjithshme se detyrimin e përmbush

debitori, sepse ai është i detyruar ndaj kreditorit. Por, këtë mund ta bëjë edhe personi i tretë, kur ka ndonjë interes juridik që detyrimi të përmbushet, siç është rasti me dorëzanin, pengdhënësin, kundërshtarin sipas padisë pauliana. Në këto raste kreditori është i detyruar të pranojë përmbushjen edhe kur këtë e kundërshotn debitori. Përmbushjen mund ta bëjë edhe personi i tretë, i cili nuk ka ndonje interes juridik dhe kreditori është i detyruar ta pranojë një përmbushje të tillë me kusht që me të të jetë dakorduar edhe debitori, me përjashtim kur, sipas kontratës ose natyrës së vet detryrimit, këtë duhet ta bëjë personalisht debitori. Kreditori mund të pranojë përmbushjen e detyrimit nga personi i tretë pa dijeninë e debitorit, bile edhe kur debitori ta ketë njoftuar se nuk është dakord që personi i tretë ta përmbushë detyrimin e tij. Nga kjo rregull del se kreditori ka të drejtë të pranojë përmbushjen e detyrimit nga personi i tretë, pa dijeninë dhe pëlqimin e debirtorit, ngase me këtë mënyrë të përmbushjes së detyrimt assesi nuk i rrezikohet e drejta e debitorit. Kreditori nuk mund të pranojë përmbushjen e detyrimit nga personi i tretë, pa pëlqimin e debitorit vetëm në rast se debitori ka ofruar që vetë ta përmbushë menjëherë detyrimin.

Përmbushjen juridikisht të vlefshme mund ta bëjë vetëm debitori i

619


aftë për të vepruar. Nga kjo regull ekziston përjashtimi në rastin kur ekzistimi i detyrimit është i padyshimtë dhe në qoftë se ka arritur për pagesë (neni 297 par. 1 të LMD). Por, mund të kontestohet përmbushja e detyrimit të parashkruar osee borxhit i cili rrjedh nga loja ose basti.

Përmbushja me subrogim

Përmbushja me subrogim është një ndër mënyratë e shuarjes së

detyrimit, përkatëshit përmbushja e detyrimit nga personi i tretë. Në rast se një person e përmbush detyrimin në vend të debitorit në bazë të kontratës se lidhur me kreditorin, para përmbushjes ose me rastin e përmbushjes, te përmbushësi kalojnë të gjitha të drejtat ose një pjesë e tyre nga krediori i mëparshëm ndaj debitorit (neni 299 par. 1 LMD). Përmbushja me subrogim, përveç në bazë të kontratës, mund të jetë edhe në bazë të ligjit. Kjo mund të ndodhë në rast se detyrimin e përmbush peroni që ka interes juridik, me ç’rast te përmbushësi kalon kërkesa e kreditorit të mëparshëm sipas vetë ligjit dhe kjo ndodh në momentin e përmbushjes së detyrimit. Perona të tillë mund të jenë: pengdhënësi, dorëzani, kundërshtari i kundërshitmit të veprimeve juridike të debitorit etj.

Në rast të përmbushjes së detyrimit të pjesshëm, te përmbushësi kalojnë të gjitha kërkesat aksesore, me të cilat është siguruar përmbushja e kërkesës, vetëm në qoftë se nuk janë të nevojshme për përmbushjen e pjesës tjetër të papërmbushur, por mund të kontratohet që përmbushësi t'i shfrytëzojë garancitë në përpjesëtim me kërkesat e tij, por mund të kontratohet edhe që përmbushësi të këtë të drejtë përparësie të inkasimit.

Kreditori është i detyruar që përmbushësit t'i dorëzojë provat, me të cilat provohet ose sigurohet kërkesa. Përmbushësi nuk mund të kërkojë nga kreditori më tepër sesa iu ka paguar atij sipas bazës së subrogimit. Kreditori që ka pranuar përmbushjen nga personi i tretë nuk përgjigjet për ekzistimin dhe pagushmërinë e kërkesës, por në një rast të tillë nuk përjashtohet zbatimi i rregullave të pasurimit pa bazë.

Kujt i bëhet përmbushja

Ekziston një rregull e përgjithshme se përmbushja medoemos

duhet t'i bëhet kreditorit ose personit të caktuar me ligj, me aktgjykim, me kontratë të lidhur mes kreditorit dhe debitorit apo personit që është caktuar nga vetë kreditori. Përmbushja mund t'i bëhet edhe personit të tretë, në qoftë se kreditori, më vonë, bie dakorduar me atë përmbushje

620


ose është shërbyer me të (neni 305 p.1 dhe 2 i LMD). Nëse përmbushja i bëhet kreditorit tërësisht të paaftë për të vepruar, debitori lirohet nga përgjegjësia, në qoftë se një përmbushje e tillë ëshë e dobishme për kreditorin ose objekti i përmbushjes akoma gjendet tek ai.

Objekti i përmbushjes

Objekt i përmbushjes është ajo që debitori i ka borxh kreditorit.

Ky përbëhet nga përmbajtja e detyrimit, të cilën debitori është i detyruar ta përmbushë dhe nuk mund ta përmbushë me asgjë tjetër, por as kreditori nuk mund të kërkojë diç tjetër (neni 307 p.1 LMD). Mirëpo, debitori dhe kreditori mund të merren vesh që debitori ta përmbushë detyrimin me diç tjetër e jo me atë që ka borxh. Në atë rast ekzisotn zëvendësimi i përmbushjes. Te zëvendsimi i përmbushjes fjala është për ndërrimin e objektit të detyrimit dhe bazës së tij. (p.sh., në vend të rrobave, dorëzon stofin). Nga zëvendësimi i përmbushjes duhet dalluar dhënia për përmbushje, e cila ekziston në qoftë se debitori ia jep kreditorit ndonjë send ose të drejtën e shitjes së tij dhe nga çmimi i realizuar të arkëtojë kërkesën e vet.

Koha e përmbushjes

LMD përmban rregulla që kanë të bëjnë me kohën e përmbushjes

së detyrimit (neni 314-317). Detyrimi duhet të përmbushet brenda afatit të caktuar me kontratë. Nëse afati nuk është caktuar me kontratë, kurse qëllimi i veprimit, natyra e detyrimi dhe rrethanat e tjera nuk kërkojnë ndonjë afat për përmbushjen e detyrimit, kreditori mund të kërkojë përmbushjen e tij menjëherë, por edhe debitori mund të kërkojë nga kreditori që menjëherë ta pranojë përmbushjen. Në rastin kur është kontratuar afati në interes të debitorit, ai ka të drejtë ta përmbushë detyrimin para afatit të caktuar, por ëshë i detyruar ta lajmërojë kreditorin për qëllimin e vet, duke pasur kujdes që përmbushja të mos bëhet në kohë të papërshtatshme. Në raste tjera, kur debitori ofron përmbushjen para afatit, kreditori mund të refuzojë përmbushjen, por edhe mund ta pranojë dhe ta rezervojë të drejtën e shpërblimit të dëmit, në qoftë se për këtë e njofton manjëherë debitorin. Në rastin kur afati është kontratuar në interes të kreditorit, ndërsa debitori nuk i ka dhënë sigurimin e premtuar, ai ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e detyrimit para afatit. Kur caktimi i afatit është lënë në vullnetin e kreditorit apo të debitorit, pala tjetër, po qe se i autorizuari nuk e ckaton afatin as spas

621


tërheqjes së vërejtjes, mund të kërkojë nga gjykata që ta catojë një afat të përshtatshëm për përmbushjen e detyrimit.

Vendi i përmbushjes së detyrimit

Debitori është i detyraur ta përmbushë detyrimin, ndërsa

kreditori ta pranojë përmbushjen në vendin e caktuar me veprim juridik oseme ligj. Kur vendi i përmbushjes nuk është caktuar, as nuk mund të caktohet sipas qëllimit të veprimit juridik, natyrës së detyrimit ose rrethanave tjera, përmbushja e detyrimit bëhet në vendin e selisë, përkatësisht në vendbanimin ose vendqëndrimin e debitorit, të cilin ky e ka pasuar në kohën e lindjes së detyrimit

Detyrimet në të holla përmbushen në vendin e kreditorit. Në qoftë se detyrimi përmbushet me anë të virmanit, detyrimi në të holla përmbushet në vendin ku gjendet banka, në të cilën administrohen mjetet financiare të kreditorit.

Llogaritja e përmbushjes (Imputation)

Efekti themelor i përmbushjes është shuarja e detyrimit. Kur

mes debitorit dhe kreditorit ekzisotjnë shumë marrëdhënie të detyrimeve dhe debitori detyrimet e veta të njëllojta (psh. në të holla) i përmbush pjesërisht, ngase nuk ka mundësi t'i përmbushë të gjitha detyrimet në tërësi dhe sipas radhës së arritjes, shtrohet çështja e radhës së llogaritjes së përmbushjes së detyrimeve. Llogaritja e radhës së përmbushjes se detyrimeve bëhet sipas këtyre rregullave:1) së pari llogaritja bëhet sipas deklaratës së debirtorit, të cilën mund ta bëjë më së voni me rastin e përmbushjes së detyrimit (debitori mund të cekë se cilin nga borxhet e konsideron të përmbushur. Ai mund të cekë që borxhi i arritur më vonë të shuhetë me bërjen e një pagese para borxhit të arritur më herçt); 2) në mungesë të deklaratës së debitorit për llogaritjen e radhës së përmbushjes së detyrimit, detyrimet përmbushen sipas radhës së arritjes së detyrimit për pagesë; 3) nëse më shumë detyrime kanë arritur njëkohësisht, së pari paguhen ato detyrime të cilat më së paku janë siguruar, po kur të gjitha janë njësoj të siguruara, së pari përmbushen detyrimet të cilat për debitorin janë barrë më e rëndë; 4) nëse të gjitha detyrimet janë njësoj të rënda, përmbushen sipas radhës së sajimit, por nëse janë sajuar njëkohëshist, ajo që është paguar në emër të përmbushjes radhitet në të gjitha detyrimet proporcionalisht me shumat e tyre.

622


Në rast se debitori, përveç kryegjësë, ka borxh edhe kamatën dhe shpenzimet, llogaritja bëhet ashtu që së pari përmbushen shpenzimet, pastaj kamata dhe në fund kryegjëja.

Dhënia e dëftesës dhe kthimi i fletobligacioneve

a) Debitori që ka përmbushur detyrimin, ka interes të sigurojë

provën me të cilën do të provojë se detyrimi është përbushur, në mënyrë që të mbrohet nga kërkesat e kreditorit, të cilat mund t'i paraqiten më vonë për të njëjtin borxh. Nëse përmbushja është bërë përmes bankës, atëherë si provë për pagesën e bërë shërben dëftesa e çekut.

Ekziston supozimi se, nëse debitori posedon dëftesën për pagesën e borxhit kryesor, i ka paguar edhe shpenzimet dhe kamatën, po qe se ato kanë ekzistuar. Kur është fjlala për detyrimet e kohëpaskohshme, siç janë qiraja dhe kërkesat e tjera, kërkesat e sajuara me anë të shpenzimit të rrymës, telefonit, ujit, debitori që posedon deftesën, me të cilën e ka paguar kërkesën e arritur më vonë, supozohet se i ka paguar edhe kërkesat e arritura më herët.

b) Debitori që ka marrë deftesën për pagimin e borxhit, ka të drejtë të kërkojë edhe kthimin e fletobligcioneve, përkatësisht dokumentin për borxhin e paguar, ngase kreditori nuk ka arsye ta mbajë fletobligacionin për borxhin që është paguar. Pas kthimit të fletobligacionit supozohe se debitori e ka përmbushur detyrimin në tërësi ndaj kreditorit. Ky supozim është i rrëzueshëm, ngase mund të provohet e kundërta, por barrën e provës e mban kreditori.

VONESA

1. Vonesa e debitorit dhe kreditorit

Vonesa përgjithësisht ekzisoton atëherë kur debitori detyrimin e

vet nga marrëdhënia detyrimore e arritur për pagesë nuk e përmbush më kohë, si dhekur kreditori, pa arsye, e refuzon pranimin e përmbushjes së detyrimit të ofruar nga debitori.

Debitori bie në vonesë kur nuk e përmbush detyrimin e vet brenda afatit të caktuar. Nuk është me rëndësi për çfarë arsye debitori nuk e ka përmbushur detyrimin e vet brenda afatit të ckatuar. Nëse afati i përmbushjes së detyrimit nuk është caktuar, debitori bie në vonesë kur kreditori ia tërheq vërejtjen që ta përmbushë detyrimin e vet,

623


përkatësisht, e fton gojarisht, me shkrim, me vërejtje jogjyqësore ose në ndonjë mënyrë tjetër që ta përmbushë detyrimin, përveç në rastet kur vonesa shtë shkaktuar për arsyet për të cilat me ligj përjahstohet përgjegjësia e debitorit për shpërblimin e dëmit.

Debitori që bie në vonesë e keqëson pozitën e vet, ngase kreditori ka të drejtë ta shkëputë kontratën dhe të kërkojë edhe shpëblimin e dëmit për mospërmbushje, për të cilën përgjigjet.

Vonesa e kreditorit është një rast shum më i rrallë në raport me atë të debitorit. Vonesa e kreditorit ekziton kur ai, pa arsye të bazuara, refuzon pranimin e përmbushjes ose, me sjelljet e tij, e pengon atë. Vonesa e kreditorit ekziston edhe në rastin kur ai është i gatshëm të pranojë përmbushjen e detyrimit të njëkohshëm të debitorit, por nuk ofron përmbushjen e detyrimit të arritur të tij. Kreditori nuk bie në vonesë, po qe se provon që në kohën e ofertës së përmbushjes ose në kohen e caktuar për përmbushje, debitori nuk ka mundur ta përmbushë detyrimin e vet.

Efektet e vonesës së kreditorit janë të tilla, ashtu që me rënien e kreditorit në vonesë shuhet vonesa e debitorit, dhe tek ai kalon rreziku i zhdukjes së rastsishme ose i dëmtimit të sendit, pastaj nuk ecën afati i kamatës dhe është i detyruar që debitorit t'i shpërblejë dëmin e shkaktuar për atë shkak, për të cilin dëm edhe përgjigjet.

Depozitami dhe shitja e sendit borxh

Për t'iu shmangur debitori pasojave, të cilat mund të shkaktohen nga pengesat, për shkak të cilave nuk mund ta përmbushë detyrimin e vet, ligji e autorizon atë të ndërmarrë veprimin e depozitamit dhe shitjen e sendit. Këtë mund ta bëjë në këto raste: kur kreditori është në vonesë, i panjohur, kur nuk është e sigurit se kush është kreditor dhe ku gjendet dhe kur kreditori është i paaftë për të vepruar e nuk ka të autorizuar. Debitori depozitamin e sendit mund ta bëjë te gjykata kompetente në vendin e përmbushjes e, sipas nevojës, edhe te çdo gjykatë kompetente lëndore, ndërsa këto gjykata janë të detyruara ta pranojnë një depozitam të tillë. Sendet të cilat nuk janë të përshtatshme për depozitam në gjykatë, gjykata mund t'ia besojë personit të tretë për ruajtje me shpenzime dhe në llogari të kreditoriti. Te kontratat në ekonomi, depozitami i sendit bëhet në depo publike. Për depozitamin debirtori është i detyruar ta njoftojë kreditorin, sapo të jetë e mundur.

Me depozitamin e sendit në gjykatë apo në deponë publike

624


shkaktohen këto efekte juridike: a) debirtori lirohet nga detyrimi në momentin e dorëzimit të sendit në gjykatë, përkatësisht në deponë publike; b) nëse debitori ka qenë në vonesë, vonesa e tij ndërpritet; c) nga momenti i dorëzimit, përkatësisht depozitamit, rreziku i zhdukjes së rastësishme ose dëmitimit kalon te kreditori; dhe d) nga dita e depozitamit ndërpritet ecja e afatit të kamatës.

Në qoftë se sendi është i papërshtatshëm për ruajtje ose shpenzimet e ruajtjes së tij tejkalojnë vlerën e vet sendit, debitori mund ta shesë në shitje publike, në vendin e përmbushjes ose në ndonjë vend tjetër, nëse është në interes të kreditorit dhe shumën e realizuar të të hollave, pas zbritjes së shpenzimeve të shitjes, do t'i depozitëojë në gjykatën e atij vendi. Sendet e vlerës së vogël ose ato që kanë çmimin vijues, debitori mund t'i shesë pa ankand publik. Malli që prishet lehtë duhet të shitet pa zvarritje. Debitori është i detyruar që, para shitjes, ta njoftojë kreditorin për qëllimin për ta shitur sendin dhe, pas shitjes, ta njoftojë për çmimin e realizuar dhe depozitamin e tij në gjykatë.

Gjukata do t'i dorëzojë kreditorit sendin e depozitëuar në kushtet e caktuara nga debitori.

MËNYRAT TJERA TË SHUARJES SË DETYRIMEVE

1. Shuarja e detyrimit me kompensim (Compensatio)

Komepnsimi është një ndër mënyrat e shuarjes vullnetare të detyrimit. Kompensimi është një lloj llogaritjeje e kërkesave të ndërsjella të dy personave, nga të cilët njri ka rolin e kreditorit dhe tjetri të debitorit. Ajo bëhet në atë mënyrë që një person, në një marrëdhënie detyrimore, është në rolin e kreditorit, ndërsa në marrëdhënien tjetër të detyrimit ndaj personit të njëjtë është në rolin e debirot; mes debitorit dhe kreditorit bëhet llogaritja e borxhit me kërkesën. Kompensimi ka rolin e dy pagesave. Qëllimi i kompensimit është thjeshtimi i procedurës së përmbushjes së dy detyrimeve të ndërsjella.

Prezumimet për t’u bërë kompensimi janë: a) ekzistimi i kërkesave të ndërsjella; b) kërkesat të jenë të një lloji dhe 3) këreksat të kenë arritur. Kompensimi nuk realizohet me përmbushjen e vetëm këtyre kushteve, por është e nevojshme që njëra palë të deklarojë se e bën kompensimin dhe, pas një deklarate të tillë, konsiderohet se

625


kompensimi është bërë në momentin kur janë plotësuar kushtet e cekuar më sipër.

Kompensimi mund të jetë: a) i plotë, kur shuma e vleftës së kërkesave është e njëjtë dhe me kryerjen e kompensimit të detyrimeve të tilla, detyrimet shuhen në tërësi dhe b) i pjesshëm, kur detyrimet, sipas vlerës, janë të ndryshme dhe me kompensimin e kërkesave të tilla, detyrimi me vlerë më të vogël shuhet, ndërsa detyrimi më vlerë më të madhe shuhet pjesërisht deri në masën e vlerës së detyrimit më të vogël, kurse për pjesën tjetër më të madhe mbetet edhe më tutje.

Kompensimi sipas mënyrës së sajimit mund të jetë: a) në bazë të kontratës (kompesimi kontratues); b) kompensimi ligjor, i cili sajohet sipas forcës ligjore dhe c) kompensimi i njëanshëm, i cili sajohet në bazë të kërkesës jashtëgjyqsore ose gjyqësore të njërës palë.

Me anë të kompensimit nuk mund të shuhen këto kërkesa: 1) kërkesat që nuk mund të sekuestrohen; 2) kërkesa e sendit ose e vlerës së sendit, i cili iu ka dhënë debitori për ruajtje ose hua ose të cilin debitori e ka marrë padrejtësisht ose e ka mbajtur padrejtësisht; 3) kërkesat e krijuara me dëmin e shkaktuar me dashje; 4) kërkesa e shpërblimit të dëmit të shkaktuar me dëmtimin e shëndetit ose me shkaktimin e vdekjes dhe 5) kërkesa që rrjedh nga detyrimi i ushqimit ligjor (alimentacionit).

2. Falja e borxhit

Falja e borxhit është një ndër mënyrat e shuarjes së detyrimit.

Falja e borxhit sajohet atëherë kur kreditori i deklaron debitorit se nuk do të kërkojë borxhin dhe debitori bie dakord me këtë. Falja e borxhit domethënë është kontratë, në bazë të së cilës kreditori dhe debitori e shuajnë detyrimin pa përmbushjen e borxhit. Përderisa nuk ekziston pëlqimi i vullnetit të dy palëve, nuk mund të ketë as falje të vlefshme juridike të borxhit, por mund të ekzisotjë eventualisht deklarata e njëanshme e kreditorit që nuk do ta kërkojë borxhin. Motiv i faljes së borxhit mund të jetë qëllimi i dhurimit (bëmirësisë) apo me shpërblim. Sipas vëllimit, falja e borxhit mund të jetë e plotë, në të cilin rast në tërësi shuhet kërkesa e borxhit kryesor dhe e kërkesave dytësore, ndërsa falja e pjesshme e borxhit ekziston kur borxhi shuhet pjesërisht në masën që është falur. Falja e pjesës së borxhit kryesor ka për pasojë edhe faljen e kërkesave dytësore (dorëzania, kamata etj.), të cilat kanë të bëjën me pjesën e falur të borxhit, por jo edhe e kundërta.

626


Falja e përgjithshme i shuan të gjitha kërkesat e kreditorit ndaj debitorit, përveç të atyre për të cilat kreditori nuk ka ditur se ekzistojnë në momentin kur është bërë falja.

3. Përtëritja (novation)

Përtëritja është formë e shuarjes së detyrimit. Kjo është një kontratë e lidhur mes kreditorit dhe debitorit, me të cilën detyrimin e vjetër e zëvendësojnë me një detyrim të ri. Që të mund të jetë përtëritja juridikisht e vlefshme, duhen plotësuar këto kushte: a) duhet të ekzistojë detyrimi i vjetër juridikisht i vlefshëm; b) të sajohet detyrimi i ri juridikisht i vlefshëm; c) të ekzistojë ndërrëimi i objektit ose bazës juridike mes detyrimit të vjetër dhe atij të ri; të ekzistojë qëllimi i përtëritjes ,i cili duhet të shprehet në mënyrë të qartë.

Marrveshja për modalitetet e afatit, vendit, mënyrës së përmbushjes së detyrimit, kamatës, kontratimi i kushtit penal, sigurimit të përmbushjes së detyrimit, dhënies së dokumentit të ri për borxhin nuk konsiderohen përtëritje.

Efektet juridike të përtëritjes kanë të bëjnë me shuarjen e detyrimit të vjetër dhe sajimin e detyrimit të ri. Me shuarjen e detyrimit të vjetër shuhen edhe pengu dhe dorëzania, perveç kur me dorëzënësin dhe pengdhënësin është kontrakruar diç tjetër. Kështu ndodh edhe me të drejtat e tjera sekundare.

4. Konfuzioni (confusio)

Detyrimi shuhet edhe në atë mënyrë që i njëjti person bëhet

kreditor dhe debitor në të njëjtën marrëdhënie të detyrimit. Në këtë rast, detyrimi shuhet ngase logjikisht askush nuk mund t'i ketë borxh vetvetes. Kur është rasti me persona fizikë, konfusioni ndodh kur kreitori e trashëgon debitorin ose anasjelltas. Kur bëhet fjalë për persona juridikë shuarja e detyrimit vjen me anë të integrimit apo fuzionimimit të kreditorit dhe debitorit. Kur dorëzani kalon në rolin e kreditorit, detyrimi i borxhliut kryesor nuk shuhet. Në rastin kur detyrimi ka të bejë me kërkesën që regjstrohet në librat publikë, që të mund të konsiderohet detyrimi i shuar në bazë të konfuzionit, është e domosodoshme të bëhet çregjistrimi nga librat publikë.

5. Pamundësia e përmbushjes së detyrimit

627


Pamundësia e përmbushjes së detyrimit është një ndër mënyrat e shuarjes së detyrimit. Detyrimi shuhet kur përmbushja e tij bëhet e pamundur për shkak të rrethanave për të cilat debitori nuk përgjigjet. Që të shuhet detyrimi për shkakt të pamundësisë së përmbushjes, duhet të plotësohen këto kushte: a) që pamundësia të jetë shkaktuar pas sajimit të detyrimit; b) që të mos jetë shkaktuar për fajin e debitorit, por me ndikimin e forcës madhore - si pasojë e ngjarjes të cilën debitori nuk ka mundur të parashikojë dhe, nëse ka parashikuar, nuk ka mu ndur ta pengojë ose ta shmangë dhe c) debitori të mos jetë vonuar me përmbushjen, të mos ketë kaluar afati i caktuar i përmbushjes.

Shuarja e detyrimit për pamundësisë ndodh vetëm me kërkesë të debitorit. Debitori është i detyruar të provojë rrethanat të cilat përjashtojnë përgjegjësinë e tij.

Detyrimi nuk shuhet kur objekt përmbushjeje të detyrimit janë sendet e caktuara sipas llojit, por nëse kemi të bëjmë me sende që duhen marrë nga një masë e caktuar, detyrimi shuhet kur zhduket e tërë masa (neni 355 par. 1 dhe 2 të LMD).

6. Kalimi i kohës - denoncimi

Marrëdhënia e përhershme e borxhit me afat të caktuar shuhet

kur skadon afati, përveç kur me kontratë ose ligj ëshë caktuar që, pas skadimit të afatit, marrëdhënia e borxhit të vazhdohet në kohë të pacaktuar, nëse nuk denoncohet me kohë (neni 357 LMD). Për të ekzistuar ky rast i shuarjes së detyrimit sipas kësaj dispozite, duhet të plotëshoen këto kushte: të ekzistojë marrëdhënia juridike mes kreditorit dhe debitorit; marrëdhëia e detyrimeve të jetë me prestime të përhershme; detyrimi duhet të jetë i afatizuar. Edhe marrëdhëniet në të cilat nuk është caktuar afati i kohëzgjatjes, mund të shuhen me anë të denoncimit. Me anë të denoncimit detyrimi pushon pas skadimit të afatit të caktuar me kontratë, me ligj ose brenda afatit të arsyeshëm. Palët mund të merren vesh me kontratë që marrëdhënia detyrimore të shuhet me vetë dorëzimin e denoncimit. Denoncimi mund të jepet në çdo kohë, përveçse në kohë të papërshtatshme. Në rast të shuarjes së detyrimit me denoncim, kreditori ka të drejtë të kërkojë përmbushjen e asaj pjese të detyrimit e cila ka arritur para skadimit të afatit të denoncimit, përkatësisht shuarjes së detyrimit.

7. Vdekja

628


Vdekja e njërit pjesëmarrës në marrëdhënien e detyrimeve, parimisht, nuk shpie te shuarja e detyrimit, ngase detyrimet kanë karakter pasuror dhe të drejtat dhe detyrimet pasurore të të vdekurit kalojnë te pasardhësit e tyre universalë apo singularë.

Shuarja e detyrimit për shkak të vdekjes së kreditorit a debitorit mund të ndodhëë vetëm në rast se veprimi juridik është lidhur duke pasur parasysh cilësitë personale të pjesëmarrësve të detyrimit (neni 359 LMD), siç është rasti me kontratën e sipërmarrjes, detyrimin e shpërblimit të dëmit jomaterial ( në rastin e vdekjes së të dëmtuarit), detyrimin ushqimor ( në rastin e vdekjes së personit që ka marrë ushqim). Kërkesat e tilla periodike mund të trashëgohen vetëm atëherë kur ato kanë arritur për pagesë para vdekjes së kalojësit të së drejtës.

8. Parashkrimi

Parashkrimi është një institucion i së drejtës së detyrimeve, sipas të

cilit kreditori, për shkak të qëndrimit tij pasiv ndaj së drejtës së tij brenda afatit e ckatuar me ligj, e humb të drejtën e mbrojtjes së asaj të drejte, po qe se debitori shpreh vullnetin që të shfrytëzojë të drejtën, e cila sajohet për të nga sjellja e tillë e kreditorit. Kjo do të thotë se me anë të parashkrimit shuhet e drejta që për të kërkuar me anë të padisë përmbushjen e detyrimit (neni 360 par. 1 LMD). Sipas kësaj dispozite ligjore, me anë të parashkrimit nuk humbet e drejta, si e tillë, por shuhet e drejta për mbrojtje gjyqësore të së drejtës subjektive civile, përkatësisht detyrimore. Parashkrimi ndodh kur kalon afati i caktuar me ligj, brenda të cilin kreditori ka mundur të kërkojë përmbushjen e detyrimit.

Në të drejtën pozitive të detyrimeve te ne parashkrimi vetvetiu nuk prodhon efekt juridik, por është e nevojshme që debitori t’i referohet atij me paraqitje të prapësimit.

Me ligj caktohen afatet e përgjithshme dhe ato të veçanta. Afati i përgjithshëm i parashkrimit është caktuar me nenit 371 të LMD, sipas të cilit kërkesat parashkruhen për 10 vjet, përveç kur me ligj të veçantë është caktuar ndonjë afat tjetër i parashkrimit. Një afat i tillë vlen edhe për parashkrimin e kërkesave të ndërsjella që përmbajnë kontratat e qarkullimit të mallrave dhe të shërbimeve (neni 374 par. 1 të LMD), kërkesat e vërtetuara me aktgjykim të formës së prerë të gjykatës ose me vendim të organit tjetër kompetent (neni 379 par. 1 LMD) dhe kërkesat për shpërblimin e dëmit të shkaktuara me vepër penale (neni 377 të

629


LMD), përveç kur për ndjekjen penale është parashikuar një afati më i gjatë i parashkrimit.

Kërkesat e palëve kontratuese, sipas bazës së kontratës së sigurimit, përkatësisht të palës së tretë të kontratës së sigurimit të jetës, parashkruhen për 5 vjet, ndërsa për kontratat e tjera për 3 vjet. Afati fillon të llogaritet nga dita kur i dëmtuari ka marrë dijeni për dëmin e shkaktuar (afati subjektiv), por te sigurimi i jetës kërkesa parashkruhet brenda afatit objektiv prej 10 vjetësh, ndërsa në rastet tjera brenda afatit prej 5 vjetësh.

Kërkesat e siguruesit që përmban kontrata e sigurimit parashkruhen për tri vjet..

Afatet e veçanta të parashkrimit janë më të shkurtëra. Afati njëvjeçar vlen për parashkrimin e kërkesave për këto raste: pagimin e shpërblimit për shpenzimin e energjisë elektrike, gazit, ujit, shërbimeve të ndërmarrjeve komunale, shërbimet e televizionit, shërbimet e PTT- ës. Brenda afatit përe 3 vjetësh parashkruhen kërkesat sipas bazës së kontratës së qirasë të banesave dhe lokaleve afatiste.

Gjatë ecjes së afatit të parashkrimit mund të ndodhin disa ngjarje, të cilat e ndalin apo ndërpresin afatin e parashkrimit. Afati pushon të ecë në këto raste: mes bashkëshortëve; mes prindërve dhe fëmijëve, përderisa zgjatë e drejta prindore; mes të mbrojturit dhe kujdestarit të tij dhe organit të kujdestarisë derisa zgjat kujdestaria dhe mes dy personave të cilët jetojnë në bashkësi jomartesore; gjatë mobilizimit dhe rrezikut të drejtpërdretë të luftës, lidhur me kërkesat e personave në detyra ushtarake; për kërkesat e personave të punësuar në amvisni të huaj ndaj punëdhënësit ose antarëve të familjes së tij, të cilët jetojnë me të; gjatë kohës për të cilën kreditori, për shkak të ekzistimit të pengesave të pakapërcaeshme që nëpermjet gjykatës të kërkohet përmbushja e detyrimit.

Ndërprerja e parashkrimit ekziston në këto raste: kur debitori e pohon borxhin; me paraqitjen e padisë në gjykatë dhe me çdo veprim tjetër të kreditorit, të ndërmarrë kundër debitorit në gjykatë, me qëllim të vërtetimit të ekzistimit të sigurimit ose realizimit të kërkesës, me përjashtim kur kreditori e tërheq padinë, kur refuzohet ose hidhet poshtë padia ose anulohet veprimi i ndërmarrë i sigurimit.

Në rast të ndërprerjes së parashkrimit, afati i parashkrimit fillon të ecë që nga fillimi, ndërsa koha e cila ka skaduar para ndërprerjes së shkaktuar nuk llogaritet.

630


Afati subjektiv i parashkrimit ka të bëjë me fillimin e ecjes së afatit të parashkimit nga dita kur i dëmtuari ka marr dijeni për dëmin e shkaktuar dhe dëmtuesin.

Afati objektiv i parashkrimit ka të bëjë me fillimin e ecjes së afatit prej momentit të shkatimit të dëmit.

LLOJET E NDRYSHME TË DETYRIMEVE

1) Detyrimet në të holla

Detyrimi në të holla përkufizohet si detyrim, objekt pagimi i të

cilit është shuma e të hollave qoftë ajo të jetë caktuar që në fillim të sajimit të detyrimit (te kontrara e huasë, e shitblerjes etj.), qoftë të caktohet më vonë (shpërblimi i dëmit kontratues ose dëmit deliktor jokontratues). Sipas së drejtës pozitive, ekziston parimi i përgjithshëm i nominalizmit monetar sipas të cilit, kur debitori merr përsipër detyrimin objekt i të cilit është shuma e të hollave, është i detyruar të paguajë atë numër të njësive të të hollave sa ka qenë numri i njësive të të hollave në momentin e krijimit të detyrimit, përveç kur ligji cakton diçka tjetër (neni 394). Mirpo, në ekonomin jostabël mund të ndodhin ndryshime në fuqinë blerëse të të hollave dhe të ndryshojë vlera reale e detyrimit prej momentit të krijimit të detyrimit deri brenda afatit të arritjes së detyrimit për pagesë, ashtu që, po qe se një parim i tillëë respektohet me rreptësi, mund të demtohet kreditori apo, e kundërta, kur fuqia blerëse e monedhes rritet, në atë rast mund të dëmtohet debitori, ngase me pagësën e të njëtës njësi të shumës së të hollave, të cilat janë caktuar në momentin e krijimit të detyrimit, debitori do të paguajë një vlerë reale më të madhe. Për këto arsye, ligji bën përjashtime nga parimi i nominalizmit monetar dhe lejon kontratimin e të ashtuquajturave klauzola të indeksit, sipas të cilave, shuma e detyrimit në të holla lidhet me ndryshimin e çmimeve të mallit ose shërbimeve të shprehura në indeksin e çmimeve, të cilat janë në lidhje të drejtpërdrejtë ekonomike me objektin e veprimit juridik, me kusht që të mos kenë karakter spekullativ dhe kontratimi i një klauzole të tillë të jetë sigurimi i standardit jetësor të palëve kontratuese (396 LMD).

Ekzistojnë edhe klauzola kontratuese, të cilat mund të përmbajnë shkallën rrëshqitëse (evazive), sipas të cilave lejohet të kontraktohet

631


çmimi që varet nga çmimi i materialit dhe punës dhe elementeve të tjera, të cilat ndikojnë në masën e shpenzimeve të prodhimit në kohë të caktuar dhe në një vend të caktuar. Kjo mundësi zbatohet te kontratat sipas të cilave, njëra palë detyrohet të prodhojë dhe të dërgojë prodhime të caktuara si dhe te kontrata e ndërtimit (397 LMD).

2) Detyrimet alternative

Detyrimi alternativ ekziston kur detyrimi përbën disa objekte, por debitori, për tu liruar nga përgjegjësia, është i detyruar të dorëzojë vetëm një objekt. Një detyrim i tillë ekziston kur debitori detyrohet t t'i dorëzojë kreditorit njërin prej dy sendeve - një televizori apo lavatriçe. E drejta e zgjedhjes i takon debitorit, përveç kur me kontratë është kontratuar diçka tjetër (neni 403 LMD). Kjo e drejtë mund t'i takojë edhe kreditorit ose një personi të tretë. Debitori mund ta shfrytëzojë të drejtën të zgjedhë kohën brenda së cilës, në procedurën e përmbarimit, njëra nga sendet që e ka borxh të mos i dorëzohet kreditorit sipas zgjedhjes së tij. Për zgjedhjen e bërë personi i autorizuar duhet ta njoftojë palën tjerër dhe nga ai moment zgjedhja nuk mund të ndërrohet. Me bërjen e zgjedhjes konsiderohet se detyrimi që nga fillimi ka qenë i thjeshtë dhe objekti i detyrimit ka qenë sendi i zgjedhur.

Në qoftë se zgjedhjen duhet ta bëjë personi i tretë dhe ai nuk e bën këtë, secila palë mund të kërkojë që zgjedhjen ta bëjë gjykata.

Në rastin kur një objekt detyrimi bëhet i pamundur për pasojë të rrethanave, për të cilat palët nuk janë përgjegjëse, detyrimi kufizohet në sendin tjetër të mbetur.

Në rastin kur sendi zhduket për fajin e debitorit, të cilit i takon e drejta e zgjedhjes, ai do ta dorëzojë sendin tjetër të mbetur. Në rastin kur sendi zhduket për fajin e kreditorit, e drejta e zgjedhjes i takon debitorit, i cili mund të zgjedh sikur t'ia kishte dorëzuar sendin e zhdukur ose t'ia dorëzojë sendin e mbetur dhe të kërkojë nga kreditori shpërblimin e dëmit. Në rastin kur sendi zhduket për fajin e debitorit, ndërsa e drejta e zgjedhjes i takon krediotrit, ky mund të kërkojë ose sendin e mbetur, ose shpërblimin e dëmit.

3) Detyrimiet fakultative

632


Detyrimi fakultativ ekziston kur debitori ka borxh një send të caktuar, por i lejohet që të lirohet nga detyrimi i tij me dorëzimin e një sendi tjetër të caktuar. Kreditori është i autorizur që nga debitori të kërkojë vetëm sendin që është objekt detyrimi. Nëse objekti i detyrimit zhduket për shkak të forcës madhore, kreditori nuk mund ta kërkojë sendit tjetër.

Me kontratë ose me ligj mund të parashikohet që kreditori, në vend të sendit të cilin debitori ia ka borxh, të kërkojë dorëzimin e ndonjë sendi tjetër të caktuar, në të cilin rast debitori është i detyruar t'ia dorëzojë atë send, po qe se këtë e kërkon kreditori. Në kërkesat fakultative zbatohen rregullat e detyrimeve fakultative dhe alternative.

4) Detyrimet e pjesëtueshme

Detyrimi i pjesëtueshëm ekzisotn kur ai mund të ndahet në aq

pjesë alikuote, pa u ndryshuar thelbi i tyre. Kemi të bëjmë me detyrim të pjesëtueshëm, sipas dispozitës së nenti 412 par. 1 të LMD, në qoftë se borxhi mund të ndahet dhe të përmbushet në pjesë të cilat kanë të njëjtat cilësi sikurse i tërë objekti i detyrimit dhe në qoftë se me atë ndarje ai nuk humb asgjë nga vlera e tij. Për vërtetimin e këtyre cilësive të detyrimit janë me rëndësi dy elemente: a) që borxhi të mund të ndahet në pjesë të cilat kanë cilësi të njëjta sikurse edhe tërësia (psh. detyrimet në të holla; e pjesëtueshme është edhe sasia e drithit, e pemëve të llojit përkatës etj.) ; b) dhe se ajo që është borxh, me një ndarjen të tillë të mos humbet nga vlera e saj ( në qoftë se detyrimi në shumën prej 1.000 € ndahet në dy detyrime prej nga 500 € ose në qoftë se detyrimi prej 1.000 kg grurë ndahet në dy dhënie prej nga 500 kg.).

Detyrimet e pjesëtueshme krijohen në bazë të kontratës, trashëgimisë ose në bazë të ligjit. Detyrimet e pjesëtueshme ndahen në ato aktive dhe pasive, varësisht nga ajo se në cilën anë ka më shumë persona: në qoftë se ka më shumë kreditorë, çdo kreditor mund të kërkojë pjesën që i takon e nëse ka më shumë debitorë, çdo debitor ka borxh vetëm pjesën që ka në ngarkesë. Në rast se detyrimi ndahet në më shumë debitorë ose kreditorë dhe nuk ekziston një marrëveshje e kundërt, detyrimi ndahet në pjesë të barabarta mes tyre dhe secili nga debitorët përgjigjet për pjesën evet, ndërsa secili nga kreditorët mund të kërkojë vetëm pjesën e tij përkatëse.

633


5.Detyrimet solidare

Detyrimi solidar ekzisotn kur në një marrëdhëni detyrimore marrin pjesë shumë persona, qoftë në anën e debitorit, qoftë në anën e kreditorit. Detyrimi solidar mund të krijohet në bazë të veprimit juridik, ligjit dhe me testament.

Varësisht nga ajo se në cilën anë të dbbitorit apo kreditorit marrin pjesë shumë persona, detyrimet ndahen në detyrimet solidare aktive dhe detyrimet solidare pasive.

1.Ddetyrimi solidar pasiv ekziston kur në marrëdhënien e detyrimit ka një kreditor dhe shumë debitorë dhe secili debitor i detyrimit solidar ëshë përgjegjës ndaj kreditorit për tërë detyrimin dhe kreditori mund të kërkojë përmbushjen e tij nga cilido debitor deri atëherë kur detyrimi të përmbushet në tërësi, por kur një debitor e përbmush detyrimin, detyrimi shuhet dhe të gjithë debitorët tjerë lirohen prej tij.

Nga shumë debitorë solidarë, secili mund të ketë borxh me afat tjetër përmbushjeje dhe në kushte të ndryshme e me dallime të tjera.

Secili debitor solidar mund t’i referohet prapësimit të kompensimit dhe të bëjë kompensimin deri në masën e pjesës së vet të borxhit, për të cilën pjesë borxhi zvogëlohet ndaj debitorëve të tjerë. Falja e borxhit ndaj njërit prej debitorëve i liron të gjithë debitorët e tjerë, po qe se kjo nuk është bërë me qëllim që ta lirojë nga brorxhi vetëm debitorin të cilit iu ka falur borxhi dhe me këtë rast do të zvogëlohet borxhi për pjesën e tij. Me përtëritjen e borxhit me njërin prej debitorëve mund të shuhet detyrimi në tërësi, por nëse kreditori dhe debitori detyrimin e kanë kufizuar vetëm në pjesën e detyrimit të debitorit, me të cilin është arritur marrëveshja e përtritjes së detyrimit, detyrimi i debitorëve të tjerë nuk shuhet, por zvogëlohet për pjesën e debitorit pjesëmarrës të përtëritjes së borxhit. Ujdia e lidhur mes kreditorit dhe njërit nga debitorët nuk ka efekt juridik ndaj debitorëve të tjerë, por ata kanë të drejtë ta pranojnë atë ujdi, përveç në rastin kur ujdia është kufizuar vetëm me debitorin që ka lidhur ujdinë. Kur te një person bashkohen cilësia e kreditorit dhe e një debitori të detyrimit të njëjtë solidar, detyrimi i debitorëve të tjerë solidarë zvogëlohet me shumën që i përket debitorit të fuzionuar. Vonesa e kreditorit ndaj njërit prej debitorëve ka efekt juridik ndaj të gjithë debitorëve të tjerë, ashtu që në atë rast detyrimi shuhet në tërësi edhe ndaj debitorëve tjerë.

Kreditori që ka përmbushur borxhin ka të drejtë të kërkojë nga bashkëborxlinjtë e tjerë t'ia kompensojnë pjesën e detyrimit përkatës, e

634


cila i takon. Nëse mes të debitorëve nuk ka marrëveshje lidhur me pjesën përkatëse të borxhit, borxhi ndahet në pjesë të barabarta.

2. Detyrimi aktiv solidar ekziston kur në anën e kreditorit

marrin pjesë shumë persona, ndërsa në anën e debirotit një person. Çdo kreditor është i autorizuar ta kërkojë përmbushjen e tërë detyrimit. Në rast se një kreditor e ka arkëtuar borxhin, deyrimi shuhet edhe për kreditorët e tjerë.

Ky lloj i detyrimit solidar nuk mund të supozohet, por ekziston vetëm kur është kontratua ose është caktuar me ligj.

Debitori mund t'ia përmbushë detyrimin atij kreditori të cilin e zgjedh vetë, deri atëherë kur ndonjë nga kreditorët nuk kërkon përmbushjen e detyrimit.

Secili prej kreditorëve solidarë është i autorizuar të ndërmarrë ato veprime me të cilat i mbron edhe interesat e kreditorëve të tjerë.

Debitori mund të bëjë kompensimin e kërkesës së tij me kërkesën e njërit nga kreditorët, në të cilin rast borxhi ndaj kreditorëve të tjerë zvogëlohet deri në masën e kërkesës së debitorit. Borxhi i debitorit ndaj kreditorëve të tjerë zvogëlohet edhe në rast të faljes së borxhit nga ana e njërit prej kreditorëve ose përtëritja e borxhit me njërin nga kreditorët. Ujdia e lidhur mes njërit nga kreditorët solidar dhe debitorit nuk ka efekt ndaj kreditorëve të tjerë, por ata kanë të drejtë ta pranojnë udinë, përveç në rastin kur ajo është kufizuar në pjesën e borxhit të kreditorit, i cili e ka lidhur udinë. Pjesa e borxhi që kalon te njëri nga kreditorët në rast fuzionimi, secili nga kreditorët e tjerë ka të drejtë ta kërkojnë pjesën e vet përkatëse. Vonesa e debitorit ndaj njërit nga kreditorët ka efekt edhe ndaj kreditorëve të tjerë. Të njëjtin efekte e ka edhe pohimi i borxhit nga debitori. Renoncimi i debitorit nga e drejta e parashkrimit ndaj njërit prej kreditorëve ka efekt edhe ndaj të gjithë kreditorëve të tjerë.

Secili nga kreditorët solidarë ka të drejtë të kërkojë nga kreditori që ka bërë arkëtimin e borxhit prej debitorit që t'ia dorëzojë pjesën që i takon. Në qoftë se me marrëveshje mes kreditorëve nuk është caktuar ndryshe, secilit kreditor solidar i takon pjesa e barakalojë e borxht.

6. Detyrimet e papjesëtueshme janë ato detyrime objekti i të cilave nuk mund të ndahet në shumë pjesë alikuote e të mos ndryshojë thelbi i tij dhe të mos zvogëlohet velfta e tij (psh. kafsha e gjallë, fotografia artistike e tj.). Në detyrimet e këtilla, në të cilat ka shumë debitorë ose kreditorë, zbatohen përshtatshmërisht dispozitat që kanë të bëjnë me detyrimet solidare.

635


NDËRRIMI I KREDITORIT OSE I DEBITORIT

Ndërrimi i kreditorit ose debitorit është një formë e kalimit të

kërkesës me kontratë (kalimi - cessio). Kalimi është kontratë me të cilën kreditori kalues - cedenti e kalon kërkesën të cilën e ka ndaj debitorit (cesusit) te personi i tretë - pranuesn (cesionarin). Kalimi i kërkesës në të drejtën pozitive të dteyrimeve është rregulluar me dispozitat e neneve 436 - 445 të LMD. Sipas këtyre rregullave, kreditori me kontratën e lidhur me personin e tretë mund t'ia kalojë kërkesën e vet atij personi. Që të mund të bëhet kalimi i ligjshëm i kërkesë sipas kontratës së kalimit, duhet të plotësohen keto kushte: a) që të lidhet kontrata e kalimit të kërkesës - kjo kontratë parimisht mund të lidhet në çfarëdo forme, me përjashtim kur është fjala për kërkesën që ka të bëjë me pasurinë e paluajtshme, kur duhet të lidhet në formën me shkrim dhe nënshkrimet e palëve të legalizohen në gjykatë; b) që debitori të njoftohet për kalimin e kërkesës dhe ; c) që kërkesa të jetë e mundshme të përmbushet - detyrimet në të holla ose ato që kanë të bëjnë me ndonjë bërje.

Kontrata e kalimit nuk ka efetkt juridik ndaj debitorit, në qoftë se kalimi i kërkesës është i ndaluar me ligj ose është e lidhur me personalitetin e kreditorit ose, për nga natyra e saj, është e tillë që nuk mund të kalohet; në qoftë se debitori dhe kreditori janë marrë vesh që kërkesa të mod kalohet te tjetri ose të mos mund të kalohet pa pëlqimin e debitorit.

Me kalimin e kërkesës krijohen rapote të reja mes cedentit, cesusit dhe cesionarit. Cesionari merr pozitën e kreditorit dhe fiton të gjitha të të drejtat ndaj debitorit, të cilat i ka pasur kreditori i vjetër. Pozita e debitorit nuk ndryshon. Ai ka të drejtë t'i paraqesë të gjitha prapësimet ndaj kreditorit të ri, të cilat ka mundur t'i paraqesë edhe ndaj kreditorit të vjetër si dhe prapësimet të cilat ai i ka personalisht.

Cedenti është i detyruar t'i dorëzojë cesionarit fletobligacionet ose dokumentet e tjera, me të cilat mund të provohet ekzistimi i kërkesës së kaluarr. Në qoftë se kalimi i kërkesë është bërë me shpërblim, cedenti është përgjegjës ndaj cesionarit edhe për ekzistimin e kërkesës në momentin e bërjes së Kalimit.

Cedenti përgjigjet për pagueshmërinë e kërkesës së bartur në qoftë se ka qenë e kontratuar me cesuesin - kreitorin e ri, por vetëm deri në latësi të shumës të cilën e ka marrë nga cesionari, si dhe për

636


pagueshmërinë e kamatës, shpenzimeve lidhur me Kalimin dhe shpenzimet e procedurës ndaj debitorit.

Rastet e veçanta të bartejes së kërkesës ekzisojnë kur kreditori i vjetër nuk e ka njoftuar debtiorin për kalimin që është bërë dhe në atë rast debitori është i detyruar që detyrimin t'ia përmbushë kreditorit të vjetër ndërsa kreditori i vjetër t'ia kalojë të riut.

Kur debitori në vend të përmbushjes e kalon kërkesën e vet me lidhjen e kontratës së kalimit, detyrimi i debitorit shuhet deri në shumën e kaluar, por kur kerkesën e kalon vetëm me qëlim arkëtimi, detyrimi i tij shuhet përkatësisht zvogëlohet atëherë kur kreditori e bën arkëtimin e kërkesës së kaluar.

NDËRRIMI I DEBITORIT

Marrja e borxhit është kontratë e lidhur mes debitorit dhe

personit të tretë, sipas së cilës personi i tretë, me pëlqimin e kreditorit, merr përsipër detyrimin e debitorit dhe bëhet vetë debitor në vend të debitorit të vjetër. Kjo mënyrë e ndërrimit të debitorit është rregulluar me dispozitat e neneve 446-453 të LMD. Përmbajtja e detyrimit, pas arritjes së marrëveshjes së marrjes së borxhit, mbetet e njëjtë. Debitori i ri ka të njëjtën pozitë që e ka patur debitori i vjetër ndaj kreditorit. Ai mund t'i paraqesë të njëjtat prapësime ndaj krditorit, të cilat rrjedhin nga veprimi juridik i lidhur mes kreditorit dhe debitorit të vjetër dhe prapësimet të cilat i ka vetë ndaj kreditorit. Në rast se në kohën kur kreditori ka dhënë pëlqimin në kontratën e lidhur mes debitorit të vjetër dhe debitorit të ri, debitori i ri ka qenë tepër i ngarkuar me borxhe dhe këtë kreditori nuk e ka ditur e as ka qenë i detyruar ta dijë, atëherë debitori i vjetër nuk lirohet nga borxhi, ndërsa kontrata e marrjes së borxhit konsiderohet si kontratë e hyrjes në borxh dhe debitori i ri ka të njëjtën pozitë që ka pasur debitori i vjetër.

Kur lidhet kontrata mes kreditorit dhe personit të tretë sipas së cilës personi i tretë detyrohet ta përmbushë detyrimin e debitorit ndaj tij, i treti hyn borxh krahas me debitorin. Në atë rast kemi të bëjmë me kontratë të hyrjes borxh.

Kontrata e marrjes përsipër të përmbushjes është kontratë e lidhur mes debitorit dhe personit të tretë, sipas së cilës personi i tretë detyrohet ndaj debitorit ta përmbushë detyrimin e tij ndaj kreditorit. Ai është përgjegjës ndaj debitorit, nëse nuk e përmbush detyrimin me kohë,

637


por ai nuk e ka marrë përsipër borxhin e as nuk ka hyrë në borxh ndaj kreditorit.

LLOJET E CAKTUARA TË KONTRATAVE

1. KONTRATA E SHITJES

Kontrata e shitjes është ai lloj kontrate sipas së cilës një person (

shitësi ) detyrohet që personit tjetër (blerësit) t'ia kalojë pronësinë e sendit përkatësishtë ndonjë të drejtë, ndërsa personi tjetër (blerësi) detyrohet që shitësit t'i paguajë çmimin e caktuar. Sipas LMD, me kontratë të shitjes shitësi detyrohet që sendin të cilin e shet t'ia dorëzojë

blerësit, ashtu që blerësi të fitojë të drejtën e disponimit përkatësisht të pronësisë, ndërsa blerësi detyrohet që shitësit t'i paguajë çmimin (neni 455 par. 1). Shitësi i ndonjë të drejte detyrohet që blerësit t'ia kalojë të drejtën e shitur dhe kur ushtrimi i asaj të drejte kërkon dorëzimin e posedimit të sendit, detyrohet t'ia dorëzojë edhe posedimin e sendit.

Kontrata e shitjes ka këto karakteristika: është kontratë e dyanshme detyrimore, kontratë me shpërblim, komutative; është kontratë me emër, ngase është e rregulluar me ligj dhe në qarkullimin juridik ka emër të caktuar; është kontratë konsesuale, ngase lidhet thjesht me arritjen e pëlqimit të vullnetit të palëve, me përjashtim të kontrës së shitjes së paluajtshmërisë për lidhjen e së cilës kërkohet forma me shkrim dhe legalizimi i nënshkrimit të palëve kontratuese në gjykatë.

Për lidhjen e kontratës së shitjes së vleshme duhet të plotësohen kushtet e përgjithshme, për të cilat është bërë fjalë më pjesën e përgjithshme dhe kushtet e veçanta ,të cilat kanë të bëjnë me elmentet thelbësore të kësaj kontrate, që janë sendi dhe çmimi.

a) Sendi është element thelbësor i kontratës, pa të cilin kontrata nuk mund të ekzistojë. Ai, sipas dispozitës së nenit 46 par. 2 të LMD, mund të jetë çdo send dhe e drejtë që është në qarkullim juridik, përveç sendit i cili, sipas ligjit, është jashtë qarkullimit. Sendi, si element i kësaj kontrate, mund të jet edhe send i mëvonshëm. E drejta mund të jetë element i kësaj kontrate, në qoftë se është vetëm e dretë e kalueshme pasurore (e drejta e pronësisë, e uzufruktit, e autorit e tj).

b) Çmimi është shuma e të hollave, të cilën blerësi është i detyruar t'ia paguajë shitësit, si kundërvlerë për sendin ose të drejtën të

638


cilën e ka blerë nga shitësit. Çmimi duhet të jet i caktuar apo i caktueshëm.

Detyrimet e shitësit janë:

- ta ruaj sendin me kujdes të shtëpiakut të mirë derisa t'ia dorëzojë belrësit; - t'ia dorëzojë blerësit në kohën dhe vendin e caktuar me kontratë.

Dorëzimi i sendeve të luajtshme bëhet me dorëzimin e thjeshtë fizik të sendit (traditio) (dorëzimi i një lavatriçeje); dorëzimi simbolik (traditio brevi manu) (dorëzimi i çelësit të banesës, automjetit etj); kur sendin e ka në posedim sipas kontratës së qirasë, por më vonë, sipas kontratës së shitjes, e blen dhe vazhdon ta mbajë dhe ekziston dorëzimi constitutum possessorium, kur pronari e tjetërson sendin, por vazhdon ta mbajë sipas bazës së qirasë.

Në qoftë se kontrata e shitjes përfshin edhe transportin e senidit - mallit, dorëzimi i bëhet transportuesit të parë të blerësit ose personit që organizon transportin. Kur me kontratë nuk është caktuar vendi i dorëzimit të sendit, sipas LMD, ai dorëzohet në vendin në të cilin në kohën e lidhjes së kontratës shitësi e ka pasur vendbanimin e, në munges të vendbanimit, vendqëndrimin e tij, por në qoftë se shitësi e ka lidhur kontratën në kuadër të ushtrimit të veprimtarisë së rregullt ekonomike, dorëzimi bëhet në vendin ku gjendet selia e tij. Në qoftë se në momentin e lidhjes së kontratës, kontratuesi ka pasur dijeni për vendndodhjen e sendi, përkatësisht ku duhet të prodhohet, dorëzimi bëhet në atë vend (neni 471 par. 1dhe 2 ). Sipas RRSHM. 31 nën (a), nëse me kontratën e shitjes është parashikuar edhe transportimi i sendit – mallrave, dorëzimi nga blerësi i bëhet marrësit të parë për dërgim; nën (b), nëse kontrata ka të bëjë me mallra të veçanta oseme mallra të paidentifikuara që duhen tërhequr nga stoqe të veçanta ose që përpunohen ose prodhohen dhe në kohën e nënshkrimit të kontratës palët kanë ditur ose është dashur të dijnë se ato përpunohen ose prodhohetn në një vend të veçantë, dorëzimi bëhet në atë vend të veçantë, me vënien e mallrave në dispozicion të blerësit, kurse sipas par. nën (c), në rastet e tjera, dorëzimi bëhet me vënien e mallrave në dispozicion të belerësit në vendin ku shitësi ka pasur vendin e biznesit në kohën e lidhjes së kontratës.

Dorëzimi faktik i sendit të paluajtshëm bëhet në vendin ku ndodhet sendi, ndërsa dorëzimi juridik bëhet me regjistirimin e sendit në librat publikë të tokës.

639


Dorëzimi i sendit bëhet në kohën e caktuar me kontratë, përveç në rastin kur data e dorëzimit nuk është caktuar: Shitësi është i detyruar t'ia dorëzijë blerësit sendin brenda afatit të arsyeshëm pas lidhjes së kontratës, duke pasur parasysh natyrën e sendit dhe rrethanat e tjera. Nëse natyra e detyrimit ose rrethanat e tjera nuk kërkojnë ndonjë afat të caktuar për dorëzimin e sendit, shitësi mund të kërkojë dorëzimin e menjëhershëm të sendit (neni 468 - 470 lidhur me nenin 314 LMD); po kështu është rregulluar edhe me dispozita të RRSHM (neni 33 p.(a) dhe (b).

Shitësi është i detyruar t'i dorëzojë blerësit sendin individualisht të përcaktuar ose të përcaktuar sipas llojit të caktuar, sipas kontratës, në në atë gjendje në të cilën ka qenë në momentin e lidhjes së kontratës.

Rrezikun e zhdukjes ose të dëmtimit të rastsishëm të sendit e mban shitësi dhe, në rast të zdhukjes apo dëmitimit të sendit individualishtë të përckatuar, për pasojë të rrethanave për të cilat palët nuk janë përgjegjëse, kontrata shuhet, ndërsa kur është fjala për zhdukjen apo dëmitimin e sendeve të përcaktuara sipas llojit, shitësi është i detyruar t'i dorëzojë blerësit sendin tjetër. Refuzimi i dorëzimit të sendit mund të bëhet në rast se është caktuar përmbushja e njëçastshme e detyrimeve - dorëzimi i sendit dhe pagesa e çmimit njëkohësisht.

- Shitësi është i detyruar ta mbrojë blerësin nga të metat fizike dhe juridike të sendit. Për këtë më gjërësishtë u bë fjalë në pjesën që ka të bëjë me përgjegjësin për të metat materiale dhe juridike të përmbushjes (neni 121 të LMD). Detyrimi i shitësit për mbrojtje nga të metat materiale dhe përgjegjësia e shitësit është rregulluar edhe me dispozitat e nenit 35 - 40 RRSHM, ndërsa për të metat jufidike me dispozitat e neneve 41- 43 të kësaj Rrgulloreje. - Shitësi është i detyruar ta pranojë çmimin e shitjblerjes në mënyrën, kohën dhe vendin e parashikuar me kontratë. Nëse pa arsye refuzon pranimin e çmimit, shitësi bie në vonesë dhe blerësi çmimin mund ta depzitojë në gjykatë dhe t'i shfytëzojë autorizimet e veta ligjore, të cilat rezultojnë nga cenimi i detyrimit kontrator, siç janë kalimi i rrezikut të zhdukjese ose dëmtimit të rastëshëm të sendit, ecja e kamatës e tj.

Detyrimet e blerësit janë :

- pagimi i çmimit në kohën dhe vendin e caktuar me kontratë. Në qoftë se me kontratë nuk është caktuar koha dhe vendi dhe nuk ekziston ndonjë mënyrë e caktuar sipas dokeve të tjera, pagesa bëhet në

640


momentin dhe vendin në të cilin dorëzohet sendi. Në qoftë se blerësi nuk e përmbush detyrimin ne kohën dhe vendin e parashikua sipas këtyre rregullave, ai bie në vonesë dhe i mban pasojat që rrjedhin nga vonesa e tij.

Blersi është i detyruar ta marrë sendin nga shitësi në kohën dhe vendin e caktuar sipas kontratës. Në rast të refuzimit pa arsye të pranimit të sendit, ai bie në vonesë dhe për këtë arsye rreziku i zhdukjes së sendit kalon tek ai.

Kontratat e veçanta të shitjes

Shitja me të drejtën e parablerjes

Sipas kontratës së shitjes me të drejtën e parablerjes, shitësi e

rezervon për vete të drejtën që në rast se blerësi vendos ta tjetërsojë sendin, së pari t'ia ofrojë shitjen atij. Sipas kësaj kontrate, blersi është i detyruar ta njoftojë shtësin për qëllimin shitjes së sendit një personi të caktuar, për kushtet e shitjes dhe t'i ofrojë atij për ta blerë sendin me të njëjtin çmim (neni 527 i LMD). Palët me kontratë mund të caktojë një afat brenda të cilit shitësi është i detyruar të deklarohet nëse do ose jo ta shfrytëzojë të drejtën e parablerjes. Nëse kjo nuk është caktuar me kontratë, atëherë vlen afati prej një muaji nga dita kur shitësi e ka njoftuar për qëllimin e shitjes së sendit një personi tjetër. Shitësi që deklaron se do ta blejë sendin, është i detyruar që njëkohëshisht ta paguajë çmimin e ofruar personit tjetër ose ta depozitëojë atë në gjykatë dhe nëse personit tjetër iu ka caktuar afati për pagesën e çmimit, ai mund ta shfrytëzojë këtë afat, po qe se ofron sigurim të mjaftueshëm. Në qoftë se blerësi e tjetërson sendin pa e njoftuar shitësin ose nuk e ka njoftuar saktësisht atë për kushtet e shitjes dhe nëse tjetri ka pasur dijeni ose nuk ka qenë i detyruar të dijë për të drejtën e parablerjes, përkatësisht për njoftimin e pasaktë të shitjes, shitësi ka të drejtë që brenda afatit prej 6 muajve, nga dita kur ka marrë dijeni për kalimin e së drejtës së sendit, përkatësishtë për kushtet e sakta të kontratës, të kërkojë anulimin e kontratës së shitjes që i është bërë një personi të caktuar dhe kalimin e pronësisë së sendit mbi shtësin në kushte të njëjta. E drejta e parablerjes shuhet pesë vjet pas lidhjes së kontratës, nëse me kontratë nuk është parashikuar ndonjë afat më i shkurtër. E drejta e parablerjes është e drejtë personale, e cila nuk mund të tjetërsohet dhe as të trashëgohet.

641


E drejta ligjore e parablerjes mund të jetë e parashikuar me ligj. Sipas kësaj të drejte, një person është i autorizuar të kërkojë nga personi tjetër që dëshiron ta shesë një send që atij t'i ofrojë shitjen e atij sendi. Rregullat e shitjes me të drejtë parablerjeje zbatohen përshtatshmërisht edhetek e drejta ligjore e parablerjes.

E drejta e parablerjes është caktuar me ligje të veçanta. Ajo ekziston në këto raste: a) e derjta e parablerjes e bashkëpronarëve të sendeve (tokës, objektit ndërtimor, banesës), kur secili bashkëpronar ka pjesën alikuote dhe çdonjëri ka të drejtën e parablerjes; b) e drejta e parablerjes së materalit arkivor, monumenteve historike (e drejta e Kuvendit Komunal për të blerë material arkivor dhe monumente historike); e drejta e parablerjes së tokës ndërtimore, ndërtesave (e drejta e Kuvendit Kumunal); c) e drejta e parablerjes së tokës bujqësore ( e drejta e kooperativës bujqësosre); d) e drejta e parablerjes së pyllit (e drejta e ekonomisë së pyjeve); e) e drejta e parablerjes së tokës bujqësore në dobi të kooperativës bujqësore, përkatësisht të pronarit kufitar të tokës bujqësore..

Përveç këtyre llojeve të kontratës së shitjes, ekzisotjnë edhe këto lloje të tjera : kontrata e shitjes me provë (blerja me provë); shitja sipas modelit apo mostrës; shitja sipas specifikacionit; shitja me rezervim të së drejtës së pronësisë; shitja me pagim të çmimit në këste.

Kontrata e shkëmbimit (Permutatio)

Kontrata e shkëmbimit është një kontratë e dyanshme detyruese,

sipas së cilës çdo palë kontratuese detyrohet ta kalojë për bashkëkontratuesin tjetër të drejtën e sendit, i cili shkëmbehet ashtu që tjetri ta fitojë të drejtën e pronësisë ose të disponimit.

Kjo kontratë është një ndër kontratat më të vjetra. Është shfaqur në kohën kur ka ekzistuar ekonomia e pazhvilluar. Në qarkullimin e mallrave nuk ka ekzistuar ndonjë send që të ketë shërbyer si mjet i ligjshëm i pagesës, ashtu që qarkullimi i sendeve është dashur të bëhet me shkëmbimin e sendit për send.

Kjo kontratë edhe tani e ka rëndësinë e vet në qarkullimin e mallrave. Është e rregulluar me ligj (neni 552 dhe 553 të LMD). Si palë kontratuese paraqiten si personat fizikë, ashtu edhe personat juridikë. Tani shkëmbimi është i zakonshëm në rastin e arondacionit dhe shpronësimit të tokës kur mund të bëhet shkëmbimi i tokës për tokë, shkëmbimi i së drejtës së sendit të luajtshëm pme një send të luajtshëm ose shkëmbimi i të drejtave të cilat janë në qarkullimin juridik.

642


Për lidhjen e kësaj kontrat është e nevojshme të plotësohen kushtet e përgjithshme për lidhjen e kontratës.

Nga kontrata e shkëmbimit për secilin bashkëkontratues krijohen të drejta dhe detyrime si ato që krijohen te kontrata e shitjes për shitësin dhe blerësin.

Kontrata për huanë (Mutum)

Sipas kontratës për huanë, një person (i cili quhet huadhënës)

detyrohet që një personi tjetër (i cili quhet huamarrës) t'ia dorëzojë një shumë të caktuar të hollash ose një masë të caktuar sendesh të zëvendsueshme, kurse huamarrësi detyrohet që, pas skadimit të afatit të caktuar, ta kthejë shumën e njëjtë të hollave përkatësisht masën e njëjtë të sendeve me cilësi dhe të llojit të njëjtë.

Kontrata e huasë është me detyrime të dyanshme. Është kontratë me emër, ngase është e rregulluar me ligj ( neni 557 - 566 të LMD). Për sajimin e kësaj kontrate, përveç kushteve të përgjithshme që kërkohen për lidhjen e çdo kontrate, duhet të plotësohen këto kushte: të jetë arritur pëlqimi lidhur me objektin e huasë, me kohën e kthimit dhe me shpërblimin (nëse kontrata lidhet me shpërblim) dhe të bëhet individualizimi i objektit (të caktohet shuma e të hollave ose e sendeve të zëvendsueshme).

Detyrimet e huadhënësit:

- huadhënësi është i detyruar t'ia dorëzojë huamarrësit shumën e të hollave ose sendeve në kohën e caktuar me kontratë, por nëse koha nuk është kontratuar, atëherë kjo bëhet sipas kërkesës së huamarrësi. Mirëpo, huadhënësësi mund ta refuzojë dorëzimin e objektit të huasë, në qoftë se gjendja materiale e huamarrësit është e tillë që nuk është e sigurt nëse ky do të mund ta kthejë huanë ose jo, ndërsa për këtë huadhënësi në momentin e lidhjes së kontratës nuk ka pasur dijeni ose gjendja materiale e huamarrësit është keqësuar pas lidhjes së kontratës. Huadhënësi është i detyruar ta përmbushë detyrimin e vet vetëm po qe se huamarrësi ose dikush tjetër për të jep sigurim të mjatueshëm se huaja do të kthehet;

- huadhënësi është i detyruar ta mbrojë huamarrësin për të metat materiale të sendeve, të cilat janë objekt i kontratës dhe

- huamarësit t'ia shpërblejë dëmin e shkaktuar për pasojë të të metave materiale të sendeve. Mirëpo, në rast se huaja ka qenë pa shpërblim, huadhënësi është përgjegjës për shpërblimin e dëmit, po qe se

643


ka qenë me keqëbesim, domethënë, kur ka pasur dijeni ose nuk ka mundur të mos kishte dijeni për faktin që ka të bëjë me të metat e sendit, për të cilat nuk e ka njoftuar huamarrësin.

Detyrimet e huamarrësit janë:

- huamarrësi është i detyruar që, brenda afatit të caktuar me kontratë, t'ia kthejë huadhënësit të njëjtën sasi dhe cilësi të sendit dhe në qoftë se nuk është caktuar afati i kthimit, është i detyruar ta kthejë objektin e huasë brenda afatit të arsyeshëm, i cili nuk mund të jetë më i shkurtër se dy muaj, nga dita kur huadhënësi ka kërkuar t'i kthehet huaja. Në qoftë se borxhi është dhënë në formë sendesh të zëvendsueshme e huamarrësi nuk është në gjendje të kthejë sasinë dhe cilësinë e njëjtë të sendeve, ky është i detyruar që huadhënësit t'i paguajë shumën e të hollave, e cila i përgjigjet vlerës së sendeve që kanë në kohën e kthimit në vendin e caktuar me kontratë për kthimin e sendit. Huamarrësi mund ta kthejë borxhin edhe para afatit të caktuar, por është i detyruar që për këtë ta njoftojë me kohë huadhënësin dhe t'ia shpërblejë dëmin.

Në praktikë lidhen disa lloje të kontratave për huanë: huaja e destinuar (kur me kontratë është caktuar qëllimi i përdorimit të të hollave të marra hua); huaja investive e lidhur mes bankës dhe hamarrësve (ndërmarrjet, zejtarët, prodhuesit bujqësorë individualë); huaja e emisionit krijohet kur huadhënësëi që ka shpallur huanë ka lëshuar fletobligacione për huanë e dhënë; kontratë për huanë me anuitete lidhet kur huaja kthehet në anuitete të caktuara; kontrata për kontratën e huasë së lombardit lidhet atëherë kur huaja merret në atë mënyrë që, për sigurimin e kthimit të borxhit, jepen peng letra me vlerë, metale të çmueshme dhe sende tjera.

KONTRATA E QIRASË (LOKATIO CONDUKTIO OPERUM)

Sipas kontratës së qirasë, një person (qiradhënësi) detyrohet t'ia

dorëzojë sendin e caktuar personit tjetër (qiramarrësit) për përdorim, ndërsa ky person (qiramarrësi ) t'i paguajë për të një shpërblim të caktuar dhe të njëjtin send t'ia kthëjë pas skadimit të afatit të caktuar.

Kjo kontratë ka këto karakteristika: është kontratë me emër, ngase është e rregulluar me ligj (neni 567- 599 LMD); me detyrime të dyanshme; me shpërblim; konsensuale; me prestime të vazhdueshme;

644


formale në raste të caktuara me ligj (qiraja e lokalit afarist, e shtëpisë); kauzale dhe e pavarur.

Kushtet për lidhjen e kësaj kontrate janë kushte të përgjithshme, të cilat janë të domosdoshme për lidhjen e të gjitha kontratave të tjera detyrimore dhe kushte të veçanta: objekti i kontratës së qirasë - sendi që është i pakonsumueshëm; qiraja - e cila mund të caktohet në të holla apo në natyrë dhe kohëzgjatja e qirasë - e cila mund të jetë e caktuar dhe e pacaktuar.

Detyrimet e qiraqdhënësit janë: a) t'ia dorëzojë qiramarrësit sendin në gjendje të caktuar me kontratë dhe, nëse kjo nuk është caktuar me kontratë, në gjendje që të mund të përdoret për qëllimin për të cilin është lidhur kontrata; b) ta mbrojë qiramarrësin lidhur me të metat materiale dhe juridike të sendit; c) ta mirëmbajë sendin në gjendje të rregullt dhe t'i paguajë të gjitha detyrimet lidhur me sendin, përveç riparimeve të imta të cilat vijnë si pasojë e përdorimit të rëndomtë të sendit gjatë kohëzgjatjesë së kontratës.

Detyrimet e qiramarrësit janë: a) ta marrë sendin dhe ta përdorë me kujdesin e shtëpiakut përkatsisht të ekonomistit të mirë, ashtu siç është caktuar me kontratë ose sipas destinimit të sendit; b) të paguajë qiranë brenda afatit dhe shumën e caktuar me kontratë ose ligj dhe, në mungesë të marrëveshjes ose ligjit, ashtu siç është e zakonshme në vendin ku sendi i është dorëzuar qiramarrësit. Në qoftë se nuk është kontratuar ndryshe e as nuk ekzistojnë doke të mira në vendin e dorëzimit të sendit, qiramarrësit i paguhet qiraja në çdo gjysmëvjetor, kur sendi është dhënë me qira në kohëzgtjatje më shumë se një vit dhe, kur qiraja zgjatë më pak, pas skadimit të atij afati. c) ta ruajë sendin gjatë kohëzgajtjes së kontratës dhe ta përdorë atë sipas destinimit të sendit dhe ç) pas shuarjes së qirasë, ta kthejë sendin të padëmtuar në vendin ku iu ka dorëzuar.

Kontrata e qirasë shuhet: a) pas skadimit të afatit, po qe se kontrata është lidhur për një afat të caktuar, përveç kur qiramarrësi vazhdon ta shfrytëzojë sendin, ndërsa qiradhënësi nuk kundërshton, kur konsiderohet se është lidhur kontratë e re për një afat të pacaktuar; b) me denoncim, kur kontrata është lidhur në kohë të pacaktuar dhe, për pasojë të rrethanave të rastit ose dokeve të vendit, nuk mund të caktohet afati. Secila palë mund ta denoncojë kontratën, duke respektuar afatin e denoncimit, të caktuar me kontratë dhe me ligj, e në mungesë të marrëveshjes ose ligjit, afati i denoncimit është 8 ditë; c) në rast të zhdukjes së sendit për shkak të forcës madhore.

645


NËNQIRAJA

Kontrata e nënqirasë është e rregulluar me dispozitat e neneve 586 - 590 të LMD. Eshtë një kontratë e veçantë e qirasë, sipas së cilës një person që ka cilësinë e qiramarrësit detyrohet që sendin e marrë me qira t'ia dorëzojë për përdorim dhe shfrytëzim (nënqira) personit tjetër, i cili quhet nënqiramarrës në përdorim, ndërsa ky detyrohet që për të t'i paguajë një shpërblim të caktuar.

Kontrata e qirasë ka efekt juridik interpartes. Nga kjo rregull ekziston përjashtimi, kur qiramarrësi sendin e marrë me qira ia jep me qira tjetrit vetëm në qoftë se me të nuk i shkaktohet dëm qiradhënësit dhe me kusht që qiramarrësi të garantojë se nënqiramarrësi do ta perdorë sendin sipas kontratë së qirasë.

Kontrata e nënqirasë mund të lidhet pa lejen e qiradhënësit, përveç kur ekziston ndonjë rast i arsyeshëm që kërkon pëlqimin e tij, për shkak të të cilit mund ta refuzojë dhënien e lejës. Në qoftë se sendi i marrë me qira është dhënë me gjithë mungesën e lejes së qiradhënësit, ndërsa sigurimi i një lejeje të tillë ka qenë i parashikuar me kontratë ose ligj, qiradhënësi mund të kërkojë denoncimin e kontratës së qirasë.

Në mes të qiradhënësit dhe nënqiramarrësit nuk krijohet marrëdhënie e dretpërdrejtë, mirëpo, qiradhënësëi, për realizimin e kërkesave të veta nga qiramarrësi, të krijuara nga qiraja, t'i kërkojë drejtpërdrejt nga nënqiramarrësi arkëtimin e shumës të cilën ky i ka borxh qiramarrësit sipas bazës së nënqirasë.

Kontrata e nënqirasë pushon në çdo rast kur pushon kontrata e qirasë.

TJETËRSIMI I SENDIT TË MARRË ME QIRA

Kontrata e qirasë mund të shuhet edhe me tjetërsim të sendit, i

cili është objekt dorëzimi në përdorim të qiramarrësit. Në rast tjetërsimi të sendit i cili më parë është dhënë me qira, në vend të qiradhënësit vjen fituesi i sendit dhe, pas kësaj, krijohen të drejta dhe detyrime të qirasë mes fituesit dhe qiramarrësit. Shuarja e kësaj kontrate është e rregulluar me dispozitën e nenit 593 të LMD, ashtu që, kur sendi për të cilin është lidhur kontrata e qirasë i është dorëzuar fituesit e jo qiramarrësit, fituesi paraqitet në vend të qiradhënësit dhe merr përsipër detyrimet e tij ndaj qiramarrësit, po qe se në momentin e lidhjes së kontratës së tjetërsimit

646


ka pasur dijeni për ekzistimin e kontratës së qirasë. Fituesi i sendit nuk mund të kërkojë nga qiramarrësi kthimin e sendit para skadimit të afatit të caktuar me kontratë, por në qoftë se afati nuk është caktuar me kontratë ose me ligj, kjo ndodh para skadimit të afatit denoncues. Në qoftë se fituesi i sendit në momentin e lidhjes së kontratës së tjetërsimit nuk ka pasur dijeni për ekzistimin e kontratës së qirasë, ai nuk është i detyruar t'ia dorëzojë sendin qiramarrësit. Në një rast të tillë kontrata e qirasë shuhet dhe qiramarrësit i mbetet mundësia që nga qiradhënësi të kërkojë shpërblimin e dëmit.

Kur për shkak të tjetërsimit të sendit të dhënë me qira të drejtat dhe detyrimet kalojnë te fituesi i sendit, qiradhënësi mund ta denoncojë kontratën e qirasë, duke respektuar afatet e parashikuara me kontratë dhe ligj.

KONTRATA E DEPOZITËS (DEPOSITUM)

Kontrata e depozitës është një kontratë e tillë, sipas së cilës një

person (depozitëmarrësi) detyrohet ta pranojë sendin nga personi tjetër (depozitëdhënësi), ta ruajë dhe ta kthejë atë kur ky ta ketë kërkuar një gjë të tillë.

Kjo kontratë është me emër, ngase është e rregulluar me dispozitat e neneve 712 - 729 të LMD. Kjo kontratë është konsensuale, e dyanshme detyruese, kontratë bëmirëse ose me shpërblim dhe kontratë e vazhdueshme.

- Detyrimet e depozitëmarrësit janë: a) ta ruajë sendin, në rast se depozita është pa shpërblim, sikurse sendin e vet, ndërsa në rast se depozita është me shpërblim, me kujdesin e shtëpiakut të mirë, përkatësisht ekonomistit të mirë; b) ta kthejë sendin me të gjitha frytet pas skadimit të afatit të kontratuar, kurse para skadimit të afatit - sapo ta kërkojë depozitëdhënësi, përveç nëse afati i kthmit nuk është kontratuar ekskluzivisht në dobi të depozitëdhënësit dhe c) depozitëdhënësit t'ia shpërblejë dëmin për shkak dëmtimit eventual të sendit gjatë kohëzgjatjes së depozitës.

- Detyrimet e depozitëdhënësit janë: a) t'ia paguajë depozitëmarrësit shpenzimet e arsyeshme të bëra lidhur me ruajtjen e sendit; b) t'ia

647


shpërblejë dëmin e pësuar gjatë ruajtjes së sendit dhe c) t'ia paguajë shpërblimin për ruajtjen e sendit (po qe se kontrata është me shpërblim).

Ligji parashikon lloje të veçanta të depozitës: a) depozita jo e rregullt (nëë rastin kur në depozitë janë dhënë sendet e zëvendsueshme me të drejtën që depozitëmarrësi t'i shpenzojë ato dhe me detyrimin që t’i kthejë sendet në të njëjtën sasi dhe me të njëjtën cilësi, në të cilin rast në marrëdhëniet e palëve zbatohen rregullat e kontratës së huasë, përveç kohës dhe vendit të kthimit të sendeve, kur zbatohen rregullat e kontratës së depozitës ( neni 772 të LMD); b) depozita e domosdoshme ( kur sendi i besohet depozitëmarrësit në rast të ndonjë nevoje të domosdoshme - në rast zjarri, tërmeti, përmbytjesh, kur depozitëmarrësi është i detyruar ta pranojë sendin për ruajtje dhe ta ruajë atë me kujdes të shtuar - të shtëpiakut përkatësisht ekonomistit të mirë - neni 773 LMD dhe c) depozita hoteliere, sipas së cilës ndërmarrja hoteliere konsiderohet si depozitëmarrëse lidhur me sendet që i sjellin mysafirët dhe përgjigjet për humbjen ose demtimin e tyre në masën e vlerës së caktuar me ligj të veçantë, përveç në rastin kur ekzistojnë rrethanat që përjashtojnë përgjegjësinë e depozitëmarrësit. Hotelieri është i detyruar taa shpërblejë dëmin e tërë, nëse mysafiri ia ka dhënë sendin për ruajtje dhe dëmi është shkaktuar për fajin e tij apo të personelit për të cilin përgjigjet - 724 LMD. Hotelieri është i detyruar ta pranojë sendin të cilin mysafiri e sjell, përveç kur për këtë nuk posedon kushtë të përshtatshme hapësinore ose ruajtja e sendeve tejkalon mundësit e hotelierit.

Në teori dhe praktikë ekzistojnë edhe këto lloje të depozitave: depozita e përbashkët - kur disa persona depozitojnë për ruajtje një sasi të sendeve të zëvendsueshme; depozita gjyqësore kur ruhen sendet e sekuestruara sipas urdhrit të gjykatës; depozita e mbylluar kur dorëzohen për ruajtje sendet e mbylluara në zarf ose ambalazh të vulosur.

KONTRATA E PENGUT

Kontrata e pengutë është kontratë e tillë, sipas së cilës një person

(pengdhënësi), debitori ose ndonjë person i tretë i dorëzon personit tjetër (pengmarrësit ) një send të luajtshëm ose i kalon ndonjë të drejtë (interes pasuror), në të cilën ekziston e drejta e pronësisë, me qëllim që para kreditorëve të tjerë të mund të arkëtojë nga vlera e tij, në qoftë se kërkesa nuk do t'i jetë paguar pas arritjes.

Kontrata e pengut është kontratë me emër, ngase është e rregulluar me dispozitat e LMD (neni 966 - 996) dhe me Regulloren e

648


Pengut UNMIK-ut nr. 2001/5 e cila ka hyrë në fuqi më 7 shkurt 2001, sipas së cilës shfuqizohet çdo dispozitë e ligjit që ka qenë në fuqi deri me hyrjen në fuqi të kësaj rregulloreje që është në kundërshim me të (neni 23 të RrP).

Pengu është mjet real i sigurimit të përmbushjes së kontratës. Palët kontratuese mund të jenë çdo person fizik dhe juridik. Nga kontrata e pengut krijohet detyrimi juridik i pengut mes kreditorit dhe debitorit. Në të drejtën kontraktore të pengut, pëngëdhënës është personi që i jep pengmarrësit të drejtën e pengut mbi sendin ose të drejtën që është objekt i kontratës, ndërsa pengmarrës është personi në favor të të cilit jepet pengu, i cili ka kërkesë sipas kontratës juridike detyrimore.

Objekt kontrate mund të jetë çdo pasuri e luajtshme ose e drejtë (interes pasuror), e cila është në pronësi të dhënësit peng të sendit që, sipas ligjit, mund të jetë në qarkullim, i cili quhet "kolateral". Si kolateral konsiderohen edhe mineralet dhe hidrokarburet si dhe të drejtat e nxjerrjes së tyre, përveç kur me ligj është parashikuar ndryshe. Sendi që është në bashkëpronësi mund të jetë kolateral vetëm në qoftë se bashkëpronarët janë dakord për këtë. Një person që është pronar i një pjese të një pasurie të luajtshme mund ta përdorë atë si kolateral edhe pa pëlqimin e pronarëve të pjesëve të tjera të pasurisë (neni 3 p. 31, 3.2, 3.4 dhe 3,5 të RrP).

Rregullorja e pengut dallon këto lloje të pengut: a) pengu posedimor është ai lloj pengu sipas të cilit pengmarrësi merr në posedim kolateralin dhe e mban deri në shuarjen e pengut sipas ndonjë baze të caktuar ligjore ; b) pengu standard është ai lloj pengu sipas të cilit kolaterali mbetet në posedim të pengdhënësit edhe pas lidhjes së kontratës së pengut dhe pengdhënësi është i autorizuar ta shfrytëzojë kolateralin sipas destinimit tij të caktuar; c) pengu mbi çmimin e blerjes është ai lloj pengu sipas të cilit pengmarrësi jep një vlerë të caktuar monetare për t'i bërë të mundur pengdhënësit që të fitojë të drejta mbi kolateralin ose përdorimin e tij.

Pengu standard dhe pengu i blerjes mund të krijohen: a) kur ekziston një marrëveshje e vlefshme e pengut; b) kur pengmarrësi ka dhënë disa vlera ose, në fakt, i ka dhën para pengdhënësit; c) kur pengdhënësi ka të drejtë mbi pasurinë e dhënë peng dhe ç) kur në rastin e pengut posedimor, kolaterali është në posedim të pengmarrësit.

Supozohet se pengu nuk është posedimor, përveç kur palët kontratuese të pengut shprehimisht kanë parashikuar që pengu të jetë posedimor, përndryshe, pengdhënësi ruan të drejtën ta posedojë, ta përdorë dhe në çdo mënyrë tjetër t'i gëzojë të gjitha të dretjtat mbi

649


kolateralin (neni 8 p.8.2 të RrP). Pengu posedimor krijohet, vendoset dhe perfeksionohet në kohën kur pengdhënësi dhe pengmarrësi nënshkruajnë marrëveshjen e pengut dhe kolaterali është në posedim të pengmarrësit ose të të autorizuarit të tij (neni 5 p 5.7 të RrP). Pengu posedimor mbi pasurinë e dhënë peng që ndodhet në posedimin e një depozitëmarrësi, mund të perfeksionohet kur pengmarrësi ka dokumentet për dorëzimin e kolateralit depozitëmarrësit, siç janë: fletëngarkesa, fatura që lëshon depozitëmarrësi, fletëngarkesa dhe çdo dokument i lëshuar nga depozitëmarrësi që përshkruan pasurinë e lënë peng dhe në të cilin shprehimisht deklaron se depozitëmarrësi pranon t’i mbajë sendet për pengmarrësin.

Peng i çmimit të blerjes konsiderohet edhe ai kur një transaksion, në të cilin një shitës-qiradhënës rezervon kalimin e së drejtës së pronësisë dhe ia jep pasurinë me qira një blerësi - qiramarrësit, nëse qiraja ka për qëllim të përdoret si garanci (neni 3.p3.11 të RrP

. Kontrata e pengut është një kontratë aksesore, ngase vlefshmëria juridike e saj varet nga fakti nëse detyrimi i siguruar për të cilin jepet pengu është i vlefshëm dhe i ekzekutueshëm.

Që të jetë një kontrata e pengut e vleshme, duhet të jenë plotësuar, përveç kushteve të përgjithshme që nevojitën për lidhjen të gjitha kontratave të tjera detyrimore, edhe këto kushte të veçanta: a) kontrata duhet të jetë e hartuar me shkrim; b) të jetë i përcaktuar pengdhënësi, përkatësisht personi që është përgjegjës për detyrimin e siguruar (në qoftë se ai person nuk është pengdhënës) si dhe pengëmarrësi; c) të jetë specifikuar në mënytë të përgjithëhme ose specifike detyrimi i siguruar ç) të jetë i përcaktuar në mënytrë specifike ose të përgjithsisht të mjaftueshme kolaterali që do të fitohet nga pengdhënia pas datës së lidhjes së marrëveshejs së pengut; d) të përmbajë deklaratën që shpjegon se qëllimi i marrëveshjes është krijimi i pengut në favor të pengmarrësit; dh) të përmbajë nënshkrimet e palëve kontratuese ose të të autorizuarve të tyre dhe e) të përmbajë datën e lidhjes së kontratës. Si datë e lidhjes së kontratës konsiderohet data kur palët ose të aturorizuarit e tyre e kanë nënshkruar kontratën. Këto kushte konsiderohen si kushte thelbësore të kontratës së pengut dhe duhet të jenë plotësuar në mënyrë kumulative. Mungesa e njërit prej tyre ka për pasojë nulitetin e kontratës. Palët mund të parashikojnë me marrveshje edhe kushte të tjera dhe ato t'i ndryshojnë më vonë, sipas vlerësimit të tyre.

Kontrata e pengut nuk i nënshtrohet detyrimit të noterizimit, përveç kur caktohet me marrëveshje të palëve kontratuese.

650


Të drejtat dhe detyrimet në lidhje me kolateralin - të drejtat e palëve.- Sipas dispozitave të Rregullores së Pengut, palët janë të autorizuara që të drejtat dhe detyrimet e tyre lidhur me pengun t'i rregullojnë në mënyrë autonome.

1) Detyrimet e pengdhënësit janë të parashikuara me dispozitën e nenit 8 p. 8.4, 5 dhe 7 të RrP. Këto varen nga lloji i pengut. Në rastin e pengut standad, kur sendi mbetet te pengëdhënësi edhe pas lidhjes së kontratës, pëngdhenësi është i detyruar: ta ruajë kolateralin, mos ta japë me qira, mos ta tjetërsojë, t'i ruajë frutate e kolateralit të cilat mbeten si pjesë përbërse e tij derisa nuk ndahen prej tij, përveç kur parashikohet ndryshe me marrëveshjen e pengut, mos ta përdorë sendin në mënyrë abuzive, në kundërshitm me destinimin e kolateralit.

Te pengu posedimor, në qoftë se pengdhënësi ia ka kaluar të drejtën e posedimit pengmarrësit, pengdhënëi detyrohet t'ia dorëzojë pengun, përkatëshisht dokumentacionin të cilin e ka lëshuar depozitëmarrësi, me anë të cilit mund të bëhet identifikimi i kolateralit, përkatësisht posedimi i kolateralit. Pengdhënësi përgjigjet për të metat materiale dhe juridike të kolateralit.

2) Detyrimet e pengmarësit.- Në rastin kur pengu ëshë

posedimor, pengmarrësi është i detyruar ta ruajë kolateralin me kujdesin e shtëpiakut ose ekonomistit të mirë, të mos eshfrytëzojë, të mos e jep me qira dhe të mos ia kalojë një personi tjetër, përveç kur me marrëveshje është caktuar ndryshe dhe pas shuarjes së marrëveshjes së pengut t'ia kthejë kolateralin pengëdhënësit.

Përparësia e pengmarrësve në realizimin e kërkesave të siguruara me peng.- Pengdhënësi në një kolateral mund të krijojë më shunë se një peng. Përparësia e realizimit të kërkesës nga kolaterali, i cili është objekt i marrëveshjeve të pengut, përcaktohet në perputhje me kohën kur është perfeksionuar pengu. Pengu i perfeksionuar më parë ka përparësi në rapotë me çdo peng të perfeksionuar më vonë, përveç kur pengu i perfeksionuar më parë e humb vlerën juridike, në të cilin rast do të vijë pengu pasues me radhë. Përjashtim bëjnë: pengu posedimor mbi instrumentet bankare ose vlerat monetare, i cili ka përparësi ndaj çdo pengu të mëparshëm.

Pengu mbi çmimin e blerjes ka përparsi ndaj çdo pengu tjetër mbi të njëjtin kolateral të dhënë prej të njëjtit pengdhënës dhe në qoftë se është perfeksionuar dhe pengmarrësi i pengut mbi çmimin e blerjes

651


njofton pengmarrësin e mëparshëm në kohën kur pengdhënësi merr në posedim kolateralin.

Për të perfeksionuar një kontratë të pengut standard është e nevojshme të regjistrohet një deklaratë njoftimi, e cila registrohet në zyrën e regjstrimit të pengut dhe duhet të përmbajë të dhëna të nevojshme lidhur me: pengdhënësin, personin që është përgjegjës për detyrimin e siguruar ( në qoftë se nuk është pengdhënës) dhe pengmarrësin, identifikimin specifik ose të përgjithshëm të detyrimit të siguruar, shumën maksimale të borxhit, të siguruar e të shprehur në terma monetare, identifikimin specifik ose të përgjithshëm të kolateralit, nënshkrimin e pengdhënësit ose të të autorizuarit tij si dhe datën e lidhjes së marrëveshjes së pengut. Personi i cili nënshkruan deklaratën në emër të pengdhënësit duhet të jetë i pavaruar nga pengmarrësi.

Kohëzgjatja e regjistrimit është tri vjet, nga data e regjistrimit. Pas skadimit të këtij afati, pengu bëhet i paperfeksionuar, përveç kur perfeksionohet me posedim.

Pengmarrësi mund të regjistrojë një njoftim vazhdimi brenda tre muajve, para skadimit të kohës së regjistrimit të deklaratës fillestare të njofitimit.

Shuarja e pengut.- Pengu shuhet në këto raste: kur pengmarrësi jep një deklaratë të nënshkurar nga ai, e cila përmban të dhëna se pengmarrësi nuk ka më kërkesa për pengun që përmban deklarata e njoftimit; sipas marrëveshjes së palëve kontratuese; me përmbushjen e detyrimit të siguruar; me pushimin së ekzistuari të kolateralit; kur kolaterali ndryshohet ose kombinohet me një send ose të drejtë tjetër, ashtu që ai pushon së ekzistuari në formë të identifikueshme ose të ndarë; kur kolaterali bëhet pjesë e një sendi ose e një të drejte tjetër në mënytë të tillë që pasuria e lënë peng dhe sendi ose e drejta tjetër bëhet e transferueshme si një zë i vetëm; kolaterali bëhët pronë e pengmarrësit; kur në rastin e pengut posedimor, përfundon posedimi i kolateralit nga pengmarësi; kur detyrimi i siguruar me peng transferohet, por transferimi nuk shtrihet mbi pengun dhe në kur një palë e tretë fiton një titull mbi kolateralin.

Mospërmbushja dhe ekzekutimi.- Në rast të mospërmbushjës së detyrimit të sigurauar me peng, pengmarësi mund të marrë në posedim kolateralin nëpërmjet: a) procedurës gjyqësore; b) nga vetë pengmarrësi, në qoftë se kjo mund të bëhet pa prishur qetësinë publike dhe c) administrativisht.

Në rast të mospërmbushjes, pengmarrësi mund ta shesë, ta japë me qira ose ta tjetërsojë kolateralin në një mënyrë tjetër dhe nga të ardhurat

652


e realizuara në atë mënyrë të arkëtojë kërkesën e siguruar me peng si dhe shpënzimet, të cilat shkaktohen lidhur me të. Shitja e kolateralit mund të bëhet me ankand publik ose me shitje të drejtpërdrejtë. Metoda, koha, vendi dhe kushtet e shitjes duhet të jenë në frymën e kushteve të arsyeshme tregtare. Për kushtet dhe kohën e shitjes së kolateralit duhet të njoftohet pengdhënësi të paktën 14 ditë para shitjes së sendit.

Pengmarrësi nuk mund të blejë kolateralin, përveç kur shitja bëhet publike ose private, në qoftë se kolaterali shitet në një treg të njohur ose për kolateralin ekzistojnë çmime të njohura standarde. Pengdhënësi, personi përgjegjës për detyrimin e siguruar ose çdo garantues tjetër a borxhli i dytë mund të fitojë kolateralin, duke përmbushur të gjitha detyrimet e siguruara nga kolaterali, si dhe shpenzimet e arsyeshme të bëra nga pengmarrësi lidhur me marrjen e kolateralit në posedim, shpenzimet lidhur me shitjen e kolateralit dhe shpenzimet e tjera të shkaktuara në procedurat e ekzekutimit gjyqësor përkatësisht administrativ.

Nuk është në kundërshtim me dispozitat e rregullores së pengut dispozita e nenit 973 të LMD, sipas së cilës është nule çdo dispozitë e kontraës së pengut se sendi i dhënë peng do të kalojë në pronësi të kreditorit, në qoftë se kërkesa e tij nuk përmbushet brenda afatit të arritjes për pagesë.

KONTRATA E DORËZANISË

Kontrata e dorëzanisë është kontratë e tillë, sipas së cilës

dorëzani detyrohet t'i përmbushë kreditorit detyrimin e arritur dhe juridikisht të vlefshëm të debitorit, në qoftë se ky nuk e bën këtë (neni 997 LMD). Kontrata e dorëzanisë është një mjet personal i sigurimit të përmbushjes së kontratës. Kjo kontratë është kontratë formale, ngase deklarata e dorëzanisë ka efekt juridik vetëm nëse është bërë në formën me shkrim. Kontrata e dorëzanisë ëshë kontratë aksesore, ngase është e lidhur me kontratën kryesore si në pikëpamje të lindjes, ashtu edhe të shuarjes së kontratës si dhe vlefshmërisë juridike të saj. Detyrimi i dorëzanit nuk mund të jetë më i madh se detyrimi i debitorit dhe nuk mund të transferohet pa kalimin e detyrimit kryesor.

Objekt detyrimi mund të jetë çdo detyrim juridikisht i vlefshëm, pa marrë parasysh përmbajtjen e tij.

Dorëzania mund të jepet edhe për detyrimin e kushtëzuar dhe detyrimin e caktuar të ardhshëm

653


Ligji dallon a) dorëzaninë e rendomtë (dorëzania supsidiare), sipas së cilës kreditori mund të kërkojë nga dorëzani përmbushjen e detyrimit pasi më parë të ketë kërkuar nga debitori, i cili, me gjithë thirrjen me shkrim, nuk e ka përmbushur detyrimin brenda afatit të caktuar. Kreditori nuk është i detyruar që për realizimin e kërkesës së vet t'i drejtohet më parë debitorit: në qoftë se është e qartë se nga mjetet e debitorit nuk mund ta realizojë kërkesën ose debitori kryesor ka falimentuar dhe b) dorëzaninë solidare, në qoftë se dorëzani, i detyruar si dorëzan pagues, i përgjigjet kreditorit si debitori kryesor për tërë detyrimin dhe kreditori mund të kërkojë përmbushjen e dtyrimit qoftë nga debitori kryesor, qoftë nga dorëzani ose nga të dy në të njëjtën kohë; c) bashkëdorëzania ekziston kur shumë dorëzanë përgjigjen solidarisht, pa marrë parasysh nëse i kanë garantuar kreditorit së bashku ose secili veç e veç, përveç kur detyrimi i tyre me kontratë është rregulluar ndryshe; ç) dorëzani i dorëzanit ekziston kur një person garanton pagesën e kërkesës së kreditorit, në qorfë së atë nuk e përmbushin as debitori kryesor, as dorëzani. Kreditori mund të kërkojë pagesën nga dorëzani i dorëzanti pasi që më parë pa sukses të ketë kërkuar këtë nga debitori kryesor dhe dorëzani. Nëse dorëzani i dorëzanit e përmbush detyrimin, ai ka të drejtën e regresit vetëm ndaj debitorit kryesor.

DËRGIMI - ASIGNACIONI (ASIGNATIO)

Asignacioni do të thotë dërgim. Asignacioni në të drejtën

pozitive të detyrimeve është rregulluar me dispozitat e neneve 1020 - 1034 të LMD.

Asignatio është deklarim i vulnetit të një personi (dërguesit - asignantit ), me të cilin e autorizon personin tjetër ( ekzekutuesin e dërgimit - asignatin ) që, për llogari të tij, të përmbushë diç (një prestim të caktuar) personit i tretë (shfrytëzuesit të dërgimit - asignatarit), e njëkohësisht e autorizon atë person të tretë ta pranojë atë përmbushje në emër të vet.

Prezumimet për ekzistimin e asignacionit juridikisht të vlefshëm janë: marrëveshja paraprake mes dërguesit (asignantit) dhe shfrytëzuesit të dërgimit (asignatarit) dhe deklarata e ekzekutuesit - të dërguarit (asignatit) për pranimin e dërgimit. Me plotësimin e këtyre kushteve lind veprimi i treanshëm juridik.

654


Me anë të asignacionit krijohen këto raporte juridike: a) raporti mes dërguesit (asignantit) dhe ekzekutuesit të dërgimit (asignatit) ; b) raporti mes dërguesit (asignantit) dhe shfrytëzuesit të dërgimit (asignatarit ); c) raporti i shfrytëzuesit të dërgimit (asignatarit) dhe ekzekutuesit të dërgimit (asignatit).

Asignacioni përmban autorizim të dyfishtë. Njëri, i dhënë asignatit që ta kryejë një punë për llogari të asignantit dhe tjetri, i dhënë personit të tretë - asignatarit që ta pranojë atë përmbushje në emër të vetin.

Asignacioni mund të fillojë mbi baza të ndryshme. Asignanti dëshiron t'i sugurojë një dobi të caktuar asignatarit (causa donandi), t'i paguajë borxhin, të cilin e ka ndaj tij (causa solvendi) ose ta kreditojë (kausa credendi).

Raporti mes dërguesit (asignantit ) dhe pranuesit të dërgimit (asignatarit)

Ky më së shpeshti është raport mes debitorit dhe kreditorit. Në qoftë se dërguesi, si debitor, merret vesh me pranuesin e dërgimit si kreditor të vetin që borxhin e vet, të cilin e ka ndaj tij, do t'ia paguajë në atë mënyrë që, me autorizimin e dërguesit do ta përmbushë personi i tretë - ekzekutuesi i dërgimit (asignati), atëherë mes dërguesit - asignantit dhe shfrytëzuesit -asignatarit është lidhur kontrata e modalitetit të përmbushjes se detyrimit, me kusht suspensiv që perosni i tretë – ekzekutuesi (asignati), t’i deklarojë asignatarit se e pranon dërgimin. Mirëpo, detyrimi i dërguesit ndaj asignatarit shuhet vetem pas pagesës së borxhit nga ana e asignatit. Prandaj, marrëveshja e arritur mes dërguesit dhe shfrytëzuesit të dërgimit përmbushet vetëm atëherl kur përmbushet prestimi (borxhi) nga ana e asignatit. Për këtë arsye thuhet se dërgimi nuk është përmbushje.

Raporti mes ekzekutuesit - asignatit dhe shfrytëzuesit të

dërgimit – asignatarit

Për këtë raport ëshë me rëndësi që ekzekutuesi - asignati ta njoftojë shfrytëzuesin asignatarin për pëlqimin e pranimit të dërgimit. Në atë rast asignatari fiton të drejtën që të kërkojë nga asignati përmbushjen e detyrimit që është objekt dërgimi. Deklarata e pranimit të dërgimit është e parevokueshme.

Në momentin kur shfrytëzuesi i dërgimit ka pranuar nga ekzekutuesi (asignati) deklaratën se e pranon dërgimin, mes të tyre

655


krijohet një marrëdhënie e dedetyrimeve, e cila është plotëshisht e pavarur dhe e ndarë nga ajo që ekziston mes dërguesit dhe ekzekutuesit të dërgimit.

Raporti mes dërguesit - asignantit dhe ekzekutuesit të dërgimit -

asignatit

Edhe ky raport është i pavarur dhe i ndarë nga raporti mes ekzekutuesit të dërgimit dhe shfrytëzuesit të dërgimit, nga njëra anë, dhe raportit të dërguesit dhe ekzekutuesit të dërgimit, nga ana tjetër. Në qoftë se mes dërguesit dhe shfrytëzuesit të dërgimit është arritur marrëveshja e dërgimit dhe në qoftë se ekzekutuesi i dërgimit është debitor i dërguesit, atëherë ekzekutuesi i dërgimit është i detyruar të përmbushë objektin e detyrimit, në bazë të autorizimit të dërguesit - drejtpërdrejt shfrytëzuesit të dërgimit.

Në qoftë se mes dërguesit dhe shfrytëzuesit të dërgimit nuk ekziston raporti kredior- debitor, ekzekutuesi ( asignanti) nuk është i detyruar ta pranojë dërgimin (neni 1030 par. 1 të LMD). Por, në qoftë se e ka pranuar dërgimin dhe e ka njoftuar shfrytëzuesin e dërgimit përkitazi me pranimin e dërgimit, asignati nuk mund të heqë dorë nga një pranim i tillë. Në këtë rast asignati është i detyruar ta përmbushë detyrimin, i cili është objekt dërgimi edhe kur dërguesi nuk ka mbulesë për një përmbushje të tillë.

Kalimi. - Dërgimit mund t'i kalohet një personit tjetër dhe kështu me radhë personave të tjerë, sipas rregullave të parashikuara për kalimin e letrave me vlerë sipas prurësit, përkatësisht sipas udhrit. Kjo rezulton nga fakti se ligji parasheh dy forma të dërgimit: a) dërgimi në formë të letrës me vlerë sipas prurësit (neni 1033 LMD) dhe në formë të letrës sipas urdhrit (neni 1034).

Parashkrimi.- LMD afatin e parashkrimit e ka rregulluar me dispozitën e nenit 1204 par. 1 vetëm përkitazi me realizimin e së drejtës së asignatarit ndaj asignatit. Sipas kësaj dispozite, e drejta e tij parashkruhet brenda afatit prej një viti. Parashkrimi, në qoftë se për përmbushjen e prestimit nuk është caktuar afati, fillon të ecë kur asignati ka pranuar dërgimin e kur ai e ka pranuar atë para se t’i jepet asignatarit, afati fillon të ecë prej ditës kur këtij t'iu ketë dhënë ai. Për çështje të tjera, që kanë të bëjnë me parashkrimin, vlejnë dispozitat e parashkrimit në përgjithësi (neni 360 -393 të LMD).

656


KONTRATA E DEKRETIT - URDHRIT (CONTRAKTUS MANDATI)

Sipas kontratës së dekreti, dekretmarrësi detyrohet ndaj

dekretdhënësit që për llogari të tij të kryejë punë tëcaktuara, ndërsa dekretdhënësi detyrohet që dekretmarrësit t'i paguajë shpërblimin e caktuar.

Kontrata e urdhrit është kontratë me emër, ngase është e rregulluar me ligj (neni 749-770 të LMD).

Kontrata e dekretit është kontratë e veçantë e së drejtës së detyrimeve dhe e së drejtës tregtare. Palët kontratuese të kontratës së dekretit mund të jenë persona fizikë dhe juridikë. Objekti i kësaj kontrate mund të jetë kryerja e punëve juridike ose punëve fizike dhe shërbimet intelektuale nga ana e dekretmarrësit, me shpërblim ose pa shpërblim. Baza e detyrimit të dekretdhënësit shërben si bazë e kryerjes së punëve nga ana e dekretmarrësit.

- Detyrimet e dekretmarrësit janë: a) të kryej urdhrin sipas udhëzimeve të marra nga dekretdhënësi, me kujdesin e ekonomistit të mirë dhe shtëpiakut të mirë. Kur konsideron se kryerja e urdhrit sipas udhëzimeve të tij do të ishte e dëmshme për dekretdhënësin, dekretmarrësi është i detyruart t'ia tërheqë vërejtjen për të dhe të kërkojë udhëzime të reja e nëse dekretdhënësi nuk jep udhëzime të reja për kryerjen e punës, të cilën duhet kryer, dekretmarrësi është i detyruar t'i ketë parasysh interesat e dekretdhënësit; b) ta kryejë detyrimin e dekretdhënësit personalisht, përveç kur dekretdhënësi ka lejuar që punët t'ia besojë një personit tjetër ose për shkak të rrethanave të veçanta është e domosdoshme që ta bëjë atë; c) t'i paraqesë llogari kreditdhënësëit për punët e kryera dhe t'i kthejë tërë atë që ka marrë në bazë të kryerjes së punëve të besuara; ç) t'i paraqesë llogari dekretdhënësit për gjendjen e punëve dhe ta bëjë këtë edhe para afatit të caktuar; d) në qoftë se është shërbyer për nevojat e veta me të hollat e dekretdhënësit, të cilat i ka marrë nga ai, është i detyruar t'i paguajë kamatën me përqindjen më të lartë kontraktore të lejuar.

- Detyrimet e dekretdhënësit janë: a) që sipas kërkesës së dekretmarrësit t'i japë shumën e caktuar të të hollave për shpenzimet e parashikuara; b) t'ia paguajë të gjitha shpenzimet e nevojshme, të cilat i ka bërë lidhur me zbatimin e dekretit, edhe atëherë kur mundi i tij ka qenë i pasukseshëm, me kamatë prej datës kur janë bërë; c) është i detyruar t'i marrë përsipër të gjitha detyrimet, të cilat i ka marrë mbi vete, duke i kryer në emër të vetin punët e besuara ose, në ndonjë

657


mënyrë tjetër, ta lirojë prej tyre; ç) kreditdhënësi është i detyuruar t'ia shpërblejë dëmin dekretmarrësit, të cilin e ka pësuar pa fajin e vet gjatë zbatimit të dekretit të marrë me një shumë të zakonshme, por nëse për këtë nuk ka doke, t'ia paguajë kompensimn e drejtë; nëse nuk është kontratuar ndryshe, t'i paguajë shpërblimin për punën e kryer.

Shuarja e kontratës.- Kontrata e dekretit shuhet në këto mënyra: a) me anë të dorëheqjes (dekretdhënësi mund të heqë dorë nga kontrata, në të cilin rast dekretmarrësit i takon e drejta e shpërblimit përkatës dhe shpërblimi për dëmin të cilin e pëson me dorëheqjen nga kontrata, në qoftë se për dorëheqje nuk ka pasur arsye); b) me anë të denoncimit (dekretmarrësi mund ta denoncojë kontratën kur të dëshirojë, por jo në kohë të papërshtatshme dhe është i detyruar t'ia shpërblejë dëmin dekretdhënësit, të cilën ky e pëson për shkak të denoncimit të dekretit në kohë të papërshtatshme, përveç kur për denoncimin kanë ekzistuar arsye të bazuara; c) me vdekjen e personit fizik, përkatësisht shuarjen e personit juridik; dhe ç) me anë të humbjes së aftësisë për punë të personit fizik qoftë ky dekretdhënësi, qoftë dekretmarrësi, përkatësisht me falimentimin e personit juridik; d) me marrëveshje të palëve kontratuese dhe dh) me përmbushjen e kontratës.

KONTRATA E DHURATËS (DONATIO)

Sipas kontratës së dhuratës, një person (dhuratëdhënësi)

detyrohet që personit tjetër (dhuratëmarrësit ), t'i kalojë pa shpërblim të drejtën e pronësisë së sendit të vet ose ndonjë të drejtë. Eshtë kontraë e së drejtës së detyrimeve, e cila është e rregulluar me ligjet e detyrimeve dhe kodet civile, megjithatë LMD nuk përmban dispozita të cilat e rregullojnë këtë lloj të kontratës.

Karakteristikat e kësaj kontrate janë: është kontratë formale, ngase lidhet në formë të shkruarose me dorëzim të sendit; është kontratë bëmirëse; kontratë me detyrime të njëanshme, me të cilat bëhet kalimi i përhershëm i së drejtës së pronësisë së sendit ose ndonjë të drejte pa pagesë nga një person te personi tjetër.

Për lidhjen e kësaj kontrate, përveç kushteve të përgjithshme të cilat janë të nevojshme për lidhjen e çdo kontrate detyrimore, duhen

658


plotësuar edhe këto kushte të veçanta: arritja e marrëveshjes për kalimin pa pagesë të së drejtës së sendit ose të ndonjë të drejte; përcaktimi i sendit ose i së drejtës që është objekt kontrate; forma e lidhjes së kontratës përkatësisht dorëzimi i sendit.

Objekt i kontratës së dhuratës mund të jenë sendet e luajtshme, të paluajtshme dhe të drejtat pasurore, të cilat janë të kalueshme dhe janë në qarkullim. Baza e kontratës është qëllimi i bëmirësisë (animus donandi) të dhuratëdhënësit për t'i dhënë sendin apo për t’ia kaluar ndonjë të drejtë pasurore dhuratëmarrësit pa shpërblim.

Detyrimet e dhuratëdhënësit janë: që t'ia dorëzojë sendin ose t'ia kalojë të drejtën dhuratëmarrësit në kohën, mënyrën dhe në vendin e caktuar në kontratë, ndërsa kur nuk ka afat të dorëzimit të sendit, dorëzimi duhet të bëhet kur dhuratëmarrësi kërkonkëtë ose brenda afatit të arsyeshëm plotësues, i cili është afat i arsyeshëm sipas dokeve të mira ose moralit; të kujdeset për ruajtjen e sendit deri në momentin e dorëzimit; ta kalojë rrezikun e zhdukjes së rastsishme të sendit deri në momentin e dorëzimit të tij dhe t'i përgjigjet dhuratëmarrësit për shpërblimin e dëmit të shkaktuar për të metat e sendi,t të cilat kanë ekzistuar në qoftë se dhuratëdhënësi ka qenë i pandërgjegjshëm - kur sendi ka pasur të meta të fshehura, për të cilat dhuratëdhënësi ka pasur dijeni dhe për to nuk e ka njoftuar dhuratëmarrësin.

Në praktikë janë të njohura disa lloje të veçanta të kontratës së dhuratës: a) kontrata e ndërsjellë e dhuratës, e cila në të vërtetë është një lloj e kontratës së shkëmbimit, ndërsa në rast se prestimet e ndërsjella nuk janë ekuivalente, për pjesën e tepërt të vlerës së prestimit të njërës palë do të ekzistojë kontrata e dhuratës; b) kontrata e përzier e dhuratës ekziston kur, përveç kontratës së dhurimit, është lidhur edhe kontrata e shitjes; kontrata me dekret ekziston kur dhuratëdhënësi i jep një send dhuratëmarrësit me një ngarkesë të caktuar që diçka t'i japë ose t'i bëjë personit tjetër.

Parimisht, kontrata e dhuratës është e parevokueshme. Mirëpo, ekzistojnë rastet në të cilat ajo mund të revokohet. Dhuratëdhënësi mund ta revokojë dhuratën në këto raste: kur dhuratëmarrësi është treguar deri në fund mosmirënjohës ndaj dhuratëdhënësit; në qoftë se dhuratëdhënësi është varfëruar dhe ka mbetuar pa mjete materiale të nevojshme për ekzistencë, të cilat rrethana janë shkaktuar pas lidhjes së kontratës, por me kusht që dhuratëdhënësi nuk ka persona të gjinisë së afërt, të cilët sipas ligjit janë të detyruar ta ushqejnë; që me revokimin e kontratës dhuratëmarrësi të mos mbetet pa mjete të nevojshme për ekzistencë; që sendi i cili është objekt i dhurimit ose vlera e tij të gjenden në pasurinë e

659


dhuratëmarrësit; dhuratëdhënësi mund ta revokojë dhuratën në qoftë se ndodh anulimi i martesës për fajin e dhuratëmarrësit, me kusht që dhurata të jetë me vlerë të madhe. Trashëgimtarët e domosdoshëm mund të kërkojnë reduktimin e dhuratës, në qoftë se iu ka cenuar pjesa e tyre e domosdoshme trashëgimore, e cila nuk mund të plotësohet nga reduktimi i disponimeve testamentale të trashëgimlënësit.

LITERATURA

1.Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 1985;

2. Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e përgjithshme, botimi i dytë, Prishtinë, 2002;

3.Dr. Alajdin Alishani, E drejta e detyrimeve, pjesa e veçantë, botimi i dytë,Prishtinë, 2002;

4.Dr. Aleksandar Goldstajn, Prolegomena Zakonu o obveznim odnosima, Obvezno pravo, prva knjiga, redakcija A. Goldstajn, "Informator" Zagreb, 1978;

660


1959; 5. Dr. Mihajlo Konstandinovic, Obligaciono pravo, Beograd, 6. Dr. Martin Vedriš, Opci dio gradjanskog prava po zakonu o

obveznim odnosima, Obvezno pravo, prva kniga, redakcija A. goldstajn, "Informator", Zagreb, 1978;

7. Dr. Mihalo Konstandinovic, Skica za zakonik o obligacijama i ugovorima, Beograd, 1969;

8. Dr. Ljudevit Rosemberg, vrijednosni papiri, cesija i asignacija kod bankarsikih poslova po Zakonu o obveznim odnosima, Obvezno pravo, redakcija A. Goldshtajn, kniga prva "Informator ", Zagreb, 1978;

9. Dr. Ljubisa Milosevic, Obligaciono pravo, Beograd, 1980; 10. Dr. Mehdi Hetemi, E drejta me njohuritë themelore të së

drejtës së afarizmit, Prishtinë, 1996; 11. Dr. Milan Brkic, Zakon o obveznim odnosima "Informator",

Zagreb, 1978; 12. Dr. Slobodan Perovic, Ugovor, Eciklopedija imovinskog

prava i prava udruzenog rada, tom III, Beograd, 1978; 13. Komentar Zakona o obligacionim odnosima, redakcija dr.

Slobodan Perovic, " Savremena Administracija" Beograd, 1995; 14. Komentar Zakona o obligacionim odnosima, redakcija: Dr.

Borislav T. Blagojevic i dr. Vrleta Krulj, "Savremena Administracija", Beograd, 1983;

15. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/24, “Për ligjet në fuqi”; 16. Regullorja e UNMIK-tu nr. 2000/68 “Për kontratat e shitjes

së mallrave”; 17. Rrebullorja e UNMIK-ut nr. 2001/ 5 “Për pengun mbi

pasurinë e paluajtshme” 18. Ligji mbi marrëdhëniet e detyrimeve "Gazeta zyrtare e

RSFJ", nr. 29/78 me ndryshimet dhe plotësimet e bëra g.z. nr. 39/85, 45/89, 57/89 dhe 31/93.

19. Ligji për Kodin Civil të Republikës së Shqipërisë nr.7850 datë 29.07.1994.

661

E DREJTA E PROCEDURES CIVILE

Adem Vokshi

E DREJTA E PROCEDURËS CIVILE

1. Nocioni:

E drejta procedurale civile është pjesë e së drejtës pozitive dhe si

e tillë i përfshin të gjitha rregullat juridike në bazë të së cilave zhvillohet realizimi i të drejtave subjektive nga marrëveshjet juridiko-civile në jetën e përditshme.

E drejta procedurale civile si e tillë përmban rregullat themelore

mbi organizmin e gjykatave si dhe të organeve tjera që kanë për detyrë të bashkëpunojnë me gjykatat. Poashtu, ajo përmban edhe rregulla juridike në bazë të së cilave përcaktohen prezumimet për kryerjen e aktivitetit procedural, si dhe rregulla me të cilat përcaktohen pasojat juridike të këtij aktiviteti.

2. Llojet e procedurave gjyqësore civile:

As mbrojtja gjyqësore në procedurë civile nuk është e organizuar

në mënyrë unike. Kjo varet kryesisht nga cilësitë e raportit juridiko-civil lidhur me të cilin zhvillohet procedura konkrete, andaj për këtë mbrojtja juridike jipet në rend të parë në procedurën kontestimore, por edhe në atë jokontestimore dhe përmbaruese ose në atë të falimentimit.

a) Pra, duke u nisur nga e gjithë kjo procedura kontestimore mund të themi lirisht se është metodë apo rrugë e veprimit, ose ecuri që ndiqet me rastin e dhënjes së mbrojtjes gjyqësore për të drejtën konkrete subjektive. Procedurën si tërësi e përbëjnë veprimet të cilat i kryejnë subjektet e një procesi kontestimor. Të gjitha ato e përbëjnë një tërësi të vetme sepse i lidh i njejti qëllim. Veprimet e tilla i quajmë procedurale dhe ato kryesisht kryhen nga ana e tre subjekteve kryesore të procesit konkret gjyqësor: paditësit (apo paditësve), të paditurit (apo të paditurëve) dhe gjykatës. Paditës është personi i cili paraqet kërkesë (kjo bëhet përmes

663


b) padisë) në gjykatë për sigurimin e mbrojtjes gjyqësore për një të drejtë të tij subjektive civile për të cilën ai konsideron se i është cenuar. I paditur është personi kundër të cilit drejtohet një kërkesë e tillë e parashtruar në gjykatë ndërsa gjykata është subjekti i tretë i cili me anë të vendimit të vet e jep mbrojtjen gjyqësore të kërkuar në rastin konkret. Gjykata në këto raste vepron sipas rregullave të procedurës kontestimore. Me kontest duhet kuptuar situatën në të cilën një person pretendon se i takon një e drejtë subjektive civile ndaj personit tjetër, e ky e mohon ekzistimin e saj apo nga ndonjë shkak tjetër e mohon detyrimin e tij që të sillet në mënyrën e caktuar nga ana e atij personi.

b) Procedurën përmbaruese e përbëjnë veprimet të cilat i kryejnë subjektet e interesuara: kreditori në njërën anë, dhe debitori si palë kundërshtare në anën tjetër. Kjo procedurë vihet në veprim në bazë të vendimit përfundimtar të procedurës kontestimore me të cilin gjykata e ka detyruar të paditurin që të sillet në mënyrën e caktuar. Kështu, nëse i padituri nuk ka vepruar në pajtimin me vendimin e tillë (detyrues- kondemnator) brenda afatit të caktuar nga gjykata, paditësi mund t’i drejtohet gjykatës kompetente me kërkesë që vendimi i tillë përfundimtar të ekzekutohet me dhunë.

c) Procedurën jokontestimore e përbëjnë veprimet procedurale që kryhen nga subjektet e caktuara me qëllim të rregullimit të një raporti të caktuar, të ndryshimit të statusit të një personi, të themelimit apo ndryshimit të një të drejte pasurore etj.

Të gjtha procedurat për të cilat u bë fjalë më lartë e përbëjnë

procedurën gjyqësore civile. Të gjitha ato janë rregulluar me ligj, si në pikëpamje të rolit të subjekteve procedurale, ashtu edhe në pikëpamje të vlefshmërisë, radhës së kryerjes dhe efektit të veprimeve të kryera nga ta.

3. Burimet juridike:

Në ushtrimin e funksionit gjyqësor gjykatat janë të pavarura dhe

gjykojnë në bazë të kushtetutës, ligjit dhe akteve juridike të përgjithshme të tjera. Në sistemet bashkohore juridike, ku bënë pjesë edhe sistemi i ynë, burim të së drejtës, parimisht, janë vetëm rregullat e shkruara juridike. Kontratat ndërkombëtare zbatohen nga dita e hyrjes në fuqi, në

664


mënyrë direkte pasi të jenë shpallur në mënyrën e paraparë me kushtetutë. Kushtetuta është burim themelor i së drejtës procedurale civile, sepse me disa nga dispozitat e saja parashihen disa parime mbi gjyqësinë në përgjithësi, e vetvetiu edhe për gjyqësinë civile, si pjesë përbërëse e saj.

Procedura kontestimore, jokontestimore dhe përmbarimore rregullohen ekskluzivisht me ligj. Burim kryesor i procedurës kontestimore është Ligji për Procedurën Kontestimore (L.nr. 03/L-006 i dt. 30.06.2008 – Gaz. Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 38 e dt. 20.09.2008); Procedura jokontestimore është rregulluar me Ligjin për procedurën jashtëkontestimore të Kosovës të vitit 1986 (FZ e Kosovës, nr. 42/86). Procedura përmbarimore është rregulluar me Ligjin për Procedurën Përmbarimore nr. 03/L-008 të dt. 02.06.2008 i dekretuar me dekretin nr. DL – 042-2008 të dt. 24.06.2008 (Gazeta Zyrtare e Kosovës nr. 33 e dt. 15.07.2008). Dispozitën lidhur me ekzekutimin e vendimeve të dhëna në çështjet që kanë të bëjnë me martesën dhe me statusin prindor e përmbanë Ligji për Familjen i Kosovës nr. 2004/32 i dt. 20.01.2006 (Reg. e UNMIK-ut nr. 2006/7 e dt. 16.02.2006).

Me këtë rast dhe në këtë vend duhet potencuar se Kosova poashtu

ka obligim të respektimit të konventave dhe rekomandimeve ndërkombëtare detyrim ky i cili ka rrjedhë nga rregullorja nr. 1999/24 dhe 2000/59 të cilat kanë të bëjnë me Ligjin në fuqi në Kosovë e të cilat në dispozitat fillestare të tyre parashohin se ligj në fuqi në Kosovë do të jenë përveç rregulloreve të shpallura nga Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm dhe ligjit në fuqi në Kosovë i cili përfundimisht ka vlejtë gjerë me dt. 22.03.1989 edhe respektimi i standardeve të të drejtave të njeriut ndërkombëtarisht të njohura e pastaj taksativisht i kanë përmendur 7 konventa dhe marrëveshje ndërkombëtare e me Kushtetutën e Republikës së Kosovës e cila ka hyrë në fuqi me dt. 15.06.2008 në kapitullin e II-të të saj konkretisht në nenin 22 parashihet Zbatimi i drejtpërdrejtë i Marrëveshjeve dhe Instrumenteve Ndërkombëtare të cilat kanë prioritet, në rast të konfliktit ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve të tjera të institucioneve publike e që janë:

(1) Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut; (2) Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj;

665


(3) Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj; (4) Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare; (5) Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor; (6) Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas; (7) Konventa për të Drejtat e Fëmijës; (8) Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe Poshtëruese.

PROCEDURA KONTESTIMORE

-Subjektet në procedurën kontestimore-

Kontesti juridiko-civil lind midis dy personave. Cilësinë e palëve

në gjykim ata e fitojnë në momentin e paraqitjes së padisë në gjykatë. Për ekzistimin e procesit kontestimor nevojitet ekzistimi i tri subjekteve: palët dhe gjykata. Palët ndërgjyqëse janë: pala paditëse dhe pala e paditur. Paditësi me padi e cakton të paditurin. Gjyqtari për zgjidhjen e kontestit të palëve caktohet nga ligji (apo me vullnetin e palëve te gjykatat jo-shtetërore - arbitrazhi) dhe akti mbi ndarjen vjetore të punës në gjykatë. Përveç subjekteve të përmendura që janë të domosdoshme, në procesin kontestimor mund të paraqiten edhe subjekte të tjera siç janë: përfaqësuesi i palës (ligjor apo me prokurë), prokurori publik, ndërhyrësi, dëshmitarët, ekspertët, interpreti, dhe procesmbajtësi.

Me ligjin mbi procedurën kontestimore caktohen rregullat e procedurës në bazë të të cilave gjykata ordinere shqyrton dhe vendosë në kontestet nga marrëdhëniet personale e familjare, nga marrëdhëniet e punës si dhe nga marrëdhëniet pasurore dhe nga marrëdhëniet e tjera civilo-juridike të personave fizikë e të personave civil-juridik, të bashkësive shoqëroro-politike e personave shoqëroro juridik të tjerë, përveç nëse disa nga kontestet e theksuara janë vënë me ligj të veçantë në kompetencë të gjykatës tjetër ose të organit shtetëror respektivisht të organit shoqëror. (rasti i zgjedhjes së kontesteve tek e ashtuquajtura HPDD).

666


Në procedurën kontestimore gjykata vendosë brenda kufijve të kërkesave që janë vënë në procedurë. Këtu posaçërisht duhet potencuar se gjykata nuk mund të refuzojë të vendosë mbi kërkesën për të cilën është kompetente.

PARIMET E PROCEDURËS KONTESTIMORE

-Nocioni-

Me nocionin e parimit në procedurën kontestimore nënkuptojmë

rregullat themelore në bazë të së cilave zhvillohet aktiviteti gjatë tërë procedurës i subjekteve të procesit e me të vetmin qëllim që të arrihet mbrojtja juridike e së drejtës së supozuar të cenuar subjektive apo me qëllim që të konstatohet se për një gjë të tillë nuk ka vend (veprimi i palës kundështare). Parimet e kësaj procedure i caktojnë metodat e veprimit që kryhen gjatë shqyrtimit të çështjes juridike dhe vendosjes mbi të. Parimet pra i japin vulën kryesore institucioneve të procedurës kontestimore në bazë të së cilave zhvillohet kjo procedurë.

janë:

Për zhvillimin e procedurës kontestimore vlejnë parimet e saj siç

1. Parimi i disponibilitetit dhe oficialitetit (ex oficio):

Sipas këtij parimi paditësit si iniciator i procedurës kontestimore i

njihet e drejta që procedurën e inicuar me padi t’a përfundojë me tërheqjen e padisë apo me heqjen dorë nga kërkesëpadia – veprime këto procedurale të mundësuara me dispozitën e nenit 149. Procesi mund të përfundojë edhe me veprimet disponibile të palëve edhe atëherë kur ato arijnë që të lidhin ujdi gjyqësore për objektin e kontestit për të cilin zhvillohet procedura. Mirëpo, edhe procedura ankimore poashtu mund të përfundojë me anë të veprimit të tillë disponibil të palëve dhe ate me tërheqjen e mjetit të goditjes së vendimit (neni 186.3). Ky parim më së miri është i përcaktuar në maksimën latine: “nemo iudex sine actore”- që do të thotë se nuk ka proces kontestimor pa kërkesën e personit të autorizuar.

667


2. Parimi i dëgjimit të dyanshëm të palëve (kontradiktor):

Sipas këtij parimi gjykata ka detyrë që çdo njërës nga palët t’ia japë mundësinë që ta paraqesë mendimin lidhur me çështjen mbi të cilën është duke u zhvilluar procedura, e gjithashtu edhe mundësinë e deklarimit rreth thënieve dhe pretendimeve të palës kundërshtare. Ky parim, i cili është i njohur edhe si parimi i kontradiktorialitetit obligon gjykatën që secilës nga palët në kontest t’i mundësojë pjesëmarje aktive dhe njëherit të sigurojë barazinë e palëve procedurale para gjykatës në prezentimin dhe grumbullimin e fakteve relevante për të vendosur në mënyrë meritore nje çështje konkrete juridike (neni 5 i LPK). Vetëm në rastet e përcaktuara me ligj gjykata ka të drejtë të vendosë mbi kërkesën për të cilën palës kundërshtare nuk i është dhënë mundësia që të deklarohet (neni 5.2 i LPK).

3. Parimi i udhëzimit të palës:

Me qëllim të evitimit të dëmit eventual që mund ta pësoj pala e

pa udhëzuar në punët juridike është paraparë detyra e gjykatës që atë ta udhëzojë se cilat veprime procedurale mund t’i kryejë, sa herë që konstaton se pala nga padijenia nuk i shfrytëzon të drejtat procedurale që i takojnë sipas këtij ligji (neni 11 i LPK). Njëherit, gjykata gjatë këtij udhëzimi e njofton palën edhe me pasojat e moskryerjes së veprimeve të tilla procedurale. Mirëpo, kjo detyrë e gjykatës ka të bëjë vetëm me udhëzimin për të drejtat procedurale e jo edhe për të drejtat e natyrës materialo-juridike. Gjykata nuk guxon palën ta udhëzojë mbi të drejtën e saj materialo – juridike nga se ajo përfaqëson tejkalim të kompetencave të gjykatës por thjeshtë, duhet ngelë vetëm brenda suazave të detyrës së paraparë me ligj, psh. duke i spjeguar palës domethënien e instituteve procedurale, ndërprerjen e procedurës, tërheqjen e padisë, etj.

4. Parimi i ekonomicitetit të procedurës:

Aktiviteti procedural duhet të kryhet në kohë sa më optimale, me

punë sa më të pakët si dhe me harxhime sa më të vogla. Për këtë qëllim, ligji ka paraparë se procedura e shkallës së parë, si rregull, përbëhet prej dy seancave gjyqësore: seancës përgatitore dhe seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes, pastaj në procedurën e shkallës së parë dhe procedurën sipas propozimit për përsëritjen e procedurës, vepron gjyqtari

668


individual (i vetëm) ndërsa në procedurën e shkallës së dytë dhe procedurën sipas revizionit vepron trupi gjykues prej tre gjykatësve, poashtu është paraparë psh. marrja e provave nepërmjet gjykatës së porositur, bashkimi i dy gjykimeve, mos caktimi i seancës përgatitore, bashkimi i kerkesë-padive, përfshirja e dy të paditurve me një padi të vetme si dhe situatën kur gjykata ka mundësi të nxjerrjes së aktgjykimit për shkak të padëgjueshmerisë (mosbindjes – neni 150 i LPK) etj.

5. Parimi shkresor dhe verbal:

Para se të jipet vendimi për kërkesë-padinë, nga gjykata kërkohet

(neni 7 i LPK) që të vërtetojë plotësisht dhe saktësisht gjendjen faktike në të cilën mbështetet kërkesë padia. Në këtë drejtim ligji obligon palët që gjykatës t’i paraqesin të gjitha faktet mbi të cilat mbështesin kërkesat e veta dhe të propozojnë prova me të cilat konstatohen faktet e tilla. Komunikimi i palëve me gjykatën në fazën përgatitore (parashtrimi i kërkesave, propozimeve dhe informatave të tjera) dhe ate sipas mjeteve të goditjes së vendimeve kryhet kryesisht në formën e shkruar. Komunikimi i palëve me gjykatën bëhet në mënyrë verbale gjatë seancave kur ato me vetë iniciativë apo me kërkesën e gjykatës marrin pjesë në seancë përgatitore apo në shqyrtimin kryesor të çështjes.

6. Parimi i publicietit:

Sipas këtij parimi gjykata për kërkesë-padinë zakonisht vendosë

në bazë të shqyrtimit të çështjes juridike të zhvilluar në seancë të drejtpërdrejtë dhe publike. Ky parim është shprehur në nenin 4 të LPK- së, pra seanca gjyqësore mbahet me dyer të hapura. Gjykata e shqyrton çështjen në seancë jo-publike vetëm në rastet e përcaktuara me ligj. Për një veprim të tillë gjykata duhet të sjellë vendim përkatës mbi mbajtjen e seancës jo-publike përveç te kontestet statusore në të cilat sipas ligjit procedura është jo-publike.

7. Parimi i vlerësimit lirisht të provave:

Sipas këtij parimi gjykata nuk është e lidhur e as e kufizuar me

rregulla të posaçme formale për të provuarit. Pretendimin e caktuar gjykata e merr si të provuar vetëm pasi të jetë bindur në saktësinë dhe vërtetësinë e tij duke mos qenë e kufizuar me kurrfarë dispozite ligjore.

669


8. Parimi i pandërmjetësisë:

Sipas këtij parimi e që është i shprehur në nen. 4. të LPK gjykata vendosë për kërkesë-padinë pas shqyrtimit të çështjes juridike në seancë të drejtpërdrejtë dhe publike. Por ky parim nuk mund të zbatohet në procedurat instancionale, sepse në to vendoset në bazë të shkresave përveç kur gjykata instancionale më e lartë vendosë që çështjen ta hapi dhe të bjen vendim vet lidhur me atë çështje juridike. Sipas këtij parimi gjykata drejtpërdrejtë dhe me anë të shqisave personale njoftohet me natyrën dhe përmbajtjen e mjeteve provuese të ofruara nga palët dhe pa ndërmjetësimin e tjetërkujt vendosë për vlerën provuese të tyre.

9. Parimi i shfrytëzimit me ndërgjegje i të drejtave procedurale:

Një prej standardeve kryesore në të drejtën bashkëkohore është ai

se titullari i një të drejte nuk guxon ta keqpërdorë atë. Atij i njihet një e drejtë me qëllim që të shfrytëzohet për atë që është dedikuar, e jo për qëllime të tjera. Me LPK (neni 9) kërkohet nga palët që me ndërgjegje t’i shfrytëzojnë të drejtat procedurale të cilat ua njeh ligji, kurse nga gjykata që ta pamundësojë keqpërdorimin e tyre.

KOMPETENCA E GJYKATAVE

Nocioni dhe llojet e kompetencës

Me termin kompetencë në pikëpamje objektive kuptojmë rrethin e punëve të një organi apo fushëveprimtarinë e një organi. Në pikëpamje subjektive, kompetenca është e drejtë dhe detyrë e organit që të veprojë në çështjen e caktuar juridike. Me rregullat me të cilat përkufizohet rrethi i punëve të gjykatave, caktohet kompetenca lëndore, vendore (e përgjithshme dhe e veçantë) dhe funksionale në procedurën kontestimore.

1. Kompetenca lëndore:

Në procedurën kontestimore gjykatat në Kosovë gjykojnë brenda kufijve të kompetencës së vetë lëndore të caktuar me ligj.

670


E këtij lloji është kompetenca në bazë të së cilës gjykatat e një kategorie kanë të drejtë dhe detyrë të gjykojnë disa çështje juridike për shkak të llojit, natyrës dhe vlerës së objektit të tyre. Me rregullat për këtë kompetencë caktohet rrethi i punëve të gjykatave të llojeve të ndryshme si dhe ai i gjykatave të rangut të ndryshëm, por të llojit të njëjtë. Kriteret për caktimin e kompetencës lëndore janë: objekti i kontestit, (kriteri kauzal) dhe vlera e objektit të kontestit (kriteri vlersor).

Gjykata Supreme është kompetente të vendosë mbi kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë; duke përfshirë edhe kontestet mbi shpërblimin e dëmit që lindin nga veprimet juridike kundërkushtetuese dhe kundërligjore, apo nga veprimet me të cilat organizatat apo punëdhënësit në territorin e Kosovës vihen në një pozitë të pa-barabartë në tregun unik. Poashtu, Gjykata Supreme është kompetente të vendosë edhe mbi revizionin e ushtruar kundër vendimeve të plotëfuqishme si mjetin e jashtëzakonshëm juridik. Njëherit të vendosë edhe mbi konfliktin e kompetencave në mes të gjykatave nga territori i dy apo më shumë gjykatave të qarkut apo konfliktin e kompetencës në mes vet gjykatave të qarkut.

Kjo gjykatë poashtu është kompetente të ushtrojë edhe veprime të tjera që i janë vënë në kompetencë me ligj.

Më pastaj në ligj në nenin 30 theksohet se kur për përcaktimin e vlerës së objektit të kontestit si masë për caktimin e kompetencës lëndore të përbërjes së gjykatës, të së drejtës për deklarimin e revizionit e në raste të tjera të parashikuara në ligj është kompetente vlera e objektit të kontestit e si vlerë e objektit të kontestit merret parasysh vetëm vlera e kërkesës kryesore. Kamatat, shpenzimet procedurale, penalitetet e kontraktuara dhe kërkesat tjera akcesore, nuk mirren parasysh nëse nuk përbëjnë kërkesën kryesore.

Në qoftë se kërkesa ka të bëjë me dhëniet e ardhshme që përsëriten, vlera e objektit të kontestit llogaritet sipas shumës totale të tyre, por jo më tepër se deri në shumën që i përgjigjet shumës totale të dhënieve për një kohë prej pesë vjetësh.

Në qoftë se një padi e ngritur kundër një të padituri përfshin disa kërkesa që mbështeten në të njejtën bazë faktike dhe juridike, atëherë vlera e objektit të kontestit caktohet sipas shumës së përgjithshme të vlerës së të gjitha kërkesave.

Në qoftë se kërkesat në padi rezultojnë nga baza të ndryshme, apo nëqoftëse janë theksuar kundër disa të paditurve, vlera e objektit të kontestit caktohet sipas vlerës së secilës kërkesë veç e veç.

671


Ndërsa, kur kontesti zhvillohet mbi ekzistimin e raportit meditës apo të qirasë, ose nga raporti i shfrytëzimit të banesës apo i lokaleve të punës, vlera e kontestit llogaritet sipas shumës njëvjeçare të meditjes, respektivisht të qirasë, përveç në qoftë se është fjala për raportin meditës apo të qirasë që vlen për një kohë më të shkurtër të kontraktuar.

Në qoftë se me padi kërkohet vetëm dhënia e sigurisë për ndonjë kërkesë apo për vendosjen e të drejtës së pengut, vlera e objektit të kontestit caktohet sipas shumës së kërkesës që duhet siguruar. Në qoftë se objekti i pengut ka një vlerë më të vogël se kërkesa që duhet siguruar, si vlerë e objektit të kontestit do të merret vlera e objektit të pengut.

Në qoftë se kërkesëpadia nuk ka të bëjë me të holla, por paditësi në padinë e tij thekson se pranon që në vend të përmbushjes së kërkesëpadisë të marrë shumën e caktuar të të hollave, atëherë si vlerë e objektit të kontestit do të mirret kjo shumë.

Në raste të tjera, kur kërkesëpadia nuk ka të bëjë me të holla, vendimtare do të jetë vlera e objektit të kontestit të cilën e ka theksuar paditësi në padinë e tij.

Në qoftë se në rastin si më lartë paditësi e ka theksuar pa dyshim tepër lartë ose shumë më pak vlerën e objektit të kontestit, kështuqë shtrohet pyetja e kompetencës lëndore, të përbërjes së gjykatës apo të së drejtës së deklarimit të revizionit, gjykata, jo më vonë se në seancën përgatitore e nëqoftëse seanca përgatitore nuk është mbajtur atëherë në seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes juridike, por para se të filloj shqyrtimi, shpejtë dhe në mënyrë të përshtatshme do t’a caktojë, përkatësisht do t’a verifikojë saktësinë e vlerës së treguar në padi nga paditësi.

2. Kompetenca territoriale:

E këtij lloji është kompetenca në bazë të së cilës gjykata, që është

kompetente në pikëpamje lëndore, mund të gjykojë çështjen juridike që ka ndonjë lidhje me territorin ku ajo e zhvillon veprimtarin e saj. Gjykatave të shkallës së parë me ligj u është caktuar territori brenda të cilët e ushtrojnë funksionin e tyre gjyqësor. Varësisht nga raporti që ekziston midis palëve dhe territorit të gjykatës së caktuar, apo midis objektit të kontestit dhe territorit të gjykatës së caktuar, caktohet se cila prej disa gjykatave të llojit të njëjtë do të jetë e kompetecës territoriale për gjykim në çështjen konkrete juridiko-civile. Përveç se me ligj, kompetenca territoriale mund të caktohet me marrëveshje të palëve, e në

672


rastet e parapara me ligj me vendim të gjykatës së lartë. Kompetenca territoriale e caktuar me ligj është e përgjithëshme (forum generale) ose e posaçme (forum speciale). Kompetenca territoriale e posaçme është ose ekskluzive (forum exclusive), ose e zgjedhur (forum electivum) ose ndihmëse (forum subsidiale) ose retorzive.

a) Kompetenca e përgjithshme territoriale:

Për këtë kompetencë është paraparë rregulli actor sequitur forum

rei. Me ligj është paraparë që pala paditëse padinë kundër palës së paditur ta ngritë në gjykatë në territorin e së cilës kjo e ka vendbanimin e nëse jo atëherë në territorin e së cilës e ka vendqëndrimin. Kur si i paditur paraqitet personi juridik - e kompetencës së përgjithshme territoriale është gjykata në territorin e së cilës ndodhet selia e tij. Pra, nëqoftëse me ligj nuk është caktuar kompetenca ekskluzive territoriale e ndonjë gjykate tjetër, për gjykim është kompetente gjykata që ka kompetencë të përgjithshme territoriale për të paditurin.

b) Kompetenca e veçantë territoriale:

Me rregullat për këtë kompetencë caktohet gjykata e cila do të

jetë ekskluzivisht kompetente që t’a zgjidhë kontestin konkret. Konteste të tilla janë ato në lidhje me pronësinë dhe të drejtat sendore të tjera mbi sendet e paluajtshme, në kontestet për shkak të pengim- posedimit mbi sendin e paluajtshëm, si dhe në kontestet nga raportet e qiradhënjes së paluajtshmërisë, ose nga kontratat për shfrytëzimin e banesave apo të lokaleve të punës, për këto konteste është kompetente vetëm gjykata në zonën në të cilën ndodhet sendi i paluajtshëm. E nëse sendi i paluajtshëm ndodhet në zonën e disa gjykatave atëherë është kompetente çdonjëra nga to. Ndërsa për kontestet për pengim-posedimi në sendet e luajtshme është kompetente, përpos gjykatës me kompetencë të përgjithshme territoriale, edhe gjykata në zonën e së cilës ka ndodhur pengimi. Pra, Gjykata në territorin e së cilës ndodhet sendi i paluajtshëm është ekskluzivisht kompetente (forum rei sitae) për zgjidhjen e kontestit lidhur me të.

c) Kompetenca territoriale e zgjedhur:

Me dispozitat ligjore për këtë kompetencë paditësi autorizohet që

673


të zgjedhë se a do t’ia paraqes padinë kundër të paditurit gjykatës e cila për të është e kompetencës së përgjithshme territoriale apo gjykatës tjetër të cilën e ka caktuar ligji duke e marrë parasysh interesin e paditësit. Kjo kompetencë është paraparë për kontestet familjare, për kontestet lidhur me ushqimin ligjor, për shpërblimin e dëmit, për kontestet nga garancioni i prodhuesit, nga marrëdhënia e punës etj. Kështu psh. në kontestin për shpërblimin e dëmit padia mund të paraqitet qoftë në gjykatën në territorin e të cilës i padituri e ka vendbanimin, qoftë në gjykatën në territorin e së cilës është shkaktuar dëmi ndërsa në qoftë se dëmi është shkaktuar për shkak të vdekjes apo të lëndimit të rëndë trupor, kompetente është përpos gjykatave si më lartë, edhe gjykata në zonën e së cilës paditësi (i lënduari apo anëtari i familjes së të vdekurit) e ka vendqëndrimin e vet.

Për gjykim në kontestet për mbrojtjen e së drejtës në bazë të garancisë shkresore kundër prodhuesit që e ka dhënë garancinë është kompetente përpos gjykatës së kompetencës së përgjithshme territoriale për të paditurin, edhe gjykata me kompetencë të përgjithshme territoriale për shitësin, i cili gjatë shitjes së sendit i ka dhënë blerësit garancinë shkresore të prodhuesit.

Tek kontestet martesore për konstatimin e ekzistimit apo të mosekzistimit të martesës, për anulimin apo zgjidhjen e saj, kompetente është përpos gjykatës së kompetencës së përgjithshme territoriale, edhe gjykata në territorin e së cilës bashkëshortët kanë pasur vendbanimin e fundit të përbashkët.

Te vërtetimi i (mos) ekzistimit të atësisë apo të amësisë, fëmija mund të ngrejë padi qoftë në gjykatën e kompetencës së përgjithshme territoriale qoftë në gjykatën në territorin e së cilës e ka vendbanimin apo vendqëndrimin.

Tek çështjet nga marrëdhënia trashëgimore juridike përpos gjykatës së kompetencës së përgjithshme territoriale, me kompetencë territoriale është edhe gjykata në territorin e së cilës ndodhet gjykata që zbaton procedurën trashëgimore- kjo, gjersa procedura trashëgimore të mos përfundojë me vendim të formës së prerë.

ç) Kompetenca territoriale ndihmëse:

Me rregullat për këtë kompetencë mundësohet caktimi i gjykatës që do të jetë kompetente në rastet në të cilat nuk mund të zbatohen

674


rregullat themelore për kompetencën territoriale. Kështu, mundësohet që paditësi padinë t’a paraqesë në gjykatën e shtetit tonë, edhe pse për të paditurin nuk ekziston kompetenca e përgjithshme tokësore në vendin tonë, si dhe ngritja e padisë kundër më tepër pjesëmarrësve në një raport juridiko-civil nga i cili ka lindur kontesti. Kështu psh., kur kemi të bëjmë me bashkëndërgjygjësinë materiale, paditësi mund t’a paraqesë padinë në cilëndo gjykatë e cila është e kompetencës së përgjithshme territoriale, bile për njërin prej të paditurëve.

d) Kompetenca territoriale retorzive:

Nëse në shtetin e huaj shtetasi i jonë mund të paditet në gjykatën

e cila sipas kritereve të LPK-së nuk do të ishte kompetente, atëherë edhe kundër shtetasit të shtetit të tillë në vendin tonë mund t’i paraqitet padia gjykatës në bazë të të njëjtit kriter (neni 62 i LPK).

3. Kompetenca funksionale:

Me rregullat për kompetencën funksionale caktohet kompetenca e gjykatave për vendosje për mjetet e goditjes së vendimeve, apo për kryerjen e punëve të caktuara. Kështu, psh. me rregullat e tilla bëhet ndarja e instancave midis gjykatave të ndryshme, apo caktimi i gjykatës përkatëse si gjykatë kompetente për sigurimin e provave dhe për dhënien e ndihmës juridike, ose caktimi i gjykatës e cila e zgjidhë konfliktin lidhur me kompetencën.

4. Kompetenca kontraktuale:

Kjo është rasti kur palët mirren vesh që një çështje të caktuar të

tyre juridike t’a gjykojë gjykata, e cila sipas rregullave ligjore nuk do të ishte kompetente në pikëpamje territoriale për një gjë të tillë. Kjo marrëveshje mund të lidhet vetëm me shkrim dhe të jetë e firmosur nga të dy palët dhe të ketë të bëjë me kontestin konkret, ose me disa konteste, por që rezultojnë nga një raport i caktuar materialo-juridik dhe vetëm para se të jetë ngritur padia në gjykatë. Dokumentin mbi marrëveshjen, paditësi duhet t’ia bashkangjes padisë. Ajo mund të jetë pjesë (klauzulë) e kontratës materialo-juridike. Me marrëveshjen mbi kompetencën territoriale mund të kontraktohet edhe kompetenca territoriale e gjykatës

675


së huaj, por vetëm kur njëra palë është me shtetësi të huaj. Me të njëherësh themelohet kompetenca territoriale e gjykatës së caktuar nga palët dhe përjashtohet ajo e caktuar me ligj.

Gjykata vlerson kryesisht menjëherë pas marrjes së padisë, nëse është kompetente.

Ky vlerësim i kompetencës bëhet në bazë të thënieve në padi dhe në bazë të fakteve që i ka të njohura gjykata.

Po që se gjatë procedurës ndryshohen rrethanat në të cilat është bazuar kompetenca e gjykatës, apo nëqoftëse paditësi e pakëson kërkesë- padinë, gjykata e cila ka qenë kompetente në kohën e paraqitjes së padisë mbetet gjithnjë kompetente megjithëse për shkak të këtyre ndryshimeve do të ishte kompetente gjykata tjetër ordinare e të njejtit lloj.

Gjykata gjatë krejt procedurës kujdeset kryesisht nëse zgjidhja e kontestit hynë ose jo në kompetencën gjyqësore.

Kur gjykata gjatë procedurës vërteton se për zgjidhjen e kontestit nuk është kompetente ordinere por ndonjë organ tjetër i vendit apo i huaj do të deklarohet inkompetente, do ti abrogojë veprimet e zbatuara në procedurë dhe do t’a hedhë posht padinë.

Në rastin kur është mbajtur seanca përgatitore, apo në seancën e parë për në seancën kryesore ka hyrë në shqyrtim rreth çështjes kryesore, gjykata më e lartë e shkallës së parë, si me rastin e kundërshtimit ashtu edhe kryesisht nuk mund të deklarohet me inkompetencë lëndore për objektet nga kompetenca e gjykatës më të ulët të shkallës së parë të njejtit lloj.

Gjykata mund të shpallet jokompetente në pikëpamje territoriale vetëm sipas prapësimit të palës së paditur të parashtruar me anë të përgjigjes në padi. Ndërsa, kryesisht mund të shpallet inkompetente vetëm kur ekziston kompetenca territoriale ekskluzive e ndonjë gjykate tjetër, por më së voni deri në momentin e paraqitjes së përgjigjës në padi.

5. Konflikti në lidhje me kompetencën:

Kur gjykata të cilës i është paraqitur padia konstaton se nuk është

kompetente, ajo me aktvendim shpallet jokompetente dhe lëndën i’a dërgon gjykatës për të cilën mendon se është kompetente. Po që se gjykata të cilës i është dërguar lënda konsideron se është kompetente pikërisht gjykata që i’a ka dërguar lëndën, ose ndonjë gjykatë tjetër, atëherë ajo do t’ia dërgoj lëndën, brenda afatit prej tri ditësh, gjykatës që duhet t’a zgjidhë këtë konflikt kompetence. Kjo është pra situata e cila

676


quhet konflikt kompetence. Konflikti lind siç po shihet sikurse kur gjykata e dytë mendon se është kompetente pikërisht gjykata e parë, ashtu edhe kur mendon se për gjykim është kompetente gjykata e tretë. Gjykata e dytë pa dhënë vendim, lëndën ia dërgon gjykatës që është më e lartë dhe e përbashkët për gjykatat në konflikt. Kjo gjykatë vendosë se cila nga gjykatat në konflikt do ta gjykojë çështjen juridike. Kur bien në konflikt dy gjykata komunale, konfliktin e zgjidh gjykata e Qarkut e territorit të së cilës i takojnë ato. Kur ato i takojnë dy gjykatave të qarkut, konfliktin e zgjidh Gjykata Supreme. Kundër vendimit të kësaj gjykate nuk lejohet ankimi, sepse ai është i natyrës administrative e jo veprim procedural i gjykatës. Sipas dispozitës së nenit 15.3 të LPK-së, caktimin e kompetencës territoriale dhe zgjidhjen e konfliktit për kompetencë e bën trupi gjykues prej tre gjykatësve.

6. Kompetenca e gjykatave në kontestet me element ndërkombëtar:

Përkufizimi i kompetencës midis gjykatave tona dhe atyre të

huaja bëhet sipas rregullave mbi kompetencën gjyqësore ndërkombëtare (competence internationale) të vendit tonë. Kompetenca ndërkombëtare duhet dalluar nga ajo territoriale, edhe pse e para zakonisht lidhet me atë të dytën. Rregullat për këtë kompetencë gjykatës sonë i japin përgjigje në pyetjen se a është kompetente apo jo për çështjen juridike me element të huaj e cila i është paraqitur me padi. Sipas LPK-së, gjykata jonë është kompetente për zgjidhjen e çështjes juridike, nëse: a) kompetenca e saj për zgjidhjen e kontestit me element ndërkombëtar është paraparë shprehimisht me ligj apo me kontratë ndërkombëtare, ose, nëse b) kur kompetenca e saj del nga dispozitat e ligjit për kompetencën territoriale (neni 28 i LPK). Vendimi i gjykatës së huaj i dhënë në pajtim me rregullat procedurale për kompetencën ndërkombëtare gëzon njohje në vendin tonë. Ai nuk do të gëzojë njohje në shtetin tonë poqëse për çështjen për të cilën është dhënë ai ka qenë e paraparë kompetenca ekskluzive e gjykatës sonë.

7. Caktimi i kompetencës territoriale nga gjykata e lartë:

Caktimi i kompetencës territoriale nga gjykata e lartë bëhet në dy

forma: në formë të delegimit apo në formë të ordinimit. Sipas rregullave

677


të delegimit, gjykata e lartë e cakton gjykatën e cila do të gjykojë në çështjen juridike në vend të gjykatës së paraparë me LPK si kompetente për gjykimin e saj (neni 63 dhe 64 i LPK). Në disa raste delegimi (forum delegatum) paraqitet si masë e domosdoshme, si psh. kur në gjykatën kompetente, me numër të vogël gjyqëtarësh, është bërë përjashtimi i të gjithë gjyqëtarëve apo numrit të pamjaftueshëm të tyre për gjykim. Në rastet tjera delegimi i çështjes në gjykatën jokompetente bëhet për shkaqe të arsyeshme dhe të dobishme, si psh. kur në territorin e saj ndodhen mjetet provuese. Këtë delegim mund t’a propozojë pala apo gjykata kompetente. Kompetente për vendosje për propozimin është gjykata më e lartë e vendit.

Në rastet kur sipas dispozitave të ligjit nuk mund të konstatohet se cila gjykatë e vendit tonë është kompetente në pikëpamje territoriale, edhe pse me siguri çështja juridike konkrete hynë në jurisdiksionin civil të vendit tonë. Në rast të tillë atë e cakton Gjykata Supreme me propozim të palës e cila e ngritë padinë (neni 65 i LPK).

8. Vazhdimi i kompetencës:

Kompetencën e saj gjykata e çmon sipas detyrës zyrtare duke i

marrë parasysh rrethanat që ekzistojnë në momentin e ngritjes së padisë (neni 17 i LPK). Ndryshimet që kanë ndodhur pas momentit të përmendur nuk janë relevante. Këtë situatë procedurale e quajmë perpetu-atio fori (vazhdim i kompetencës). Mirëpo, nuk mund të ketë perpetuatio fori nëse gjatë gjykimit ndryshojnë rrethanat të cilat e bëjnë kompetent për çështjen juridike organin administrativ. Gjithashtu, do të shuhet kompetenca e gjykatës komunale nëse gjatë gjykimit paditësi e zmadhon kërkespadinë deri në masën e cila e bën kompetente gjykatën e qarkut.

PËRBËRJA E GJYKATËS DHE PËRJASHTIMI I GJYQTARIT NGA GJYKIMI

1. Përbërja e gjykatës:

Me përbërjen e gjykatës kuptojmë përbërjen në të cilën ajo

gjykon, që domethënë vendosë për themelsinë e kërkesëpadisë, apo për mjetin e goditjes së vendimit gjyqësor. Me anë të dispozitave për

678


përbërjen e gjykatës parashihet se kush e jep vendimin, në rastet e përmendura, trupi gjykues apo gjyqtari i vetëm. Gjykata e shkallës së dytë dhe në procedurën sipas revizionit vepron trupi gjykues i cili përbëhet prej tre gjykatësve profesional. Në gjykatën e shkallës së parë si dhe në procedurën sipas propozimit për përsëritjen e procedurës sipas dispozitave të LPK – neni 15.1 vepron gjyqtari individual (i vetëm).

2. Përjashtimi i gjyqtarit nga gjykimi:

Objektiviteti dhe paanësia e gjyqtarit që duhet ta zgjidh kontestin midis palëve është kërkesë nga plotësimi i së cilës varet autoriteti i punës së organeve gjyqësore. Në gjykimin konkret mund të ekzistojnë rrethanat të ndryshme të cilat e sjellin në dyshim objektivitetin dhe paanësinë e gjyqtarit. Ato mund të jenë të natyrës materiale, morale etj. Disa nga rrethanat e tilla e përjashtojnë gjyqtarin ex lege nga gjykimi, kurse të tjerat ndikojnë që me vendim të kryetarit të gjykatës (vendimi ky i natyrës administrative) të bëhet përjashtimi i gjyqtarit. Shkaqet e përjashtimit të gjyqtarit në ligj numrohen shprehimisht dhe taksativisht. Të tilla janë psh. qënia e gjyqtarit palë, përfaqësues i palës, bashkëkreditor, apo bashkëdebitor i palës ose i obliguar për regresim, apo në qoftë se në të njëjtën çështje është dëgjuar si dëshmitar ose si ekspert; në qoftë se pala ose përfaqësuesi ligjor apo me prokurë i saj është kushëri gjaku në vijën vertikale deri në cilëndo shkallë, kurse në vijën horizontale deri në shkallë të katërt, apo në qoftë se është bashkëshort, apo gjini e krushqisë deri në shkallë të dytë, pavarësisht nëse martesa ka pushuar ose jo, në qoftë se është kujdestar, adoptues ose i adoptuar i palës, i përfaqësuesit të saj ligjor ose me prokur, në qoftë se në të njëjtën çështje ka marrë pjesë në dhënien e vendimit të gjykatës më të ulët, ose te organit tjetër, ose në procedurën e ndërmjetësimit, në qoftë se ka vepruar në çështjen në të cilën është bërë ujdia gjyqësore, e me padinë e ngritur kërkohet anulimi i ujdisë së këtillë, në qoftë se është aksionar apo anëtar i shoqërisë tregtare që është palë në procedurën e iniciuar me padi.

Kur vërtetohet se ekzistojnë rrethanat në fjalë, vetë gjyqtari kërkon nga kryetari i gjykatës që të caktojë zëvendësin e tij. Nëse ai nuk vepron kështu, pala ka të drejtë që të bëjë kërkesë për përjashtimin e tij dhe caktimin e zëvendësit. Shkaqet nga neni 67 paragrafi 1 pika g) për përjashtimin e gjyqtarit nga gjykimi theksohen kështu: “në qoftë se

679


ekzistojnë rrethana të tjera që e vejnë në dyshim paanësinë e tij” pra nuk numërohen shprehimisht dhe taksativisht në ligj. Mirëpo, shkaqe të tilla mund të jenë psh. gjinia e gjakut e gjyqtarit me njërën palë në shkallë më të largët se ajo e paraparë si shkak për përjashtimin e tij nga gjykimi, mandej miqësia apo armiqësia e tij me palën, etj. Edhe këtu iniciativën mund ta marrë gjyqëtari apo pala.

Nuk është e lejuar kërkesa për përjashtimin e gjyqtarit në këto

raste, si vijon:

a) Me të cilën kërkohet përjashtimi i të gjithë gjyqtarëve të gjykatës që do të mund të gjykonin në një kontest të caktuar;

b) Për kërkesën për të cilën është vendosur njëherë; c) Në të cilën nuk është arsyetuar shkaku në bazë të të cilit

kërkohet përjashtimi.

Një kërkesë të tillë e hedhë poshtë gjyqtari që është duke proceduar çështjen dhe kundër këtij aktvendimi nuk lejohet ankesë e posaçme.

Mbi kërkesën e palës për përjashtimin e kryetarit të Gjykatës Supreme të Kosovës vendosë seanca e përgjithshme e gjyqtarëve të saj.

Kundër aktvendimit me të cilin aprovohet kërkesa për përjashtimin e gjyqtarit nuk lejohet ankimi, kurse kundër aktvendimit me të cilin refuzohet kërkesa e tillë nuk lejohet ankim i veçantë.

Dospozitat mbi përjashtimin e gjyqtarëve do të zbatohen në mënyrë të përshtatshme edhe ndaj procesmbajtësve.

Mbi përjashtimin e procesmbajtësit vendosë gjyqtari i çështjes.

PALËT DHE PËRFAQËSUESIT E TYRE

1. Nocioni i palës- Zotësia për të qenë palë:

Në procesin kontestimor gjithmonë paraqiten dy palë: paditësi (actor) dhe i padituri (reus). Subjekti i së drejtës (personi fizik apo personi juridik) e fiton cilësinë e palës paditëse apo të palës së paditur me vetë faktin e paraqitjes së padisë në gjykatë. I padituri bëhet subjekti i së drejtës pa vullnetin e tij.

680


Personi fizik e fiton zotësinë për të qenë palë që nga momenti i lindjes kurse personi juridik që nga momenti i regjistrimit në regjistrin përkatës. Zotësinë procedurale (pra mundësinë për të kryer veprime procedurale në gjykim) personi fizik e fiton me moshën 18 vjeçare (madhore) ndërsa i mituri që nuk e ka fituar plotësisht zotësinë për të vepruar, ka zotësi procedurale brenda kufijve në të cilët i njihet zotësia për të vepruar. Zotësia procedurale është cilësi e palës që personalisht dhe vleftësisht të kryej veprime procedurale. Pala me moshë më të vogël se 18 vjeç nuk e ka zotësinë procedurale, dhe në emër dhe llogari të saj , kryen veprime procedurale përfaqësuesi i saj ligjor (prindi apo kujdestari). Për palën që është person juridik, veprime procedurale në gjykim kryen personi fizik i caktuar me statutin e tij.

2. Përfaqësuesit e palëve:

E drejta procedurale, sikurse edhe ajo materiale, i njeh tre lloj

përfaqësuesish: përfaqësuesin ligjor, përfaqësuesin e personit juridik dhe përfaqësuesin me prokurë (vullnetar).

a) Përfaqësuesi ligjor .- Përfaqësues të këtillë janë prindërit dhe

kujdestari. Ata nuk i emron vetë pala. Autorizimet e përfaqësuesit ligjor dalin drejtpërdrejt nga ligji apo nga akti i organit të kujdestarisë. Të miturin, i cili nuk është nën kujdestari, e përfaqësojnë, sipas ligjit, prindërit e tij bashkarisht. Kjo që u tha vlenë edhe për atë të moshës madhore, të cilëve u është vazhduar e drejta prindore. Për pjesëmarrje në seancë gjykata i thërret të dy prindërit, por në letërthirrje shenohet vërejtja se përfaqësimi do të konsiderohet i rregullt edhe po që se në gjykatë paraqitet vetëm njëri nga ata. Parimisht, përfaqësuesi ligjor ka të drejtë që në emër të palës ti kryej të gjitha veprimet procedurale të cilave u jep shkas procesi gjyqësor konkret (nen.77.1).

Në qoftë se gjatë procedurës para gjykatës të shkallës së parë

tregohet se procedura e zakonshme rreth përcaktimit të përfaqësuesit ligjor për të paditurin do të zgjaste shumë, kështu që për këtë arsye do të mund të lindin pasoja të dëmshme për njërën apo për të dy palët, gjykata do ti caktojë të paditurit përfaqësuesin e përkohshëm.

Nën kushtin nga paragrafi 1 i nenit 79 të LPK gjykata do ti

681


raste; caktojë të paditurit përfaqësuesin e përkohshëm sidomos në këto

a) në qoftë se i padituri nuk e ka zotësinë procedurale, ndërsa nuk ka përfaqësuesin ligjor, b) në qoftë se ekzistojnë interesat e kundërta të të paditurit dhe të përfaqësuesit ligjor të tij, c) në qoftë se të dy palët kanë të njëjtin përfaqësues ligjor, Gjykata do t’i caktoj palës së paditur përfaqsuesin e përkohshëm edhe në këto raste: a) në qoftë se vendëqëndrimi i të paditurit është i panjohur, kurse i padituri nuk ka përfaqsues me prokurë, b) në qoftë se i padituri ose përfaqësuesi ligjor i tij, nuk kanë përfaqsues me prokurë, ndodhen jashtë shtetit, kurse dërgimi i shkresave nuk ka mundur tu bëhet.

Për caktimin e përfaqësuesit të përkohshëm gjykata do ta njoftojë pa shtyrje organin e kujdestarisë, si dhe palën kur kjo është e mundshme.

Përfaqsuesi i përkohshëm ka në procedurë, për të cilën është caktuar, të gjitha të drejtat dhe detyrat e përfaqësuesit ligjor.

Këto të drejta dhe detyra përfaqësuesi i përkohshëm i ushtron derisa të paraqiten në gjykatë i padituri apo përfaqsuesi me prokurë i tij, gjegjësisht derisa organi i kujdestarisë ta njoftojë gjykatën se e ka caktuar kujdestarin.

Në qoftë se përfaqësuesi i përkohshëm i është caktuar të paditurit për shkaqe të treguara në nenin 79 paragrafi 3 a dhe b të këtij ligji, gjykata brenda afatit prej shtatë ditësh do të japë shpallje, e cila do të botohet në gazetën zyrtare dhe afishohet në tabelën e gjykatëssë çështjes, e sipas nevojës edhe në ndonjë mënyrë tjetër të përshtatshme.

Sipas ligjit të Kosovës para gjykatës të së cilës zhvillohet procedura, pala mundet vetë të ndërmarrë veprime në procedurë.

Përfaqësuesi i tij ligjor mund të ndërmarrë veprime në procedurë vetëm gjersa ky shtetas të mos deklarojë se e ndërmerr vetë zhvillimin e kontestimit.

b)Përfaqësuesi i personit juridik .- Personat juridik marrin pjesë në qarkullimin juridik me anë të personave fizik, të cilët kryejn veprime relevante. Personat fizik që veprojn në emër të personave juridik caktohen zakonisht me statutin e tyre.

c)Përfaqësuesi me prokurë.- Pala ka të drejtë që gjykimin ta ndjekë personalisht ose me anë të përfaqësuesit të zgjedhur (nen.85). Ai e mbështet autorizimin për përfaqësim në vullnetin e palës. Përfaqësuesin

682


me prokurë pala që nuk ka zotësi procedurale e cakton nëpërmjet pëfaqësuesit ligjor të saj. Autorizimi për përfaqësim quhet prokurë e cila është shkresë (dokument) në të cilën përmbahet autorizimi i tillë. Varësisht nga vëllimi i autorizimeve që jepen përfaqësuesit nga pala, prokura mund të jetë e përgjithshme dhe në bazë të saj përfaqsuesi mund ti kryejë të gjitha veprimet procedurale të cilave u jep shkas procesi, apo speciale, që do të thotë se në bazë të saj përfaqësuesi mund ti kryejë veprimet procedurale të caktuara.

3. Legjitimimi real dhe procedural:

Përfaqësuesi është i detyruar që gjykatës tia paraqesë prokurën

me shkrim qysh me rastin e kryerjes së veprimit procedural të parë. Nuk ka pengesë që përfaqësuesi me prokurë tia kaloj këtë personit tjetër (substituimi i përfaqësuesit). Personi të cilit i kalohet prokura (substituti) e përfaqëson palën, e jo përfaqësuesin e parë (substituensin). Me kalimin e prokurës ndryshimi bëhet vetëm në raporin e jashtëm (ndaj gjykatës dhe palës kundërshtare). Avokatin, si përfaqësues të palës, mund ta zëvendësoje ex lege praktikanti i zënë me punë në zyrën e tij, por vetëm në gykatën e shkallës së parë (neni 90.4 i LPK). Pala e përfaqësuar ka të drejtë që të paraqitet në seanca gjyqësore dhe të kryej veprime procedurale krahas përfaqësuesit të saj, ta plotësoj çdo veprim të tij, si dhe ta ndryshoj apo ta revokoj veprimin e tij. Kështu, nga shkaku se pala është dominus litis. Palën e përfaqësuar gjykata ka të drejtë t’a thërras në seancë me qëllim që nga ajo drejtpërdrejt të informohet lidhur me faktet e rëndësishme.

Gjykata i cakton afat për dorëzimin e prokurës personit që pretendon se është autorizuar nga pala për përfaqësim. Deri atëherë, mund ti lejohet kryerja e veprimeve procedurale. Nëse afati kalon pa sukses, gjykata më tutje vepron sikurse të mos ishte kryer veprimi procedural nga përfaqësuesi i tillë (negociorum gestior). Pala ka të drejtë që më vonë ti njohë veprimet e tija.

Palët mund të ndërmarrin veprime në procedurë personalisht ose me anë të autorizuesit, por gjykata mund të ftojë palën, që ka përfaqësues që në gjykatë personalisht të deklarohet për faktet që duhet vërtetuar në procedurën konkrete.

Pala të cilën e përfaqëson autorizuesi mund të vijë kurdoherë para

gjykatës dhe të japë deklarata përpos autorizuesit të vetë.

683


Përfaqësues me prokurë i palës mund të jetë çdo person që ka zotësi të plotë për të vepruar.

Në qoftë se gjykata konstaton se përfaqësuesi i palës, që nuk është avokat nuk është i zoti ta kryej këtë detyrë, atëherë ajo duhet ta njoftoj palën me pasojat e dëmshme që mund të lindin për shkak të përfaqësimit të këtillë.

Veprimet në procedurë të cilat i kryen përfaqësuesi i palës brenda kufijve të autorizimit kanë efekte juridike sikur t’ i ketë kryer vetë pala. Pala mund t’a ndryshojë ose t’a revokojë deklaratën e përfaqësuesit të vetë në seancën në të cilën është dhënë deklarata e tillë.

Në qoftë se përfaqësuesi i palës e ka pohuar ndonjë fakt në seancë, në të cilën nuk ka qenë e pranishme pala, apo në qoftë se ai e ka pohuar ndonjë fakt me anë të parashtresës, kurse pala më vonë e ndryshon apo revokon pohimin e tillë, gjykata i vlerëson të dy deklaratat në pajtim me këtë ligj.

Pala mund t’a autrizojë përfaqësuesin e saj që t’i kryejë vetëm disa veprime të caktuara apo të gjitha veprimet në një procedurë.

Në qoftë se pala i’a ka dhënë prokurën për ndjekjen e çështjes në gjyq personit që është avokat, por pa i caktuar më për së afërmi autorizimet e tij, avokati në bazë të prokurës së këtillë është i autorizuar që:

a) t’i kryejë të gjitha veprimet në procedurë, e sidomos të paraqes padinë, ta tërheqë atë, ta parashtrojë përgjigjen në padi, ta pohojë kërkesëpadinë ose të heqë dorë nga kërkesëpadia, të lidhë pajtimin gjyqësor, të parashtrojë mjetin e goditjes së vendimit si dhe të heqë dorë nga kjo e drejtë apo ta tërheqë mjetin e tillë të parashtruar, por edhe të propozojë caktimin e masave të përkohshme të sigurimit të kërkesave; b) të parashtrojë kërkesë për ekzekutimin ose sigurimin dhe të kryejë veprime të nevojshme lidhur me kërkesën e tillë; c) të pranojë prej palës kundërshtare shpenzimet procedurale të caktuara nga gjykata; d) t’a autorizojë avokatin tjetër me shkrim që të kryejë disa veprime të caktuara procedurale, por jo edhe që të veprojë në seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes.

Për paraqitjen e propozimit për përsëritjen e procedurës avokatit i nevojitet prokurë e veçantë, në qoftë se nga koha kur vendimi është bërë i formës se prerë kanë kaluar më tepër se gjashtë muaj.

684


Avokatin mund ta zëvendësojë praktikanti që është duke punuar tek ai, por vetëm para gjykatës së shkallës së parë, nën konditat nga neni 90.4 .

Në qoftë se pala në prokurë nuk ia ka caktuar me hollësisht autorizimet përfaqësuesit, përfaqësuesi që nuk është avokat mundet në bazë të prokurës së tillë, t’i kryejë të gjitha veprimet procedurale, por gjithmonë i nevojitet autorizim shprehimor për tërheqjen e padisë, për pohimin e kërkesëpadisë apo për heqjen dorë nga ajo, për lidhjen e pajtimit gjyqësor, për heqjen dorë nga e drejta e paraqitjes së mjetit të goditjes së vendimit, apo për tërheqjen e tij dhe për kalimin e prokurës një personi tjetër, si dhe për paraqitjen e mjeteve të jashtëzakonshme të goditjes se vendimeve.

Përfaqësuesi me prokurë i palës që është person juridik edhe kur nuk është avokat, mund t’i kryejë të gjitha veprimet nga paragrafi l i këtij neni pa pasur nevoje për autorizim shprehimor të saj.

Pala e jep autorizimin për përfaqësim në formë të shkruar ose gojarisht në procesverbal tek gjykata.

Pala që nuk di shkrim /lexim ose që nuk është në gjendje të nënshkruhet do të vejë në prokurën e shkruar, shenjën e gishtit tregues. Në qoftë se në këtë rast prokura i jepet personit që nuk është avokat, nevojitet prania e dy dëshmitarëve, të cilët do të nënshkruhen ne prokure.

Po që se dyshohet në vërtetësinë e prokurës, gjykata mund të vendosë me aktvendim që të paraqitet prokura e verifikuar. Kundër këtij aktvendimi nuk lejohet ankimi.

I autorizuari për përfaqsim ka për detyrë që në veprimin e parë gjatë procedurës të paraqes prokurën.

Gjykata mund të lejojë që veprimet në procedurë për palën përkohësisht ti kryejë personi që nuk e ka paraqitur prokurën, por njëkohsisht do ti urdhërojë këtij personi që më vonë në një afatë të caktuar, ta paraqes prokurën ose autorizimin e palës për kryerjen e shqyrtimit kontestimor.

Për derisa të mos kalojë afati për paraqitjen e prokurës, gjykata do ta shtyjë marrjen e vendimit përfundimtar. Në qoftë se ky afat kalon pa sukses, gjykata do t’i anulojë veprimet procedurale të kryera nga personi pa prokurë, dhe do të vazhdojë ta procedojë çështjen pa i marrë në konsideratë veprimet e kryera nga ai.

Gjykata ka për detyrë që gjatë gjithë procedurës të kujdeset nëse personi që prezantohet si përfaqësues është i autorizuar për përfaqësim. Po që se gjykata konstaton se personi që prezantohet si përfaqësues nuk

685


është i autorizuar nga pala për një gjë të tillë, do t’i anulojë veprimet procedurale të kryera nga personi i tillë, po që se veprimet e tija pala nuk i ka pranuar më vonë.

Pala mund ta revokojë në çdo kohë prokurën, kurse autorizuesin mund ta denoncojë në çdo kohë.

Revokimi, respektivisht denoncimi i prokurës duhet ti komunikohet gjykatës para së cilës zhvillohet procedura, me shkrim ose me gojë në procesverbal.

Revokimi, respektivisht denoncimi i prokurës vlenë për palën kundërshtare që nga momenti kur ti jetë komunikuar.

Neni 94.4 parashef që pas denoncimit të prokurës përfaqësuesi ka për detyrë që edhe 15 ditë të kryejë veprime procedurale për palën që ia ka dhënë atë, po që se është nevoja që të evitohet ndonjë dëm që mund t’i shkaktohet brenda kësaj kohe.

Ndërsa neni 95.1 parashef këtë risi: Me vdekjen e personit fizik, gjegjësisht me shuarjen e personit juridik shuhet edhe prokura të cilën ai e ka dhënë. Më pare të autorizuarit i cili ishte avokat nuk i shihej prokura siç ndodhte me përfaqsuesin me prokur i cili nuk ishte avokat (neni 100 i LPK së mëaprme).

GJUHA NË PROCEDURË

Palët dhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë kanë të drejtë që në procedurën para gjykatës të përdorin gjuhën e vet apo gjuhën të cilën e kuptojnë.

Në qoftë se procedura nuk zhvillohet në gjuhën e palës, gjegjësisht të pjesëmarrësve të tjerë në procedurë, do të sigurohet sipas kërkesës së tyre përkthimi gojarisht në gjuhën e tyre apo në gjuhën që e kuptojnë, i të gjitha parashtresave dhe provave shkresore, si dhe i asaj që parashtrohet në seancë gjyqësore.

Palët dhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë do të njoftohen me të drejtën që procedurën verbale ta ndjekin ne gjuhën e tyre me anë të përkthyesit. Ato mund të heqin dorë nga e drejta e përkthimit, po që se deklarojnë se e njohin gjuhën në të cilën zhvillohet procedura. Në procesverbal do të shënohet se u është dhënë udhëzimi për të drejtën e përdorimit të gjuhës së tyre, si dhe deklaratat e palëve dhe të pjesëmarrësve të tjerë lidhur me udhëzimin e dhënë nga gjykata.

686


Përkthimin e bëjnë përkthyesit.

Shpenzimet e përkthimit mbetën në ngarkim të buxhetit te gjykatës.

Letërthirrjet, vendimet dhe shkresat tjera gjyqësore u dërgohen palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë në procedurë në gjuhën që është në përdorimin zyrtar në gjykatë.

Palët dhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë i dërgojnë gjykatës paditë, ankesat dhe parashtresat e tjera të tyre në gjuhën që është në përdorim zyrtar në gjykatë.

Në qoftë se në gjykatë është në pordorim edhe ndonjë gjuhë e pakicave në Kosovë gjykata do tu dërgojë në këtë gjuhë letrat gjyqësore atyre palëve dhe pjesëmarrësve, në procedurë që i përkasin kësaj pakice dhe që në procedurë e përdorin këtë gjuhë. Palët dhe pjesëmarrësit e tjerë në procedurë mund të kërkojnë që letrat gjyqësore tu dërgohen në gjuhën në të cilën zhvillohet procedura.

Shpenzimet e përkthimit në gjuhën e kombit dhe të pakicave të Kosovës, që lindin me aplikimin e dispozitave të kushtetutës dhe të këtij ligji mbi të drejtën e pjesëmarrësve të kombeve dhe të pakicave të Kosovës për përdorimine gjuhës së vetë, ngarkojnë mjetet e buxhetit të gjykatës.

PARASHTRESAT

Forma e veprimeve procedurale.- Veprimet procedurale palët i

kryejnë sipas rregullit në seanca gjyqësore gojarisht, kurse jashtë seancave me shkrim. Disa nga veprimet e palëve gjithmon kryhen në formë të shkruar. Të tilla janë: padia, përgjegja në padi, mjetet e goditjes së vendimeve deklaratat e tjera, propozimet e njoftimet etj.

Pjesët përbërse të parashtresës.- Në aspektin e jashtëm parashtresa përbëhet prej tri pjesëve: pjesës hyrëse, përmbajtjes së deklaratës dhe nënshkrimit (firmës) të parashtruesit.

Pjesa hyrëse e përmbanë: emrin e gjykatës së cilës i drejtohet parashtresa; numrin e dosjes së lëndës po që se kontesti është inicuar më parë; emërtimin e palës, të përfaqësuesit ligjor apo me prokurë (pala emërtohet duke u treguar roli procedural i saj, emri dhe mbiemri i saj, profesioni vendbanimi - kur është në pyetje personi fizik - emri apo firma dhe selia, kur si palë paraqitet personi juridik); vlera e objektit të kontestit (kur nga ajo varet kompetenca lëndore e gjykatës); emërtimin e

687


parashtresës; numrin e kopjeve dhe shkresave që i bashkangjiten parashtresës, me vërejtje se a janë origjinal apo kopje.

Përmbajtjen e parashtresës e përbënë deklarata, të cilën pala ia parashtron gjykatës. Deklarata mund të ketë rëndësinë e kërkesës, propozimit apo të kumtesës. Kur kemi të bëjmë me kërkesën, për veç kërkesës së formuluar kjartas, në këtë pjesë të parashtresës duhet të tregohen faktet në të cilat mbështetet kërkesa, si dhe mjetet provuese lidhur me çdo fakt. Krahas saj, në fund të deklaratës mund të tregohet propozimi i palës lidhur me kërkesën e saj, e në rast se palës i duket e arësyeshme tregohet edhe mendimi juridik lidhur me kërkesën.

Parashtresa në fund nënshkruhet nga ana e palës apo përpiluesit të saj si përfaqsuesit ligjor të palës apo ai me prokurë duke ja bashkangjitur të njejtës edhe autorizimin përkatës.

Shkresat të cilat i bashkangjiten parashtresës i dorzohen gjykatës në origjinal ose të kopjuara (nen.101). Ato zakonisht e kanë rëndësin e mjetit provues. Kopja e shkresës i bashkangjitet secilit ekzemplar të parashtresës (nen.101).

DËRGIMI I SHKRESAVE

MËNYRA E DËRGIMIT

Parimi kontradiktoritetit mund të realizohet në tërësi vetëm nëse palëve u jepet mudësia që të njëftohen me përmbajtjen e veprimeve procedurale të shkruara si dhe me kohën dhe vendin e caktuar për kryerjen e veprimeve procedurale. Realizimit të kësaj detyre i shërben instituti i komunikimit. Veprimet shkresore të palës kundërshtare, vendimet gjyqësore, urdhëresat, kumtesat dhe thirrjet në formë shkresore barten dhe i dorzohen personit të cilit i janë dedikuar ato- adresantit. Veprimi i tillë i gjykatës quhet komunikim. Komunikimi i kryer protokolohet me një lloj të posaçëm procesverbali të cilin e quajmë dëftesë të komunikimit.

Dërgimin e shkresave e bënë gjykata sipas detyrës zyrtare, nëpërmjet postës, me anë të nënpunësit gjyqësor apo nëpërmjet organit shtetëror të komunës. Në disa raste adresanti dhe marrësi i shkresës nuk është person i njëjtë. Kur pala vepron në procedurë nëpërmjet përfaqësuesit, shkresat nuk i dorzohen palës, edhe pse ajo është adresant, veçëse përfaqësuesit të saj ligjor apo me prokurë.

688


Përfaqësuesi për pranimin e shkresave

Kur paditësi apo përfaqësuesi i tij ndodhët në botën e jashtme, e nuk kanë përfaqësues në Kosovë, kanë për detyrë që me rastin e paraqitjes se padisë në gjykatë të emërojnë përfaqësuesin për pranimin e shkresave. Po që se ata nuk veprojnë kështu, gjykata me shpenzimet e paditësit ia emëron këtij përfaqësuesin për marrjen e shkresave dhe nëpërmjet tij thirret paditësi apo përfaqësuesi i tij, që brenda afatit të caktuar ta emërojnë përfaqësuesin për marrjen e shkresave. Po që se pala apo përfaqësuesi i saj nuk e cakton përfaqësuesin për marrjen e shkresave brenda afatit të caktuar, gjykata e hedhë poshtë padinë me anë të aktvendimit të cilin ia dërgon paditësit, apo përfaqësuesit të tij, nëpërmjet përfaqësuesit për marrjen e shkresave të emëruar nga ajo.

Dërgimi i shkresave nga vetë palët

Dërgimi i shkresave palës kundërshtare, përveç shkresave që

duhet dorëzuar personalisht, mund të bëhet me pëlqimin e gjykatës, edhe nga vete pala.

Ne rastin nga paragrafi 1 i këtij neni, pala një ekzemplar do t’ia dërgojë palës kundërshtare në pajtim me dispozitat e këtij ligji mbi komunikimin, kurse ekzemplarin tjetër gjykatës, me njoftim se palës tjetër i është bërë dërgimi që më parë.

SEANCAT DHE AFATET

Seancat

Seancë quhet pjesa e kohës gjatë së cilës subjektet kryesore të procesit dhe pjesmarrësit e tjerë të tij kryejnë veprime procedurale. Seancën e cakton ex offitio gjykata atëherë kur një gjë e tillë e parasheh ligji apo e kërkojnë nevojat procedurale.

Personat që duhet të jenë të pranishëm në seancë i thërret gjykata. Një gjë të tillë ajo e bënë me anë të letërthirrjes, në të cilën tregohet lënda, koha dhe vendi i kryerjes së aktivitetit procedural si dhe roli procedural i të ftuarit. Ajo duhet të përmbajë edhe udhëzimin për pasojat që lindin në rast të mosardhëjes në seancë (nen.123.4). Së bashku me thirjen apo ftesën për seancë gjykata ka për obligim që palët së

689


paditur ti dërgoi edhe një kopje të aktit inicial të procedurës (padinë) së bashku me shkresat eventuale të prezentuara nga ana e personit i cili ka inicuar procedurën përveç kur caktohet seanca për pajtim te kontestet martesore.

Afatet

1. Shqyrtime hyrëse- Zakonisht,veprimet procedurale nga gjykata dhe palët kryhen në kohën e caktuar dhe në vendin e caktuar, Gjykatat shtetrore janë të përherëshme dhe veprimtaria e tyre lidhet për vendin e caktuar me ligj në të cilën ndodhet lokali ku ushtrohet aktiviteti gjyqësor. Përjashtimisht, veprimet procedurale gjykata i kryen jashtë ndërtesës gjyqësore. I tillë është rasti me komunikimin e shkresave dhe marrjen në pyetje të dëshmitarëve dhe palëve të smuara, mandej me shiqimin në vendë të sendit të paluejtshëm etj. Për kryerjen e veprimeve procedurale nga gjykata dhe palët LPK i parasheh seancat dhe afatet. Në të kundërtën gjykimet nuk do të mbaronin shpejt. Afatet caktohen zakonisht për kryerjen e veprimeve të shkruara, kurse seancat për kryerjen e veprimeve orale (gojarisht).

2. Afatet ligjore dhe gjyqësore.- Afat quhet distanca kohore brenda

së cilës duhet të kryhet apo mund të kryhet veprimi procedural i caktuar. Varësisht nga ajo se kush i cakton, afatet ndahen në afate ligjore dhe gjyqësore. Afatin e caktuar nga ligji nuk mund ta ndryshoj as gjykata e as palët. Ligjor është psh. afati për paraqitjen e ankesës (neni 176): ai për paraqitjen e propozimit për restitucio in integrum (neni 130), ai për kërkimin e shpenzimeve në rast të tërheqjes së padisë (neni 463) etj. Afatet gjyqësore gjykata është e autorizuar t’i caktoj vet psh. në bazë të nenit 102, për korigjimin e parashtresës, për dorzimin e dokumentit, për dorzimin e mendimit të shkruar nga eksperti (neni 366) etj.

Afatet ligjore quhen prekluzive, sepse pas skadimit të tij nuk

mund të kryhet veprimi procedural i afatizuar. Të gjitha afatet e kanë ditën e fillimit (dies a quo) dhe të fundit (dies ad quem). Afati është i natyrës subjektive nëse fillimi i tij varet nga dijenia e palës për ngjarjen që është relevante për llogaritjen e afatit, apo nga mundësia e saj që ta kryej veprimin procedural. Afati është i natyrës objektive, nëse llogaritja

690


e tijë bëhet nga momenti në të ciën shkaktohet fakti relevant, duke mos marrë parasysh dijenin subjektive të palës për faktin e tillë.

Afatet të cilat caktohen nga gjykata mund të zgjaten me

propozimin e personit të interesuar, po që se për këtë gjë ekzistojnë shkaqet e arsyeshme. Propozimi duhet të paraqitet para skadimit të afatit zgjatja e të cilit kërkohet. Po që se gjykata e lejon zgjatjen e afatit kundër një vendimi të tillë ankesa nuk është e lejuar (neni 125.4).

Njësia kohore për llogaritjen e afateve sipas ligjit e edhe për afatet e caktuara nga gjykata janë ditët, muajt dhe vitet. Kur afati është caktuar në ditë, përjashtohet nga llogaritja dita në të cilën ka filluar ngjarja ose koha nga e cila duhet të filloj afati, kështu që për fillim të afatit merret dita e parë e ardhshme. Në qoftëse psh., ngjarja (dorzimi i vendimit) nga e cila duhet llogaritur afatin 15 ditor (për ankesë) ka ndodhur me 28 shkurt, afati fillon të nesërmen pra me 29 shkurt e nëse nuk ka këtë ditë atëherë me 1 mars është dita e parë e afatit i cili do të skadoj me 15 mars në mesnatë. Kur dita e fundit e afatit bie të dielën ose në një ditë feste shtetërore apo ndonjë ditë tjetër kur nuk punon gjykata, afati mbaron në ditën e punës, që vjen pas asaj të pushimit.

Afatet e caktuar në muaj, respektivisht në vite përfundohen me skadimin e asaj dite të muajit të fundit respektivisht të vitit që sipas numrit të vet i përgjigjet ditës kur ka filluar afati. Në qoftë se nuk ka ditë të tillë në muajin e fundit afati përfundon ditën e fundit të atij muaji.

Kur parashtresa është e lidhur me afat, konsiderohet se është

dhënë në afat, po që se para se të ketë skaduar afati, i dorzohet gjykatës kompetente.

Në qoftë se parashtresa është dërguar me anë të postes me letër rekomande apo në rrugë telegrafike, dita e dorëzimit në postë konsiderohet si ditë e dorëzimit në gjykatën të cilës i është drejtuar. Po që se parashtresa është dërguar me anë të telefaksit si ditë e dorëzimit konsiderohet dita kur telefaksi është pranuar në gjykatë.

Në qoftë se parashtresa është dërguar në rrugë telegrafike kurse nuk përmban çdo gjë që nevojitet për të vepruar sipas saj, do të konsiderohet se është dhënë në afat, vetëm po që se brenda afatit tre ditor nga dita kur telegrami i është dorëzuar postës, në gjykatë dorëzohet parashtresa drejtpërsëdrejti apo me anë të letrës rekomande.

Për personat që ndodhën në ushtri në shërbim të detyrueshëm ushtarak, dita e dorëzimit të parashtresës në njësinë ushtarake,

691


gjegjësisht në institucionin ushtarak konsiderohet si ditë e dorëzimit në gjykatë.

Për personat e privuar nga liria dita e dorzimit të parashtresës në drejtorinë e burgut, të institucionit ndëshkimor korektues apo të shtëpisë edukative – korektonjëse konsiderohet si ditë kur i është dorëzuar gjykatës.

Në qoftë se parashtresa që lidhet me afat i është dorëzuar apo

dërguar gjykatës jokompetente brenda afatit, kurse në gjykatën kompetente arrin pas skadimit të afatit, do të konsiderohet se është ruajtur afati po që se paraqitja e saj në gjykatën jokompetente mund t’i vishet padijenisë apo gabimit të hapur të parashtruesit.

KTHIMI NË GJENDJEN E MËPARSHME

Kthimi në gjendjen e mëparshme i njohur me maksimen - restitutio in integrum.- është situata kur pala për shkaqe të arsyeshme (smundja, aksidenti në komunikacion, mosarritja me kohë e mjetit të komunikacionit publik në qendrën e gjykatës, prishja në automobilin me të cilin pala është nisur për në gjykatë, vërshimi, tërmeti e shumë e shumë raste të tjera të ndryshme) nuk ka mundur të marrë pjesë në seancë, apo ta kryej veprimin procedural brenda afatit prekluziv, ajo ka të drejtë që nga gjykata të kërkoj kthimin në gjendjen e mëparëshme.

Këtë kërkesë pala duhet ta paraqes brenda afatit 7 ditor nga dita në të cilën është hequr pengesa për kryerjen e veprimit procedural (nen.130.2). Pas kalimit të 60 ditëve nga dita e mosveprimit nuk mund të kërkohet kthimi në gjendjen e mëparshme(neni 130.3), pa marrë parasysh se kur është hequr pengesa. Ky afat brenda të cilit fillon dhe mbaron së ecuri afati 7 ditor (subjektiv) për paraqitjen e propozimit për restitutio quhet objektiv.

Propozimit për restitutio pala duhet tia bashkangjesë veprimin procedural (psh. ankesën) të cilën nuk e ka kryer brenda afatit ligjor prekluziv. Seancën gjykata nuk e cakton fare në qoftë se janë të ditura botërisht (notore) faktet mbi të cilat është bazuar propozimi i palës për restitucio (nen. 133.2).

Kundër aktvendimit të gjykatës mbi lejimin e kthimit në gjendjen e mëparshme nuk lejohet ankesa e veçantë dhe në nenin 133.4 parashifet se kundër aktvendimit me të cilin refuzohet propozimi për kthimin në

692


gjendje të mëparshme nuk lejohet ankim i veçantë, përveç kur propozimi paraqitet nga shkaku i dhënies së aktgjykimit për shkak të mungesës së palës së paditur nga seanca gjyqësore.

PROCESVERBALET

Procesverbali gjyqësor është dukument publik të cilin e përpilon gjykata për veprimet procedurale të kryera gojarisht, në seancë apo jashtë seancës, nga palët dhe pjesmarrësit e tjerë në procedurë (neni134). Procesverbali përmban shenime të protokoluara mbi veprimet e ndërmara procedurale gjatë seancave dhe jashtë tyre. Procesverbali e ka përmbajtjen e tij në kuptimin formal dhe në kuptimin material. Përmbajtjen në kuptimin formal (pjesët përbërse) të procesverbalit e përbëjnë: pjesa hyrëse, përshkrimi i veprimeve të kryera dhe nënshkrimi. Në pjesën hyrëse procesverbali duhet t’i përmbajë: emrin e gjykatës, vendin ku kryhet veprimi, ditën dhe orën kur kryhet veprimi, objektin e kontestit dhe emrat e palëve të pranishme ose të personave të tjerë, si dhe të përfaqësuesve ligjorë ose me prokurë të tyre, procesverbali duhet të përmbajë të dhëna esenciale për përmbajtjen e veprimit të kryer. Në procesverbalin e seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes duhet të përfshihet sidomos: nëse seanca është mbajtur me dyer të hapura apo të mbyllura, përmbajtja e deklaratave të palëve, propozimet e tyre, provat që i kanë ofruar, provat që janë shfrytëzuar, duke u treguar përmbajtja e thënieve të dëshmitarëve dhe ekspertëve, vendimet e gjykatës të marra në seancë, por edhe vendimi burimor i dhënë pas përfundimit të seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes juridike.

Procesverbali duhet të mbahet rregullisht, në të nuk guxon te fshihet asgjë, të shtohet ose të ndryshohet. Pjesët e tija të anuluara duhet të mbeten të lexueshme.

Përpilimi i procesverbalit bëhet në atë mënyrë që i njejti përpilohet duke i treguar gjyqtari procesmbajtësit me zë se çka do të shkruajë në procesverbal. Me lejen e gjyqtarit, pjesëmarrësit në procedurë përmbajtjen e deklaratave të tyre mund ta diktojnë në procesverbal nëpërmjet procesmbajtësit.

Palët kanë të drejtë ta lexojnë ose të kërkojnë që t’u lexohet procesverbali, si dhe të paraqesin kundërshtimet e veta në përmbajtjen e procesverbalit. Këtë të drejtë e kanë edhe personat e tjerë, deklarata e të cilëve është përfshirë në procesverbal, por vetëm sa i përket pjesës së

693


procesverbalit që e përmban deklaratën e tyre. Korrigjimet apo shtesat lidhur me kundërshtimet e palëve apo të

personave të tjerë në përmbajtjen e procesverbalit, apo me iniciativën e gjyqtarit, bëhen në fundin e procesverbalit. Me kërkesën e subjekteve të përmendura shkruhen në procesverbal edhe kundërshtimet e tyre të pa aprovuara nga gjyqtari.

Gjyqtari mund të vendosë që procesverbali të mbahet me anë të mjeteve teknike gjegjëse, apo me anë të stenografimit.

Po që se procesverbali nuk është mbajtur në formë të shkruar, procesverbali i shkruar duhet të përpilohet brenda afatit prej tri ditësh. Brenda tri ditëve te tjera palët kanë të drejtë ta shikojnë dhe kopjojnë procesverbalin e shkruar dhe të bëjnë kundërshtime lidhur me parregullsitë eventuale të tij.

Mbi kundërshtimin nga paragrafi 3 i këtij neni vendosë gjyqtari jashtë seance.

Shiriti i magnetofonit mund të shlyhet pas skadimit të afatit për kundërshtim, e nëse pala ka bërë kundërshtim lidhur me saktësinë e procesverbalit, pasi të bëhet i formë së prerë vendimi mbi çështjen kryesore.

Procesverbali nënshkruhet nga gjyqtari, procesmbajtësi, palët, përkatësisht nga përfaqësuesi ligjor apo me prokurë i palës, si dhe nga interpreti.

Dëshmitari dhe eksperti e nënshkruajnë deklaratën e vet në procesverbal vetëm atëherë kur dëgjimi i tyre bëhet në gjykatën e porositur.

Personi që nuk dinë shkrim dhe lexim ose personi që nuk mund të nënshkruhet do te vejë në procesverbal shenjën e gishtit tregues, kurse procesmbajtësi e shkruan nën shenjën e gishtit emrin dhe mbiemrin e tij.

Po që se pala, përfaqësuesi ligjor apo me prokurë i saj, dëshmitari apo eksperti largohet para se të nënshkruhet në procesverbal apo refuzon të nënshkruhet, kjo rrethanë shënohet në procesverbal dhe tregohet arsyeja e mos nënshkrimit.

Në qoftë se vendimi merret në trup gjykues, për këshillimin dhe votimin përpilohet procesverbal i veçantë. Po që se në gjykatën e lartë, lidhur me mjetin e goditjes së vendimit, vendimi është marrë unanimisht, nuk do të përpilohet procesverbal, por në vendimin burimor do të vihet shënim për këshillimin dhe votimin.

Procesverbali mbi këshillimin dhe votimin duhet të përmbajë rrjedhën e votimit dhe vendimin që është marrë. Procesverbalin e

694


nënshkruajnë anëtarët e trupit gjykues dhe procesmbajtësi. Procesverbali mbi këshillimin dhe votimin mbyllet në një zarf të

veçantë. Ky procesverbal mund të shikohet vetëm nga gjykata më e lartë

kur vendosë mbi mjetin juridik, e në këtë rast procesverbali do të mbyllet përsëri në një kopertinë të veçantë në të cilën do të shënohet se procesverbali është shikuar.

VENDIMET GJYQËSORE

Gjykata e përfundon shqyrtimin kryesor kur konsideron se objekti i gjykimit është shqyrtuar mjaft dhe se mund të fillojë vendosëje meritore. Mirëpo kolegji mund të vendosë që shqyrtimi të rihapet në qoftë se me rastin e këshillimit konstaton se çështja ende nuk është përgaditur për vendosëje.

Në shumicën dërmuese të rasteve procedura kontestimore merr fund me vendim gjyqësor. Me vendimin me të cilin pranohet apo refuzohet kërkesëpadia, gjykata e kryen detyrën e saj. Efekt të njëjtë ka edhe vendimi me të cilin gjykata e hedhë poshtë padinë për shkak se nuk ekzistojn kushtet e natyrës procedurale (prezumimet procedurale) të domosdoshme për vendosëje meritore mbi kërkesëpadinë. Vendimin e parë e quajmë meritor, sepse me të çështja juridike (kontesti) zgjidhet në themel. Vendimi i dytë është i natyrës procedurale, sepse me të gjykata nuk shprehet në themel të çështjes. Edhe të parin e edhe të dytin i quajmë vendime përfundimtare, sepse me dhënjen e tyre mer fund procedimi i një çështjeje nga gjykata kompetente.

Parimisht, në procedurën kontestimore gjykata nuk krijon të drejta subjektive e as që i ndryshon apo i ndërpret të drejtat e tilla ekzistuese. Ajo vetëm bënë konkretizimin e së drejtës materiale duke e zbatuar normën juridike abstrakte mbi gjendjen faktike të konstatuar në procesin kontestimor. Nga ky parim përjashtim bënë aktgjykimi transformues. Me të cilin ndryshohen ose prishen raportet juridike që janë objekt i tërthort i gjykimit.

Ligji për Procedurën Kontestimore në dispozitën e nenit 141.1 parashef që kur Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut konstaton se është shkelur ndonjë e drejtë ose liri themelore e njeriut e paraparë në Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe të Lirive të Njeriut

695


dhe në Protokollin plotësues të Konventës, pala brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita që ka marrë formë të prerë vendimi i Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, mund të parashtrojë kërkesë për ndryshimin e vendimit me të cilin është shkelur ajo.

Kërkesa parashtrohet në Gjykatën e Kosovës që ka vepruar në shkallë të parë, në procedurën në të cilën është marrë vendimi, me të cilin është shkelur e drejta ose liria themelore e njeriut.

Në procedurën sipas kërkesës për ndryshimin e vendimit me të cilin është shkelur e drejta apo liria e njeriut, në mënyrë të përshtatshme zbatohen dispozitat e këtij ligji për përsëritjen e procedurës.

Në procedurën e përsëritur gjykata është e detyruar që t’i marrë në konsideratë qëndrimet e shprehura në vendimin e formës së prerë të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut me të cilin është konstatuar shkelja e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut.

Gjykata jep vendime në seancë gjyqësore apo jashtë seance. Ato jepen në formë të aktgjykimit apo të aktvendimit. Mbi kërkesëpadinë gjykata vendosë me aktgjykim, kurse në procedurën sipas padisë për shkak të pengimit të posedimit me aktvendim. Në procedurën e dhënies së urdhërpagesës aktvendimi me të cilin aprovohet kërkesëpadia jepet në formë të urdhërpagesës. Për të gjitha çështjet tjera gjykata vendosë me anë të aktvendimit kurse vendimi mbi shpenzimet procedurale i përmbajtur në aktgjykim konsiderohet aktvendim.

A K T GJ Y K I M I

Me aktgjykim gjykata vendosë për themelsinë e kërkesëpadisë e cila është objekt i gjykimit (procedimit). Përveç vendimit për kërkesëpadinë, në aktgjykim përmbahet edhe vendimi për kërkesën aksesore (kamata dhe dënimi kontraktual), e edhe vendimi për shpenzimet gjyqësore, për vetëm në qoftë se një gjë të tillë e kanë kërkuar ndonjëra nga palët. Pjesa e aktgjykimit që i përmbanë këto vendime quhet dispozitiv. Përveç tij ai e ka edhe pjesën hyrëse edhe pjesën arsyetuese.

Sipas llojit të mbrojtjes, të cilin e jep me pranimin e kërkesëpadisë, aktgjykimi mund të jetë detyrues (kondemnator), vërtetues (deklarator) ose transformues (konstitutiv). Aktgjykimim me të cilin refuzohet kërkespadia, gjithmon është vërtetues, pa marrë parasysh llojin e padisë lidhur me të cilin është dhënë. Me të konstatohet se kërkepadia është e pathemelt.

696


Aktgjykimi dënues është aktgjykimi me të cilin pranohet kërkespadia dhe detyrohet i padituri që të përmbushë prestimin e detyruar në dobi të paditësit. Me të caktohet afati për ekzekutimin vullnetar të prestimit (afati paritiv).

Aktgjykimi vërtetues quhet aktgjykimi me të cilin gjykata në dispozitivin e tij njeh vetëm qënien ose mosqënien e një marrëdhënje juridike, të një të drejte, të një fakti juridik, vërtetësin apo jovërtetësin e një dokumenti. Këtë aktgjykim gjykata e jepë lidhur me padi njohje pozitive kur konstaton se kërkesëpadia është e themeltë, prandaj edhe e pranon atë.

Aktgjykimi transformues është aktgjykimi me të cilin pranohet si e themeltë kërkespadia e parashtruar me padi transformimi. Me këtë aktgjykim gjykata e ndryshon apo e anulon raportin juridik nga i cili për palët dalin të drejta dhe detyrime. Ky aktgjykim ndikon ndaj të gjithëve (erga omnes). Ndërkaq ai me të cilin rrefuzohet kërkesa e paditësit ndikon vetën midis palëve (inter partes). Mirëpo, në disa raste, si psh., në kontestet martesore apo të atësisë, edhe aktgjykimi me të cilin refuzohet kërkesëpadia ndikon erga omnes.

Sipas rëndësisë, të cilin e ka për përfundimin e kontestit, aktgjykimi mund të jetë përfundimtar apo i ndërmjetshëm.

Aktgjykimi i ndërmjetshëm quhet ai me të cilin gjykata vendosë vetëm për themëlsin e bazës juridike në të cilin paditësi e

mbështetë kërkesëpadinë, por jo edhe lartësin e kërkesëpadisë. Këtë aktgjykim gjykata e jep në gjykimin në të cilin objekt kontesti është kërkesa në të holla apo në sende të zëvendësueshme.

Duke e marrë parasysh pjesëmarrjen e të paditurit në procedurë, aktgjykimi mund të jetë aktgjykim për shkak të mungesës, apo kontradiktor.

Ndërsa duke marrë parasysh formen mund të kemi aktgjykim në bazë të pohimit, në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia, aktgjykim për shkak të padëgjueshmërisë – mosbindjes, aktgjykim për shkak të mungesës.

a) Aktgjykimi i pjesshëm

Ky lloj aktgjykimi nxjerret nga ana e gjykatës në rastet kur disa

prej kërkesëpadive, për shkak të pohimit ose në bazë të shqyrtimit të mjaftueshëm, njëra ose disa sosh, janë pjekur për vendim definitiv dhe

697


meritor apo në qoftë se vetëm pjesa e një kërkese është pjekur për vendim meritor, gjykata mundet, në pikëpamje të kërkesave të përgatitura, përkatësisht të pjesës së kërkesës së përgatitur, ta përfundoj shqyrtimin dhe ta jep aktgjykimin (aktgjykimi i pjesshëm).

b) Aktgjykimi në bazë të pohimit

Në rastin kur i padituri deri në përfundimin e shqyrtimit kryesor

të çështjes e pohon kërkesëpadinë pjesërisht apo tërësisht, gjykata e jep, pa shqyrtim të mëtejmë, aktgjykimin me të cilin e aprovon pjesën apo gjithë kërkesëpadinë (aktgjykimi në bazë të pohimit).

c) Aktgjykimi në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia

Po që se paditësi heq dorë nga kërkesëpadia apo një pjesë e saj

gjykata pa shqyrtim të mëtejshëm e jep aktgjykimin me të cilin e refuzon kërkesëpadinë në pjesën nga e cila paditësi ka hequr dorë apo në tërësi.

d) Aktgjykimi për shkak të padëgjueshmerisë - mosbindjes

Ky lloj i aktgjykimit i paraparë në dispozitën e nenit 150 të LPK

nxjerret nga ana e gjykatës në qoftë se i padituri, brenda afatit të përcaktuar me këtë ligj, nuk e paraqet në gjykatë përgjigjen në padi, gjykata jep aktgjykim me të cilin e aprovon kërkesëpadinë (aktgjykimi për shkak të mosbindjes),

Në situatën kur nga faktet e treguara në padi nuk del themelësia e kërkesëpadisë, gjykata cakton seancë përgatitore dhe po që se ne seancën e këtillë paditësi nuk e ndryshon padinë, jep aktgjykim me te cilin e refuzon kërkesëpadinë.

Kundër aktvendimit të gjykatës me të cilin refuzohet propozimi i paditësit që të jepet aktgjykimi kontumacional nuk lejohet ankimi.

e) Aktgjykimi për shkak të mungesës

Në situatën kur të paditurit padia nuk i është dërguar për

përgjigje, por vetëm bashkë me letërthirrje për në seancë përgatitore, e ai nuk vjen në seancë deri në përfundimin e saj, apo në seancën e parë për shqyrtim kryesor, nëse seanca përgatitore nuk është caktuar fare, gjykata me propozimin e paditësit apo sipas detyrës zyrtare e jep aktgjykimin me të cilin aprovohet kërkesëpadia.

698


f) Aktgjykimi pa shqyrtim kryesor të çështjes

Po që se i padituri me anë të përgjigjes në padi i ka pohuar faktet vendimtare, përkundrejt kontestimit të kërkesëpadisë, gjykata mundet pa caktuar seance gjyqësore, të jep aktgjykim (neni 143 dhe 147 të këtij ligji), nëse nuk ekzistojnë pengesa të tjera për dhënien e tij.

DHËNIA, HARTIMI ME SHKRIM DHE DËRGIMI I AKTGJYKIMIT

Gjykata e jep aktgjykimin më së voni brenda afatit prej

pesëmbëdhjetë (15) ditësh nga dita e përfundimit të shqyrtimit kryesor. Koha në të cilën jepet aktgjykimi quhet dita në të cilën ai hartohet me shkrim.

Pas përfundimit të shqyrtimit kryesor gjykata i njofton palët e pranishme për ditën e dhënies së aktgjykimit. Po që se ndonjëra nga palët nuk ka marrë pjesë në seancën për shqyrtimin kryesor, gjykata me shkrim do të njoftoj atë për ditën e dhënies së aktgjykimit.

Në qoftë se palët janë njoftuar rregullisht për ditën e dhënies së aktgjykimit, afati për ankim kundër aktgjykimit fillon te ecë ditën e nesërme pas dorëzimit të aktgjykimit.

Pjesët përbërëse të aktgjykimit.- nga përmbajtja e nenit 160 të

LPK, del se aktgjykimi i hartuar me shkrim përbëhet nga tri pjesë: a. Pjesa e hyrjes, b. Pjesa urdhëruese – dispozitivi dhe c. Pjesa arsyetuese dhe udhëzimin mbi të drejtën e ankimit kundër aktgjykimit.

Pjesa hyrëse e aktgjykimit përmban: emrin e gjykatës, emrin dhe mbiemrin e gjyqtarit, emrin dhe mbiemrin, vendbanimin, gjegjësisht vendqëndrimin e palëve, të përfaqësuesve të tyre ligjor dhe me prokurë, tregimin e shkurtër të objektit të kontestit dhe vlerën e tij, ditën e përfundimit të shqyrtimit kryesor, tregimin e palëve, të përfaqësuesve të tyre ligjor dhe me prokurë që kanë qenë të pranishëm në seancën për shqyrtimin e tillë si dhe ditën kur është dhënë aktgjykimi.

Dispozitivi i aktgjykimit përmban: vendimin me të cilin aprovohen apo refuzohen kërkesat e veçanta që kanë të bëjnë me çështjen kryesore dhe kërkesat aksesore, vendimin për ekzistimin apo mosekzistimin e kërkesës së parashtruar me qëllim kompensimi të saj me kërkesëpadinë si dhe vendimin mbi shpenzimet procedurale.

699


Arsyetimi i aktgjykimit përmban: kërkesat e palëve, faktet që i kanë parashtruar dhe provat që i kanë propozuar, cilat nga faktet e tilla i ka vërtetuar, pse dhe si i ka vërtetuar ato fakte, e po që se i ka vërtetuar me anë të provave, cilat prova i ka shfrytëzuar dhe si i ka vlerësuar ato.

Gjykata posaçërisht tregon se cilat dispozita të së drejtës materiale i ka zbatuar me rastin e vendosëjes mbi kërkesat e palëve. Kur është nevoja gjykata deklarohet edhe lidhur me qëndrimet e palëve për bazën juridike të kontestit, si dhe për propozimet dhe prapësimet e tyre, për të cilat gjykata nuk ka bërë arsyetime të vendimeve që i ka dhënë me herët gjatë procesit gjyqësor.

Në pjesën arsyetuese të aktgjykimit kontumacional, aktgjykimit në bazë të pohimit, aktgjykimit në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia, apo të aktgjykimit për shkak të mungesës, jepen vetëm arsyet që e justifikojnë dhënien e aktgjykimeve të këtilla.

Po që se palët pas shpalljes së aktgjykimit kanë hequr dorë nga e drejta e ankimit, si dhe kur ato nuk kanë kërkuar shprehimisht që aktgjykimi, që do tu dërgohet, ta përmbajë pjesën arsyetuese, gjykata nuk do ta arsyetojë posaçërisht aktgjykimin e dhënë, por vetëm do të tregojë se palët kanë hequr dorë nga ankimi dhe se nga ky shkak aktgjykimi nuk është arsyetuar.

Aktgjykimi plotësues

Po që se gjykata nuk ka vendosëur mbi të gjitha kërkesat që është

dashur të përfshihen me aktgjykim, ose kur vetëm një pjesë e kërkesës ka mbetur pa u përfshirë me të, pala mundet brenda afatit prej pesëmbëdhjetë (15) ditësh nga dita kur i është dorëzuar aktgjykimi t’i propozojë gjykatës që të bëjë plotësimin e tij.

Po që se pala nuk paraqet propozim për plotësimin e aktgjykimit do të konsiderohet se padia është tërhequr në pjesën që ka mbetur pa u përfshirë me aktgjykimin e dhënë.

Propozimi i vonuar apo i pathemeltë për plotësimin e aktgjykimit, hidhet poshtë përkatësisht refuzohet nga gjykata pa u caktuar seancë gjyqësore.

Korrigjimi i aktgjykimit

Gabimet në emra dhe numra, si dhe gabimet tjera në shkrim dhe

llogaritje, mungesat në aspektin e formës së aktgjykimit dhe mospajtimi i

700


kopjes me origjinalin e aktgjykimit, i korrigjon gjykata në çdo kohë. Korrigjimi i gabimeve bëhet me aktvendim të posaçëm që

shkruhet në fund të origjinalit të aktgjykimit, kurse palëve u dërgohet kopja e aktvendimit të tillë.

Po që se midis origjinalit dhe kopjes së aktgjykimit ekziston mospajtimi në pikëpamje të ndonjë vendimi të përmbajtur në dispozitivin e aktgjykimit, palëve do t’u dërgohet kopja e korrigjuar e aktgjykimit, duke treguar se me këtë kopje të aktgjykimit zëvendësohet kopja e mëparshme e aktgjykimit. Në rast të këtillë afati për ankim kundër pjesës së korrigjuar të aktgjykimit fillon të ecë nga dita e dorëzimit të kopjes së korrigjuar të aktgjykimit.

Për korrigjimin e aktgjykimit gjykata vendosë pa dëgjimin e palëve.

Forma e prerë e aktgjykimit

Vendimet e formes së prerë. – sikurse interesat e përgjithshme

ashtu edhe ato individuale kërkojnë që marrëdhënjet juridike të palëve të përcaktuara në vendimet e gjykatave, të jenë të qëndrueshme, përfundimtare dhe të pandryshueshme në kuptimin, që më vonë këto

marrëdhënje të mos kenë mundësi të kundërshtohen. Një gjë të tillë e kërkon edhe siguria juridike që duhet të ekzistoj në çdo sistem shoqëror dhe juridik. Marrëdhënjet e ndryshme juridike të palëve në grindje caktohen në mënyrë përfundimtare atëherë kur vendimi i gjykatës merr form të prerë.

Në shkencën juridike për formen e prerë të vendimeve bëhet fjalë në dy kuptime. Së pari, ajo e ka domethënjen se vendimi nuk mund të goditet më me mjet të zakonshëm goditjeje (forma e prerë në kuptimin formal). Së dyti me form të prerë kuptohet efekti i vendimit si akt juridik (forma e prerë në kuptimin material).

Vendimi bëhet i formes së prerë në kuptimin material në

momentin kur bëhet i formes së prerë në kuptimin formal ndaj të dy palëve. Forma e prerë në kuptimin material ka të bëjë me përmbajtjen e vendimit dhe shprehet në efektin e tij ndaj kontestit të zgjidhur. Mirëpo, duhet theksuar se palët të drejtat dhe detyrimet mund ti rregullojnë ndryshe nga ajo që është thënë në vendimin e formes së prerë. Kështu sepse çdo marrëveshje e palëve e lidhur në pajtim me ligjin, është më e fortë se “vet ligji” dhe vendimi gjyqësor qoftë ai edhe i formes së prerë.

701


Në aspektin subjektiv vendimi i formes së prerë ndikon në palët që kan marrë pjesë në procedurën në të cilën është dhënë vendimi. Kjo është e kuptueshme kur dihet se palët me aktivitetin dhe sjelljet e tyre kan ndikuar që të jepet vendimi i përmbajtjes së caktuar. Ndërkaq në aspektin objektiv me fuqin juridike të vendimit përfshihet vendimi mbi kërkespadinë.

Andaj lirisht mund të thuhet se vendimi i shkallës së parë merr form të prerë: a) kur nuk është bërë ankim kundër tij brenda afatit të caktuar nga ligji, b) kur pala heq dorë nga e drejta e ankimit, c) kur ankesa e paraqirut është tërhequr, q) kur ankesa e paraqitur me vendim të gjykatës së shkallës së dytë rrefuzohet si e pathemeluar e vendimi i shkallës së parë, i goditur me ankesë vërtetohet (lihet në fuqi). Vendimi i gjykatës së shkallës së dytë menjëherë bëhet i formes së prerë sepse kundër tij nuk lejohet fare ankimi (si mjet i goditjes së zakonshme).

A K T V E N D I M E T

Duke marrë parasysh formën në të cilën jepën ato, vendimet gjyqësore ndahen në aktgjykime, dhe aktvendime. Me aktgjykim gjykata gjithmon vendosë për kërkesëpadinë, dmth. për objektin e kontestit, kurse me aktvendim gjykata vendosë për çështje tjera. Gjykata vetëm përjashtimisht vendosë për kërkesëpadinë me aktvendim dhe atë në procedurën sipas padisë për shkak të pengim posedimit (neni 142) dhe në procedurën mandatore në të cilën kërkesëpadia pranohet me anë të urdhërpagesës, e cila konsiderohet si një llojë i aktvendimit (neni 142.4i LPK). Vendimi mbi shpenzimet procedurale në aktgjykim konsiderohet aktvendim.

Të gjitha aktvendimet që jepen në seancë gjyqësore i shpallë

gjyqtari. Aktvendimi i shpallur në seancën gjyqësore u dërgohet palëve në kopje të verifikuara vetëm nëse mund të goditen me ankesë të posaçme, apo nëse në bazë të aktvendimit mund të kërkohet menjëherë përmbarimi, apo nëse një gjë të tillë e kërkon drejtimi i procesit. Gjykata është e lidhur për aktvendimet e saja, po që se ato nuk i përkasin drejtimit të procesit, apo nëse me këtë ligj nuk është përcaktuar ndryshe. Në rastet në të cilat aktvendimi nuk i dërgohet palëve, ai ndaj tyre prodhon efekt posa të jetë shpallur. Aktvendimet të cilat gjykata i jep jashtë seancave gjyqësore u komunikohen palëve duke iu dërguar kopja e vërtetuar e aktvendimit.

702


Po që se me anë të aktvendimit refuzohet propozimi i njërës nga palët, pa dëgjim paraprak të palës kundërshtare, atëherë kësaj të dytës nuk i dërgohet aktvendimi i tillë.

Aktvendimi duhet ta ketë arsyetimin po që se kundër tij mund të bëhet ankim i veçantë, e mund të përmbajë atë edhe në ndonjë rast tjetër kur gjykata e quan të nevojshme një gjë të tillë.

Aktvendimet e formës së prerë gjobat e shqiptuar sipas dispozitave të këtij ligji përmbarohen sipas detyrës zyrtare.

Në fund të përkujtojm se dispozitat e neneve 146, 153, 160 dhe 169 paragrafi 2 të këtij ligji në mënyrë të përshtatshme aplikohen edhe kur kem të bëjmë me aktvendimet.

MJETET E ZAKONSHME TË GODITJES

E drejta e ankimit

Gjyqtari sa do i mirë, i kujdesshëm dhe i pregaditur që të jetë mund të gabojë në dhënjen e vendimeve. Gabimi mund të bëhet si në të çmuarit e fakteve ashtu edhe me rastin e zbatimit të normave procedurale apo të atyre materiale. Për ndreqjen dhe zhdukjen e gabimeve të vendimeve është pranuar prej sistemit procedural që nëpërmjet mjeteve të goditjes të bëhet shqyrtimi i çështjes nga një gjykatë tjetër.

Andaj kundër aktgjykimit të dhënë nga gjykata e shkallës së parë palët mund të bëjnë ankim brenda afatit prej pesëmbëdhjetë ditësh (15) nga dita e dorëzimit të kopjes së aktgjykimit, po që se me këtë ligj nuk është caktuar ndonjë afat tjetër. Në kontestet nga raportet në të cilat është dhënë aktgjykimi në bazë të kambialit apo çekut, afati për ankim është shtatë (7) ditor. Ankimi i bërë brenda afatit të përcaktuar me ligj pengon që aktgjykimi të bëhet i formës së prerë në pjesën e goditur me ankim dhe në fund mbi ankimin kundër aktgjykimit vendosë gjykata e shkallës së dytë.

Sipas LPK neni 176 – 184, ankesa kundër aktgjykimit dhe neni 206 – 207 ankesa kundër aktvendimit janë mjete të goditjes së zakonshme të vendimeve gjyqësore. Mjetin me të cilin goditet urdhërpagesa ligji e quan prapsim (kundërshtim - neni 497.1).

Pala mund të heqë dorë nga e drejta e ankimit që nga momenti kur i është dorëzuar aktgjykimi, deri ne momentin e dhënies së vendimit të gjykatës së shkallës së dytë pala mund ta tërheqë ankesën e paraqitur.

703


Deklarata për heqjen dorë nga e drejta e ankimit dhe ajo për tërheqjen e ankesës nuk mund të revokohet.

Përmbajtja e ankesës

Ankesa është mjetë i regullt i goditjes së aktgjykimit të shkallës

së parë, pa përjashtim. E drejta e ankimit kundër aktgjykimit është e garantuar me kushtetutë. Ajo prodhon efekt suspenziv, sepse e pengon aktgjykimin që të marrë formë të prerë, si dhe efekt devolutiv, sepse me paraqitjen e saj themelohet kompetenca e gjykatës së shkallës së dytë që ta shqyrtoj dhe ekzaminoj aktgjykimin e goditur. Në këtë aspekt, kufizime ka kur është në pyetje aktgjykimi në bazë të pohimit dhe aktgjykimi në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia të cilat mund të goditen për shkak të shkeljes së dispozitave të procedurës kontestimore, apo nga shkaku se deklarata e pohimit, gjegjësisht e heqjes dorë nga kërkesëpadia, është dhënë në lajthitje apo nën ndikimin e dhunës apo mashtrimit.

Ankesa shprehet në formë të aktit të shkruar. Përveç elementeve që duhet ti ketë çdo veprim i shkruar procedural ankesa duhet të përmbajë: tregimin e aktgjykimit kundër të cilit paraqitet ankimi, deklaratën se aktgjykimi kundërshtohet në tërësi ose në pjesën e caktuar, shkaqet e ankimit me arsyetim dhe nënshkrimin e paraqitësit të ankimit. Është e preferueshme që ankesa të përmbajë edhe propozimin për vendimin të cilin gjykata e shkallës së dytë duhet ta jepë sipas mendimit të ankuesit.

Në qoftë se ankesa nuk i përmban elementet e më larta (pra ankesa është jo e plotë), gjykata e shkallës së parë me anë të aktvendimit, kundër të cilit nuk lejohet ankimi, e thërret ankuesin që brenda afatit prej shtatë ditësh ta plotësojë ankesën e paraqitur dhe po që se ankuesi brenda afatit të më lartë nuk vepron sipas kërkesës së gjykatës, gjykata me aktvendim e hedhë poshtë ankesën si jo të plotë.

Në ankesë nuk mund të paraqiten fakte të reja dhe të propozohen

prova të reja, përveç se kur ankuesi jep prova se pa fajin e vet nuk ka mundur t’i paraqesë, përkatësisht t’i propozojë gjer në përfundimin e shqyrtimit kryesor në gjykatën e shkallës së parë.

Duke i treguar faktet e reja, ankuesi ka për detyrë që t’i përmendë provat me të cilat faktet e tilla do të vërtetoheshin, kurse duke i treguar provat e reja, ka për detyrë t’i përmendë faktet të cilat me provat e tilla duhet vërtetuar.

704


Prapësimi i parashkrimit dhe prapësimi me qëllim kompensimi, që nuk janë paraqitur në gjykimin e shkallës së parë, nuk mund të paraqiten me ankesë.

Po që se me paraqitjen e fakteve të reja dhe me propozimin e provave të reja, shkaktohen shpenzime procedurale në procedurën e ankimit, shpenzimet e tilla i mbetën në ngarkim palës që i ka paraqitur faktet e reja, përkatësisht që i ka propozuar provat e reja.

Shkaqet nga të cilat mund të goditet aktgjykimi

Duke i marrë parasysh gabimet dhe parregullësit në të cilat

bazohet ankesa, në ligj shprehimisht është bërë klasifikimi i shkaqeve të ankimit në këto tri lloje: a) për shkak të shkeljes së dispozitave të procedurës kontestimore, b) për shkak të konstatimit të gabuar apo jo të plotë të gjendjes faktike dhe c) për shkak të zbatimit të gabuar të së drejtës materiale.

Shkeljet thelbësore të dispozitave të procedures

kontestimore- Veprimi i gjykatës është me të meta formale në qoftë se me rastin e kryerjes së tij nuk është zbatuar fare, apo është zbatuar gabimisht dispozita e caktuar procedurale. Mirëpo, nuk janë të rëndësisë së njëjtë të gjitha shkeljet e dispozitave procedurale. Disa nga to as që janë paraparë si shkak për ankim. Shkeljet e tilla mund ti quajmë jothelbësore. Thelbësore janë ato shkelje të ligjit të cilat janë në lidhje kauzale, efektivisht apo potencialisht, me vendimin e padrejtë apo me cenimin e ndonji interesi tjetër të mbrojtur juridikisht në procesin kontestimor. As shkeljet thelbësore nuk janë të rëndësisë së njëjtë. Për disa nga to vetë ligji prezumon se ndikojn ose mund të ndikojn gjithmon në dhënjën e vendimit të gabuar. Këtë lloj shkeljesh shkenca juridike e quan shkelje thelbësore absolute.

Shkeljet thelbësore relative- Ligji nuk përmend veç e veç

shkeljet thelbësore relative. Një gjë e tillë as që është e mundur. Sepse, me çdo veprim procedural të saj gjykata mund të shkelë ndonjë dispozit procedurale. Shkelje thelbësore relative është, psh. refuzimi i paarsyeshëm i propozimit të palës për shfrytzimin e ndonjë mjeti provues, e një gjë e tillë ka mundur të ndikojë që gjendja faktike të mos vërtetohet në mënyrë të plotë. Mosmarrja e pëlqimit nga pala për caktimin e ekspertit; refuzimi i pa justifikuar i propozimit për

705


përjashtimin e gjyqtarit nga shkaku të cilin e vlerson vetë gjykata, lejimi në kundërshtim me ligjin i pjesëmarrjes së publikut në séance, mosnjoftimi nga ana e gjykatës palën me të drejtën e saj që në gjykim ta përdor gjuhën e tij etj. Shkeljet thelbësore relative gjykata e shkallës së dytë i merr parasysh vetëm në qoftë se ankuesi shprehimisht i përmendë ato në ankesën e tij.

Shkeljet thelbësore absolute- Kur kemi shkelje të këtilla

aktgjykimi i goditur anulohet pa marrë parasysh se a është i drejtë apo jo i drejtë në aspektin materialo juridik. Në rast të tillë ai anulohet nga shkaqet formale (procedurale) për vetë faktin se janë shkelur dispozitat procedurale. Shkeljet që gjithmon e kanë për pasojë anulimin e vendimit, ligji shprehimisht dhe taksativisht i ka përmendur në nen. 182.2.

Të gjitha shkeljet esenciale absolute mund ti klasifikojmë në tri grupe. Në grupin e parë bëjnë pjesë shkeljet e dispozitave të prezumimeve procedurale. Në grupin e dytë bëjnë pjesë shkeljet që kanë të bëjnë me disa parime të procedurës kontestimore. Në grupin e tretë bëjnë pjesë shkeljet e rregullave të vendosëjes dhe të vendimit.

Varësisht nga ajo se me çka kanë të bëjnë shkeljet e grupit të parë i ndajmë: në shkelje të prezumimeve në lidhje me gjykatën; në shkelje në lidhje me palët; në shkelje të prezumimeve në lidhje me objektin kontestit.

Shkeljet e prezumimeve në lidhje me gjykatën janë: -përbërja jo e rregullt e gjykatës, -gjyqtari i përjashtuar, -jo kompetenca gjyqësore, -jo kompetenca lëndore e gjykatës.

Shkeljet e prezumimeve në lidhje me palët janë: -pazotësia për të qenë palë, -pazotësia procedurale (për të vepruar në procedurë), -përfaqësimi jo i rregullt i palës.

Shkeljet e prezumimeve në lidhje me objektin e kontestit janë: -ekzistimi i prezumimeve procedurale negative (shkelja e parimit

Ne bis in idem).

Shkeljet e grupit të dytë kanë të bëjnë me shkeljet e dispozitave të

706


cilat i përbëjnë disa nga parimet e procedurës kontestimore, e ato janë: -shkeljet e parimit të pandërmjetësisë, -shkeljet e parimit të ndëgjimit të të dy palëve në procedurë, -shkelja e parimit të kontradiktoritetit, -shkelja e parimit të publicitetit (gjykimit me dyer të hapura) dhe -shkelja e rregullave për gjuhën në të cilën duhet të zhvillohet

procedura.

Shkelja e grupit të tretë kanë të bëjnë me rregullat mbi vendosjen në përgjithësi dhe me rregullat që kanë të bëjnë me përpilimin me shkrim të aktgjykimit. Shkelje të këtilla janë:

-vendosja në kundërshtim me paragrafin 3 të nenit 3 të LPK

(disponimi i palejueshëm i palëve), -dhënja e aktgjykimit për shkak të pohimit, mosbindjes,

mungesës, heqjes dorë nga kërkesëpadia, ose pa mbajtjen e shqyrtimit kryesor,

-pohimit pa qenë të plotësuara kushtete për një gjë të tillë. -dhënja e aktgjykimit për shkak të mungesës pa qenë të

plotësuara kushtet ligjore, -tejkalimi i kërkesëpadisë dhe -shkelja e rregullave për formën dhe përmbajtjen e aktgjykimit.

Konstatimi i gabuar apo jo i plotë i gjenjdjes faktike- Sipas

LPK (neni183) ekziston vërtetimi i gabuar apo jo i plotë i gjendjes faktike kur gjykata gabimisht e ka vërtetuar ndonjë fakt vendimtar, përkatësisht kur faktin e tillë nuk e ka vërtetuar fare.

Zbatimi i gabueshëm i së drejtës materiale ekziston kur

gjykata nuk e ka zbatuar dispozitën e së drejtës materiale që është dashur ta zbatojë, apo kur dispozitën e tillë nuk e ka zbatuar në mënyrë të drejtë.

Procedura sipas ankesës

Procedura sipas ankesës zhvillohet në dy seksione. Në të parin

vepron gjykata e shkallës së parë kurse në të dytin gjykata e shkallës së dytë.

Ankesa i paraqitet gjykatës e cila e ka dhënë aktgjykimin e shkallës së parë, në një numër të mjaftueshëm ekzemplarësh për gjykatën

707


dhe palën kundërshtare. Ankesën e paraqitur tej afatit të parashikuar me ligj, atë të palejueshme ose jo të plotë, e hedhë poshtë me aktvendim gjykata e shkallës së parë pa caktuar fare seancë gjyqësore. Përgjigja në ankesë bëhet në afat prej 7 dite.

Pas pranimit të përgjigjes në ankesë, apo pas skadimit të afatit për përgjigje në ankesë, gjykata e shkallës së parë ankesën dhe përgjigjen në ankesë, nëse është paraqitur me të gjitha shkresat e lëndës ia dërgon gjykatës së shkallës së dytë në afat prej shtatë ditësh më së shumti.

Gjyqtari relator, po që nevoja, nga gjykata e shkallës së parë mund të kërkojë raport për shkeljet e dispozitave procedurale dhe mungesat tjera të përmendura në ankesë, si dhe të kërkojë që, me qëllim të konstatimit të shkeljeve, përkatësisht mungesave të tilla, të bëhen hetimet e duhura.

Kufijtë e ekzaminimit të aktgjykimit të shkallës së parë

Gjykata e ankimit ekzaminon aktgjykimin e shkallës së parë në

atë pjesë në të cilën është goditur me ankesë dhe atë brenda kufijve të shkaqeve të treguara në ankesë, duke u kujdesur sipas detyrës zyrtare për zbatimin e së drejtës materiale si dhe për shkeljen e dispozitave të procedurës kontestimore nga neni 182 paragrafi 2, pika b), g), j), k) dhe m) të LPK.

Vendimet e gjykatës së shkallës së dytë mbi ankesën

Vendimi i gjykatës së ankimit sipas ankesës është ose i natyrës

procedurale ose i natyrës meritore. Është u natyrës procedurale vendimi me të cilin ajo nuk shprehet në lidhje me vetë kërkespadinë. Për shkak të rëndësisë së tij procedurale ai jepet në formë të aktvendimit. Të natyrës procedurale janë: aktvendimi me të cilin hedhë poshtë ankesën si të vonuar jo të plotë apo të palejueshme, ta prishë aktgjykimin e goditur dhe ta hedhë poshtë padinë, aktvendimi me të cilin anulohet aktgjykimi i goditur dhe çështja juridike kthehet për rigjykim në gjykatën e shkallës së parë. Vendimi i gjykatës së ankimit është i natyrës meritore në qoftë se me të ajo shprehet në lidhje me kërkesëpadinë. Për shkak të rëndësisë së tij materialo-juridike vendimi i natyrës meritore jepet në formë të aktgjykimit. I tillë është aktgjykimi me të cilin refuzohet ankesa si e pathemeltë dhe vërtetohet aktgjykimi i goditur, aktgjykimi me të cilin

708


gjykata e ankimit e ndryshon aktgjykimin e goditur. Gjykata e shkallës së dytë nuk është e lidhur për propozimin e parashtruar ne ankesë.

Gjykata e çështjes ka për detyrë që menjëherë pasi t’i arrijë aktvendimi i gjykatës së shkallës së dytë, të caktojë seancën përgatitore apo seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes e cila duhet të mbahet më së voni brenda afatit tridhjetë (30) ditor pas arritjes së aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë, si dhe t’i kryejë të gjitha veprimet procedurale dhe t’i shqyrtojë të gjitha çështjet kontestuese që i ka ofruar gjykata e shkallës së dytë në aktvendimin e saj.

Gjykata e shkallës së dytë nuk mund ta ndryshojë aktgjykimin e shkallës së parë në dëm të palës ankuese, po që se vetëm ajo ka bërë ankim, e jo edhe pala kundërshtare. Kjo rregull (ndalimi i të a.q. reformatio in peius) shprehimisht është paraparë vetëm kur sipas ankesës jepet aktgjykimi me të cilin ndryshohet ai i goditur me ankesë.

Në arsyetimin e aktgjykimit, gjegjësisht të aktvendimit, gjykata e shkallës së dytë duhet t’i vlerësojë thëniet në ankesë që kanë qenë të rëndësisë vendimtare për dhënien e vendimit të saj.

Gjykata e shkallës së dytë ia kthen të gjitha shkresat e lëndës gjykatës së shkallës së parë me një numër të mjaftueshëm ekzemplarësh të vendimit të vet për t’ ua dërguar palëve dhe personave të interesuar, si dhe një ekzemplar për gjykatën e shkalles së parë. Gjykata e shkallës së dytë e bënë një gjë të këtillë brenda afatit tridhjetë (30) ditor nga dita e dhënies së vendimit të saj.

ANKESA KUNDËR AKTVENDIMIT

Sipas ankesës së posaçme kundër aktvendimit zhvillohet procedurë e veçantë. Kjo ankesë është mjetë goditjeje me karakter devolutiv, i njëanshëm dhe zakonisht me efekt suspenziv.

Në procedurën që zhvillohet sipas saj në mënyrë adekuate zbatohen dispozitat për ankesën kundër aktgjykimit.

Kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së parë lejohet ankimi, po që se me këtë ligj parashihet shprehimisht se ankimi i veçantë nuk lejohet,

Aktvendimi kundër të cilit nuk lejohet ankim i veçantë mund të përmbarohet menjëherë.

709


MJETET E JASHTËZAKONSHME TË GODITJES

Revizioni është mjet i goditjes së jashtëzakonshme me të cilin pala e goditë për shkakë të shkeljes së ligjit aktgjykimin e formës së prerë të gjykatës së shkallës së dytë të dhënë sipas ankesës kundër aktgjykimit të shkallës së parë. Shkaqet për paraqitjen e revizionit nga pala janë: shkeljet e dispozitave të procedurës kontestimore nga neni 188 e cila është bërë në procedurën e gjykatës së shkallës së dytë, për shkak të zbatimitë të gabuar të së drejtës materiale dhe për shkak të tejkalimit të kërkesëpadisë, po që se kjo parregullësi është bërë në procedurën e zhvilluar në gjykatën e shkallës së dytë.

Revizioni, pra, nuk lejohet për shkakë të konstatimit të gabuar apo jo të plotë të gjendjes faktike (neni 214.2).

Me revizion pala nuk mund të goditë vendimin e gjykatës së shkallës së dytë të dhënë në kontestet vlera e të cilave është më e vogël se ajo e caktuar me ligj (neni 211.2).

Në kontestet pasuroro-juridike me rëndësi sociale të posaçëme revizioni është i lejueshëm pa marrë parasysh vlerën e objektit të kontestit. Të tilla janë: a) kontestet në lidhje me ushqimin ligjor, b) kontestet për shpërblimin e dëmit për ushqimin e humbur, për shkak të vdekjes së dhënësit të ushqimit, c) në kontestet nga marrëdhëniet e punës të cilat i fillon i punësuari kundër vendimit për shuarjen e marrëdhënies së punës.

Kompetente për vendosje lidhur me revizionin është Gjykata Supreme. Afati për paraqitjen e tij është 30 ditë nga dita në të cilën palës i është dorëzuar aktgjykimi i shkallës së dytë. As afati për paraqitjen e revizionit e as revizioni i paraqitur nuk janë pengesë për përmbarimin e aktgjykimit të formës së prerë të goditur. Ai, pra, nuk prodhon efekt suspenziv. Në procedurën sipas revizionit në mënyrë përkatëse zbatohen dispozitat e parapara për ankesën kundër aktgjykimit, por vetëm në qoftë se ligji nuk ka dispozita që vlejnë posaçërisht për procedurën sipas tij (nen.399).

Pasi të arrijë përgjigja në revizion (afati 7 ditor) apo pas skadimit të afatit për përgjigje (poashtu afati 7 ditor), revizionin dhe përgjigjen, nëse është paraqitur, gjykata e shkallës së parë ia dërgon gjykatës së revizionit, bashkë me dosjen e lëndës, brenda afatit shtatë ditor, nëpërmjet gjykatës së shkallës së dytë.

710


Revizioni kundër aktvendimit

Sipas nen.228 të LPK palët mund të paraqesin revizion edhe kundër aktvendimeve të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin përfundon procedura (dhe shuhet litispendenca) në mënyrë të prerë. Mirëpo, në qoftë se është fjala për aktvendimet të cilat jepen në kontestet në të cilat nuk lejohet revizioni kundër aktgjykimit, atëherë revizioni nuk lejohet as kundër aktvendimeve të tilla. Ligji shprehimisht parasheh se në dy raste revizioni lejohet gjithmon: a) kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin hidhet poshtë ankesa, dhe b) kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin vërtetohet aktvendimi i gjykatës së shkallës së parë me të cilin është hedhur poshtë revizioni i paraqitur kundër vendimit përfundimtar. Revizioni është i lejueshëm edhe kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin është vendosëur mbi propozimin për përsëritjen e procedurës. Revizioni nuk lejohet kundër aktvendimit mbi shpenzimet procedurale.

Në procedurën sipas revizionit kundër aktvendimit në mënyrë adekuate aplikohen dispozitat e këtij ligji mbi revizionin kundër aktgjykimit.

Përsëritja e procedurës

Sipas ligjit, çdo procedim i përfunduar me vendim të formës së

prerë (qoftë ai aktgjykim apo aktvendim), mund të përsëritet sipas propozimit të palës, kur për një gjë të tillë ekzistojnë shkaqet e përmendura në nenin 232 të LPK. Propozimi për përsëritjen e procedurës është mjetë i jashtëzakonshëm i goditjes, i kufizuar, josuspenziv, i dy anshëm. Procedura mund të përfundoj me anë të aktgjykimit, me anë të aktvendimit me të cilën padia hidhet poshtë apo me anë të aktvendimit me të cilën konstatohet se ka përfunduar procedura me anë të veprimit procedural disponibil të palëve.

Shkaqet në bazë të të cilave pala mund ta propozoj përsëritjen e procedurës në shkencë klasifikohen në tri grupe: a) shkeljet më të rënda të dispozitave procedurale; b) veprat penale të pjesëmarrësve në procedurë të cilat kanë mundur të ndikojnë në përmbajtjen e vendimit, dhe c) faktet dhe provat e reja.

Afati për paraqitjen e propozimit për përsëritjen e procedurës është tridhjetë (30) ditor dhe fillon të ecë nga dita në të cilën pala ka

711


marr dijeni për shkakun e përsëritjes, përkatësisht nga dita në të cilin e ka fituar mundësinëë për shfrytzimin e shkakut të tillë, por jo më vonë se 5 vite nga dita në të cilën vendimi ka marrë formën e prerë, përveçse kur përsëritja kërkohet nga shkaqet e përmendura në nenin 232 pika a dhe b e këtij ligji. (kur palës me veprim të kundërligjshëm e sidomos në rast të mos thirjes për në seancë nuk i jepet mundësia që të marrë pjesë në shqyrtimin e çështjes kryesore dhe kur si palë ka marrë pjesë personi që nuk mund të jetë palë ndërgjygjëse, palën nuk e ka përfaqësuar personi i autorizuar apo përfaqësuesi ligjor te pala me pazotësi procedurale, dhe kur ky nuk ka patur autorizim për kryerjen e veprimeve të caktuara procedurale).

Mbi propozimin për përsëritjen e procedurës vendosë siç është spjeguar më parë gjykata e shkallës së dytë, dhe atë gjyqtari individual i cili nuk ka marrë pjesë në dhënien e vendimit të shkallës së dytë në procedurën e mëparshme.

Propozimi për përsëritjen e procedurës i paraqitet gjithmonë gjykatës që e ka dhënë vendimin e shkallës së parë duke treguar në propozim sidomos: bazën ligjore në mbështetje të së cilës kërkohet përsëritja e procedurës, rrethanat nga të cilat rezulton se propozimi është paraqitur në afatin ligjor dhe mjetet provuese me të cilat arsyetohen thëniet e propozuesit.

Propozimin për përsëritjen e procedurës të paraqitur pas afatit ligjor, atë jo të plotë, apo të palejueshëm, e hedhë poshtë gjykata e shkallës së parë me anë të aktvendimit pa mbajtur seancë gjyqësore. Mirëpo, po që se gjykata e shkallës së parë nuk e hedhë poshtë propozimin, një ekzemplar të tij ia dërgon palës kundërshtare, e cila ka të drejtë që brenda afatit pesëmbëdhjetë (15) ditor të përgjigjet lidhur me të.

Pasi të arrijë përgjigja lidhur me propozimin, apo pasi të skadojë afati për përgjigje, gjykata propozimin, bashkë me përgjigjen në të, po që se është paraqitur, me të gjitha shkresat e lëndës ia dërgon gjykatës së shkallës së dytë brenda afatit prej tetë (8) ditësh.

Gjykata e shkallës së dytë vendosë mbi propozimin për përsëritjen e procedurës zakonisht jashtë seance për shqyrtim kryesor. Po që se gjykata vjen në përfundim se është i domosdoshëm shqyrtimi i tillë, ajo do të veprojë në pajtim me dispozitat e neneve 191 dhe 193 të këtij ligji (hapja e seancës para kësaj gjykate).

Në aktvendimin me të cilin lejohet përsëritja e procedurës shqiptohet vendimi me të cilin anulohet ai i dhënë në procedurën e

712


mëparshme. Kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin aprovohet propozimi për përsëritjen e procedurës nuk lejohet ankimi. Ankesa kundër aktvendimit të gjykatës së shkallës së dytë me të cilin refuzohet propozimi për përsëritjen e procedurës i paraqitet të njëjtës gjykatë, e cila sipas ankesës vendosë në trup gjykues të përbërë nga tre gjyqtar.

Në procedurën e përsëritur në gjykatën e shkallës së parë nuk mund të veproj gjyqtari që ka dhënë vendimin në procedurën e mëparshme ndërsa Gjykata e shkallës së parë e cakton seancën përgatitore menjëherë pasi t’i arrijë aktvendimi i gjykatës së shkallës së dytë, e më së voni brenda afatit tetë (8) ditor.

RAPORTI MIDIS REVIZIONIT DHE PROPOZIMIT PËR PËRSËRITJEN E PROCEDURËS

Në qoftë se në afatin për paraqitjen e revizionit pala e paraqet

propozimin për përsëritjen e procedurës vetëm nga shkaqet për të cilat mund të paraqitet revizioni, do të konsiderohet se pala e ka paraqitur revizionin. Po që se pala paraqet revizionin për shkakun se në procedurën e shkallës së parë apo të shkallës së dytë është vendosëur mbi kërkesën për të cilën ka ekzistuar vendimi i formës së prerë, apo për kërkesën nga e cila paditësi ka hequr dorë në një procedurë të mëhershme apo, për të cilën ekziston ujdia gjyqësore, dhe në të njëjtën kohë, apo më, vonë paraqet propozimin për përsëritjen e procedurës, nga cilido shkak i përmendur në nenin 232 të këtij ligji, gjykata e ndërprenë procedurën sipas propozimit për përsëritjen e procedurës derisa të përfundoj procedura sipas revizionit.

Po që se pala paraqet revizionin nga cilido shkak, përveçse nga shkaqet e përmendura në paragrafët e sipërm, dhe në të njëjtën kohë, apo më vonë, paraqet propozimin për përsëritjen e procedurës, nga shkaqet e nenit 232 pika c) dhe d) të këtij ligji që janë argumentuar me anë të aktgjykimit penal të formës së prerë, gjykata do ta ndërpresë procedurën sipas revizionit derisa mos të përfundojë procedura lidhur me propozimin për përsëritjen e procedurës.

Në të gjitha rastet e tjera në të cilat pala paraqet revizionin, kurse në të njëjtën kohë apo me vonë e paraqet propozimin për përsëritjen e procedurës, gjykata do të vendosë se cilën procedurë do ta vazhdojë e

713


cilën do ta ndërpresë, duke i marrë parasysh të gjitha rrethanat e rastit, e sidomos shkaqet nga të cilat janë paraqitur të dy mjetet e goditjes si dhe provat e propozuara nga palët.

Dispozitat e nenit 242 paragrafët 1 dhe 3 te këtij ligji do të aplikohen edhe kur pala se pari ka paraqitur propozimin për përsëritjen e procedurës e pas kësaj e ka paraqitur revizionin. Në të gjitha rastet tjera në të cilat pala e paraqet propozimin për përsëritjen e procedurës e pas kësaj e paraqet revizionin gjykata, zakonisht, e ndërpretë procedurën sipas revizionit derisa mos të përfundojë procedura sipas propozimit për përsëritjen e procedurës, përveçse kur konstaton se ekzistojnë shkaqe të justifikueshme për veprim ndryshe.

Aktvendimin nga neni 242 të këtij ligji e jep gjyqtari i gjykatës së shkallës së parë po që se propozimi për përsëritjen e procedurës arrin në gjykatën e shkallës së parë para se lënda sipas revizionit t’i jetë dërguar gjykatës së revizionit. Në qoftë se propozimi për përsëritjen e procedurës arrin pasi t’i jetë dërguar lënda gjykatës së revizionit, aktvendimin nga neni 242 të këtij ligji e jep gjykata e revizionit.

Aktvendimin nga neni 242 të këtij ligji e jep gjyqtari i gjykatës së shkallës së parë, përveç kur lënda, në kohën kur revizioni arrin në gjykatën e shkallës së parë, sipas propozimit për përsëritjen e procedurës i është dërguar gjykatës së lartë për vendosëje, në të cilin rast aktvendimin e jep gjykata e lartë. Kundër aktvendimeve të më larta nuk lejohet ankimi.

KËRKESA PËR MBROJTJEN E LIGJSHMËRISË

Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë është mjetë goditjeje

josuspenziv, devolutiv, por i kufizuar me të cilin prokurori publik e goditë vendimin e formës së prerë për shkak të shkeljeve esenciale të dispozitave të procedurës, në qoftë se shkelja ka të bëjë me kompetencën territoriale, po qe se gjykata e shkallës së parë e ka nxjerrë aktgjykimin pa seancë kryesore, kurse e ka pasur detyrë ta mbajë seancën kryesore, po qe se është vendosëur për kërkesën, rreth së cilës kontestimi është në vazhdim, apo në qoftë se në kundërshtim me ligjin, është përjashtuar publiku në seancën kryesore dhe për shkak të aplikimit të gabueshëm të së drejtës materiale.

Prokurori publik nuk mund të ngrejë kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë për shkak të kapërcimit të kërkesë-padisë dhe as për shkak të vërtetimit të gabueshëm apo jo të plotë të gjendjes faktike.

714


Sipas dispozitave te këtij ligji gjykata me kompetencë për të vendosur për kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë do të veprojë edhe kur vërteton se ekziston shkelja esenciale e dispozitave të procedurës kontestimore që është bërë në procedurë para gjykatës të shkallës së parë.

Kompetent për ngritjen e kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë është Prokurori publik i Kosovës. Për të vendosë Gjykata Supreme. Nuk është me rëndësi se a është bërë vendimi i formës së prerë në shkallë të parë apo në shkallë të dytë. Kjo vlenë edhe kur janë në pyetje aktvendimet.

Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë mund të paraqitet brenda afatit tre mujor nga dita në të cilin vendimi është bërë i formës së prerë. Mirëpo, në qoftë se kundër vendimit të shkallës së dytë është paraqitur revizioni afati për paraqitjen e kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë është 30 ditor, dhe fillon nga dita në të cilën prokurorit publik i është dërguar një ekzemplar i revizionit të asaj pale revizioni i së cilës i është dërguar më herët. Në qoftë se kundër të njëjtit vendim paraqitet edhe revizioni i palës e edhe kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë e prokurorit publik, gjykata për këto dy mjete goditjeje vendosë me një vendim të vetëm (neni 249). Për seancën në të cilën shqyrtohet dhe vendoset për Kërkesën për mbrojtjen e ligjshmërisë, gjykata e lajmëron prokurorin.

GJYKIMI NË SHKALLË TË PARË

NGRITËJA E PADISË

Nocioni dhe përmbajtja e padisë

Padia është veprim i parë procedural me të cilën vihet në veprim procesi kontestimor. Padinë e paraqet paditësi. Ai me të nga gjykata kërkon mbrojtje juridike të përmbajtjes së caktuar, duke pasur parasysh të paditurin e caktuar. Mbrojtjen juridike gjykata e jep me anë të vendimit të saj.

Aspektin material të padisë e përbën kërkesa e paditësit që gjykata të vendosë mbi çështjen juridike kontestuese. Kur flasim për padinë në aspektin procedural (formal) e kemi parasysh vetë shkresën (dokumentin-parashtresën) në të cilën paditësi e shpreh kërkesën që gjykata ti japë mbrojtje juridike me anë të vendimit të përmbajtjës së caktuar.

715


Me përmbajtjen e padisë caktohet programi i procesit kontestimor.

Padia në kuptimin formal (shkresa) e ka pjesën e përmbajtjes që

është e detyrueshme, dhe mund ta ketë pjesën e përmbajtjes që është fakultative. Ajo duhet ta ketë pjesën nga e cila shihet se cilës gjykatë i drejtohet, cilat janë palët dhe shenimet për identifikimin e tyre. Përveç kësaj, padia patjetër duhet ti ketë edhe këto elemente:

a) kërkesën e caktuar në pikëpamje të çështjes kryesore dhe kërkesave aksesore; b) faktet mbi të cilat paditësi e bazon kërkesën; c) provat me të cilat vërtetohen faktet e tilla; d) vlerën e kontestit; e) bazën juridike dhe f) të dhënat e tjera që duhet t’i ketë çdo parashtresë (neni 99 i këtij ligji).

Gjykata nuk është e lidhur me bazën juridike të kërkesëpadisë. Gjykata do të veprojë sipas padisë edhe kur paditësi nuk e ka

treguar bazën juridike të kërkesëpadisë.

Paditësi ka për detyrë që padisë t’ia bashkangjis vërtetimin mbi taksën gjyqësore të paguar.

Në qoftë se paditësi nuk e paguan taksën gjyqësore të përcaktuar për padinë as pas vërejtjes së dërguar nga gjykata, edhe pse nuk ekzistojnë konditat për lirim nga detyrimi i pagimit të taksës gjyqësore, do të konsiderohet se padia është tërhequr.

Llojet e padive- Paditë i ndajmë ose i klasifikojmë në lloje të

ndryshme sipas njërit nga këto kritere që ndiqen: materialo-juridike ose proceduralo-juridike. Nga pikëpamje të së drejtës materiale paditë u përshtaten degëve të kësaj të drejte, prandaj ato i ndajmë në civile, familjare, të punës etj. Nga pikpamja e së drejtës procedurale paditë ndahen në disa lloje varësisht nga qëllimi që ndjekë paditësi me anë të padisë dhe varësisht nga fakti se çfarë vendimi kërkon të marrë gjykata. Sipas qëllimit të paditësit, paditë i ndajmë në padi vërtetimi (njohje apo deklarative), në padi detyrimi (kondemnatore) dhe në padi ndryshimi (transformimi, konstitutive).

716


a) Padi vërtetimi (njohje, deklarative)- Padi njohje e quajmë padinë me të cilën paditësi mund të kërkojë me padi që gjykata vetëm të konstatojë ekzistimin, përkatësisht mosekzistimin e një të drejte apo të një raporti juridik, ose vërtetësinë, gjegjësisht mos vërtetësinë e ndonjë dokumenti. Intervenimi i gjykatës me këtë lloj padie kërkohet para se të bëhet shkelja e normës juridike në të cilën bazohet e drejta subjektive e paditësit. Me vendimin e gjykatës pengohet shkelja që mund të bëhet në të ardhmën. Me të vetëm konstatohet gjendja juridike ekzistuese, pa u detyruar i padituri që të bëjë diçka. Në bazë të këtij vendimi nuk mund të inicohet procedura përmbarimore. Me padi vërtetimi nuk mund të kërkohet nga gjykata që ta vërtetoj ndonjë fakt apo gjendje faktike. Me këtë padi mund të kërkohet psh., vërtetimi se ekziston kontrata e shitblerjes, kontrata mbi ndërtimin, mandej se ekziston e drejta e pronësisë, e drejta e autorit, e drejta e trashigimit, e drejta e shfrytzimit. E këtij lloji është edhe padia për vërtetimin e martesës, atësisë, amësisë etj.

b) Padi detyrimi (kondemnatore)- Me këtë lloj padie paditësi kërkon nga gjykata që me aktgjykim ta urdhëroj të paditurin që në dobi të paditësit ta përmbush një prestim (ta dorzojë një send, ta paguaj një shumë të hollash, ta kryej ose jo një punë ose shërbim). Me këtë padi paditësi mund të kërkoj që i padituri të pësojë diç: psh. ta lejoj paditësin që ta shfrytzoj të drejtën e kalimit mbi sendin e pa luajtshëm të tij, ose që të mos veprojë, psh. që ta ndërprej shqetësimin e mëtejmë të paditësit në shfrytzimin e qetë të banesës, që në të ardhmën të mos përdor firmën e paditësit etj. Me padinë në fjalë mund të kërkohet detyrimi i palës së paditur që të japë deklaratën e përmbajtjes së caktuar: psh. shkresën në bazë të cilës mund të regjistrohet e drejta e caktuar në regjistrin publik (clausula intabulandi).

c) Padi ndryshimi- Parimisht, me anë të vendimit gjyqësor nuk mund të krijohen, ndryshohen apo shuhen raportet juridiko-civile, e as të drejtat subjektive civile. Për një gjë të tillë shërbejnë veprimet materialo- juridike dhe deklaratat e vullnetit të subjekteve të së drejtës. Mirëpo, në disa raste të veçanta, sidomos për ndryshimin e raporteve juridike të caktuara, nevojitet që të ekzistoj vendimi gjyqësor i formës së prerë. Në rastet e tilla, me padinë në fjalë nga gjykata mund të kërkohet që ajo me aktgjykim ta themeloj një raport juridik, mandej që ta ndryshoj

717


përmbajtjen e raportit ekzistues apo që ta anuloj atë. E këtillë është psh. padia me të cilën kërkohet zmadhimi i mjeteve për ushqim i caktuar më parë me aktgjykim, caktimi i kohës për përmbushjen e detyrimit ose dhënja e deklaratës materialo-juridike nga i padituri me të cilën lejohet regjistrimi i të drejtës reale në librin e tokave. Në shembullin e fundit, kur vendimi bëhet i formës së prerë, supozohet se i padituri e ka dhënë deklaratën e përmendur, dhe në bazë të tij mund të bëhet regjistrimi përkatës. E këtij lloji është edhe padia me të cilën kërkohet zvogëlimi i dënimit të kontraktuar apo zvoglimi i shpërblimit të kontraktuar për punën e avokatit. Shembull për padinë me të cilën nga gjykata kërkohet anulimi ose shuarja e raportit juridik është padia për shkurorzim të bashkëshortëve apo për anulimin e martesës së tyre, mandej për anulimin e kontratës apo firmës etj.

Në disa raste me këtë padi nga gjykata mund të kërkohet që me vendimin e saj ta ndryshoj situatën procedurale. Padi të këtilla procedurale janë: padia për anulimin e aktgjykimit të arbitrazhit; padia me të cilën personi i tretë kërkon që nga gjykata ta shpallë të palejueshëm ekzekutimin me të cilën është përfshier pjesa e pasurisë së tij; padia me të cilën debitori gjatë ekzekutimit parashtron prapsime, duke kërkuar që gjykata me vendim të saj ta shpallë ekzekutimin si të pa lejueshëm. As në bazë të aktgjykimit të dhënë sipas kësaj padie nuk mund të inicohet procedura përmbaruese sepse me të nuk kemi detyrim për prestim të të paditurit.

Përfshirja e disa kërkesëpadive në një padi

Në një padi paditësi mund t’i përfshij disa kërkesa kundër të

njëjtës palë të paditur me kusht që ato të gjitha janë të lidhura me të njëjtën bazë faktike dhe juridike.

Në qoftë se kërkesat nuk janë të lidhura me të njëjtën bazë faktike

dhe juridike, ato mund të përfshihen në një padi kundër të njëjtës palë të paditur vetëm po që se e njëjta gjykatë është e kompetencës lëndore për secilën nga këto kërkesa dhe kur për të gjitha kërkesat është e përcaktuar i njëjti lloj i procedurës, e gjykata vjen në përfundim se përfshirja e kërkesëpadive të tilla në një padi i kontribuon ekonomisë së procedimit (bashkimi kumulativ i kërkesëpadive). Po që se një gjë e tillë nuk i kontribuon ekonomisë së procedimit, gjykata, më së voni në seancën përgatitore, sjellë aktvendim për ndarjen e procedurës.

718


Paditësi mundet në një padi t’i përfshijë dy apo më tepër kërkesëpadi që janë të ndërlidhura midis tyre, dhe të kërkojë që gjykata ta aprovojë të dytën me radhë vetëm po që se e para refuzohet (bashkimi eventual i kërkesëpadive). Ky bashkim i kërkesëpadive mund të bëhet vetëm po që se gjykata është e kompetencës lëndore për çdonjërën nga kërkesat e përfshira në një padi, dhe nëse për të gjitha kërkesat është përcaktuar i njëjti lloj i procedurës.

Me aktgjykimin me të cilin aprovohet kërkesëpadia nën një shuhet gjyqëvarësia e krijuar lidhur me kërkesëpadinë në numrin 2.

Kundërpadia

Kundërpadia është padi e palës së paditur kundër paditësit e

parashtruar në procesin të cilin i dyti e ka vënë në veprim me padi kundër palës së paditur. Me anë të kundërpadisë i padituri (në procesin e parë sipas padisë) në të njëjten gjykatë dhe në të njëjtin proces e parashtron kërkesëpadinë e tij të veçantë (neni 256). Me kundërpadi themelohet edhe një raport proceduralo - juridik, me role të kundërta të palëve. Palës së paditur kundërpadia i shërbenë si mjet mbrojtës. Ajo nuk është e detyruar që kërkesën (kundërkërkesën) e saj që e ka ndaj paditësit ta realizoj me anë të kundërpadisë. Një gjë e tillë ajo mund ta bëjë me anë të padisë me të cilën inicon proces kontestimor të veçantë.

Ligji i njeh tri lloj kundërpadish: konekse, kompenzuese dhe prejudiciale. Të parën i padituri mund ta paraqesë në qoftë se në mes të kërkesës së përfshirë me kundërpadi dhe asaj të pëfshirë me padi nuk ka dallim në pikëpamje të bazës juridike, sepse të dyja e kanë të njëjten bazë juridike. Kështu psh, nëse paditësi me padi ka kërkuar që i padituri t’ia dorëzojë sendin, i padituri me kundër padi mund të kërkoj që paditësi t’ia paguaj çmimin blerës të sendit. Të dytën i padituri mund ta paraqesë në qoftëse kërkesa e tij mund të kompensohet me kërkesën e paditësit. Kjo mundësi sidomos shfrytzohet kur edhe kërkesëpadia e edhe kundërkërkesa përbëhen në të holla. Të tretën i padituri mund ta paraqes kur me kundërpadi kërkohet vërtetimi i ndonjë të drejte apo raporti juridik nga ekzistimi apo mosekzistimi i të cilit varet tërësisht apo pjesërisht vendimi mbi kërkesën e paditësit (kundërpadia prejudiciale). Me kundërpadinë prejudiciale i padituri kërkon, psh. që gjykata me aktgjykim të konstatojë se sendi, kthimin e të cilit paditësi e kërkon në bazë të pronësisë, është i tij e jo i paditësit. Kjo kundërpadi gjithmonë ka karakter deklarativ. Kur gjykata e pranon kundërkërkesën si të themeltë

719


ajo me të njëjtin aktgjykim e refuzon kërkesëpadinë si të pa themeltë. Edhe kundërpadia është padi, prandaj po që se gjatë gjykimit

tërhiqet padia apo hudhet poshtë si e palejueshme, atëherë gjykimi vazhdon të zhvillohet lidhur me kundërpadinë. Kundërpadia mund të paraqitet derisa nuk ka përfunduar seanca përgatitore, gjegjësisht seanca e parë për shqyrtimin kryesor, po që se seanca përgatitore nuk është mbajtur fare. Pas këtij afati kundërpadia mund të ngrihet vetëm me pëlqimin e paditësit.

Ndryshimi i padisë

Ndryshim të padisë përbënë ndryshimi i njëjtësisë së

kërkesëpadisë, zmadhimi i kërkesëpadisë apo parashtrimi edhe i një kërkese tjetër krahas asaj ekzistuese.

Padia nuk quhet e ndryshuar po që se paditësi e ka ndryshuar bazën juridike të kërkesëpadisë, po që se e ka zvogëluar kërkesëpadinë, apo po që se i ka ndryshuar, plotësuar apo përmirësuar, thëniet e caktuara në padi.

Paditësi mund ta ndryshojë padinë më së voni deri në përfundimin e seancës përgatitore apo deri në fillimin e seancës për shqyrtim kryesor të çështjes, po që se seanca përgatitore nuk është caktuar fare. Në rast të këtillë gjykata të paditurit duhet t’i jep kohë të nevojshme që të përgatitet për shqyrtim të padisë së ndryshuar.

Pas përfundimit të seancës përgatitore, e më së voni deri në mbylljen e seancës për shqyrtim kryesor, gjykata mund ta lejoj ndryshimin e padisë vetëm po që se konstaton se ndryshimi nuk ka për qëllim zvarritjen e gjykimit dhe po që se i padituri pajtohet me ndryshimin e padisë.

Konsiderohet se ekziston pëlqimi i të paditurit për ndryshimin e padisë po që se ai fillon të marrë pjesë në shqyrtimin e çështjes së padisë të ndryshuar, pa e kundërshtuar më parë ndryshimin.

Kundër aktvendimit me të cilin lejohet apo refuzohet ndryshimi i padisë nuk lejohet ankim i veçantë.

Në qoftë se paditësi e ndryshon padinë, duke kërkuar nga e njëjta

bazë faktike sendin tjetër apo një shumë të hollash, i padituri nuk mund ta kundërshtoj atë po që se ndryshimi është pasojë e rrethanave të krijuara pas ngritëjes së padisë.

Po që se paditësi e ndryshon padinë ashtu që në vend të të

720


paditurit të parë ta padisë një person tjetër për një ndryshim të tillë është i nevojshëm pëlqimi i personit që duhet të hyjë në gjykim në vend të të paditurit, e po që se i padituri ka filluar të marrë pjesë në shqyrtimin e çështjes kryesore, nevojitet edhe pëlqimi i tij. Personi i cili hynë në gjykim në vend të palës së paditur duhet ta pranojë atë në gjendjen në të cilën ndodhet në momentin kur hyn në të.

Paditësi mund ta tërheqë padinë pa pëlqimin e të paditurit deri në momentin në të cilin i padituri e paraqet në gjykatë përgjigjen në padi. Padia mund të tërhiqet edhe më vonë, deri në përfundimin e shqyrtimit kryesor, në qoftë se i padituri e jep pëlqimin për një gjë të tillë. Po që se i padituri brenda shtatë (7) ditësh nga dita e njoftimit për tërheqjen e padisë nuk deklarohet për këtë gjë, do të konsiderohet se e ka dhënë pëlqimin për tërheqjen e padisë.

Po që se padia është tërhequr, gjykata jep aktvendim me të cilin konstatohet se është tërhequr padia. Ky aktvendim i dërgohet të paditurit vetëm po që se padia i është dorëzuar me parë. Kundër aktvendimit me të cilin konstatohet se është tërhequr padia nuk lejohet ankimi. Padia e tërhequr konsiderohet se nuk është paraqitur asnjëherë dhe mund të paraqitet në gjykatë përsëri.

Ekzistimi i gjyqvarësisë (Litispedenca)

Gjyqvarësia krijohet që në momentin në të cilin të paditurit i

dorëzohet padia, pra nga momenti kur pala kundërshtare është njoftuar për kërkesën e parashtruar për zhvillimin e procedurës kundër saj. Gjatë kohës së ekzistimit të gjyqvarësisë për të njëjtën kërkesëpadi nuk mund të iniciohet gjykim i ri midis palëve të njëjta. Po që se, prapëseprapë, bëhet një gjë e tillë, gjykata do ta hedhë poshtë padinë.

Gjykata gjatë gjithë procedurës, sipas detyrës zyrtare, kujdeset nëse është në zhvillim e sipër gjykimi tjetër për të njëjtën kërkesëpadi midis palëve të njëjta.

Në qoftë se ndonjëra nga palët e tjetërson, gjatë zhvillimit të procedurës sendin apo të drejtën e kërkuar me padi, një gjë e tillë nuk pengon që procedimi të përfundojë midis palëve të njëjta dhe personi që e ka fituar sendin apo të drejtën gjatë zhvillimit të gjykimit mund të hyjë në procedurë, në vend të paditësit apo të paditurit, vetëm me pëlqimin e të dy palëve ndërgjyqëse ndërsa aktgjykimi i cili do të nxjeret nga ky rast prodhon efekt edhe ndaj fituesit të sendit apo të drejtës gjatë zhvillimit të procesit gjyqësor.

721


Bashkëndërgjyqësia

Përveç se kur me një padi përfshihen disa kërkesa, me një procedurë kontestimore të vetëme mund të përfshihen disa raporte procedurale dhe në rastin në të cilën me një padi disa persona paraqiten në rolin e palës paditëse apo në rolin e palës së paditur (bashkëndërgjyqësia, bashkimi subjektiv). Në procesin kontestimor të këtillë ka aqë raporte proceduralo-juridike sa janë edhe paditës apo të paditur. Në procesin e tillë gjyqësor çdo bashkëndërgjyqës e parashtron kërkesëpadinë e vetë apo ndaj çdo njërit nga ta është e drejtuar kërkesëpadia e palës kundërshtare. Nga kjo del përfundimi se në çdo procedim në të cilën kemi bashkëndërgjyqësi, njëkohsisht kemi edhe bashkim objektiv të disa kërkesave materialo - juridike. Kjo vlen edhe për gjykimin në të cilën bashkëndërgjyqësia është unike, ku kërkesat e bashkuara janë plotësisht identike.

Me rregullat për institutin e bashkëndërgjyqësisë arrihen dy qëllime kryesore: ekonomia e gjykimit dhe siguria juridike (zgjidhja e njëjtë e kontesteve të njëjta). Bashkëndërgjyqësia është institut fakulltativ. Ajo është e domosdoshme vetëm përjashtimisht (bashkëndërgjyqësia e detyrueshme). Ajo është gjithmon rezulltat procedural i aktivitetit të palës paditëse. As pala e paditur e as gjykata, me vendimin e saj nuk mund të krijoj bashkëndërgjyqësin. Mirëpo, në disa raste atë mund ta krijojnë faktet jashtë procedurale, si psh. vdekja e palës gjatë gjykimit. Në rast të këtillë në vend të palës së vdekur vijnë trashëgimtarët universal.

Bashkëndërgjyqësia quhet aktive kur më tepër subjekte në një proces kontestimor marrin pjesë me cilësi të paditësit. Ajo është pasive, kur më tepër subjekte paraqiten në rolin e palës së paditur. Bashkëndërgjyqësia është e dyanëshme atëherë kur edhe në rolin e palës paditëse, e edhe në rolin e palës së paditur, paraqiten më tepër subjekte.

Ekzistojnë tri lloj bashkëndërgjyqësish: bashkëndërgjyqësia

materiale dhe formale, bashkëndërgjygjësia primare dhe e mëvonëshme dhe bashkëndërgjyqësia ligjore.

a) Bashkëndërgjyqësia materiale dhe formale- Bashkëndërgjyqësi materiale kemi në ato raste në të cilat midis bashkëndërgjyqësve ekziston, qysh para se të filloj procesi kontestimor, dhe jashtë tij, lidhja e caktuar juridike apo reale (faktike) në aspektin e objektit të kontestit.

722


Mund të ekzistoj bashkësia juridiko procedurale midis bashkëpronarëve, bashkëtrashigimtarëve, bashkëshortëve, (kur ngrisin padi apo kur i paditë tjetëri - rasti i padisë së fëmiut kundër të dy prindëve për vërtetimin apo mohimin e atësisë apo amësisë). Në bashkësi reale (faktike) janë psh., bashkëkryerësit e një delikti civil, apo të dëmtuarit në një aksident të komunikacionit. Në gjykimin e vënë në veprim kundër tyre, apo nga ta kemi bashkëndërgjyqësi materiale.

Bashkëndërgjyqësi formale kemi në rastet në të cilat midis bashkëndërgjyqësve, jashtë dhe para procesit kontestimor, nuk ekziston as bashkësia juridike e as ajo faktike në aspektin e objektit të kontestit. Bashkëndërgjyqësit e këtillë i lidhë vetëm procesi kontestimor i njëjtë i vënë në veprim me padi me të cilën bashkarisht padisin apo paditën më tepër subjekte të së drejtës. Në situata të tillë janë, psh., disa paditës të cilët nga bashkësia e sigurimit kërkojnë ç’dëmtim të bazuar në ngjarjen jetësore të ngjashme; disa të paditur nga të cilët kërkohet pagimi i qirasë për banesat që i shfrytzojnë veç e veç.

b) Bashkëndërgjyqësia primare dhe e mëvonshme- Primare quhet bashkëndërgjyqësia që themelohet me anë të padisë dhe në momentin e ngritëjes së saj. Kjo varet nga vullneti i paditësit. Në rast të bashkëndërgjyqësisë formalisht e kemi vetëm një padi, por në pikëpamje materialo-juridike i kemi aqë padi sa edhe bashkë-paditës apo bashkë të paditur. Prandaj, lidhur me çdo padi materialo-juridike themelohet nga një raport proceduralo - juridik. Çdo njëri nga ta përbën gjykim (proces) në vehte dhe është i pavarur nga të tjerët, por prapë se prap formalisht përbëjnë një tërësi procedurale dhe zakonisht jepet një aktgjykim i vetëm.

Në nen.264 përmenden kushtet nën të cilat dy apo më tepër subjekte padisin apo paditen bashkarisht. Një gjë e tillë është e mundur: 1) në qoftë se janë në bashkësi juridike në pikëpamje të objektit të kontestit, apo nëse të drejtat ose detyrimet e tyre burojnë nga e njëjta bazë faktike apo juridike; 2) në qoftë se objekt kontesti janë kërkesat apo detyrimet e llojit të njëjtë, që janë të bazuara në themelin faktik apo juridik esencialisht të ngjashëm dhe nëse ekziston kompetenca lëndore dhe territoriale e të njëjtës gjykatë për secilën kërkesë dhe për secilin të paditur, dhe 3) në qoftë se një gjë e tillë parashikohet me ndonjë ligj tjetër.

Bashkëndërgjyqësia e mëvonëshme themelohet pas ngritëjes së padisë: 1) në qoftëse deri në përfundimin e shqyrtimit kryesor paditësi

723


primar i bashkohet paditësi tjetër, apo në qoftëse padia zgjerohet, duke e përfshirë edhe një të paditur tjetër (neni 264.2); 2) në qoftëse shkaktohet suksesioni procedural në anën e palës paditëse apo të paditur dhe në vend të paditësit apo të paditurit primar në gjykim hyjnë dy a më tepër pasardhës juridik të tyre.

Pala e re ka detyrë që gjykimin në të cilën hynë ta pranojë në

gjendjen ekzistuese. Andaj edhe kërkohet pëlqimi i saj. c) Bashkëndërgjyqësia ligjore- Me LPK dhe dispozitat e disa ligjeve të tjera posaçërisht është paraparë mundësia e bashkëndërgjyqësisë për disa situata juridike. Të tilla janë psh.: bashkëndërgjyqësia me të paditurin eventual (neni 265 i LPK), bashkëndërgjyqësia e palëve sipas padisë së personit të tretë (ndërhyrësit kryesor, neni 266 i LPK), bashkëndërgjyqësia e debitorit kryesor dhe e dorzanit (neni 267 i LPK). Te rasti i bashkëndërgjyqësisë me të paditurin eventual paditësi mund ti përfshijë me një padi të vetme dy të paditur duke i propozuar gjykatës që kërkesë padia kundrejt të dytit të pranohet vetëm në qoftë se kundrejt të parit tregohet si e pa-themeltë.

Te rasti i bashkëndërgjyqësisë së palëve sipas padisë së personit të tretë, ky i fundit me padinë e tij psh. nga gjykata kërkon që ti dorëzohet sendi i lidhur me të cilin është duke u zhvilluar procesi gjyqësor. Sipas padisë së këtillë, palët kundërshtare bëhen bashkëndërgjyqës.

Pozita procedurale e bashkëndërgjyqësve- Bashkëndërgjyqësia si

efekt të përbashkët e ka atë se dy apo më tepër gjykime në pikëpamje formale zhvillohen si një. Aktiviteti procedural që kryhet në gjykimet e tilla e përbënë një tërësi të vetme procedurale e bashkëndërgjyqësve mund të jetë e ndryshme në llojet e ndryshme të bashkëndërgjyqësive. Varësisht nga pozita e tillë bëhet dallimi midis bashkëndërgjyqësis së thjeshtë dhe unike.

Te rasti i bashkëndërgjyqësisë së thjeshtë (neni 268) pozita procedurale e një bashkëndërgjyqësi nuk varet nga pozita procedurale e bashkëndërgjyqësit tjetër. Çdo njëri nga ta është palë e pavarur në gjykim dhe veprimet apo mosveprimet e tij nuk i shkojnë as në dëmë e as në dobi të bashkëndërgjyqësit tjetër. Pozita e tyre, pra është e njëjtë sikurse të ishin paditur apo të kishin paditur posaçërisht. Këtu gjykata ndaj çdonjërit bashkëndërgjyqës mund të marrë vendim me përmbajtje të

724


ndryshme. Mirëpo, mund të marrë edhe vendim unik. Te rasti i bashkëndërgjyqësisë unike (neni 269) karakteristik

themelore është ajo se kontesti, sipas ligjit apo për shkak të natyrës së raportit materialo-juridik nga i cili ka lindur, mund të zgjidhet vetëm në mënyrë të njëjtë ndaj të gjithë bashkëndërgjyqësve, të cilët e përbëjnë një palë unike. Këtu procesi gjyqësor jo vetëm formalisht, veçse edhe materialisht është një, sepse vendimi meritor mund të jetë i njëjtë ndaj të gjithë bashkëndërgjyqësve. Unike, psh., është bashkëndërgjyqësia në gjykimin në të cilën bashkëpronarët e kërkojnë sendin nga i padituri apo në të cilën bashkëshortët janë paditur me padi për anulimin e martesës etj. Këtu ligji e ka paraparë fiksionin, sipas të cilit të gjithë bashkëndërgjyqësit konsiderohen si një palë (neni 269).

Fillimisht u theksua se bashkëndërgjyqësia është institut procedural fakultativ. Mirëpo, në disa raste ajo është e domosdoshëme, dhe në to paditësi patjetër me padi duhet ta themeloj bashkëndërgjyqësin pasive, duke i përfshirë me padi të gjitha subjektet që janë pjesëmarrës të raportit materialo-juridik. Në qoftë se paditësi nuk vepron kështu, atëherë gjykata me aktvendim duhet ta hedhë poshtë padinë për shkak të mungesës së legjitimimit procedural në anën e palës së paditur. Rregullat procedurale që vlejnë për bashkëndërgjyqësin unike, vlejnë edhe për bashkëndërgjyqësin e domosdoshme. Mirëpo, e kundërta nuk vlen. Bashkëndërgjyqësi të domosdoshme kemi psh. në gjykimin sipas padisë për anulimin e martesës së ngritëur nga personi i tretë; në gjykimin në të cilin njëri nga bashkëpronarët e kërkon ndarjen e sendit të përbashkët; në gjykimin në të cilin kërkohet anulimi i kontratës së lidhur nga debitori, sepse me padi, përveç debitorit duhet patjetër të përfshihet edhe personi i tretë.

Pjesëmarja e personave të tretë në procesin kontestimor

Të drejtat dhe interesat e palëve ndërgjyqëse, të cilat mbrohen në

procesin kontestimor, janë dukuri shoqërore dhe nuk mund të ekzistojn të izoluara nga të drejtat dhe interesat e subjekteve me të cilat ndodhen në marrëdhënje familjare, ekonomike etj. Këto marrëdhënje ndikojn që pasojat e veprimit të një subjekti të reflektohen, herë-herë edhe në interesat e subjekteve të tjera. E gjithë kjo mund të ndikojë që personat e tretë të jenë të interesuar se si do të përfundoj procesi kontestimor midis palëve ndërgjyqëse. Kjo vlenë sidomos në rastet në të cilat aktgjykimi i dhënë në një gjykim e shtrin efektin e tijë, për veçë se ndaj palëve

725


ndërgjyqëse, edhe ndaj personit të tretë, që nuk ka qenë pjesëmarrës në gjykim. Ndikimi i aktgjykimit mund të jetë i favorshëm apo i disfavorshëm për të tretin. Në disa raste aktgjykimi mund të ketë ndikim edhe në interesat e bashkësisë shoqërore. Nuk ka dyshim se në rastet e përmendura personit të tretë duhet mundësuar që me aktivitetin procedural të tij ti mbrojë interesat personale në procesin që është duke u zhvilluar midis paditësit dhe të paditurit.

Personin që merr pjesë në procesin e huaj e quajmë ndërhyrës apo intervenient, kurse pjesmarrjen e tij e quajmë ndërhyrje apo intervenim. Konditat e ndryshme nën të cilat mund të ndërhyhet në gjykimin e huaj, si dhe pozita procedurale që mund ta ketë ndërhyrësi, e shkaktojn dallimin midis tri llojeve të ndërhyrësve: ndërhyrësit e zakonshëm dhe ndërhyrësit me pozitë të bashkëndërgjyqësit unik. Kushdo mund të ndërhyjë në një proces kontestimor që zhvillohet ndërmjet personave të tjerë, kur ka interes juridik për të mbështetur njërën ose tjetrën palë ndërgjyqëse, me të cilën bashkohet në gjykim për ta ndihmuar atë.

a) Pjesmarrja e ndërhyrësit të zakonshëm- Ndërhyrësi i zakonshëm ndërhyn në gjykimin e huaj duke iu bashkuar njërës nga palët me qëllim që ta ndihmoj dhe ta kontrolloj mënyrën, në të cilën ajo e ndjekë çështjen juridike në procedim. Ky ka interes juridik që palës së cilës i bashkohet ta fitoj gjykimin (neni 271.1). Ndërhyrësi nuk është as palë e as përfaqësues i palës së cilës i bashkohet. Ndërhyrësi ka të drejtë që ti kryej të gjitha veprimet procedurale përveç atyre të natyrës disponibile. Ai mund të ndërhyjë në gjykim deri në përfundimin e tij me aktgjykim të formës së prerë, si dhe gjatë procedurës së vazhduar me anë të mjetit të goditjes së zakonshme apo të jashtëzakonshme (neni 273.2). Deklaratën për ndërhyrje ndërhyrësi e jep me shkrim apo gojarisht në gjykatën e shkallës së parë. Kur ndonjëra nga palët e kundërshton ndërhyrjen, për lejueshmërinë e tij vendosë gjykata. Kundër aktvendimit të gjykatës me të cilin aprovohet pjesëmarrja e ndërhyrësit nuk lejohet ankesa e posaçme, (neni 272.3).

b) Pjesëmarrja e ndërhyrësit me pozitë të bashkëndërgjyqësit unik- Personi i tretë që ndërhynë në gjykimin e huaj e fiton pozitën e ndërhyrësit me pozitë të bashkëndërgjyqësit unik, në qoftëse aktgjykimi, që duhet të jepet në të prodhon efekte të njëjta sikurse ndaj palës ashtu edhe ndaj ndërhyrësit (neni 274). Efektin e tillë e cakton vetë ligji, apo

726


natyra e raportit juridik lidhur me të cilën jepet aktgjykimi. Ndërhyrës i këtij lloji është psh. personi i tretë që ka të drejtë, sipas ligjit, ta kërkoj anulimin e martesës së palëve, personi që gjatë gjykimit lidhur me një send e blenë atë nga njëra palë dhe i bashkohet asaj, pasi që kundërshtari i saj nuk ka pranuar që të bëhet suksedimi procedural, kreditori në procedurën falimentuese etj. Këtij ndërhyrësi sipas dispozitës së nenit 274.2 i njihet e drejta që të godit edhe vendimin e formës së prerë edhe po që se nuk ka marrë pjesë në gjykimin e tillë në të cilin ai tani ndërhyn.

Emërimi i paraardhësit juridik

Personi që është paditur si posedues i një sendi apo si shfrytëzues

i një të drejte pasurore dhe që pretendon se sendin e posedon, respektivisht se të drejtën e shfrytëzon në emër të personit të tretë mundet, më së voni në seancën përgatitore, e po që se kjo nuk është mbajtur, atëherë në seancën për shqyrtim kryesor të çështjes, nëpërmjet gjykatës ta thërras atë person të tretë (paraardhës juridik) që në vend të tij të hyjë si palë e paditur në gjykim.

Pëlqimi i paditësit, që në vend të palës së paditur nga ai të hyjë në gjykim paraardhësi juridik, nevojitet vetëm në qoftë se paditësi kundër të paditurit parashtron edhe kërkesa që nuk varen nga ajo se a e mbanë në posedim ose jo sendin në emër të paraardhësit, respektivisht e ushtron ose jo të drejtën e caktuar në emër të paraardhësit juridik.

Ne qoftë se paraardhësi juridik që është thirr rregullisht nuk vjen në seancë gjyqësore apo nuk pranon që të hyjë në procesin kontestimor në vend të palës së paditur, atëherë ky i fundit nuk mund të kundërshtojë pjesëmarrjen në shqyrtimin e çështjes së ngritëur me padi kundër tij.

Njoftimi i personit të tretë për procesin gjyqësor

Secila palë mund të thërret në gjykimin e çështjes një person me

të cilin mendon se e ka të përbashkët çështjen, ose nga i cili mund të kërkohet një garanci ose shpërblim, që lidhet me përfundimin e çështjes. Personi i tretë thirret me kërkesë të shkruar që mund të paraqitet deri në përfundimin e gjykimit me vendim të formës së prerë. Në shkresën e tillë, e cila personit të tretë i dërgohet nëpërmjet gjykatës së çështjes, tregohet shkaku i thirrjes dhe gjendja në të cilën ndodhet procesi kontestimor. Pala që e ka njoftuar personin e tretë për procesin gjyqësor nuk mund të kërkojë për këtë arsye ndërprerjen e gjykimit, shtyrjen e

727


seancës, apo zgjatjen e afateve për kryerjen e veprimeve procedurale.

Ndërprerja e gjykimit dhe pushimi i gjykimit

Aktiviteti procedural i subjekteve kryesore zakonisht kryhet pa ndërprerje dhe përfundon me dhënjen e vendimit meritor për kërkesëpadinë. Mirëpo, mund të krijohen situata në të cilat veprimtaria procedurale domosdo duhet të ndalet, përkunder faktit se ende nuk janë krijuar kushtet për vendosëje meritore, gjë që është qëllim kryesor i çdo procesi kontestimor. Në rastet e tilla rrethanat e krijuara, me vullnetin e subjektit kryesor, por herë-herë, edhe pa vullnetin e tyre, e vonojn dhënjën e vendimit meritor. Rrethanat e tilla e shkaktojnë, zakonisht, vetëm ndaljen e përkohshme të aktivitetit procedural. Raporti proceduralo-juridik kryesor ende ekziston. Kur kalojnë shkaqet e ndaljes, aktiviteti procedural vazhdon të zhvillohet nga pika në të cilën është zhvilluar para ndaljes, bashkohet në një tërësi unike me pjesën që zhvillohet nga momenti kur kalojnë shkaqet e ndaljes.

Ndalja në fjalë bëhet në dy forma: në formë të ndërprerjes dhe në

formë të pushimit.

Ndërprerja e procedurës- Shkaqet e ndërprerjes LPK i ndan në dy grupe. Në të parin bëjnë pjesë ngjarjet jashtë procedurale për shkak të

të cilave ndërprerja bëhet sipas fuqisë ligjore. Grupin e dytë të shkaqeve e përbëjnë rrethanat në të cilat gjykata me vendimin e saj mund ta ndërprejë procedurën. Efektet e ndërprerjes janë të njëjta në të dy rastet.

a) ndërprerja e procedurës sipas fuqisë ligjore.- Këtë lloj ndërprerje e shkaktojnë: - kur pala ndërgjygjëse vdes ose e humbë zotësinë procedurale, e nuk ka caktuar përfaqësues me prokurë në gjykim;

b) kur përfaqësuesi ligjor i palës vdesë ose shuhet autorizimi i tij për përfaqësim, e pala nuk ka të caktuar përfaqësues me prokurë në gjykim; c) kur pala që është person juridik pushon së ekzistuari, respektivisht kur organi kompetent jep vendim të formës së prerë për ndalimin e punës tij; d) kur paraqitet propozimi për fillimin e procedurës së falimentimit në kontestet në të cilat i padituri është debitor falimentues; e) kur për shkak të luftës ose për shkaqe të tjera pushon puna në gjykatë; f) kur ndërprerja e gjykimin parashihet me ndonjë ligj tjetër.

728


Ndërprerja e procedurës me vendimin e gjykatës- Gjykata e ndërpret procedurën: a) po që se ka vendosur që vetë të mos e zgjidhë çështjen paraprake (neni 13 i këtij ligji); b) po që se pala ndodhet në zonën e cila, për shkak të ngjarjeve të jashtëzakonshme (vërshimet, tërmeti etj) është shkëputur nga gjykata.

Gjykata mund t’a caktojë ndërprerjen e gjykimit në qoftë se vendimi mbi kërkesëpadinë varet nga fakti nëse është kryer delikti ekonomik apo vepra penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare, kush është kryerësi dhe nëse ai është i përgjegjshëm, e sidomos kur paraqitet dyshimi se dëshmitari ose eksperti ka dhënë deklaratë të rreme, apo se dokumenti i përdorur si mjet provues është i rremë.

Pushimi i gjykimit shkaktohet kur vdes pala, apo kur mbaron se ekzistuari, po që se objekt kontesti janë të drejtat që nuk mund të kalojnë në trashëgimtarët e palës, përkatësisht në pasardhësin juridik të saj.

Në këtë rast aktvendimi për pushimin e gjykimit i dërgohet palës kundërshtare, trashëgimtarëve, përkatësisht pasardhësit juridik të palës, pasi të jenë caktuar ata.

Trashëgimtarëve të palës së vdekur, sipas propozimit të palës kundërshtare apo sipas detyrës zyrtare, gjykata ua cakton përfaqësuesin e përkohshëm të cilit ia dërgon aktvendimin mbi pushimin e gjykimit, po

që se konstaton se procedura trashëgimore mund të zgjasë shumë kohë.

Derisa të bëhet i formës së prerë aktvendimi mbi pushimin e gjykimit, lidhur me afatet për kryerjen e veprimeve juridike, me të drejtat e palëve dhe veprimet e gjykatës në mënyrë adekuate zbatohen dispozitat mbi ndërprerjen e gjykimit.

Ndihma juridike

Gjatë procesit kontestimor nganjëherë tregohet e nevojshme që të

sigurohet ndonjë provë e cila gjendet në teritorin e gjykatës tjetër territoriale dhe e gjendur në një situatë të tillë gjykata e cila duhet siguruar atë provë i drejtohet gjykatës përkatëse për ndihmë. Në një situatë të tillë gjykatat kanë për detyrë t’i japin njëra tjetrës ndihmë juridike. Në qoftë se gjykata e lutur nuk është kompetente për kryerjen e veprimit për të cilin është lutur, do t’ia dërgoj lutjen gjykatës kompetente, respektivisht organit tjetër shtetëror, e për këtë gjë do ta

729


njoftojë gjykatën nga e cila i ka ardhur lutja. Po që se gjykatës së lutur nuk i është e njohur gjykata kompetente, përkatësisht organi shtetëror tjetër, gjykata e lutur ia kthen lutjen gjykatës së çështjes.

Gjykatat u japin ndihmë juridike gjykatave të huaja në rastet e përcaktuara me anë të kontratave ndërkombëtare, si dhe kur ekziston reciprociteti në dhënien e ndihmës juridike. Në rast dyshimi për ekzistimin e reciprocitetit, njoftime jap Ministria përkatëse.

Në qoftë se me kontratë ndërkombëtare nuk është përcaktuar ndryshe, gjykatat do t’i marrin në procedim lutjet për dhënien e ndihmës juridike të gjykatave të huaja vetëm po që se janë dërguar në rrugë diplomatike dhe në qoftë se lutja dhe shkresat që i janë bashkangjitur janë hartuar në gjuhën që është në përdorim zyrtar në gjykatë, apo në qoftë se është bashkangjitur përkthimi i tyre i legalizuar në atë gjuhë.

Po që se me kontratë ndërkombëtare nuk është përcaktuar ndryshe, lutjet e gjykatave të vendit për ndihmë juridike u dërgohen gjykatave të huaja në rrugë diplomatike. Lutjet dhe shkresat tjera që i bashkëngjiten duhet të hartohen në gjuhën e shtetit të lutur, ose duhet t’u bashkëngjitet përkthimi i tyre i legalizuar në atë gjuhë.

Mosrespektimi i gjykatës

Gjykata gjatë zhvillimit të procedurës has në situata të ndryshme

kur pala qoftë paditëse apo e paditur tregon mosrespekt ndaj saj për çfarë me ligj është paraparë mundësia e dënimit me gjobë deri në 500 Euro për palën, përfaqësuesin ligjor, përfaqësuesin me prokurë, apo ndërhyrësin i cili me veprimet procedurale i ka keqpërdorur rëndë të drejtat që i janë njohur me këtë ligj.

Në situatën kur me veprimin procedural si ma lartë ndonjërit nga pjesëmarrësit në procedurë i është shkaktuar dëm i natyrës juridiko civile, me kërkesën e të dëmtuarit gjykata vendosë për kompensimin e dëmit në të njëjtin proces gjyqësor.

Me dënim në të holla prej 100- 500 Euro gjykata e gjobitë palën apo pjesëmarrësin tjetër në procedurë i cili me anë të parashtresës e fyen gjykatën.

Në qoftë se pjesëmarrësi në procedurë apo personi që është i pranishëm në vendin ku mbahet seanca për shqyrtimin e çështjes e fyen gjykatën, apo pjesëmarrësit tjerë në procedurë, e pengojnë punën apo nuk i respektojnë urdhërat e gjyqtarit për mbajtjen e rendit dhe qetësisë, gjykata do ta qortojë atë. Po që se qortimi tregohet i pasuksesshëm,

730


gjykata personin e qortuar do ta largojë nga vendi ku mbahet seanca gjyqësore ose do ta dënoj me gjobë deri ne 500 Euro, kurse mundet edhe ta largojë edhe ta dënoj me gjobë.

Në qoftë se pala apo përfaqësuesi me prokurë i saj largohet nga vendi i seancës, seanca do të mbahet pa praninë e tyre. Po që se përfaqësuesi me prokurë i palës edhe gjatë zhvillimit të mëtutjeshëm të procedurës bënë veprime të më larta, gjykata mund t’ia ndaloj përfaqësimin e mëtutjeshëm të palës.

Gjykata e dënon me gjobë deri ne 500 Euro përfaqësuesin për marrjen e shkresave i cili në kundërshtim me obligimin e tij ligjor nuk e njofton gjykatën për ndërrimin e adresës. Përfaqësuesin e këtillë, me kërkesën e palës, gjykata e detyron me shpenzimet e shkaktuara me mos njoftimin pa justifikim për ndryshimin e adresës.

Personin që pa arsye refuzon ta marrë shkresën, si dhe atë që në mënyrë tjetër e pengon dorëzimin e shkresës, duke vështirësuar apo pamundësuar kështu zbatimin e dispozitave të këtij ligji mbi dorëzimin e shkresave, gjykata e dënon me gjobe deri në 500 Euro.

Kur dëshmitari që është thirrur nuk paraqitet pa shkaqe të arsyeshme, ose pa leje apo shkak të arsyeshëm largohet nga vendi ku duhet të dëgjohet, gjykata do të urdhërojë sjelljen e tij me detyrim dhe pagimin e shpenzimeve të sjelljes me detyrim, si dhe do ta dënojë me gjobë deri në 500 EU.

Në qoftë se dëshmitari vjen në vendin e mbajtjes së seancës dhe përkundrejt paralajmërimit mbi pasojat, refuzon të dëshmojë apo të përgjigjet në pyetjet konkrete, kurse gjykata shkaqet e refuzimit i quan të pa arsyeshme, mund ta dënojë me gjobë deri në 500 Euro, e në qoftë se edhe pas kësaj refuzon të dëshmojë, mund ta burgos. Burgimi zgjatë gjersa dëshmitari të mos pranojë të dëshmojë, apo gjersa dëshmia e tij të mos bëhet e panevojshme, por jo më tepër se tridhjetë (30) ditë.

Me kërkesën e palës, gjykata do të vendosë që dëshmitari e ka për detyrë t’i paguaj shpenzimet të cilat i ka shkaktuar me mosardhjen e vet të paarsyeshme, respektivisht me refuzimin e pajustifikuar për të dëshmuar.

Gjykata mund ta dënoj me gjobë deri në 1000 Euro ekspertin që pa ndonjë shkak të arsyeshëm nuk e dorëzon brenda afatit të caktuar konstatimin dhe mendimin e vet, apo që pa arsye nuk vjen në seancë edhe pse është thirrur rregullisht.

Me dënim të njejtë gjykata e dënon ekspertin që pa ndonjë arsye refuzon ekspertimin.

I njejti kriter vlen edhe për interpretin gjyqësor. 731


SIGURIMI I KËRKESËPADISË

Nganjëherë tregohet e domosdoshme që të bëhet sigurimi kërkesëpadisë nga shkaku se po që se pritet rezultati përfundimtar i kontestit i cili pritet të zhvillohet atëherë ekziston frika se do të bëhet i pamundur realizimi i kërkesës së pritur nga gjykimi i ardhshëm dhe në një situatë të tillë ligja parashef mundësinë e sigurimit të kërkesëpadisë.

Për vendosje mbi propozimin për sigurim të paraqitur para se të jetë ngritur padia për fillimin e procedurës kontestimore, si dhe gjatë procedurës së tillë, është kompetente gjykata që vepron sipas padisë. Vendimin mbi masën e sigurimit e jep gjykata që vepron në shkallë të parë, kurse gjykata më e lartë atëherë kur propozimi për marrjen e saj është paraqitur pas dërgimit të dosjes së lëndës sipas ankesës në këtë gjykatë.

Pasi të jetë bërë i formës së prerë aktgjykimi mbi kërkesëpadinë, për propozimin e sigurimit vendosë gjykata që do të ishte kompetente për vendosje mbi kërkesëpadinë në shkallë të parë.

Masa e sigurimit mund të caktohet:

a) në qoftë se propozuesi i sigurimit e bënë të besueshme ekzistimin e kërkesës apo të së drejtës subjektive të tij, dhe b) në qoftë se ekziston rreziku se pa caktimin e masës së këtillë pala kundërshtare do të mund ta pamundësonte apo vështirësonte dukshëm realizimin e kërkesës, sidomos me tjetërsimin e pasurisë së vet, me fshehjen e saj, me ngarkimin apo me ndonjë mënyrë tjetër, me të cilën do ta ndryshonte gjendjen ekzistuese të gjërave, ose në ndonjë mënyrë tjetër do të ndikonte negativisht në të drejtat e propozuesit të sigurimit.

Po që se nuk është përcaktuar ndryshe me ligj, gjykata e cakton masën e sigurimit vetëm nën kushtet që propozuesi i sigurimit, brenda afatit të caktuar nga gjykata, ashtu siç parashihet me Ligjin mbi Procedurën Përmbarimore, jep garanci në masën dhe në llojin e caktuar nga gjykata, për dëmin që mund t’i shkaktohet palës kundërshtare me caktimin dhe ekzekutimin e masës së sigurimit.

Po që se propozuesi nuk jep garanci brenda afatit të caktuar gjykata e refuzon propozimin për caktimin e masës së sigurimit. Me

732


kërkesën e propozuesit gjykata mund ta liroj atë nga detyrimi i dhënies së garancisë po që se konstatohet se nuk ka mundësi financiare për një gjë të tillë.

Për sigurimin e kërkesës në të holla mund të caktohen këto masa të

sigurimit: a) ndalimi kundërshtarit të sigurimit që ta tjetërsojë, fshehë, ngarkojë ose disponojë me pasurinë e caktuar me vlerë të mjaftueshme për sigurimin e kërkesës së propozuesit të sigurimit. Ky ndalim do të regjistrohet në regjistrin publik përkatës;

b) ruajtja e pasurisë me të cilën ka të bëjë ndalimi nga pika e sipërme nga gjykata në depozitën e saj, kur ka mundësi për një gjë të tillë, apo duke iu dhënë në posedim propozuesit të sigurimit apo personit të tretë;

c) ndalimi debitorit të kundërshtarit të sigurimit që këtij të fundit t’i përmbushet kërkesa apo dorëzohet sendi, si dhe ndalimi kundërshtarit të sigurimit që ta pranojë sendin, ta realizojë kërkesën apo të disponojë me të;

d) parashënimi i së drejtës së pengut mbi sendin e paluajtshëm të kundërshtarit të sigurimit, apo mbi të drejtën e regjistruar në sendin e paluajtshëm, gjerë në vleftën e kërkesës kryesore, me kamata dhe shpenzime procedurale, për të cilën është dhënë aktgjykimi i cili ende nuk është bërë i ekzekutueshëm.

Aktvendimi me të cilin caktohet masa e sigurimit i dërgohet kundërshtarit të sigurimit, debitorit të kundërshtarit të sigurimit, e kur është rasti edhe regjistrit publik përkatës. Masa e sigurimit konsiderohet e zbatuar në momentin kur aktvendimi i dorëzohet kundërshtarit të sigurimit apo debitorit të tij, po që se i është dorëzuar këtij të fundit, apo regjistrit publik përkatës, varësisht nga ajo se cila nga këto tri data të dorëzimit është më e hershme në pikëpamje kohore.

Kundërshtari i sigurimit i cili vepron në kundërshtim të aktvendimit për ndalimin e tjetërsimit, fshehjes, ngarkimit apo të disponimit me pasurinë përgjigjet sipas rregullave të së drejtës civile. Pas parashënimit të ndalimit, e deri sa ai të jetë në fuqi, nuk është i mundshëm regjistrimi në regjistrin publik i asnjë ndryshimi të të drejtave të krijuara në bazë të disponimit vullnetar të kundërshtarit të sigurimit.

733


Tjetërsimi apo ngarkimi në kundërshtim me urdhrin e gjykatës mbi ndalimin e tjetërsimit, fshehjes apo disponimit me pasurinë nuk ka efekt juridik ndaj propozuesit, përpos kur ka vend për aplikimin e rregullave mbi mbrojtjen e fituesit të ndershëm.

Masa e sigurimit siç u vërejtë më lartë mund të propozohet para inicimit dhe gjatë zhvillimit të procesit gjyqësor kontestimor si dhe pas përfundimit të tij, derisa ekzekutimi të përfundojë plotësisht.

Propozimi paraqitet në formë të shkruar. Në qoftë se propozimi është i lidhur me procesin gjyqësor që është në zhvillim e sipër, ai mund të paraqitet edhe gojarisht në seancë gjyqësore.

Në propozimin për caktimin e masave të sigurimit propozuesi i sigurimit duhet ta tregojë në të kërkesën, për sigurimin e të cilës bënë propozim, masën e sigurimit që e propozon, mjetet dhe objektin e masës të sigurimit. Në propozim duhet të tregohen edhe faktet mbi të cilat mbështetet kërkesëpadia, si dhe të propozohen mjetet provuese me të cilat mund të provohen pretendimet e parashtruara në propozim. Propozuesi i sigurimit ka për detyrë, po që se ka mundësi, që mjetet provuese t’ia bashkëngjitë propozimit.

Përveçse në rastet e përcaktuara me këtë ligj, masa e sigurimit nuk mund të caktohet po që se kundërshtari i sigurimit nuk ka pasur mundësinëë që të deklarohet për propozimin e caktimit të saj.

Propozimin për caktimin e masave të sigurimit gjykata, bashkë me shkresat që i janë bashkangjitur, ia dërgon kundërshtarit të sigurimit me njoftim se mund të paraqesë përgjigje të shkruar brenda afatit shtatë (7) ditor.

Me propozim të propozuesit të sigurimit të paraqitur me propozim për caktimin e masës së sigurimit gjykata mund ta caktojë masën e përkohshme të sigurimit pa njoftim dhe dëgjim paraprak të kundërshtarit të sigurimit, po që se propozuesi i sigurimit e bënë të besueshëm pretendimin se masa e sigurimit është e bazuar dhe urgjente dhe se me veprim ndryshe do të humbte qëllimi i masës së sigurimit.

Vendimin nga paragrafi 1 të këtij neni gjykata ia dërgon kundërshtarit të sigurimit menjëherë. Kundërshtari i sigurimit brenda afatit prej tre (3) ditësh në përgjigjen e tij mund t’i kontestojë shkaqet për caktimin e masës së përkohshme të sigurimit, e pas kësaj gjykata duhet të caktojë seancë në tri ditët e ardhshme. Përgjigja e kundërshtarit të sigurimit duhet të përmbajë pjesën arsyetuese.

Në aktvendimin mbi caktimin e masës së sigurimit gjykata e përcakton llojin e masës, mjetet me të cilat ajo do të realizohet dhunshëm

734


dhe objektin e masës së sigurimit, duke i aplikuar përkatësisht rregullat e procedurës gjyqësore përmbaruese. Gjykata sipas detyrës zyrtare ia dërgon aktvendimin mbi caktimin e masës së sigurimit gjykatës përmbaruese kompetente me qëllim të ekzekutimit të tij të përdhunshëm dhe regjistrit publik me qëllim të regjistrimit në të.

Kur masa e sigurimit caktohet para se të jetë ngritëur padia, me vendimin me të cilin caktohet masa e sigurimit caktohet edhe afati jo më i shkurtër se tridhjetë (30) ditor brenda të cilit propozuesi i sigurimit duhet të ngritë padinë.

Kundër aktvendimit të shkallës së parë mbi masën e sigurimit mund të paraqitet ankesa brenda afatit prej shtatë (7) ditësh nga dita e dorëzimit të tij.

Ankesa i dërgohet kundërshtarit të sigurimit i cili brenda afatit prej tre (3) ditësh nga dorëzimi ka të drejtë të paraqes në gjykatë përgjigjen në ankesë.

Mbi ankesën vendosë gjykata e shkallës së dytë brenda afatit pesëmbëdhjetë (15) ditor nga dita në të cilën i arrin përgjigja në ankesë apo skadimit të afatit për paraqitjen e saj.

Ankesa nuk e shtyn ekzekutimin e aktvendimit. Kundër aktvendimit mbi masën e përkohshme nuk lejohet

ankimi. Masat e sigurimit të kërkesëpadisë i zbaton gjykata që do të ishte

kompetente për ekzekutimin e aktgjykimit të formës së prerë.

MJETET PROVUESE DHE MARRJA E PROVAVE

Veprimet kryesore të ndërmara nga ana e gjykatës kanë për të vetmin qëllim zbulimin e së vërtetës rreth çështjes në kontest, dhe çdo gjykim për zbulimin e kësaj të vërtete nuk është gjë tjetër, veçse një proces njohje. Njohje racionale nënkupton qënjen e tri elementeve: objektit të njohjes, mjetet me të cilat realizohet njohja dhe vet procesi i njohjes.

Objekti i të provuarit- Objekti i të provuarit janë pretendimet e palëve për ekzistimin apo mosekzistimin e fakteve nga të cilat varet zbatimi i të drejtës materiale në procesin kontestimor. Me nocionin e faktit përfshihet çdo rrethanë, për të cilën norma juridike e lidhë ndonjë efekt, e i cili është i përcaktuar konkretisht në hapësir dhe kohë. Fakt relevant mund të jetë ngjarja që ka ndodhur në të kaluarën apo gjendja e

735


cila ka ekzistuar ose aktualisht ende ekziston. Fakti relevant juridik mund të jetë i botës materiale apo shpirtërore. Ja disa fakte për të cilat norma juridike mund të lidhë efekte juridike: veprimi apo mosveprimi me të cilin është shkaktuar një dëmë; pagimi i një shume të hollash; cilësia fizike e një sendi; vënja në dijeni e një personi në lidhje me deklaratë apo me përmbajtjen e saj; vlera e një shërbimi; dijenia në lidhje me një rrethanë etj.

Objekt i të provuarit bëhet vetëm me faktet relevante që janë kontestuese midis palëve. Kontestuese janë faktet lidhur me të cilat palët shprehin mendime të kundërta. Nuk kanë nevojë të provohen faktet e pohuara nga palët, mandej faktet e ditura botërisht, si dhe faktet e prezumuara nga ligji (por mund të provohet mosekzistimi i tyre). Prezumimi ligjor është rregulli sipas të cilit gjykata është e detyruar që të marrë si ekzistues një fakt në çoftë se ekziston tjetri fakt i përcaktuar nga ligji. psh. kur debitorit i është kthyer dokumenti për borxhin, prezumohet se borxhi është shlyer. Pohimi i fakteve është veprim procedural i njëanshëm me të cilin pala deklaron se janë të vërteta faktet në të cilat kundërshtari i saj e bazon kërkesën e tij. Këto tri llojesh gjykata i merr për themel të vendimit të saj pa i provuar fare.

Mjetet provuese- Mjet provues quajmë çdo burim nga i cili me anë të organeve të shqisave nxjerrim njohuri për vërtetësinë e thëniës se ekziston apo nuk ekziston një fakt për të cilin lidhet pasoja juridike e caktuar. Me ligj si mjete provuese janë parashikuar: kqyrja në vend, shkresat, dëshmitarët, ekspertët dhe palët.

Secila nga palët ndërgjyqëse ka për detyrë të provojë faktet mbi të cilat i bazon kërkimet dhe pretendimet e veta. Provat merren në seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes (përveç përjashtimeve kur kjo provë duhet të merret përpara një gjykate tjetër – gjykatës së porositur).

KQYRJA NË VEND

Kqyrja në vend ndërmirret sa herë që çmohet e nevojshme që për vërtetimin e ndonjë fakti, apo për sqarimin e ndonjë rrethane, duhet të bëhet vrojtimi i drejtpërdrejt nga gjykata e çështjes. Ky mjet provues shërben për të vënë gjyqtarin në mundësi që të marrë dijeni për gjendjen dhe cilësitë e personave dhe sendeve.

Marrja e provës me anë të kqyrjes së drejtpërdrejtë mund të bëhet edhe me bashkëveprimin e ekspertit. Po që se sendi që duhet këqyrë nuk

736


mund të sjellët në gjykatë apo në qoftë se sjellja e tij do të shkaktonte shpenzime të mëdha, gjykata e bënë këqyrjen e sendit në vendin ku ai ndodhet dhe me atë rast hartohet procesverbali.

SHKRESAT

Fuqia provuese e shkresave

Shkresat janë objekt material në të cilin me anë të shenjave të shkruara është shprehur një mendim. Duke marrë parasysh hartuesin,

Ligji i dallon shkresat publike dhe shkresat tjera Shkresa të cilën e ka hartuar në formën e caktuar organi shtetëror

brenda kufijve të kompetencës së vet, si dhe shkresa të cilën në formë të tillë e ka hartuar ndërmarrja apo organizata tjetër në ushtrimin e autorizimeve publike që i janë besuar me ligj (dokumenti publik), provon saktësinë e asaj që konfirmohet apo caktohet në të.

Të njëjtën fuqi provuese e kanë edhe shkresat tjera të cilat, me dispozita të veçanta, në pikëpamje të fuqisë provuese janë barazuar me shkresat publike.

Lejohet që të provohet se në shkresën publike faktet janë konstatuar jo saktësisht apo se shkresa është hartuar në mënyrë jo të rregullt.

Po që se gjykata dyshon në autenticitetin e shkresës, mund të kërkojë që për këtë të deklarohet organi nga i cili shkresa duhet të jetë hartuar.

Po që se me kontratë ndërkombëtare nuk është përcaktuar ndryshe, shkresat publike të huaja të legalizuara sipas ligjit, kanë, me kusht reciprociteti, të njëjtën fuqi provuese sikurse shkresa publike e vendit.

DËSHMITARËT

Dëshmitar është personi i cili i jep gjykatës deklaratë në lidhje

me perceptimin e fakteve në të kaluarën duke mos e dhënë mendimin e tij mbi faktin e perceptuar. Parimisht, çdo person, pa marrë parasysh moshën e tij, ka zotësi për të qenë dëshmitar dhe po që se thirret nga ana e gjykatës si dëshmitar ka për detyrë t’i përgjigjet thirrjes, e në qoftë se me këtë ligj nuk është përcaktuar ndryshe, ka për detyrë edhe të dëshmojë.

737


Si dëshmitarë mund të pyetën vetëm personat që kanë aftësi të japin informata mbi faktet që duhet të provohen. Në këtë drejtim të miturit nën katërmbëdhjetë vjeç mund të pyeten si dëshmitar vetëm kur thëniet e tyre janë të domosdoshme për zgjidhjen e çështjes.

Dëshmitari mund të refuzojë të dëshmojë në këto raste:

a) mbi atë që pala ndërgjyqëse ia ka besuar si përfaqësuesit të vetë me prokurë; b) mbi atë që pala ose personi tjetër ia ka treguar dëshmitarit si rrëfyesit të vetë; c) mbi faktet që i ka marrë në dijeni dëshmitari si avokat, si mjek ose në ushtrimin e ndonjë profesioni apo veprimtarie tjetër, po që se ekziston detyrimi që të ruhet si sekret ajo që merr në dijeni gjatë ushtrimit të profesionit apo të veprimtarisë së vet.

Personat e këtillë gjykata i njofton me të drejtën e refuzimit të

dhënies së deklaratës së dëshmitarit. Dëshmitari mund të refuzojë përgjigjen në pyetjet e caktuara, në

qoftë se për këtë ekzistojnë arsye të rëndësishme, e sidomos në qoftë se me përgjigjen në këto pyetje, do t’ia ekspozonte përgjegjësisë penale vetës, apo të afërmit e tij të gjinisë së gjakut në vijë vertikale deri në cilëndo shkallë, e në vijë horizontale deri në shkallën të tretë përfundimisht, bashkëshortin e vet, ose të afërmit e gjinisë së krushqisë deri në shkallë të dytë përfundimisht, edhe po që se ka pushuar martesa, personin me të cilin jeton në bashkësi jashtëmartesore, apo kujdestarin e vet, ose personin nën kujdestarinë e tij, adoptuesin apo të adoptuarin e vet.

Gjykata ka për detyrë ta njoftojë dëshmitarin me të drejtën e

refuzimit të përgjigjes në pyetjet e natyrës së përmendur në paragrafin 1 të këtij neni.

EKSPERTËT

Për dhënien e përgjegjes në pyetjet, në të cilat gjykata has gjatë

gjykimit, shpeshëherë është e nevojshme dijenia profesionale nga lëmi i shkencës, ekonomisë, mjekësisë, artit, apo nga ndonjë veprimtari tjetër shoqërore. Dhënia e ndihmës së tillë në të shumtën e rasteve qëndron në

738


atë se ai ia bënë të mundur gjykatës konstatimin e faktit i cili është objekt i të provuarit.

Marrjen e provës me anë të ekspertizës gjykata e cakton me vendim i cili duhet të përmbajë:

a) emrin, mbiemrin dhe profesionin e ekspertit; b) objektin e kontestit; c) vëllimin dhe lëndën e ekspertimit; d) afatin për paraqitjen me shkrim të konstatimit dhe mendimit.

Eksperti gjithmonë thirret në seancën për shqyrtimin kryesor të

çështjes. Mendimin e ekspertit gjykata e çmonë lirisht, sikurse edhe provat

tjera. Mirëpo, në praktikën gjyqësore, në të shumtën e rasteve gjykata e përvetëson mendimin e ekspertit.

Dispozitat ligjore lidhur me ekspertimin në mënyrë të përshtatshme zbatohen edhe për interpretët gjyqësor.

DËGJIMI I PALËVE

Në të dejtën tonë duhet dalluar rreptësisht provën me anë të dëgjimit të palëve nga i ashtuquejtur dëgjim informativ i tyre apo thjeshtë deklarim i tyre reth pretendimeve të tyre rreth kontestit konkret. Kur palët shërbejn si mjet provues, roli i tyre është i ngjajshëm me atë të dëshmitarit. Kjo provë ka karakter subsidiar, sepse gjykata mund ta përdorë (por nuk është e obliguar) në çoftë se nga provat e tjera nuk ka mundur të formoj bindjen e saj për saktësin e fakteve, apo kur nuk ekzistojn prova të tjera. Gjykata vendosë ta marrë në pyetje vetëm njërën nga palët, në qoftë se është e bindur se tjetra nuk ka dijeni për faktin kontestues. Ky mjet provues nuk është i besueshëm, sepse interesi personal i palëve ndikon që ato mos ta flasin gjithmon të vërtetën. Nga kjo arsye është paraparë se pala nuk është e detyruar të pranoj rolin e mjetit provues. Mirëpo, kur e pranon një gjë të tillë, pala përgjigjet penalisht për dhënien e dëshmisë së rreme.

Duhet patur kujdes të veçantë me rastin e administrimit të kësaj prove edhe për faktin se të dy palët kundërshtare njëkohësisht duhet ftuar me ftesa të posaçme për tu marrë në pyetje në cilësin e palëve dhe duhet njoftuar se në rast të mosardhjes së tyre pala kundërshtare do të merret

739


në pyetje dhe se në një situatë të tillë kur palët nuk i përgjigjen ftesës së gjykatës ndaj tyre nuk mund të përdoret kurfarë mase shtrëngimi e as që të njejtat të detyrohen për të dhënë deklaratë.

SIGURIMI I PROVËS (PARAPROVA)

Në situatën kur një provë, nga e cila varet zgjidhja e kontestit ose që ndikon në sqarimin e tij, ka rrezik të zhduket ose të vështirësohet marrja e saj, me kërkesën e palës së interesuar mund të urdhërohet marrja para kohës së saj, qoftë gjatë zhvillimit të procesit gjyqësor qoftë para fillimit te tij.

Kërkesa për sigurimin e provës mund të bëhet para dhe gjatë procedurës së iniciuar për përsëritjen e gjykimit të përfunduar me vendim të formës së prerë por gjithsesi po që se plotësohen kushtet e mësipërme.

Kompetente për sigurimin e provës është gjykata që është duke shqyrtuar çështjen e në rast se padia nuk është ngritur ende, gjykata e vendit ku ka banim personi qe do të pyetet ose ku ndodhet sendi që duhet të këqyret. Në rastet e ngutshme kërkesa për sigurimin e provës mund të paraqitet në gjykatën e vendit ku ka banim personi që do të pyetet ose ku ndodhet sendi që duhet të këqyret, përkundrejt faktit se padia është ngritëur.

Në kërkesën për sigurimin e provës duhet të tregohen prova që do të merret, rrethanat dhe faktet për vërtetimin e të cilave shërben ajo dhe arsyet që e justifikojnë marrjen e saj përpara se të vijë koha normale për marrjen e provave. Në kërkesë duhet të tregohet emri dhe mbiemri i palës kundërshtare, përveç kur ajo është e panjohur.

Kopja e kërkesës i komunikohet palës kundërshtare, përveç kur ajo nuk dihet ose kur marrja e provës nuk lejon shtytje.

Në qoftë se palës kundërshtare nuk i është dërguar me parë kërkesa për sigurimin e provës, atëherë ajo i dërgohet bashkë me aktvendimin me të cilin është pranuar dhe caktuar seanca për marrjen e provës.

Palës kundërshtare të panjohur, apo të cilës nuk i dihet vendbanimi, gjykata mund t’ia emëroj përfaqësuesin e përkohshëm me qëllim që të marrë pjesë në seancën e caktuar për marrjen e provës. Për emërimin e përfaqësuesit të përkohshëm nuk ka nevojë të bëhet shpallje publike.

740


Në rastet e ngutshme gjykata mund të vendosë që prova të merret para se t’i dërgohet vendimi, me të cilin është pranuar kërkesa për sigurimin e provës, palës kundërshtare.

Kundër aktvendimit të gjykatës, me të cilin pranohet propozimi për sigurimin e provës, si dhe kundër aktvendimit me të cilin vendosëet që marrja e provës të filloj para se aktvendimi t’i dërgohet palës kundërshtare, nuk lejohet ankimi.

Mosparaqitja e palës që ka kërkuar sigurimin e provës në seancën për marrjen e provës sjell refuzimin e propozimit, përveç kur marrjen e saj e kërkon pala kundërshtare ose kur gjykata çmon se kjo është në dobi të procesit gjyqësor.

PËRGADITJA E SHQYRTIMIT KRYESOR

Gjykata menjëherë pasi t’i arrij padia i fillon përgatitjet për shqyrtim kryesor të çështjes. Këto përgaditje përfshijnë ekzaminimin paraprak të padisë, dërgimin e padisë palës së paditur për përgjigje të domosdoshme, mbajtjen e seancës përgatitore dhe caktimin e seancës për shqyrtim kryesor të çështjes. Gjatë përgatitjes së shqyrtimit kryesor palët mund të dërgojnë parashtresa në të cilat i tregojnë faktet dhe provat të

cilat mendojnë ti propozojnë për marrje. Me qëllim që çështja të përgatitet sa më mirë për t’u zgjidhur

shpejt e drejt, gjykata që nga momenti i arritjes së padisë e deri në momentin e caktimit të seancës për shqyrtim kryesor të çështjes me aktvendim vendosë për:

a) dhënien e përgjigjes në padi nga pala e paditur; b) sigurimin e provës; c) tërheqjen e padisë; d) ndryshimin e padisë; e) ndërprerjen e procedurës; f) pjesëmarrjen e ndërhyrësit; g) hyrjen e paraardhësit juridik në procesin gjyqësor; h) veçimin apo bashkimin e dy proceseve gjyqësore; i) caktimin apo zgjatjen e afateve gjyqësore; j) caktimin apo shtytjen e seancave; k) rivendosëjen në gjendjen e mëparshme; l) masat e përkohshme të sigurimit;

741


m) sigurimin e shpenzimeve procedurale; n) lirimin e palës nga pagimi i shpenzimeve procedurale; o) deponimin e paradhënies për shpenzimet e veprimeve procedurale; p) caktimin e ekspertit; q) emërimin e përfaqësuesit të përkohshëm; r) dërgimin e shkresave gjyqësore; s) masat për përmirësimin dhe plotësimin e parashtresave; t) rregullsinë e përfaqësimit dhe të prokurës; u) mos kompetencën e gjykatës; v) bashkimin e padive; w) pushimin e gjykimit kur hedhet poshtë padia apo kur tërhiqet ajo, si dhe të gjitha çështjeve tjera që kanë të bëjnë me drejtimin e gjykimit.

Kundër aktvendimeve të dhëna gjatë përgatitjes së shqyrtimit

kryesor që kanë të bëjnë me drejtimin e gjykimit nuk lejohet ankimi.

Gjatë fazës së përgatitjes së shqyrtimit kryesor gjykata mund të japë aktgjykimin në bazë të pohimit, aktgjykimin në bazë të heqjes dorë nga kërkesëpadia, aktgjykimin për mos bindje, aktgjykimin për shkak të mungesës si dhe të miratojë ujdinë gjyqësore të palëve.

SHQYRTIMI PARAPRAK I PADISË

Pas shqyrtimit paraprak të padisë gjykata mund të nxjerrë aktvendim mbi shpalljen jokompetente dhe lëndën të ja dërgojë gjykatës për të cilën mendon se është kompetente për gjykimin e çështjes së ngritëur me padi (mungesa e kompetencës territoriale apo lëndore), përveçse kur kemi të bëjmë me çështjet për të cilat për nga natyra e tyre, apo sipas dispozitave të këtij ligji, aktvendimi mund të jepet vetëm në fazën e mëtutjeshme të procesit kontestimor.

Nëse gjykata konstaton se padia është e pakuptueshme apo jo e

plotë, apo se ekzistojnë mungesa që kanë të bëjnë me zotësinë e paditësit apo të paditurit që të bëhet palë ndërgjyqëse, apo me përfaqësimin ligjor të tyre, apo mungesa që i përkasin autorizimit të përfaqësuesit që ta inicioj procedurën kontestimore, kur autorizimi i tillë kërkohet me ligj, gjykata me qëllim të heqjes së mungesave të tilla i ndërmerr masat e nevojshme të përcaktuara me këtë ligj (neni 79 dhe 102 i këtij ligji –

742


respektivisht caktimi i përfaqsuesit të përkohshëm apo ftesa palës për eliminimin e të metës së vërejtur).

Pas shqyrtimit paraprak të padisë gjykata me aktvendim e hedh

poshtë padinë si të palejueshme po që se konstaton se: a) çështja e ngritur me padi nuk hynë në kompetencën gjyqësore; b) palët kanë lidhë kontratë për zgjidhjen e kontestit të tyre nga arbitrazhi; c) për çështjen e ngritëur me padi ekziston gjyqëvarësia (litispendenca); d) çështja është gjë e gjykuar (res iudicata); e) për objektin e kontestit është lidhur ujdia gjyqësore, se paditësi në gjykatë ka hequr dorë nga kërkesëpadia, se nuk ekziston interesi juridik i paditësit për padi vërtetimi; f) padia është paraqitur pas skadimit të afatit, po që se me dispozita të posaçme është parashikuar afati për paraqitjen e saj; g) paditësi brenda afatit të caktuar nga gjykata nuk i ka hequr mungesat nga neni 79 dhe 102 të këtij ligji.

Gjykata, në qoftë se konsideron se nuk ka material procedural të

mjaftueshëm për dhënien e aktvendimit mbi ndonjë çështje që është paraqitur gjatë shqyrtimit paraprak të padisë, do të vendosë lidhur

me të pasi të arrijë përgjigja në padi e të paditurit ose gjatë seancës përgatitore apo në seancën për shqyrtim kryesor të çështjes, po që se nuk është mbajtur seanca përgatitore.

PËRGJIGJA NË PADI

Gjykata padinë, me shkresat e bashkangjitura, i’a dërgon të

paditurit për përgjigje brenda afatit prej pesëmbëdhjetë (15) ditësh nga dita kur është paraqitur në gjykatë padia e rregullt dhe e plotë. I padituri, pasi t’i dorëzohet padia, me shkresat e bashkangjitura eventualisht, ka për detyrë, që brenda afatit prej pesëmbëdhjetë (15) ditësh, të përgjigjet me shkrim në padi. Me rastin e dërgimit të padisë gjykata do ta udhëzojë të paditurin për detyrimin e tij, për përmbajtjen që duhet ta ketë përgjigja në padi si dhe për pasojat procedurale në rast se nuk e paraqet në gjykatë, brenda afatit të duhur, përgjigjen në padi.

Në përgjigje i padituri duhet t’i parashtrojë prapësimet procedurale eventuale dhe të deklarojë se a e pohon apo e kundërshton

743


kërkesëpadinë, si dhe të tregojë të dhënat që domosdo duhet t’i ketë çdo parashtresë.

Po që se i padituri e konteston kërkesëpadinë, përgjigja në padi

duhet t’i përmbajë edhe faktet mbi të cilat i padituri i mbështetë thëniet e tij dhe provat me të cilat provohen faktet e tilla.

Kur gjykata, pasi t’i arrijë përgjigja në padi, konstaton se ndërmjet palëve nuk është kontestuese gjendja faktike, dhe se nuk ekzistojnë pengesa të tjera për dhënien e vendimit meritor, atëherë ajo, pa caktuar fare seancë gjyqësore, mund ta jep aktgjykimin me të cilën e pranon si të themeltë kërkesëpadinë.

Kur gjykata, pasi t’i arrijë përgjigja në padi, konstaton se nga faktet e treguara në padi nuk del themelësia e kërkesëpadisë, atëherë ajo do te jep vendimin meritor me të cilin refuzohet si e pathemeltë kërkesëpadia.

Kërkesëpadia është e pathemeltë, në vështrim të paragrafit 1 të këtij neni, po që se qartazi është në kundërthënie me faktet e treguara në padi, apo, po që se faktet mbi të cilat mbështetët kërkesëpadia qartazi janë në kundërthënie me provat të cilat i ka propozuar paditësi, apo me faktet që janë botërisht të ditura.

SEANCA PËRGATITORE

Pasi të arrijë përgjigja në padi gjykata e konvokon seancën përgatitore.

Po që se i padituri nuk ka paraqitur përgjigje në padi, e nuk janë

plotësuar kushtet për dhënien e aktgjykimit kontumacional, gjykata do ta konvokojë seancën përgatitore pas skadimit të afatit ligjor për paraqitjen e përgjigjes në padi.

Datën e mbajtjes së seancës përgatitore gjykata do ta caktojë, sa herë që është e mundur, pasi të jetë konsultuar me palët ndërgjyqëse.

Seanca përgatitore mbahet, si rregull, më së voni brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita në të cilën gjykatës i ka arritur përgjigja në padi e të paditurit.

Seanca përgatitore është e detyrueshme, përveçse në rastet në të cilat gjykata, pasi t’i këtë arritur përgjigja në padi, konstaton se ndërmjet

744


palëve nuk ka fakte kontestuese apo kur, nga shkaku i pandërlikueshmërisë së kontestit, vjen në përfundim se nuk ka nevojë të konvokohet seanca përgatitore.

Në letërthirrjen për në seancë përgatitore gjykata i njofton palët për pasojat e mosardhjes në seancë, si dhe për detyrën që më së voni në seancën përgatitore duhet t’i parashtrojnë të gjitha faktet në të cilat i mbështesin kërkesat e tyre, si dhe t’i propozojnë të gjitha provat që dëshirojnë të merren gjatë procedurës, por edhe që në seancë t’i sjellin të gjitha shkresat dhe sendet që dëshirojnë t’i përdorin si mjete provuese.

Letërthirrja për në seancë përgatitore, si rregull, u dërgohet palëve së paku shtatë (7) ditë para ditës në të cilën mbahet ajo.

Varësisht nga rezultati i shqyrtimit në seancën përgatitore gjykata do të vendosë se çka do të jetë objekt shqyrtimi dhe cilat prova do të merren, në seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes.

Në qoftë se në seancën përgatitore nuk vjen pala paditëse, edhe pse është thirrur rregullisht, padia konsiderohet e tërhequr, përveç kur i padituri kërkon që seanca të mbahet.

Po që se në seancën përgatitore nuk vjen i padituri që është thirrur rregullisht shqyrtimi vazhdon të bëhet me palën paditëse të pranishme.

Ndërmjetësimi dhe pajtimi gjyqësor

Po që se gjykata e gjen të nevojshme një gjë të tillë, atëherë ajo

më së voni në seancën përgatitore, duke marrë parasysh natyrën e kontestit dhe rrethanat tjera, u propozon palëve ndërgjyqëse që kontestin ta zgjidhin në procedurën e ndërmjetësimit të rregulluar me ligj të veçantë. Zgjidhjen e kontestit me anë të ndërmjetësimit mund ta propozojnë edhe vetë palët me marrëveshjen e tyre. Propozimin e këtillë palët mund ta bëjnë deri në përfundimin e seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes.

Gjykata gjatë gjithë procedurës, e sidomos në seancën përgatitore, bënë të gjitha përpjekjet, por në mënyrën që nuk e rrezikon paanësinë e saj, për të zgjidhur kontestin me pajtim, kur e lejon natyra e çështjes. Me qëllim që të kontribuojë në pajtimin gjyqësor gjykata mund t’ua bëjë palëve propozimin si të arrijnë pajtimin, duke i marrë parasysh dëshirat e palëve, natyrën e kontestit, raportet midis tyre si dhe rrethanat e tjera.

Po që se pajtimi gjyqësor bëhet pas dhënies së aktgjykimit të shkallës së parë, atëherë gjykata me aktvendim e anulon aktgjykimin e

745


tillë. Aktgjykimi anulohet nga gjykata e shkallës së parë edhe kur pajtimi është bërë gjatë zhvillimit të procedurës së shkallës së dytë.

Pajtimi gjyqësor mund të goditet vetëm me anë të padisë.

Pajtimi gjyqësor anulohet, në qoftë se është përfunduar nën

ndikimin e lajthimit, mashtrimit apo dhunës.

Pajtimi gjyqësor anulohet edhe po që se në përfundimin e tij ka marrë pjesë pala me pazotësi procedurale, apo nëse palën e tillë nuk e ka përfaqësuar përfaqësuesi ligjor apo nëse palën e ka përfaqësuar personi i pa autorizuar, ose personi që nuk ka pasur autorizimin e nevojshëm për kryerjen e veprimeve procedurale të veçanta, përveç kur veprimet e tilla janë aprovuar më vonë nga vet pala.

Padia për anulimin e pajtimit gjyqësor nga paragrafi 2 dhe 3 të këtij neni mund të ngrihet brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita e marrjes së dijenisë për shkakun e anulimit, e më së voni brenda afatit prej një (1) viti nga dita e përfundimit të pajtimit gjyqësor.

Konvokimi i seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes Në seancën përgatitore gjykata me aktvendim e cakton:

a) ditën dhe orën e mbajtjes së seancës për shqyrtim kryesor të çështjes; b) çështjet që do të shqyrtohen dhe bisedohen në seancën kryesore ; c) provat që do të merren në seancën kryesore; d) personat që do të thirren për në seancë kryesore.

Seanca kryesore do të mbahet, si rregull, më së voni brenda afatit

tridhjetë (30) ditor nga dita në të cilën është mbyllur seanca përgatitore. Gjykata mund të vendosë që seanca për shqyrtim kryesor të

çështjes të mbahet menjëherë pas asaj përgatitore. Palës që nuk ka qenë e pranishme në seancën përgatitore, bashkë

me letërthirrjen për në seancë kryesore i dërgohet edhe kopja e procesverbalit të verifikuar nga seanca përgatitore.

746


SHQYRTIMI KRYESOR

1) Zhvillimi i shqyrtimit kryesor

Shqyrtimi kryesor është faza qëndrore e procedurës kontestimore. Atë e përbëjnë veprimet procedurale të gjykatës dhe palëve, të kryera në një apo më tepër seanca, me qëllim të shoshitjes dhe shqyrtimit të fakteve nga të cilat varet themëlsia e kërkesëpadisë. Seancën e hapë gjyqtari i çështjes si dhe e shpallë objektin e shqyrtimit, e mandej verifikon paraqitjen e të ftuarëve dhe heton shkaqet e mosparaqitjes në seancë si dhe rregullsinë e thirjeve të atyre që nuk kanë ardhur. Kur konstatohet se thirrja e palëve nuk është bërë me rregull, seanca shtyhet dhe caktohet për një ditë tjetër. Mungesa pa arsye e paditësi do të ketë si konsekuencë që të konsiderohet se e ka tërhequr padinë, përveçse kur i padituri deklaron se kërkon që të zhvillohet shqyrtimi kryesor i çështjes në mungesë të paditësit e po që se në seancën për shqyrtim kryesor nuk vjen i padituri që është thirrur rregullisht, atëherë shqyrtimi kryesor i çështjes bëhet pa praninë e tij.

Po që se më parë nuk është mbajtur seanca përgatitore, shqyrtimi

kryesor i çështjes zhvillohet në këtë mënyrë: a) paditësi jep shpjegime të thukta rreth kërkesave të parashtruar në padi; b) i padituri në mënyrë të thuktë e paraqet përgjigjen në padi; c) po që se është propozuar marrja e provës me anë të dëgjimit të palëve, së pari pyetet paditësi e mandej i padituri; d) merren në pyetje dëshmitarët, së pari ata të propozuar nga pala paditëse e mandej ata të propozuar nga pala e paditur; e) merren provat e tjera, përfshirë edhe ekspertimin; f) pas marrjes së të gjitha provave, të dy palët, por së pari paditësi e mandej i padituri, i drejtohen gjykatës me shpjegimet përfundimtare, me të cilat i përmbledhin aspektet faktike dhe juridike të çështjes kryesore; g) gjykata mund t’i lejoj paditësit që shkurtimisht të deklarohet lidhur me fjalën përfundimtare të palës së paditur; h) po që se paditësit i është lejuar deklarimi rreth fjalës së fundit të palës së paditur, atëherë edhe kësaj i lejohet që shkurtimisht të deklarohet rreth thënieve të fundit të palës paditëse.

747


Kështu gjykata e formon bazën faktike të vendimit të saj.

Nga deklarata e palëve gjykata njëftohet me kërkesat e palëve, me faktet relevante si dhe me mjetet provuese që i ka në disponim. Në bazë të këtyre elementeve gjykata e jepë aktvendimin për të provuarit, në të caktohet objekti i të provuarit, pranohet apo refuzohet prova e propozuar nga pala dhe caktohet mënyra e marrjes së provave (mënyra e shfrytëzimit të informatave që i japin provat lidhur me faktin). Gjykata e përfundon shqyrtimin kryesor kur konsideron se objekti i gjykimit është shqyrtuar mjaft dhe se mund të fillojë vendosëja meritore.

2) Shtyrja dhe vazhdimi i seancës gjyqësore për shqyrtimin kryesor

Gjykata mund ta shtyj seancën e konvokuar për shqyrtim kryesor

para se të filloj ajo, po që se konstaton se nuk janë plotësuar prezumimet ligjore për mbajtjen e saj, apo se provat e caktuara për marrje nuk do të mund të bëhen të pranishme deri në fillimin e seancës.

Gjykata ka për detyrë që, më së voni shtatë (7) ditë para fillimit të seancës, që të bëjë verifikimin nëse janë plotësuar kushtet nga paragrafi 1 i këtij neni.

Kur e shtyn seancën, gjykata, për kohën e mbajtjes së seancës së shtyrë menjëherë i njofton të gjithë personat e thirrur më parë.

Me propozimin e palës gjykata mund ta shtyjë seancën e filluar vetëm nga këto shkaqe:

a) në qoftë se pa fajin e palës që e propozon shtyrjen e seancës nuk ka mundësi që të merret ndonjë provë e caktuar për marrje, e që është e rëndësishme për dhënien e vendimit te ligjshëm; b) në qoftë se të dy palët bashkërisht e propozojnë shtyrjen e seancës me qëllim të zgjidhjes paqësore të kontestit apo me qëllim të pajtimit gjyqësor.

Pala mund ta propozojë shtyrjen e seancës vetëm një herë nga

shkaku i njëjtë. Gjykata nuk ka për detyrë që ta njoftojë për vendin dhe kohën e

seancës së re palën që nuk ka qenë e pranishme në seancën e shtyrë përkundrejt thirrjes së rregullt.

Në seancën e re të caktuar pas shtyrjes së shqyrtimit të çështjes, veprimet procedurale të kryera do të kryhen përsëri vetëm po që se

748


gjykata konsideron se një gjë e tillë është e domosdoshme për dhënien e vendimit të ligjshëm.

Seanca për shqyrtimin kryesor të çështjes nuk mund të shtyhet për kohë të pa caktuar.

Seanca kryesore dëgjimore nuk mund të shtyhet më shumë se tridhjetë (30) ditë, përveç rasteve të përcaktuara me ligj.

Gjyqtari ka për detyrë ta njohtojë kryetarin e gjykatës për secilën shtyrje të seancës. Ky i fundit mbanë evidencë për shtyrjet e seancave për secilin gjyqtar.

Në qoftë se shtyhet seanca, gjyqtari ka për detyrë që t’i merr të gjitha masat e mundshme me qëllim që të hiqen shkaqet që e kanë shkaktuar shtyrjen, si dhe me qëllim që në seancën e ardhshme të përfundoj normalisht shqyrtimi i çështjes

3) Mbajtja e seancës kryesore me dyer të hapura

Shqyrtimi kryesor i çështjes në parim bëhet publikisht.

Gjykata lejon, me vendim të arsyetuar, që gjykimi i çështjes

tërësisht apo pjesërisht, të bëhet në seancë me dyer të mbyllura (jo publike), vetëm kur:

a) është e nevojshme të ruhet një sekret zyrtar dhe rendi publik; b) përmendën sekrete tregtare, apo shpikjesh, nga publikimi i të cilave do të cenoheshin interesa që mbrohen me ligj; c) përmenden rrethana nga jeta intime private e palëve dhe e pjesëmarrësve të tjerë në proces.

Aktvendimin për zhvillimin e gjykimit me dyer të mbyllura

gjykata duhet ta arsyetojë dhe ta shpallë publikisht.

SHPENZIMET PROCEDURALE

1) Përbërja e shpenzimeve procedurale

Shpenzimet procedurale përbëhen nga harxhimet e bëra gjatë dhe lidhur me procesin gjyqësor.

749


Shpenzimet procedurale përfshijnë edhe shpërblimet për punën e avokatit e të personave të tjerë të cilëve ligji u jep të drejtën e shpërblimit.

Secila palë paraprakisht vetë i bartë harxhimet që i ka shkaktuar me veprimet procedurale të veta.

Shpenzimet për dëshmitarët, ekspertet dhe për këqyrjen e sendeve ose këqyrjen në vend parapaguhen nga pala që i ka kërkuar, në shumën që ka caktuar gjykata me aktvendim.

Kur marrjen e provës e propozojnë të dy palët bashkërisht, atëherë gjykata vendosë që shumën e nevojshme për pagimin e shpenzimeve paraprakisht ta deponojnë të dy palët në pjesë të barabarta.

Gjykata do të heqë dorë nga marrja e provës në qoftë se shuma e nevojshme për mbulimin e shpenzimeve nuk deponohet në afatin e caktuar nga gjykata.

Përjashtimisht nga dispozitat e paragrafit 3 të këtij neni, në qoftë se gjykata cakton sipas detyrës zyrtare marrjen e provave për vërtetimin e fakteve lidhur me zbatimin e nenit 3 paragrafi 3 të këtij ligji, kurse palët nuk e deponojnë shumën e caktuar, atëherë shpenzimet për marrjen e provave do të paguhen nga mjetet e gjykatës.

Pala e cila e humbë procesin gjyqësor tërësisht ka për detyrë që palës kundërshtare gjyqfituese, dhe ndërhyrësit që i është bashkuar, t’ia shpërblej të gjitha shpenzimet gjyqësore.

Po që se paditësi vetëm pjesërisht ka sukses në procesin gjyqësor, atëherë gjykata mundet, duke marrë parasysh suksesin e arritur, të caktojë që secila palë t’i bartë shpenzimet e veta apo që njëra palë t’ia shpërblej tjetrës, dhe ndërhyrësit që i është bashkuar, pjesën proporcionale të shpenzimeve.

Gjykata mund të vendosë që njëra palë t’i shpërblej të gjitha shpenzimet që kanë pasur pala kundërshtare dhe ndërhyrësi që i është bashkuar, në qoftë se pala kundërshtare nuk ka pasur sukses vetëm në pjesën proporcionalisht të pa rëndësishme të kërkesës së vet, kurse për shkak të kësaj pjese nuk janë krijuar shpenzime të veçanta.

Me rastin e vendosjes se cilat shpenzime do t’i shpërblehen palës, gjykata do të marrë parasysh vetëm ato shpenzime që kanë qenë të nevojshme për ndjekjen e çështjes në gjyq. Se cilat shpenzime kanë qenë të nevojshme, si dhe mbi shumën e shpenzimeve, vendosë gjykata duke çmuar me kujdes të gjitha rrethanat.

Pala ka për detyrë që, pavarësisht nga ajo se cili e ka fituar procesin gjyqësor, t’ia shpërblejë palës kundërshtare shpenzimet që ia ka

750


shkaktuar me faj të vet ose me rastin që i ka ndodhur asaj. Në qoftë se i padituri nuk i ka dhënë shkas padisë, nga shkaku se

e ka pohuar kërkesëpadinë dhe ka qenë i gatshëm ta përmbushë detyrimin e vet, paditësi duhet t’ia shpërblej të paditurit shpenzimet e procedurës.

Kur prokurori publik apo Ombudspersoni marrin pjesë në procesin kontestimor si palë ndërgjyqëse, atyre u takon e drejta në shpenzimet procedurale sipas dispozitave të këtij ligji, por jo edhe e drejta e shpërblimit për punën e kryer.

Për pagimin e shpenzimeve procedurale gjykata vendosë vetëm me kërkesën e specifikuar të palës, pa bërë asnjë shqyrtim verbalisht lidhur me kërkesën.

Pala duhet ta paraqes kërkesën për pagimin e shpenzimeve më së voni deri në përfundimin e shqyrtimit që i paraprinë vendosëjes mbi shpenzimet, e po që se është fjala për dhënien e vendimit pa u bërë shqyrtim paraprakisht, atëherë pala ka për detyrë që kërkesën për shpenzimet e procedurës ta parashtrojë në propozimin mbi të cilin gjykata duhet të vendosë.

Në rastin nga neni 456 të këtij ligji, në qoftë se tërheqja e padisë, apo e mjetit me të cilin është goditur vendimi i shkallës së parë, nuk është bërë gjatë shqyrtimit direkt të çështjes nga gjykata e shkallës së dytë, kërkesa për shpërblimin e shpenzimeve mund të paraqitet brenda afatit prej pesëmbëdhjetë (15) ditësh pas marrjes së njoftimit për

tërheqjen e padisë, përkatësisht mjetit të goditjes.

Kur gjykata e hedhë poshtë ose e refuzon mjetin e goditjes së vendimit, atëherë ajo duhet të vendosë edhe për shpenzimet e krijuara në procedurën sipas mjetit të tillë të goditjes.

2) Shpenzimet në procedurën e sigurimit të provës

Shpenzimet e procedurës për sigurimin e provave i bartë pala e

cila e ka paraqitur kërkesën për sigurimin e provës (paraprova). Ajo ka për detyrë që t’i paguaj edhe shpenzimet palës kundërshtare, respektivisht përfaqësuesit të përkohshëm të emëruar të asaj.

Këto shpenzime propozuesi i sigurimit të provës mund t’i realizoj me vonë si shpenzime gjyqësore, varësisht nga suksesi në procesin gjyqësor të mëvonshëm.

751


3) Lirimi nga pagimi i shpenzimeve gjyqësore

Gjykata e liron nga pagimi i shpenzimeve gjyqësore palën e cila, sipas gjendjes së vet të përgjithshme pasurore është në pamundësi t’i përballojë ato shpenzime pa dëmtuar ushqimin e domosdoshëm të vet dhe të familjes së ngushtë të saj.

Ky lirim përfshin lirimin nga pagimi i taksave gjyqësore dhe lirimin nga deponimi i paradhënies për shpenzimet e dëshmitarëve, të ekspertëve të këqyrjes në vend si dhe të shpalljeve gjyqësore.

Gjykata mund ta lirojë palën vetëm nga taksat gjyqësore po që se me pagimin e tyre do të pakësoheshin dukshëm mjetet për ushqimin e saj dhe të familjes së ngushtë të saj.

Vendimin mbi lirimin nga shpenzimet gjyqësore gjykata e jep brenda afatit prej shtatë (7) ditësh nga dita e paraqitjes së kërkesës.

Kur pala është liruar nga pagimi i të gjitha shpenzimeve gjyqësore, gjykata e shkallës së parë, me kërkesën e saj, vendosë që ta përfaqësoj avokati, po që se kjo është e nevojshme për mbrojtjen e të drejtave të saja.

Kur pala është liruar nga të gjitha shpenzimet gjyqësore, nga mjetet financiare të gjykatës bëhet parapagimi për shpenzimet e dëshmitarëve, ekspertëve, këqyrjes direkte si dhe të publikimit të shpalljeve gjyqësore dhe harxhimeve faktike të përfaqësuesit të caktuar.

Aktvendimi mbi lirimin nga pagimi i shpenzimeve gjyqësore dhe mbi emërimin e përfaqësuesit mund të anulohet nga gjykata e shkallës së parë gjatë zhvillimit të procesit gjyqësor, po që se vërtetohet se pala është në gjendje t’i bartë të gjitha shpenzimet procedurale. Në rast të këtillë gjykata duhet të vendosë nëse pala do t’i kompensojë krejtësisht apo pjesërisht shpenzimet dhe taksat gjyqësore nga të cilat është liruar me parë, si dhe harxhimet faktike dhe shpërblimin për përfaqësuesin e emëruar nga gjykata.

Taksat dhe shpenzimet e paguara nga mjetet financiare të gjykatës, si dhe harxhimet faktike dhe shpërblimi për përfaqësuesin e emëruar të palës përbëjnë pjesë të shpenzimeve gjyqësore.

Në qoftë se kundërshtari i palës së liruar nga pagimi i shpenzimeve gjyqësore është ngarkuar me pagimin e shpenzimeve gjyqësore, kurse konstatohet se ai nuk është në gjendje t’i paguaj ato, gjykata pas konstatimit të tillë mund të vendosë që shpenzimet e tilla t’i paguajë tërësisht apo pjesërisht pala e liruar, pikërisht nga objekti i kontestit që i takon si palë gjyqfituese. Me këtë detyrim të palës

752


gjyqfituese, të liruar më parë nga pagimi i shpenzimeve gjyqësore, nuk prekët e drejta e saj që t’i paguhen nga pala kundërshtare gjyqhumbëse të gjitha shpenzimet gjyqësore sipas rregullave të përgjithshme.

PROCEDURAT E POSAÇME KONTESTIMORE

Dispozitat e LPK janë të përshtatshme në rendë të parë për zgjidhjen e kontesteve thjeshtë pasuroro-juridike. Në disa konteste me veçori të posaçme dispozitat e tilla nuk mund të jenë instrument plotësisht adekuat për zgjidhjen e tyre. Nga ky shkak ka pasur nevojë të instituohen procedime të posaçme për zgjidhjen e tyre. Rregullat për zhvillimin e procedimeve të tilla i përbëjnë procedurat e posaçme kontestimore. Procedurat e posaçme janë paraparë për shkaqe të ndryshme. Disa nga to janë pasojë e llojit të raporteve materialo-juridike nga të cilat lindin kontestet, kurse të tjerat pasojë e rëndësisë shoqërore të cilin e kanë raportet e tilla. Në disa raste vendimmarëse ka qenë nevoja që mbrojtja juridike të realizohet sa më shpejtë e cila gjë ka ndikuar që procedura të reduktohet në masë të madhe. Mirëpo, rregullat e procedurës së përgjithshme kontestimore aplikohen (si burim subsidiar) edhe në gjykimet e posaçme në lidhje me të gjitha çështjet për të cilat nuk janë paraparë rregulla të veçanta.

Vetë LPK i ka rregulluar disa procedura të posaçme: procedurën e zgjedhjes së kontesteve nga mardhënja e punës; kontestet për shkak të pengimit të posedimit; kontestet e vlerës së vogël; atë për dhënien e urdhërpagesës; kontestet tregtare, dhe Procedura e gjykimeve të arbitrazhit edhe pse këto gjykime mbahen edhe sipas Rregullave të posaçme mbi arbitrazhin.

PROCEDURA NË KONTESTET NGA MARRËDHËNIA E PUNËS

Në kontestet nga marrëdhënia e punës, e sidomos me rastin e

caktimit të afateve dhe konvokimit të seancave gjyqësore, gjykata gjithmonë do të ketë parasysh nevojën e zgjidhjes së ngutshme të kontesteve nga marrëdhënia e punës. Pra te këto konteste kërkohet zgjidhja e shpejtë e kontestit në ç’drejtim LPK parashef afate shtatë ditore për përmbushjen e ndonjë detyrimi (afati paritiv), i njejti afat është i paraparë edhe për ankesë vendimit gjyqësor dhe në fund meqenëse nuk

753


ka dispozita të tjera të posaçme në këtë kapitull përshtatshmërisht zbatohen dispozitat tjera të LPK.

PROCEDURA NË KONTESTET PËR SHKAK TË PENGIMIT TË POSEDIMIT

Me rastin e caktimit të afateve dhe konvokimit të seancave edhe

te këto konteste LPK obligon gjykatën që gjithmonë t’i kushtoj kujdes nevojës së zgjidhjes së ngutshme të kontesteve për shkak të pengimit të posedimit, por duke marrë parasysh natyrën e secilit rast konkret.

Shqyrtimi i çështjes sipas padisë për shkak të pengimit të posedimit do të kufizohet vetëm në konstatimin dhe të provuarit e fakteve të gjendjes së fundit të posedimit dhe të pengimit të bërë. Përjashtohet mundësia e shqyrtimit lidhur me të drejtën e posedimit, me bazën juridike, ndërgjegjshmërinë ose pandërgjegjshmërinë e posedimit. Përjashtohet mundësia që në kontestet për shkak të pengimit të posedimit të parashtrohet kërkesa për shpërblimin e dëmit të shkaktuar me anë të veprimeve me të cilat është bërë pengimi i posedimit.

Afatin për përmbushjen e detyrimeve që u janë caktuar palëve gjykata e cakton varësisht nga rrethanat e çdo rasti konkret ndërsa afati për paraqitjen e ankesës është shtatë (7) ditor. Për shkaqe të rëndësishme gjykata mund të vendosë që ankesa mos ta pengojë përmbarimin e aktvendimit.

Kundër aktvendimeve të dhëna në kontestet për shkak të pengimit të posedimit revizioni nuk është i lejuar.

Paditësi e humbet të drejtën që në procedurën përmbaruese të përmbushë detyrimin e aktvendimit me të cilin i padituri urdhërohet që ta përmbushë detyrimin e caktuar, po që se nuk e ka iniciuar procedurën përmbaruese brenda afatit prej 30 ditësh pas skadimit të afatit paritiv.

Përsëritja e procedurës së përfunduar me vendim të formës së prerë në kontestet për shkak të pengimit të posedimit lejohet vetëm nga shkaqet e përcaktuara në nenin 232 pika a) dhe b) të këtij ligji, dhe vetëm brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita në të cilën është bërë i formës së prerë aktvendimi përfundimtar.

Edhe te këto konteste meqenëse nuk ka dispozita të tjera të posaçme në këtë kapitull përshtatshmërisht zbatohen dispozitat tjera të LPK.

754


PROCEDURA NË KONTESTET E VLERËS SË VOGËL

Konteste të vlerës së vogël, në vështrim të dispozitave të LPK, janë kontestet në të cilat kërkesëpadia ka të bëjë me kërkesa në të holla, shuma e të cilave nuk është më e madhe se 500 Euro. Por si konteste të vlerës së vogël konsiderohen edhe kontestet në të cilat kërkesëpadia nuk ka të bëjë me kërkesë në të holla, por në të cilat paditësi në padinë e tij ka theksuar se pranon që, në vend të përmbushjes së kërkesës jo në të holla, t’i paguhet shuma e të hollave që nuk është me e madhe se 500 Euro. Kontest i vlerës së vogël konsiderohet edhe ai në të cilin objekt i kërkesëpadisë nuk është shuma e të hollave, por dorëzimi i sendit të luajtshëm vlera e të cilit, e treguar në padi nga paditësi, nuk e kalon shumën prej 500 Euro.

Nuk konsiderohen konteste të vlerës së vogël, në kuptimin e dispozitave të këtij ligji, kontestet lidhur me sendet e paluajtshme, kontestet nga marrëdhëniet e punës dhe kontestet për shkak të pengimit të posedimit.

Në procedurën sipas padisë për zgjidhjen e kontestit më vlerë të vogël ankimi i veçantë lejohet vetëm kundër aktvendimit me të cilin përfundon procesi gjyqësor i shkallës së parë. Aktvendimet e tjera, kundër të cilave sipas këtij ligji lejohet ankimi i veçantë mund të goditën vetëm me anë të ankesës kundër vendimit me të cilin përfundon procedura dhe këto aktvendime nuk u dërgohen palëve posaçërisht, por shpallen në seancë gjyqësorë dhe inkorporohen në vendimin përfundimtar.

Në procedurën për zgjidhjen e kontesteve me vlerë të vogël, procesverbali nga seanca për shqyrtimin kryesor, përveç të dhënave nga neni 135 paragrafi 1 i këtij ligji, përmban:

a) deklaratat e palëve me rëndësi esenciale, e sidomos ato me të cilat tërësisht apo pjesërisht pohohet kërkesëpadia, ose hiqet dorë nga kërkesëpadia, me të cilat ndryshohet apo tërhiqet padia, si dhe deklarata mbi heqjen dorë nga e drejta e ankimit; b) përmbajtjen esenciale të provave të marra; c) vendimet kundër të cilave lejohet ankimi dhe që janë shpallur në seancën për shqyrtimin kryesor të çështjes; d) nëse palët kanë qenë të pranishme me rastin e shpalljes së aktgjykimit, e po që se kanë qenë të pranishme, a janë udhëzuar në cilat kushte mund të bëjnë ankim.

755


Po që se pala paditëse e ndryshon kërkesëpadinë me anë të zmadhimit të saj duke kapërcyer kështu kufirin prej 500 Euro, procedura e filluar do të vazhdohet dhe përfundohet sipas dispozitave për procedurën kontestimore të përgjithshme të këtij ligji.

Po që se paditësi deri në përfundimin e seancës për shqyrtimin kryesor të çështjes që është duke u zhvilluar sipas dispozitave mbi procedurën e përgjithshme kontestimore e zvogëlon kërkesëpadinë nën shumën prej 500 Euro, procedura e mëtejme do të zhvillohet sipas rregullave të këtij ligji për procedurën për zgjidhjen e kontesteve me vlerë të vogël.

Në qoftë se paditësi nuk vjen në seancën e parë të shqyrtimit kryesor të çështjes, përkundrejt thirrjes së rregullt, do të konsiderohet se e ka tërhequr padinë, përveçse kur i padituri në seancën e tillë kërkon që të vazhdohet me shqyrtimin e çështjes në mungesë të paditësit.

Po që se nga seanca e parë për shqyrtimin e çështjes kryesore mungojnë të dy palët ndërgjyqëse, përkundrejt thirrjes së rregullt, do të konsiderohet se paditësi e ka tërhequr padinë.

Aktgjykimi ose aktvendimi me të cilin përfundohet procedura e zgjidhjes së kontestit me vlerë të vogël mund të goditet me ankesë vetëm për shkak të shkeljes esenciale të dispozitave mbi procedurën kontestimore dhe për shkak të zbatimit të gabuar të së drejtës materiale.

Në aktgjykimin, përkatësisht aktvendimin nga paragrafi 1 të këtij neni ,gjykata ka për detyrë t’i përmendë shkaqet në bazë të të cilave mund të bëhet ankimi.

Kundër aktgjykimit ose aktvendimit të shkallës së parë nga paragrafi 1 të këtij neni, palët mund të ankohen brenda afatit prej shtatë (7) ditësh.

Në procedurën e zgjidhjes së kontesteve me vlerë të vogël afati paritiv për përmbushjen e premtimit dhe ai për dhënien e vendimit plotësues është shtatë (7) ditor.

PROCEDURA E DHËNIES SË URDHËRPAGESËS

Kur kërkesëpadia ka të bëjë me kërkesë në të holla që është bërë e realizueshme, e që provohet me dokument të besueshëm që i është bashkangjitur padisë në origjinal apo kopje të legalizuar, atëherë gjykata do ta urdhëroj të paditurin që ta përmbushë kërkesëpadinë (urdhërpagesa).

756


Dokumente të besueshme konsiderohen sidomos: a) dokumentet publike; b) dokumentet private, në të cilat nënshkrimin e debitorit e ka verifikuar organi kompetent për verifikime; c) kambialet dhe çeqet me protestë dhe faturë kthyese, po që se janë të nevojshme për themelimin e kërkesës; d) ekstraktet e verifikuara nga librat afariste për pagesat e shërbimeve komunale të furnizimit me ujë, energji elektrike dhe bartjen e mbeturinave; e) faturat; f) dokumentet që sipas dispozitave ligjore të posaçme kanë rëndësinë e dokumenteve publike.

Gjykata e jep urdhërpagesën, edhe kur paditësi nuk e kërkon një

gjë të tillë, po që se i gjen të plotësuara kushtet për dhënien e saj. Në rastet në të cilat, sipas Ligjit mbi procedurën përmbaruese,

mund të kërkohet ekzekutimi në bazë të dokumentit të besueshëm, gjykata e jep urdhërpagesën vetëm po që se paditësi e bënë të besueshëm ekzistimin e interesit juridik për dhënien e urdhërpagesës.

Po që se paditësi nuk e bënë të besueshëm ekzistimin e interesit juridik për dhënien e urdhërpagesës, gjykata e hedhë poshtë padinë si të palejueshme.

Kur kërkesëpadia ka të bëjë me kërkesën në të holla që është bërë e realizueshme e që nuk është më e madhe se 500 Euro, gjykata e jep urdhërpagesën kundër të paditurit edhe po që se padisë nuk i është bashkangjitur dokumenti i besueshëm, por në padi është treguar baza juridike e kërkesës dhe shuma e detyrimit si dhe provat me anë të të cilave mund të provohet vërtetësia e pretendimeve të paditësit.

Urdhërpagesa nga paragrafi l e këtij neni mund të jepet vetëm kundër debitorit kryesor.

Në urdhërpagesë gjykata do të caktojë se i padituri ka për detyrë që brenda shtatë (7) ditësh, kurse në kontestet lidhur me kambialin dhe çekun brenda tri (3) ditësh, pasi t’i dorëzohet urdhërpagesa me shkrim ta përmbushë kërkesën e padisë bashkë me shpenzimet gjyqësore që i ka caktuar gjykata, ose që brenda të njëjtit afat ta paraqesë prapësimin kundër urdhërpagesës. Në urdhërpagesë gjykata e paralajmëron të paditurin se prapësimi i paraqitur me vonesë do të hedhet poshtë.

757


Në qoftë se gjykata nuk e aprovon propozimin për dhënien e urdhërpagesës, atëherë ajo do ta vazhdojë procedurën e përgjithshme sipas padisë.

I padituri mund ta goditë urdhërpagesën vetëm me anë të prapësimit.

Po që se urdhërpagesa goditet vetëm në pikëpamje të vendimit

mbi shpenzimet procedurale, atëherë vendimi i këtillë mund të goditet vetëm me anë të ankesës kundër aktvendimit.

Në aktgjykimin mbi çështjen kryesore gjykata do të vendosë nëse urdhërpagesa mbahet në fuqi tërësisht apo pjesërisht ose anulohet.

Në qoftë se gjykata pas dhënies së urdhërpagesës shpallet jokompetente në pikëpamje lëndore, atëherë ajo e anulon urdhërpagesën dhe pasi të bëhet i formës së prerë aktvendimi mbi inkompetencën ia dërgon lëndën gjykatës për të cilën mendon se është e kompetencës lëndore.

Po që se gjykata pas dhënies së urdhërpagesës konstaton se është inkompetente në pikëpamje territoriale, ajo nuk do ta anulojë urdhërpagesën, por pasi të bëhet i formës së prerë aktvendimi mbi inkompetencën do t’ia dërgoj lëndën gjykatës për të cilën mendon se është e kompetencës territoriale.

PROCEDURA NË KONTESTET TREGTARE

Kontestet tregtare konsiderohen mosmarrveshjet që lindin midis subjekteve të veprimtaris ekonomike në lidhje me kontratat dhe veprimet tjera juridike të cilat shërbejnë kryerjesë së veprimtarisë ekonomike dhe qarkullimit të mallërave apo të shërbimeve të ndryshme. Në këto konteste kompetenca tokësore caktohet në bazë të vendit në të cilin i padituri është dashur ta mbushë prestimin. Në procedurën për zgjidhjen e kontesteve tregtare zbatohen dispozitat e këtij ligji për procedurën e përgjithshme kontestimore, po që se në dispozitat e këtij kreu nuk është përcaktuar diç tjetër.

Rregullat procedurale për procedurën e zgjidhjes së kontesteve tregtare zbatohen në të gjitha kontestet për të cilat sipas Ligjit mbi Gjykatat është kompetente gjykata tregtare, përveçse në kontestet për të cilat është kompetente sipas tërheqjes (atraksionit) së kompetencës lëndore.

758


Në këto konteste gjyqtari është i autorizuar që në rastet e ngutshme të konvokojë seanca me anë të telefonit apo telegramit.

Revizioni në kontestet tregtare nuk lejohet në qoftë se vlera e

objektit të kontestit në pjesën e goditur të aktgjykimit të formës së prerë nuk i kalon 10.000 Euro.

afate:

Në procedurën e zgjidhjes së kontesteve tregtare vlejnë këto

a) afati prej shtatë (7) ditësh për përgjigje në padi; b) afati prej pesëmbëdhjetë (15) ditësh për paraqitjen e propozimit për kthimin në gjendjen e mëparshme nga neni 130 paragrafi 3 i këtij ligji; c) afati prej shtatë (7) ditësh për ankesën kundër aktgjykimit apo aktvendimit; d) afati prej tri (3) ditësh për paraqitjen e përgjigjes në ankesë; e) afati prej shtatë (7) ditësh (afati paritiv) për përmbushjen e detyrimit në të holla, e për përmbushjen e premtimit jo në të holla gjykata mund të caktoj afat më të gjatë.

Në procedurën për zgjidhjen e kontesteve tregtare të vlerës së

vogël konsiderohen vetëm ato konteste në të cilat padia ka të bëjë me kërkesë në të holla e cila nuk e kalon shumën prej 3. 000 Euro.

Konsiderohen konteste të vlerës së vogël edhe kontestet në të cilat padia nuk ka të bëjë me kërkesë në të holla, por paditësi në padinë e tij deklaron se pranon që, në vend të premtimit jo në të holla, t’i paguhet shuma e të hollave që nuk e kalon atë prej 3.000 Euro.

Konsiderohet kontest i vlerës së vogël edhe kontesti në të cilin objekt kontesti nuk është shuma e të hollave por dorëzimi i sendit të luajtshëm vlera e të cilit, e përmendur nga paditësi në padi, nuk e kalon shumën prej 3.000 Euro.

PROCEDURA E GJYKIMEVE TË ARBITRAZHIT

Arbitrazhi është instuticion joshtetëror i përbërë prej një apo më tepër subjetesh, të cilës palët me marrëveshje ia besojnë zgjidhjen e kontestit me anë të vendimit të cilën ligji e barazon me aktgjykimin e formës së prerë. Arbitrat e arbitrazhit i zgjedhim vetë palët. Vendimi i

759


arbitrazhit jepet në formë të aktgjykimit. Ekzistojnë arbitrazhet instuticionale (të përherëshme) dhe ato të përkohshme (ad hoc). Të parat zakonisht formohen pranë Odave Ekonomike. Arbitrazhi ad hoc themelohet me anë të kontratës së palëve me detyrë që ta zgjidhë vetëm kontestin konkret. Pas zgjidhjes së tij ai pushon së ekzistuari. Ndryshe nga ky arbitrazhi instuticional është organizat permanente e themeluar me qëllim që ta kryejë funksionin gjyqësor sa herë që palët i paraqiten me kërkesë që ta zgjidhin kontestin e tyre.

Pra, palët mund të merren vesh që zgjidhjen e kontestit, lidhur me të drejtat me të cilat mund të disponojnë lirisht, t’ia besojnë arbitrazhit.

Marrëveshja për arbitrazh mund të bëhet nga palët për zgjidhjen e kontestit të caktuar apo për zgjidhjen e kontesteve që mund të lindin midis tyre nga raporti materialo-juridik i caktuar. Marrëveshja për arbitrazhin është e vlefshme vetëm po që se është lidhur në formë të shkruar.

Marrëveshja për arbitrazh konsiderohet e lidhur në formë të shkruar edhe kur është lidhur me këmbimin e letrave, telegrameve, telekseve apo mjeteve tjera të telekomunikacionit që e mundësojnë provën e shkruar mbi marrëveshjen e përfunduar.

Marrëveshja për arbitrazh konsiderohet e lidhur në formë të shkruar edhe po që se është lidhur duke u këmbyer padia, në të cilën paditësi pretendon se ekziston marrëveshja dhe përgjigja në padi, në të cilën i padituri nuk e mohon një gjë të tillë.

Marrëveshja për arbitrazh është e lidhur vlerësisht edhe kur dispozita mbi kompetencën e arbitrazhit përmbahet në kushtet e përgjithshme për lidhjen e kon-tratave materialo-juridike.

Numri i arbitrave të arbitrazhit duhet të jetë gjithmonë tek.

Po që se me marrëveshjen e palëve nuk është caktuar numri i

arbitrave, atëherë secila nga palët e emëron nga një arbitër, kurse këta të dy bashkë e zgjedhin kryetarin e arbitrazhit.

Në qoftë se palët për zgjidhjen e kontestit të caktuar e kanë kontraktuar kompetencën e arbitrazhit, gjykata të cilës i është paraqitur padia për zgjidhjen e të njëjtit kontest dhe midis palëve të njëjta, sipas prapësimit të të paditurit shpallet jokompetente, i anulon veprimet procedurale të kryera dhe me aktvendim e hedhë poshtë padinë si të palejueshme.

Prapësimin pala e paditur mund ta parashtrojë më së voni në

760


momentin e paraqitjes së përgjigjes në padi. Palën e cila në bazë të marrëveshjes për arbitrazh duhet ta emëroj

arbitrin mund ta ftojë pala kundërshtare që brenda afatit pesëmbëdhjetë (15) ditor ta bëjë emërimin e tillë si dhe ta njoftojë për emërimin e bërë.

Ftesa është e vlefshme vetëm po që se pala e cila e ka bërë atë e ka emëruar arbitrin e vet dhe për një gjë të këtillë e ka njoftuar palën kundërshtare.

Kur në bazë të marrëveshjes për arbitrazh emërimin e arbitrave

duhet ta bëjë personi i tretë, çdonjëra nga palët mund t’ia bëjë ftesën personit të tillë.

Personi i ftuar që ta bëjë emërimin e arbitrit të arbitrazhit është i lidhur me emërimin e kryer posa të njoftohet për emërimin pala kundërshtare, respektivisht njëra nga palët.

Ne qoftë se arbitri nuk emërohet në kohën e duhur, e nga marrëveshja nuk del diç tjetër, arbitrin e propozon gjykata shtetërore sipas propozimit të palës.

Po që se arbitrat nuk mund të pajtohen rreth zgjedhjes së kryetarit, e nga marrëveshja e palëve për arbitrazh nuk del diç tjetër, kryetarin e arbitrazhit, sipas propozimit të cilitdo arbitër apo të cilësdo palë, e emëron gjykata shtetërore.

Për emërimin e arbitrit, përkatësisht të kryetarit të arbitrazhit është kompetente gjykata e shkallës së parë e cila do të ishte kompetente për zgjidhjen e kontestit po të mos ekzistonte marrëveshja për arbitrazh.

Secila nga palët mund të kërkojë me padi që gjykata shtetërore ta shfuqizojë marrëveshjen për arbitrazh në qofte së:

a) palët brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga ftesa e parë për emërimin e arbitrit nuk mund të merren vesh për zgjedhjen e arbitrit që do të duhej ta emëronin bashkërisht; b) personi i cili në vete marrëveshjen për arbitrazh është emëruar arbitër nuk dëshiron apo nuk mund ta ushtrojë misionin e besuar.

Për në seancën për shqyrtimin e kërkesës së paditësit gjykata i

fton të dy palët, por ajo mund të merr vendim edhe kur palët e ftuara rregullisht nuk paraqitën në seancën e këtillë.

Deklaratën për pranimin e misionit që i është besuar arbitri duhet ta bëjë me shkrim. Një gjë të tillë arbitri mund ta bëjë edhe ashtu që e nënshkruan marrëveshjen e palëve për arbitrazh.

761


Arbitri ka për detyrë të përjashtohet kur ekzistojnë shkaqet e përjashtimit të parashikuara për përjashtimin e gjyqtarit të gjykatës shtetërore me këtë ligj.

Përjashtimi i arbitrit mund të kërkohet nga palët edhe atëherë kur arbitri nuk i ka kualifikimet e duhura për të cilat ato janë marrë vesh, si dhe kur ai nuk i përmbushë detyrat.

Pala e cila vetë, apo bashkërisht me palën tjetër, e ka emëruar

arbitrin mund ta kërkojë përjashtimin e tij vetëm nëse shkaku i përjashtimit ka lindur, apo pala ka marrë dijeni për të, pasi të jetë emëruar arbitri.

Kur mungon marrëveshja, pala duhet t’ia paraqes kërkesën për përjashtimin e arbitrit arbitrazhit brenda afatit pesëmbëdhjetë (15) ditor nga dita në të cilën ka marrë dijeni për emërimin e arbitrit apo për cilëndo rrethanë e cila arbitrin e bënë të papërshtatshëm për detyrën e besuar. Kërkesa për përjashtimin e arbitrit duhet te jetë me shkrim dhe t’i përmbajë shkaqet e përjashtimit.

Po që se arbitri, përjashtimin e të cilit e ka kërkuar pala, nuk tërhiqet nga arbitrazhi, vendimin mbi përjashtimin e merr gjykata e arbitrazhit në përbërjen e te cilës paraqitet edhe arbitri i tillë.

Në qoftë se kërkesa për përjashtimin e arbitrit mbetet e pasuksesshme, pala që e ka bërë kërkesën e tillë mund t’i drejtohet gjykatës shtetërore që ta merr vendimin për përjashtimin e arbitrit. Këtë kërkesë pala duhet ta paraqesë brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita në të cilën i është dorëzuar vendimi i arbitrazhit me të cilin është refuzuar kërkesa e saj për përjashtimin e arbitrit.

Gjykata e arbitrazhit ka të drejtë që të vendosë për kompetencën e vet, si dhe mbi prapësimet e palëve lidhur me ekzistimin dhe vlefshmërinë e marrëveshjes për arbitrazh.

Prapësimin për inkompetencën e arbitrazhit i padituri duhet ta parashtrojë me anë të përgjigjes në padi. Kur konstatohet se paraqitja me vonesë e prapësimit është e justifikueshme, arbitrazhi mund ta marrë në konsideratë prapësimin e vonuar.

Po që se arbitrazhi e quan veten kompetent për zgjidhjen e kontestit, secila nga palët mund të kërkojë nga gjykata shtetërore që të vendosë lidhur me problemin e lindur. Kërkesa duhet të paraqitet brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh nga dita në të cilën palës i është dorëzuar vendimi i arbitrazhit.

Ne qoftë se palët nuk janë marrë vesh ndryshe, procedurën e arbitrazhit e cakton vetë arbitrazhi.

762


Ndaj dëshmitarëve, palëve dhe personave të tjerë që marrin pjesë në procesin e arbitrazhit, arbitrazhi nuk mund të përdorë mjete shtrënguese e as të shqiptojë dënime.

Arbitrazhi mund të kërkojë nga gjykata shtetërore e kompetencës territoriale ndihmë juridike në formë të marrjes së provave të cilat nuk mund t’i merr vet.

Në procedurën e marrjes së provave do të zbatohen dispozitat e këtij ligji mbi marrjen e provave nga gjykata e porositur.

Arbitrazhi mund të jep aktgjykimin në mbështetje të parimit të

ndershmërisë (ex aequo et bono) vetëm po që se palët e kane autorizuar për një gjë të tillë.

Kur arbitrazhi përbëhet prej disa arbitrave, aktgjykimi merret me shumicën e votave, po që se me marrëveshjen për arbitrazh nuk është përcaktuar diç tjetër.

Aktgjykimi i arbitrazhit duhet ta ketë pjesën arsyetuese vetëm kur palët nuk e kanë përcaktuar të kundërtën.

Origjinalin e aktgjykimit dhe të gjitha kopjet e tij i firmosin të gjithë arbitrat.

Aktgjykimi quhet i vlefshëm edhe po që se ndonjëri nga arbitrat e refuzon firmosjen e tij, por vetëm në qoftë se atë e kanë firmosur shumica e arbitrave. Në rast të këtillë në vetë aktgjykimin duhet konstatuar faktin e refuzimit të firmosjes nga arbitri konkret.

Aktgjykimi i arbitrazhit e ka ndaj palëve fuqinë e vendimit të formës së prerë po që se me marrëveshjen për arbitrazh nuk është përcaktuar mundësia e goditjes së aktgjykimit në arbitrazhin e shkallës së dytë.

Gjykata e përcaktuar në nenin 516 paragraf 3 i këtij ligji, me kërkesën e palëve, e vënë në kopjet e aktgjykimit klauzolën (vërtetimin) mbi plotfuqishmërinë dhe ekzekutueshmërinë e aktgjykimit.

Aktgjykimi i arbitrazhit mund të anulohet sipas kërkesës së palës.

Për të vepruar sipas padisë është kompetente gjykata shtetërore e përmendur në nenin 516 paragrafi 3 i këtij ligji.

Anulimi i aktgjykimit të arbitrazhit mund të kërkohet:

a) në qoftë se fare nuk është lidhur marrëveshja për arbitrazh apo në qoftë se ajo është e pavlefshme;

763


b) në qoftë se në pikëpamje të përbërjes së arbitrazhit ose lidhur me dhënien e vendimit është shkelur ndonjë dispozitë e këtij ligji apo e marrëveshjes për arbitrazh të palëve; c) në qoftë se aktgjykimi nuk e ka pjesën arsyetuese sipas nenit 525 paragrafit 1 të këtij ligji, ose në qoftë se origjinali apo kopjet e aktgjykimit të arbitrazhit nuk janë firmosur në mënyrën e caktuar në nenin 525 paragrafit 2 të këtij ligji; d) në qoftë se gjykata e arbitrazhit e ka tejkaluar kufirin e detyrës së vet; e) në qoftë se dispozitivi i aktgjykimit është i pakuptueshëm apo kontradiktor me vetveten; f) ne qoftë se gjykata konstaton se, edhe pse pala ndoshta nuk e përmend këtë shkak anulimi; aktgjykimi i arbitrazhit është në kundërshtim me rendin juridik te vendit tone; g) ne qoftë se ekziston ndonjëri nga shkaqet për përsëritjen e procedurës kontestimore nga neni 232 i këtij ligji.

Padia për anulimin e aktgjykimit të arbitrazhit mund të ngritëet

në gjykatën kompetente brenda afatit prej tridhjetë (30) ditësh. Pas kalimit të një (1) viti nga dita në të cilën aktgjykimi i

arbitrazhit është bërë i formës së prerë nuk mund të kërkohet anulimi i aktgjykimit.

Sa i përket arbitrazhit ndërkombëtar duhet theksuar se subjektet e ndryshme ndërkombëtare të cilat hyjnë në raportet juridiko – civile me subjektet vendore posaçërisht kur është fjala për vlera të larta të këytre raporteve nuk janë të gatshme që të pranojnë zgjidhjen e këtyre kontesteve në rast të mosmarrëveshjeve eventuale tek arbitrazhi vendor jo vetëm pse një arbitrazh i tillë ende nuk është jetësuar sa duhet tek ne në Kosovë por edhe nga shkaku se të njejtat më me kënaqësi pranojnë që këto konteste eventuale nga marrëveshjet e lidhura ti zgjidh ndonjë prej arbitrazheve tani të njohura ndërkombëtare të cilat kan përvojë të duhur dhe kan arbitra të profesionalizuar në lamit përkatëse për zgjidhjen e këtyre kontesteve andaj edhe në marrëveshjet dhe kontratat e tyre bilaterale me partnerët vendor gadi gjithnjë parapëlqejnë që kontestin eventual ta zgjidhin tek arbitrazhi ndërkombëtar.

Përndryshe duhet theksuar se te ne në Kosovë në kuadër të Odës Ekonomike është themeluar një mekanizëm arbitrazhi. Ky mekanizëm i njohur si Gjykata e Arbitrazhit, është për momentin më i përafërt me ndërmjetësimin, pasi që është një proces i cili përfshin dy palë në kontest dhe një person i cili ndërmjetëson dhe synon të gjejë një zgjidhje të

764


pranueshme për të gjithë. Megjithatë, Oda Ekonomike ka një list prej pesëmbëdhjetë arbitërve dhe rregulla institucionale, si dhe ka filluar të nxjerrë vendime të arbitrazhit.

Në vitin 2007 Kuvendi i Kosovës miratoi Ligjin për Arbitrazhin Nr. 02/L-75 i cili u miratua në seancën parlamentare me dt. 26.01.2007. Ky ligj përcakton rregullat që zbatohen për marrëveshjet e arbitrazhit, procedurat e arbitrazhit, si dhe përcakton njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit të nxjerra brenda dhe jashtë Kosovës.

Duhet theksuar se shumica e ligjeve ose e rregullave për arbitrazhin të cilat hartohen dhe zbatohen nga institucionet e arbitrazhit në mbarë botën, kanë rregulla të veçanta, ose të paktën kanë dispozita të veçanta brenda të njejtit ligj, të cilat aplikohen për rastet me karakter ndërkombëtar. Karakteri i tillë fitohet atëherë kur njera ose të dyja palët në kontest veprojnë jashtë vendit në të cilin është vendosëur tribunali arbitrazhit. Pasi që njëra prej përparësive të perceptuara të arbitrazhit është neutraliteti i cili ofrohet, është shumë e zakonshme që palët nga shtete të ndryshme të zgjedhin rregullat dhe tribunalin e arbitrazhit të një vendi të tretë neutral. Pasi që rrethanat e rastit mund të ndryshojnë, marrë parasysh karakterin ndërkombëtar të rastit, është konsideruar e nevojshme nga shumica e institucioneve në mbarë botën të hartojnë rregulla të veçanta të cilat rregullojnë kontestet ndërkombëtare. (Shih p.sh. Rregullat e Asociacionit Amerikan për Arbitrazh mbi Arbitrazhin ndërkombëtar, Rregullat JAMS mbi Arbitrazhin Ndërkombëtar).

Në kuadër të Ligjit të Kosovës për Arbitrazhin nuk ekzistojnë rregulla ose dispozita të veçanta të cilat aplikohen për rastet me karakter ndërkombëtar. Por çka është edhe më e rëndësishme, nëLigjin e Kosovës për Arbitrazhin nuk ekziston asnjë ndalesë për zbatimin e tij për rastet e kontesteve ndërkombëtare. Pra, është e qartë që edhe në rastet me karakter ndërkombëtar, Ligji i Kosovës për Arbitrazhin do të mund të zbatohej dhe ate në dy situata:

1) Atëherë kur palët janë pajtuar për ta zbatuar atë, dhe 2) Atëherë kur rregullat e së drejtës private ndërkombëtare shpien

në zbatimin e tij.

765


Burimet dhe Literatura: Ligji për Procedurën Kontestimore (L.nr. 03/L-006 i dt. 30.06.2008 – Gaz. Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 38 e dt. 20.09.2008); Ligji për Procedurën Përmbarimore (L.nr. 03/L-008 i dt. 02.06.2008 – Gaz. Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 33 e dt. 15.07.2008); Ligji Për Arbitrazhin (L. nr. 02/L-75 i dt. 26.01.2007 – Gaz. Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 37 e dt. 10.09.2008); Ligji për Gjykatat e Rregullta (“Gaz. Zyrtare e KSAK” nr. 21/78); Ligji për Përdorimin e Gjuhëve (L.nr.02/L-37 i dt. 27.07.2006 – Gaz. Zyrtare e Republikës së Kosovës nr. 10 e dt. 01.03.2007); Ligji për Procedurën Jokontestimore (“Gaz. Zyrtare e KSAK” nr. 42/86); Ligji për Familjen i Kosovës nr. 2004/32 i dt. 20.01.2006 (Reg. e UNMIK-ut nr. 2006/7 e dt. 16.02.2006).

766


Adem Vokshi MODELET - FORMULARËT

NGA PROCEDURA KONTESTIMORE

A U T O R I Z I M

Autorizoi-më Adem Vokshin av. në Mitrovicë që të më-na përfaqësojë para të gjitha organeve dhe gjygjeve në procedurën civile, jashtëkontestimore, penale, administrative, ekzekutive, kundervajtëse dhe procedurën para Gjykatave ekonomike sipas lëndës

të filluar para

.

E autorizoj-më që të më-na përfaqsojë në të gjitha fazat e procedurës së kësaj çështjeje juridike para organeve gjyqësore dhe jashtëgjyqësore, dhe për mbrojtjen e të drejtave të mija-tona dhe interesave mund të ndërmarë të gjitha veprimet juridike dhe t’i përdorë të gjitha mjetet juridike, e veçanarisht të ushtrojë padi dhe parashtresa të tjera, të lidhë ujdi, të ushtrojë ankesa dhe mjete të tjera të regullta dhe të jashtëzakonshme juridike si dhe të ndërmarë të gjitha punët juridike për të cilat gjenë se janë në interesin timë-tonë.

Veçanarisht si të autorizuar timin-tonin e autorizoj-më që të paguajë

dhe në emrin timë-tonë të tërhjekë mjetet në të holla dhe të tjera sipas kësaj lënde.

Obligohem-i që të autorizuarit të ja prezentojmë të gjitha dokumentet e nevojshme lidhur me këtë çështje juridike dhe njiherit ta njoftojmë në përpikëri dhe saktësishtë për të gjitha gjërat për të cilat ne kemi njohuri dhe janë të nevojshme për udhëheqjen me sikses të kësaj çështjeje juridike duke i bartë pasojat eventuale për mosnjoftimin me kohë dhe korektë të të autorizuarit tim-onë.

Në rast nevoje këtë autorizim mund ta barti pjesërisht apo në tërësi në

personin tjetër sipas zgjedhjes së vet. Në Mitrovicë, me dt.02.11.2008 Autorizuesi-t

767


GJYKATËS KOMUNALE V U SH T RR I

PADITËSI : Mahmut Mahmuti nga Vushtria Rr. Vojin Deliq nr. 142, të cilin e përfaqson Adem Ademi av. në Mitrovicë,

TË PADITURIT : Hasime, Hysen e Rrahman Hasani që të tre nga Vushtrria Rr. Vojin Deliq nr. 144

P A D I për pronësi, vlera: 11.500 €

E paditura e parë është bashkëshortja ndërsa të paditurit e tjerë

janë fëmijët e tani të ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria pas të cilit ka ngelur paluajtshmëria e cila evidentohet si ngaster katastrale nr. 100/1 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.00,44 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.00,31 ha të evidentuar në fletën poseduese nr. 255 ZK Vushtrri.

Provë: e pakontestueshme,

Gjatë vitit 1980 paditësi nga të paditurit ka blerë këtë paluajtshmëri për çmimin prej atëherë 23.000 (njëzetetremijë) DEM dhe menjëherë ka hyrë në posedim të kësaj paluajtshmërie duke bërë në tërësi pagesën e çmimit të kontraktuar. Këtë paluajtshmëri për shkak të mosefikasitetit të gjykatave të atëhershme dhe pamundësisë së rregullimit të dokumentacionit nuk ka mundur ta barti mbi vedi gjer më sot ndërsa e njejta ende udhëhiqet në emër të paraardhësit të tani të paditurëve tani të ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria.

Provë: kontrata e palegalizuar mbi shitëblerje, vërtetimi mbi pagesën e çmimit të kontraktuar

dhe ndëgjimi i dëshmitarëve Izet dhe Eset Fehmiu që të dy nga Vushtrria,

Të paditurit edhe pse të vetdijshëm për këtë shitëblerje pasi që

nga ta personalisht paditësi ka blerë këtë pasuri dhe në tërësi ka bërë pagesën 768


e çmimit të kontraktuar duke hyrë në posedim të kësaj paluajtshmërije dhe duke ndërtuar një objekt trekatësh në te e posaqërisht që të paditurit gjer më sot asnjëherë me asnjë veprim nuk e kanë kontestuar këtë shitëblerje të njejtit nuk shprehin gadishmëri që të vijnë tek organet kompetente në mënyrë që të nënshkruajnë dokumentacionin përkatës për bartjen e kësaj pasurije në paditësin me çka i japin shkas sjelljes së këtillë të paditësit që me anë të kësaj padie t realizojë të drejtën e vet.

Provë: si ma lartë,

Nga këto arsyera paditësi duke ushtruar këtë padi i propozon

gjykatës që pas mbajtjes së shqyrtimit të bjen këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkepadia e paditësit Mahmut Mahmuti nga Vushtrria dhe VËRTETOHET se paditësi Mahmut Mahmuti nga Vushtrria është pronarë në bazë të shitëblerjes të paluajtshmërisë e cila evidentohet si ngaster kat. nr. 100/1 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.00,44 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.00,31 ha të evidentuar në fletën poseduese nr. 255 ZK Vushtrri e cila paluajtshmëri evidentohet në emër të paraardhsit të të paditurëve tani të ndjerit Hysen Hasani ish nga Vushtrria e të cilën gjë janë të obliguar që ta njohin të paditurit Hasime, Hysen dhe Rrahman Hasani që të tre nga Vushtrria dhe të lejojnë që paditësi në bazë të këtij vendimi të regjistrohet në librat përkatëse pronësore pranë drejtorisë gjeodete komunale në Vushtrri e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit duke ja kompenzuar në mënyrë solidare paditësit të gjitha shpenzimet procedurale në të njejtin afat.

Në Mitrovicë, Me dt. 10.10.2008

Shtojcë: autorizimi, fleta poseduese,

kontrata e palegalizuar mbi shitëblerje dhe vërtetimi mbi pagesën e çmimit

të shitëblerjes

i aut. i paditësit,

769


GJYKATËS KOMUNALE M I T R O V I C Ë

PADITËSI : Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. “Ali Pasha” nr.12, të cilin e përfaqson Adem Ademi av. në Mitrovicë,

TË PADITURIT : Hysen dhe Kapllan Hasani që të dy nga Mitrovica Rr. “Ali Pasha” nr.12

P A D I

falje

për nulimin e kontratës mbi vlera: 50.000,oo €

Paditësi është pronarë i paluajtshmëris ngastres katastrale nr. 139 me

kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.01,98 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.00,o4 ha, e evidentuar në fletën poseduese nr. 420 ZK Mitrovicë, të cilën paluajtshmëri në bazë të kontratës mbi faljen të legalizuar pran Gjykatës Komunale në Mitrovicë nën Leg. Nr.85/2001 të dt. 20.06.2001 e ka bartë në të paditurit.

shtojcë,

Provë: shiqimi i kontratës në

Në momentin e lidhjes së kësaj kontrate paditësi ka qenë në lajthim se

edhe trashëgimtarët e tjerë janë në pajtim me një veprim të tillë të tij mirëpo, një supozim i tillë rjedhë të mos ketë qenë i sakët andaj i njejti dëshiron që për shkak të lajthimit të bëjë shkëputjen e kësaj kontrate.


Nga këto arsyera paditësi i bënë këtë padi gjykatës dhe nga e njejta

kërkon që të bjenë këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkespadija e paditësit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe NULOHET kontrata mbi faljen e paluajtshmëris e lidhur në

770


mes të paditësit Hasan Hasanit nga Mitrovica si dhuratëdhënës në një anë dhe bijëve të tij të paditurëve Hysen dhe Kapllan Hasanit që të dy nga Mitrovica si dhuratëmarësa në anën tjetër dhe e legalizuar pran Gjykatës Komunale në Mitrovicë nën Leg. Nr.85/2001 të dt. 20.06.2001.

Secila palë i hjek shpenzimet e veta procedurale.

Në Mitrovicë, me dt. 10.10.2008 p a d i t ë s i,

Shtojcë: kopja e kontratës mbi faljen e paluajtshmëris dhe autorizimi,

771


GJYKATËS KOMUNALE M I T R O V I C Ë

PADITËSI : Hasan Hasani nga f. Rakoc, Komuna e Istogut,

I PADITURI : Hysen Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha N-2/10

P A D I

për lirimin e banesës, Paditësi është pronarë i banesës e cila gjendet në Mitrovicë në rr. Ali Pasha N-2/10 kati i V banesa nr. 26, në sipërfaqe prej 60 metra katror e në bazë të kontratës mbi shitëblerje të legalizuar nga ana e Gjykatës Komunale në Mitrovicë nën Leg. Nr. 565/2008 të dt. 12.06.2008.

Provë: shiqimi i kontratës në shtojcë,

Meqenëse i padituri e mban këtë banesë pa bazë ligjore dhe nuk është i gatshëm të bëjë lirimin e saj paditësi ka ngelë pa të drejtën e shfrytëzimit të banesës pronarë i së cilës është.


Nga këto arsyera paditësi i bënë këtë padi gjykatës dhe nga e njejta kërkon që të bjenë këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkesëpadia e paditësit Hasan Hasani nga f. Rakoc, Komuna e Istogut dhe obligohet i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica që të bëjë lirimin nga njerëzit (nëse sendet janë të të paditurit atëherë duhet kërkuar lirimin edhe nga sendet) të banesës e cila gjendet në Mitrovicë në Rr. Ali Pasha N-2/6 kati i V banesa nr. 26 dhe ashtu të lirë të ja dorzoi në shfrytëzim paditësit e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktgjykimi si dhe në të njejtin afat paditësit të ja kompenzoi të gjitha shpenzimet procedurale.

Në Mitrovicë, me dt. 10.10.2008 p a d i t ë s i, Shtojcë: kopja e kontratës mbi blerjen e banesës,

772


GJYKATËS KOMUNALE M I T R O V I C Ë PADITËSI: Bali Hamza nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, të cilin e përfaqson Adem Ademi av. në Mitrovicë,

I PADITURI : Asllan Osmani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, tani me vendbanim të panjohur,

P A D I

me

PROPOZIM PËR LËSHIMIN E MASËS SË PËRKOHSHME

për kompenzim dami, vlera: 125.000 €

Për shkak se i padituri që nga viti 1999 e tutje për shkak të veprimeve kundërligjore është shpërngulur në vend të panjohur për paditësin dhe duke marrë parasysh se procedura e zakonshme rreth caktimit të përfaqësuesit ligjor për të paditurin do të zgjaste shumë, kështu që për këtë arsye do të mund të lindnin pasoja të dëmshme për paditësin i propozojmë gjykatës që në harmoni me dispozitën e nenit 79.1 dhe 3 a) të LPK të paditurit t’i caktojë të përfaqësuesin e përkohshëm.

Paditësi është pronarë dhe posedues i paluajtshmërisë e cila

evidentohet si ngaster katastrale nr. 2512/15 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.01,25 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.03,15 ha të evidentuar në fletën poseduese nr. 4027 ZK Mitrovicë. Kjo paluajtshmëri gjendet në pjesën veriore të Mitrovicës në Rr. Aradha e Xehëtarëve (kodra e minatorëve) nr. 119. I përmenduri në këtë paluajtshmëri ka patur objektin e banimit prej 125 metra katror dhe të rregulluar dhe furnizuar me të gjitha paimet më moderne të cilat janë të nevojshme për një shtëpi.

Provë: shiqimi i dokumentacionit në shtojcë.

Gjatë trazirave dhe luftës së zhvilluar në Kosovë në vitin 1999 këtë paluajtshmëri së pari ja ka plaqkitur në tërësi e pastaj pre pemët dhe 3 herë djegë i padituri. Me një veprim të tillë i padituri i ka shkaktuar dëmë paditësit në vlerë mbi 125.000 €.

Provë: dëgjimi i paditësit dhe dëshmitarëve Bedri dhe Bekim Haliti

që të dy nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 14

773


Meqenëse paditësi është dëmtuar me veprimet e tilla të të paditurit i njejti i propozon gjykatës që pas nxjerjes së provave të bjenë këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkepadija e paditësit Bali Hamza nga Mitrovica dhe OBLIGOHET i padituri Asllan Osmani nga Mitrovica që paditësit në emër të dëmit për vjedhjen dhe djegjen e shtëpisë së paditësit të njejtit ti paguaj shumën prej 125.000 € e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktgjykimi nën kërcnim të ekzekutimit me dhunë.

Gjithashtu detyrohet i padituri që paditësit të ja kompenzoi të

gjitha shpenzimet procedurale e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së aktgjykimit.

Për shkak se ekziston rreziku se pa caktimin e masës së sigurimit

i padituri si palë kundërshtare do të mund ta pamundësonte apo vështirësonte dukshëm realizimin e kërkesës së këtu paditësit e cila me provat e prezentuara argumenton bazueshmërin e kërkesës së tij, e sidomos me tjetërsimin e pasurisë së vet, me fshehjen e saj, me ngarkimin apo me ndonjë mënyrë tjetër i padituri do ta ndryshonte gjendjen ekzistuese e pasi që i njejti është pronarë i paluajtshmërisë e cila gjendet në Mitrovicë dhe evidentohet si ngastër kadastrale nr. 444 e regjistruar në fletën poseduese nr.555 ZK Mitrovicë, paditësi i propozon gjykatës që në harmoni me dispozitën e nenit 297 dhe 300 të LPK të bjenë këtë:

A K T V E N D I M

Aprovohet kërkesa e paditësit dhe CAKTOHET MASA E

PËRKOHSHME ashtu që të paditurit Asllan Osmani nga Mitrovica i NDALOHET tjetërsimi i paluajtshmërisë së tij e cila evidentohet si ngaster kadastrale nr. 444 e regjistruar në fletën poseduese nr. 555 ZK Mitrovicë gjer në përfundimin e plotëfuqishëm dhe ekzekutiv të këtij aktgjykimi.

Në Mitrovicë, Me dt. 10.10.200 P a d i t ë s i shtojcë: autorizimi dhe dokumentacioni përkatës,

774


GJYKATËS KOMUNALE P R I SH T I N Ë

PADITËSJA: Hateme Hetemi nga Prishtina, Rr. “Arta” nr. 94, të cilen e përfaqson Adem Ademi av. në Prishtinë,

I PADITURI : Hasan Hetemi poashtu nga Prishtina, Rr. “Harum Beka” nr. 12,

P A D I

Me

PROPOZIM PËR LËSHIMIN E MASËS SË PËRKOHSHME

Për pengim posedimi, vlera: 500,oo €

Paditësja është pronarë e paluajtshmërisë e cila evidentohet si ngastres kadastrale nr. 3000/2 në sipërfaqe të tërësishme prej 00,01,82 ha, e evidenuar në fletën poseduese nr. 03000 ZK Prishtinë, sipas certifikatës së Zyrës Kadastrale Komunale në Prishtinë Ul. 71208072-03000 të dt. 07.10.2008 e edhe pse kjo paluajtshmëri momentalisht tek drejtoria gjeodete komunale në Prishtinë udhëhiqet në emër të të paditurit për ½ dhe të Hamdi Hetemi për ½ gjendje kjo e cila ka ekzistuar që nga viti 1980 por faktikisht ka qenë në pronësi dhe posedim të paditëses dhe fëmijëve të saj.

Provë: shiqimi i dokumentacionit në shtojcë,

Këtë paluajtshmëri paditësja e ka shfrytëzuar pa pengesa nga ana e askujt prej vitit 1980 e tutje gjer me dt. 04.10.2008 rreth orës 11,oo kur ka tentuar të hyjë në shtëpi pas kthimit të saj nga qëndrimi tek djali në Zvicër ku ka qëndruar për tre muaj reshtë për shkak të gjendjes së saj të ligë shëndetësore dhe asaj sociale dhe kur e njëjta ka tentuar të hyjë në shtëpi –

775


dera e shtëpisë ka qenë e kyqur dhe me rastin e tentimit që ta hapë me qels nuk ka mundur pasi që i padituri kishte hyrë përdhunisht brenda dhe kishte ndruar braven e derës dhe paditësen nuk e lejoj të hynë bile jo pa pranin dhe lejen e tij.

Provë: e pakontestueshme e sipas nevojes edhe

dëgjimi i palëve dhe dëgjimi i dëshmitarëve të cilët do të propozohen në ndërkohë,

Nga të gjitha këto arsyera paditësja ushtron këtë padi dhe i propozon

gjykatës që pas mbajtjes së shqyrtimit kryesor të bjen këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkesëpadia e paditëses Hateme Hetemi nga Prishtina dhe VËRTETOHET se i padituri Hasan Hetemi poashtu nga Prishtina, e ka penguar paditësen Hateme Hetemi nga Prishtina në shfrytëzimin e lirë dhe të papenguar të paluajtshmërisë e cila evidentohet si ngastres kadastrale nr. 3000/2 në sipërfaqe të tërësishme prej 00,01,82 ha, e evidenuar në fletën poseduese nr. 03000 ZK Prishtinë, sipas certifikatës së Zyrës Kadastrale Komunale në Mitrovicë Ul. 71208072-03000 të dt. 07.10.2008 në atë mënyrë që me dt. 04.10.2008 rreth orës 11,oo kur ka tentuar të hyjë në shtëpi pas kthimit të saj nga qëndrimi tek djali në Zvicër – dera e shtëpisë ka qenë e kyqur dhe me rastin e tentimit që ta hapë me qels nuk ka mundur pasi që i padituri kishte hyrë përdhunisht brenda dhe kishte ndruar braven e derës dhe paditësen nuk e ka lejuar të hynë bile jo pa pranin dhe lejen e tij andaj i URDHËROHET të paditurit Hasan Hetemit nga Prishtina që të pushoj së penguari paditësen në këtë apo në mënyra të tjera në atë mënyrë që të njëjtës të ja këthej qelsat e shtëpisë dhe të largohet nga kjo shtëpi menjëherë me rastin e marjes së këtij vendimi nën kërcnim të pasojave juridike të veprimit të tillë.

Poashtu detyrohet i padituri që paditëses të ja kompenzoj të gjitha

shpenzimet procedurale e këtë në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit.

776


Për shkak të situates së palakmuar në të cilën ndodhet paditësja e duke mos patur se ku të vendoset paditësja gjykatës i propozon që menjëherë me rastin e marrjes së kësaj padie të bjenë këtë

A K T V E N D I M

Aprovohet kërkesa e paditëses dhe CAKTOHET MASA E PËRKOHSHME dhe i URDHËROHET të paditurit Hasan Hetemi nga Prishtina që të pushoj së penguari paditësen në shfrytëzimin e shtëpisë e cila gjendet në Prishtinë në Rr. “Harum Beka” nr. 12 në atë mënyrë që të njëjtës të ja këthej qelsat e shtëpisë dhe të largohet nga kjo shtëpi menjëherë me rastin e marjes së këtij vendimi nën kërcnim të pasojave juridike të veprimit të tillë e gjer në përfundimin e kontestit në mënyrë të plotëfuqishme.

Në Mitrovicë, Me dt. 12.10.2008 paditësja,

Shtojcë: autorizimi dhe dokumentet mbi

Pronësin e paluajtshmërisë,

777


C.nr. 222/07 GJYKATËS KOMUNALE

P E J Ë

I padituri Hamdi Hasani nga Prizreni, përmes të autorizuarit të vet Adem Ademi av. në Mitrovicë titullit i drejton këtë

P A R A SH T R E S Ë Me të cilën njofton titullin se nuk do të prezentoj në seancën pregaditore të caktuar nga ana e titullit për datën 19.10.2008 me fillim në ora 11,3o e sipas padis së paditësit Hasan Hasani nga f. Ozdrim, Komuna e Pejës, për pasurim të pabazë.

Këtë mosprezencë në seancën pregaditore e arsyetoj me faktin se nga ana e gjykatës përveç ftesës për seancën pregaditore klienti i im ka mar edhe aktvendimin Cn.nr.88/2008 të dt.19.09.2008 me të cilin është pranuar propozimi i paditësit dhe është caktuar Gjykata Komunale në Pejë si gjykatë kompetente lëndore për gjykimin e lëndës së Gjykatës Komunale në Lipjan C.nr. 333/2007.

Me ftesë i padituri – klienti i im nuk ka marrë edhe kopjen e padisë për tu informuar se për çfarë duhet të pregaditet për këtë shqyrtim andaj i njejti edhe ushtron këtë parashtresë me të cilën njofton gjykatën se i njejti nuk do të merr pjesë në seancën pregaditore me kërkesë që për seancën e radhës të cilën do ta caktoi gjykata ti dërgohet përveç ftesës edhe kopja e padisë.

Ju falenderoi për mirëkuptimin e treguar për këtë dhe shpresoi se do të më informoni me kohë për seancën e radhës.

I autorizuari i të paditurit,

Në Mitrovicë,

Me dt. 11.10.2008, Shtojcë: kopja e autorizimit,

778


GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

PADITËSIT: Menduhije Hasani dhe Magbule Hasani që të dyja nga Mitrovica Rr. Kavajes nr.10, të përfaqsuara nga Adem Ademi av. në Mitrovicë

I PADITURI : Komuna e Mitrovicës,

P A D I

Për pronësi, vlera: 100.000,oo €

Paditëset janë bashkëpronare dhe poseduese të nga 1/15 të pjesës ideale të paluajshmëris e cila evidentohet si ngaster katastrale nr. 222/1 me kulturë arë e klasit të I e cila ka sipërfaqen e tërësishme prej 00.30,oo ha e evidentuar në fletën poseduese nr. 3300 ZK Mitrovicë e cila evidentohet në emër të të paditurit konkretisht paditëset janë poseduese të paluajtshmërisë në sipërfaqe prej 0.05,oo ha. Këtë paluajtshmëri paditëset e mbajn në bazë të vendimit të Kuvendit Komunal në Mitrovicë – Komitetit Komunal për Urbanizëm, punë komunale dhe banesore në Mitrovicë 08 nr. 3531/502 të dt. 30.10. 1989 mbi kushtet për rregullimin e lokacionit për ndërtim të lëshuar paraardhësit të tyre të drejtë për drejtë tani të ndjerit Hasan Hasani ish nga Mitrovica.

Provë: dalja e gjykatës në vend së bashku me ekspertin e gjeodezis dhe shiqimi i dokumentacionit në shtojcë,

Meqenëse në kohën e ndarjes së kësaj ngastre për paraardhësin e paditëseve nuk ka qenë e mundur të bëhet menjëherë edhe bartja e pronësis ndërsa në ndërkohë ka ndodhur çregullimi total i situatës politike dhe të sigurisë në Kosovë kështu që për paditëset ka qenë e pamundur zgjedhja e kësaj çështjeje në atë kohë edhe pse të njëjtat në ndërkohë kan ndërtuar shtëpin sipas lejes së dhënë në atë kohë dhe njiherit pa kurrfarë pengese nga

779


ana e askujt e shfrytëzojn këtë paluajtshmëri të njëjtat duke ushtruar këtë padi lusin gjykatën që pas mbajtjes së shqyrtimit të bjenë këtë:

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkesëpadia e paditëseve Menduhije dhe Magbule Hasani, që të dyja nga Mitrovica, dhe VËRTETOHET se paditëset janë bashkëpronarë në nga 1/15 të pjesës ideale të paluajshmëris e cila evidentohet si ngaster kadastrale nr. 222/1 me kulturë arë e klasit të I e cila ka sipërfaqen e tërësishme prej 00.30,oo ha e evidentuar në fletën poseduese nr. 3300 ZK Mitrovicë e cila evidentohet në emër të të paditurit konkretisht janë posedues të paluajtshmërisë në sipërfaqe prej 0.05,oo ha në bazë të ndarjes nga ana e të paditurit, e të cilën gjë e paditura Komuna e Mitrovicës, është e obliguar që ta pranoj dhe të lejoj që paditëset tek organi kompetent i gjeodezisë në Mitrovicë të rregjistrohen si pronare të paluajtshmërisë së më lartë në të kundërten ky aktgjykim paditësve do të ju shërbejë si titull ekzekutiv për regjistrim.

Poashtu detyrohet e paditura që paditëseve të ju paguaj të gjitha shpenzimet procedurale e krejt këtë në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit.

Në Mitrovicë me dt. 08.10.2008, i aut. i paditëseve,

Shtojcë: autorizimi, certifikata e vdekjes, Çertifikatat e lindjes dhe vendimet mbi ndarjen e Trollit dhe ndërtimin e shtëpisë,

780


GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

PROPOZUESI: Hasan Hasani nga Mitrovica, Rr. “Tregu” nr. 2, të cilin e përfaqson

Adem Ademi av. në Mitrovicë, KUNDËRPROPOZUESI: Hysen Hasani poashtu nga Mitrovica Rr. “Tregu” nr. 4,

P R O P O Z I M

Për vërtetimin e ekzistimit të ndarjes fizike, vlera: 10.000,oo €

Propozuesi me kundërpropozuesin janë vëllëzër, dhe me te është bashkëpronarë i ngastres kadastrale nr. 888/1 me kulturë arë e klasit të 3 në sipërfaqe të përgjithshme prej 01.23,17 ha, dhe ngastres kadastrale nr. 889 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.00,99 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.05,oo ha të dyja të evidentuara në fletën poseduese nr. 333 ZK Mitrovicë, në atë mënyrë që propozuesi ka në pronësi sipërfaqen prej afro 13 ari.

Provë: a pakontestueshme,

Këtë paluajtshmëri në mes vedi ndërgjygjësit e kan ndarë para vitit 1970 dhe ate vet ndërgjygjësit Hasan dhe Hysen ashtu që prej atëherë mexhat në mes të kësaj paluajtshmërie kan qenë të evidentuara dhe të paprekura nga ana e askujt gjer para afro tre muajëve kur kundërpropozuesi ka bërë hjekjen e këtyre shenjave duke e kontestuar ndarjen gjoja se në atë kohë nuk është bërë ndarja e mirë në mes të tyre.

Provë: dalja e gjykatës në vend me ekspertin e gjeodezis dhe dëgjimi i dëshmitarëve: Imer Imeri nga f. Pantinë, Komuna e Vushtrris dhe Gani Ganiu nga f. Kçiq i Madh.

781


Duke marrë parasysh të më lartën propozuesi duke ushtruar këtë propozim lut gjykatën që pas nxjerjes së provave të duhura të bjenë këtë

A K T V E N D I M

APROVOHET kërkesë padia e propozuesit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe VËRTETOHET se është bërë NDARJA FIZIKE e paluajtshmërisë së ndërgjygjësve ngastrave kadastrale nr. 888/1 me kulturë arë e klasit të 3 në sipërfaqe të përgjithshme prej 01.23,17 ha, dhe ngastres kadastrale nr. 889 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.00,99 ha dhe oborr në sipërfaqe prej 0.05,oo ha të dyja të evidentuara në fletën poseduese nr. 333 ZK Mitrovicë në atë mënyrë që propozuesi ka në pronësi sipërfaqen prej afro 13 ari me masa dhe kufi si në ekspertizën e ekspertiot të gjeodezisë e të cilën gjë është i detyruar kundërpropozuesi Hysen Hasani nga Mitrovica, që ta pranojnë dhe të lejoj që propozuesi në bazë të këtij vendimi të regjistrohet në librat përkatëse tek Drejtorias Gjeodete Komunale në Mitrovicë e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit nën kërcnim të ekzekutimit me dhunë.

Poashtu detyrohet kundërpropozuesi që propozuesit të ja kompenzojë

të gjitha shpenzimet procedurale në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit.

Në Mitrovicë, Me dt. 13.10.2008, p r o p o z u e s i,

Shtojcë: autorizimi dhe dokumentacioni përkatës,

782


C. nr.48/08

GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

Titullit si i autorizuar i paditësit Hasan Hasani nga Mitrovica i drejtohem me këtë

P A R A SH T R E S Ë

Me të cilën nga ana e titullit kërkoj që të më ipet edhe një kopje e aktgjykimit të titullit C.nr. 48/08 të dt. 02.03.2008.

Një kërkesë të tillë e parashtroi nga shkaku se as unë e as pala nuk posedojm me këtë kopje e cila me siguri se na është humbur ndërsa e njejta na nevojitet për regjistrimin e paluajtshmërisë në emër të paditësit.

Në Mitrovicë, me dt. 18.10.2008 i aut. i paditësit,

783


C.nr.423/08 GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

PADITËSIT: Hasan dhe Hysen Hasani që të dy nga Mitrovica Rr. Prishtinës nr. 20 të cilët i përfaqson Adem Ademi av. në Mitrovicë,

TË PADITURIT : Hysen, Gani dhe Hilmi Kamberi që të tre nga Mitrovica Rr. Prishtines nr. 20, tani me banim të panjohur,

PRECIZIM I KËRKESËPADISË

Për pronësi,

Paditësit udhëheqin kontestin pran titullit për shkak të pronësisë duke theksuar se nga të paditurit në vitin 1975 kan blerë pjesën e paluajtshmërisë së tyre dhe ate 910 metra katror nga ngastra katastrale nr. 3067 dhe 427 metra katror nga ngastra katastrale nr. 3060 që të dyja të evidentuara në fletën poseduese nr. 1016 ZK Mitrovicë, e për çmimin prej atëherë 2.000.000,oo (dymilion) dinarë të atëhershëm dhe menjëherë kan bërë pagesën e çmimit të shitëblerjes dhe kan hyrë në posedim të pasuris së blerë.

Provë: shiqimi i shkresave të lëndës,

Pas përfundimit të ekspertizes së ekspertit të gjeodezisë është

vërtetuar se paditësit kanë blerë nga të paditurit nga ngastra katastrale nr. 3067 sipërfaqen e tërësishme prej 0.09,1o ha ndërsa nga ngastra katastrale nr. 3069 sipërfaqen prej 0.04,27 ha e me masa dhe kufij si në ekspertizen e ekspertit të gjeodezis.

Provë: shiqimi i ekspertizes së ekspertit,

784


Duke marrë parasysh të më lartën i propozoj gjykatës që pas mbajtjes së shqyrtimit të bjen këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkesëpadia e paditësve Hasan dhe Hysen Hasani që të dy nga Mitrovica dhe VËRTETOHET se paditësit janë bashkëpronarë në nga 3/21 të ngastres katastrale nr. 3067 me kulturë arë e klasit të 2 në sipërfaqe të tërësishme prej 0.31,75 ha, konkretisht janë pronarë të sipërfaqes së përgjithshme prej 0.09,1o ha me masa dhe kufij si në ekspertizë ndërsa janë bashkëpronarë në nga 3/54 të ngastres katastrale nr. 3069 me kulturë arë e klasit të 2 në sipërfaqe të tërësishme prej 0.38,4o ha, konkretisht janë pronarë të sipërfaqes së përgjithshme prej 0.04,27 ha, poashtu me masa dhe kufij si në ekspertizen e ekspertit të gjeodezis e që të dy këto ngastra udhëhiqen në fletën poseduese nr. 1016 ZK Mitrovicë, në bazë të shitëblerjes së bërë në vitin 1975 e të cilën gjë të paditurit Hysen, Gani dhe Hilmi Kamberi që të tre nga Mitrovica tani me vendbanim të panjohur janë të obliguar që ta pranojn dhe të lejojnë që paditësit tek organi kompetent i gjeodezisë në Mitrovicë të regjistrohen si pronarë të paluajtshmërisë së më lartë në të kundërten ky aktgjykim paditësve do të ju shërbejë si titull ekzekutiv për regjistrim.

Në Mitrovicë me dt. 11.10.2008. i aut. i paditësve,

785


GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë PADITËSJA: Hasnije Rama e lindur Hasani nga Mitrovica, Rr. Ali Pasha nr. 12 të

cilën e përfaqson av. Adem Ademi nga Mitrovica, TË PADITURIT: Hasan, Hysen dhe Kapllan Rama që të tre nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 18

P A D I

Për rrjedhim bashkëshortorë

vlera: 100.000,oo €

Paditësja me të paditurin e parë ka jetuar në bashkësi martesore ndërsa me të paditurit e tjerë në bashkësi të gjërë familjare prej 15.01.1980 e përfundimisht gjer në fund të vitit 2005 kur edhe faktikisht është shkëputur kjo bashkësi martesore respektivisht familjare dhe edhe përkundër ca tentimeve e njejta gjer më sot nuk është rivendosur.


Gjatë zgjatjes së kësaj bashkësije ndërgjygjësit një kohë kanë

jetuar në bashkësi të gjërë familjare dhe gjatë asaj kohe kanë blerë dhe ate: mars i vitit 1981 trolli nga ish pronari Hysen Hasani ku është ndërtuar shtëpia 2 katëshe, dhe po këtë vit është blerë automjeti i markes “Llada” në vlerë prej atëherë 6.000 DM. Në vitin 1985 është blerë kombi i markes “Mercedes” në vlerë prej atëherë 13.000 DM, në emër të të paditurit Hasan Rama, kur edhe është blerë automjeti i markers “Golf 2” me vlerë prej 10.000 DM. Në vitin 1986 nga ish pronari Hajdar Hajdari dhe vëllai i tij Hamdi Hajdari për çmimin prej 56.000 DM blejnë dyçanin i cili shtrihet në ngastren katastrale nr. 160 nga fleta poseduese nr. 222 KK Mitrovicë.

Provë: e pakontestueshme e sipas nevojes edhe dëgjimi i dëshmitarëve të cilët do ti propozoi në ndërkohë,

786


Gjatë vitit 1999 për shkak të luftës e tërë pasuria e fituar dhe ate dy shtëpit, magazet dhe dyçanet janë djegur dhe dëmet e pësuara janë kategorizuar në kategorin e pestë.


Menjëherë pas luftës paditësja me të paditurin e parë dhe prindërit e tij u vendosen në banesën e kusherires së saj ku qëndruan për një vit dhe gjatë kësaj kohe filluan ndërtimin e shtëpisë të cilën në mars të vitit 2000 e lëshuan me qirra për banim punonjësve ndërkombëtarë për çiran mujore prej 5.000 DM. Njëkohësisht për ndërtimin e shtëpisë, magazeve dhe dyçanit u angazhua jo vetëm paditësja personalisht me punën e vet por edhe siguroi përkrahjen e gjërë familjare duke huazuar mjete të mëdha finansiare nga familja e saj me të cilat mjete investuan për rindërtimin e dy shtëpive, dyçaneve dhe magazeve të dëmtuara nga lufta.


Vlera e investimeve në këto dy shtëpi kap shumën prej më së paku 200.000 €, ndërsa investimet e bëra në dy dyçane kapin vlerën prej më se 200.000 €. Poashtu gjatë kësaj kohe u blen dy automjete njeri “Opel Askona” në vlerë prej 2.500 € dhe tjetri “Audi 8” në vlerë prej 2.000 € që të dyja në emër të të paditurit të parë, pastaj gjeneratori i markes “Fugjicu” në vlerë prej 2.000 €, dy makina të qepjes në vlerë prej 300 €.

Përveç kësaj u blen edhe orendit në kuzhin dhe ate: elementet e kuzhines me ngjyrë vishnje në vlerë prej 3.000 €, frigoriferi në vlerë prej 350 €, Frizi 350 litërsh në vlerë prej 250 €, Shporeti elektrik “Artur Martin”në vlerë prej 200 €, Lavatriqja në vlerë prej 200 €, Mikrovala në vlerë prej 100 €, Friteza në vlerë prej 40 €, Tupani në vlerë prej 30 €, 3 komplete pjata në vlerë prej 120 €, 6 tengjere Rosfraj në vlerë prej 100 €, Enë shërbimi dhe enë çaji në vlerë prej 100 €, Tepihi i nishes ngjyrë teget prodhim kinez në vlerë prej 90 €, Tavolina Italiane ngjyrë kuqe e mbyllët dhe 6 karika të kombinuara me plish ngjyrë drap në vlerë prej 800 €, Komoda Italiane ngjyrë kuqe e mbyllët në vlerë prej 600 €, televizioni ngjyrë zi i markes “Samsung” në

787


vlerë prej 400 €, video rekorderi i markes “Sharp” në vlerë prej 159 €, antena satelitore “Strong” në vlerë prej 250 €, 2 stufa të plinit “Susler” në vlerë prej 120 €, garnitura (3 ulësi, 2ulësi, 1 ulësi), me ngjyrë të kaltërtë në vlerë prej 700 €, halia e prodhimit kinez ngjyrë teget në vlerë prej 300 €, llusteri me dy llampa muri në vlerë prej 100 €, perde 14 m. të bardha në vlerë prej 150 € pastaj orendit dhe mobilet e sallonit dhe ate: garnitura 3 ulës, 2 ulës dhe 2 fotele kombinim me dru dhe ngjyrë pjeshke në vlerë prej 700 €, halia e prodhimit Kinez ngjyrë pjeshke me lule në vlerë prej 400 €, perde 24 m në vlerë prej 70 €, llampa e kaltërtë në vlerë prej 40 €, 3 tavolina të vogla në vlerë prej 40 € dhe tavolina e gurit të mermerit në vlerë prej 100 € si dhe orendit e katit të dytë dhe ate: dhoma e fjetjes e prodhimit Italian ngjyrë të bardhë e llakut në vlerë prej 1.000 €, mbulesa e shtratit të dhomës në vlerë prej 100 €, halia e bardhë prej leshi në vlerë prej 200 €, termo Aeg në vlerë prej 150 €, llusteri i bardhë në vlerë prej 50 €, 3 kauqa në vlerë prej 100 €, 3 dollapa në vlerë prej 150 €, perde të bardha 40 m. në vlerë prej 100 €, tepisona me ngjyrë të gjelbërt në vlerë prej 350 €, telefoni fiks i markes “Philips” në vlerë prej 35 €, telefoni celular “Philips” në vlerë prej 125 €, thithësja elektrike “kamel” në vlerë prej 50 €, hekuri për hekurosje në vlerë prej 15 €, tavolina për hekurosje në vlerë prej 10 € dhe tavolina verore në vlerë prej 60 € apo të gjitha këto në kundërvlerë prej 11.054 €.


Prandaj paditësja duke konsideruar se ka të drejtë në sendet e mëlarta ushtron këtë padi dhe i propozon gjykatës që pas mbajtjes së shqyrtimit të bjenë këtë

A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkepadia e paditëses Hasnije Rama e lindur Hasani nga Mitrovica dhe VËRTETOHET se dyçani në ngastren katastrale nr. 160 i cili udhëhiqet në emër të të paditurit të dytë, pastaj dyçani i evidentuar si ngaster katastrale nr. 161 i blerë nga vëllëzërit Hajdar dhe Hamdi Hajdari, pastaj dy shtëpit që të dyja dykatëshe me të gjitha objektet përcjellëse të ndërtuara në ngastren katastrale nr. 999, dy automjete njeri

788


“Opel Askona” dhe tjetri “Audi 8”, pastaj gjeneratori i markes “Fugjicu”, janë pasuri e fituar në bashkësin familjare në të cilën paditëses i takon e drejta e pronësis në ¼ ndërsa elementet e kuzhines me ngjyrë vishnje, frigoriferi, frizi 350 litërsh, shporeti elektrik “Artur Martin”, lavatriqja, mikrovala, friteza, tupani, 3 komplete pjata, 6 tengjere rosfraj, enë shërbimi dhe enë çaji, tepihi i nishes ngjyrë teget prodhim kinez, tavolina Italiane ngjyrë kuqe e mbyllët dhe 6 karika të kombinuara me plish ngjyrë drap, komoda Italiane ngjyrë kuqe e mbyllët, televizioni ngjyrë zi i markes “Samsung”, video rekorderi i markes “Sharp”, antena satelitore “Strong”, 2 stufa të plinit “Susler”, garnitura (3 ulësi, 2ulësi, 1 ulësi), me ngjyrë të kaltërtë, halia e prodhimit kinez ngjyrë teget, llusteri me dy llampa muri, perde 14 m. të bardha pastaj orendit dhe mobilet e sallonit dhe ate: garnitura 3 ulës, 2 ulës dhe 2 fotele kombinim me dru dhe ngjyrë pjeshke, halia e prodhimit Kinez ngjyrë pjeshke me lule, perde 24 m, llampa e kaltërtë, 3 tavolina të vogla dhe tavolina e gurit të mermerit si dhe orendit e katit të dytë dhe ate: dhoma e fjetjes e prodhimit Italian ngjyrë të bardhë e llakut, mbulesa e shtratit të dhomës, halia e bardhë prej leshi, termo Aeg, llusteri i bardhë, 3 kauqa, 3 dollapa, perde të bardha 40 m., tepisona me ngjyrë të gjelbërt, telefoni fiks i markes “Philips”, telefoni celular “Philips”, thithësja elektrike “kamel”, hekuri për hekurosje, tavolina për hekurosje dhe tavolina verore në kundërvlerë të pëgjithshme prej 11.054 € janë rjedhim i përbashkët bashkëshortor në mes të paditëses dhe të paditurit të parë në të cilat paditëses i takon e drejta e pronësisë prej ½ të sendeve apo pagesa e kundërvlerës së tyre në €. Andaj detyrohen të paditurit Hasan, Hysen dhe Kapllan Rama që të tre nga Mitrovica që të ja njohin këtë të drejtë paditëses duke ja këthyer ½ e sendeve të përbashkëta ose kundërvlerën e tyre në € e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së vendimit nën kërcnim të ekzekutimit me dhunë.

Njiherit detyrohen të paditurit që poashtu në afat prej 15 dite nga

dita e marjes së vendimit që paditëses në mënyrë solidare të ja kompenzojnë të gjitha shpenzimet procedurale.

Në Mitrovicë, Me dt. 14.10.2008 P a d i t ë s j a,

Shtojcë: Autorizimi dhe dokumentet tjera përkatëse,

789



MITROVICË

PADITËSIT: i mituri Hasan Hasani, të cilin e përfaqson përfaqsuesi ligjor e ëma Sadije Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, dhe Sadije Hasani poashtu nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, e këta Adem Ademi av. në Mitrovicë,

I PADITURI: Hysen Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 79/a,

P A D I

Për vërtetim atnie, vlera: 600 €

Përfaqsuesja ligjore e paditësit të mitur respektivisht paditësja

Sadije është njoftuar me të paditurin në vitin 2005 dhe menjëherë kanë filluar të zbaviten dhe të kenë rregullisht edhe marrëdhënje seksuale si rrezultat i të cilave është nisur dhe lindur paditësi i mitur me dt. 18.03.2006.

Provë: shiqimi i çertifikatës së lindjes,

Pas njoftimit se përfaqsuesja ligjore e paditësit të mitur ka ngelur shtatëzan i padituri ka propozuar ndërprerjen e shtatzanësis e pasi që kjo nuk ka pranuar i njejti ka ndërprerë çdo kontakt me përfaqsuesen ligjore të paditësit të mitur. Pas lindjes së paditësit të mitur përfaqsuesja e tij ligjore disa herë ka tentuar që përmes njerëzve ta bind të paditurin që të pranoi atësin e paditësit të mitur mirëpo i njejti gjithnjë ka rrefuzuar ta bëjë këtë.

Provë: ekspertiza medicinale dhe provat

e tjera të nevojshme,

Meqenëse gjer më sot i padituri ka rrefuzuar të njof atnin paditësit të mitur paditësit tani i drejtohen gjykatës me këtë padi të cilën e lut

790


që sa ma parë ta caktoi shqyrtimin dhe pas administrimit të provave të duhura të bjenë këtë

A K T GJ Y K I M

I - APROVOHET kërkesëpadia e paditësit të mitur Hasan Hasani nga Mitrovica dhe VËRTETOHET se i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica është babë natyror i paditësit të mitur Hasan Hasani nga Mitrovica i lindur me dt. 18.03.2006 nga nëna Sadije Hasani nga Mitrovica.

II – OBLIGOHET i padituri Hysen Hyseni nga Mitrovica që në emër të mbajtjes së paditësit të mitur Hasan Hasani nga Mitrovica të paguaj shumën prej 40 % të të ardhurave personale të cilat i realizon nga puna e vet duke filluar që nga lindja e paditësit të mitur e gjer sa për këtë të ekzistojnë kushtet ligjore më së largu gjer në të 5-tën e muajit për muajin vijues ndërsa kistet e aritura e të papaguara ti paguaj në afat prej 30 ditësh nga dita e marjes së këtij aktgjykimi si dhe që paditësit të mitur të ja kompenzoi të gjitha shpenzimet procedurale e këtë në afat prej 15 dite nga dita e marjes së aktgjykimit.

Në Mitrovicë, Me dt. 14.10.2008 përf. ligjor i paditësit të mitur,

Shtojcë: autorizimi dhe çertifikata,

791



M I T R O V I C Ë

PADITËSI: Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. “Ali Pasha” nr. 12, të cilin e përfaqson

Adem Ademi av. në Mitrovicë, E PADITURA : Arjeta Hasani e lindur Hyseni nga Mitrovica Rr. “Ali Pasha” nr. 27

P A D I

Për shkak të zgjedhjes së martesës, vlera: 500 €

Paditësi me të padituren kanë lidhur martesë me dt. 15.08.1995

pran Ofiqarit të Komunës së Mitrovicës. Nga kjo martesë ndërgjygjësve ju kanë lindur tre fëmijë Xheneta me dt. 12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hyseni i lindur me dt. 16.06.1999.

Provë: shiqimi i dokumentacionit në shtojcë,

Vetëm në fillim të bashkësisë martesore ndërgjygjësit kan jetuar në harmoni në mënyrë që pastaj të vijë gjer ke çregullimi i raporteve të tyre martesore veçanarisht pas lindjes së fëmiut të fundit kështu që menjëherë pas përfundimit të luftës dmth. Diku në korik të vitit 1999 të njejtit edhe faktikisht kanë shkëputur bashkësin martesore dhe prej atëherë jetojnë të ndarë pa gjasa që kjo bashkësi të rivendoset dhe të vazhdohet. Fëmijët e mitur kanë ngelur në përkujdesje tek e paditura si nanë.


Duke marrë parasysh të më lartën paditësi duke ushtruar këtë padi konform nenit 68 të Ligjit për Familjen i Kosovës i propozon gjykatës që pas nxjerjes së provave të duhura të bjenë këtë

792


A K T GJ Y K I M

APROVOHET kërkesëpadia e paditësit Hasan Hasani nga Mitrovica dhe ZGJIDHET martesa e tij e lidhur me të padituren Arjeta Hasani e lindur Hyseni poashtu nga Mitrovica me dt. 15.08.1995 pranë organit kompetentë të KK Mitrovicë për shkak të mosmarrëveshjeve të përhershme – neni 69 Ligji për Familjen i Kosoves (nr. 2004/32).

Fëmijët e mitur Xheneta e lindur me dt. 12.10.1995, Saimja e

lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hyseni i lindur me dt. 16.06.1999 i besohen në edukim, rruajtje dhe mbajtje të paditures Arjeta si nanë.

ngelë i lirë.

Kontakti në mes të paditësit Hasan Hasani dhe fëmijëve të mitur

Obligohet paditësi Hasan Hasani nga Mitrovica që në mër të

kontributit për mbajtjen e fëmijëve të mitur Xheneta, saimja dhe Hyseni të paguaj shumën mujore prej 20% të të ardhurave personale të cilat i realizon e gjersa për këtë të ekzistojnë kushtet ligjore më së largu gjer në të 5-tën e muajit për muajin vijues ndërsa kistet e aritura e të papaguara ti paguaj në afat prej 30 ditësh nga dita e marjes së këtij aktgjykimi.

Në Mitrovicë, me 14.10.2008, paditësi,

Shtojcë: autorizimi, çertifikata e kurorzimit dhe çertifikatat e lindjes.

793



M I T R O V I C Ë

PADITËSI: Hasan Hasani nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 12, të cilin e përfaqson Adem

Ademi av. në Mitrovicë, E PADITURA : Arjeta Hasani e lindur Hyseni nga Mitrovica Rr. Ali Pasha nr. 27,

MARRËVESHJE MBI BESIMIN E FËMIJËVE

Titullit i kemi parashtruar propozimin e përbashkët për zgjidhjen e martesës tonë të lidhur me dt.15.08.1995 pran Ofiqarit të Komunës së Mitrovicës.

Pasi që nga kjo martesë kemi tre fëmijë Xheneta e lindur me dt.

12.10.1995, Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hysenin i lindur me dt. 16.06.1999 kemi arritur pajtimin që të njejtit ti besohen në edukim, rruajtje dhe mbajtje të paditures Arjeta si nanë. Poashtu kemi aritur edhe marrëveshjen gojore për mënyrën e vuarjes së kontaktit me fëmijët e mitur prandaj titullit i parashtrojmë këtë

P R O P O Z I M

Që fëmijët tanë të mitur Xheneta e lindur me dt. 12.10.1995,

Saimja e lindur me dt. 18.01 1998 dhe Hysenin i lindur me dt. 16.06.1999 kemi arritur pajtimin që të njejtit ti besohen në edukim, rruajtje dhe mbajtje të paditures Arjeta si nanë.

Me dt.14.10.2008 Propozuesit, HASAN HASANI

ARJETA HASANI

794


C.nr. 222/2007

GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

për

GJYKATËN E QARKUT

M I T R O V I C Ë

Kundër aktgjykimit të Gjykatës Komunale në Mitrovicë C.nr. 222/2007 të dt. 25.08.2007 paditësja Arjeta Hasani nga Mitrovica përmes përfaqsueses së saj ligjore nënës Saranda Hasani e përfaqsuar nga ana e Adem Vokshit av. në Mitrovicë, në afatin e lënë ligjor ushtron këtë

A N K E S Ë

Me të cilën e atakon aktgjykimin e më lartë në tërësi për shkak të:

- vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike dhe - aplikimit të gabuar të së drejtës materjale me këtë

P r o p o z i m

Që aktgjykimi i atakuar të prishet dhe çështja ti kthehet Gjykatës së

shkallës së parë në rishqyrtim dhe në rivendosje apo që i njejti të ndryshohet dhe kërkespadia e paditëses së mitur të miratohet në tërësi si e bazuar duke ju njohur paditëses të gjitha shpenzimet procedurale duke përfshirë edhe shpenzimet e kësaj ankese me të cilat të obligohet i padituri që ti kompenzoi.

A r s y e t i m

795


Me aktgjykimin e atakuar gjykata e shkallës së pare ka rrefuzuar kërkespadin në tërësi si të pabazë me të cilën paditësja e mitur ka kërkuar që gjykata ta obligoi të paditurin që në emër të kontributit për mbajtje të njejtës ti paguaj shumën mujore prej nga 150 € duike filluar që nga ushtrimi i padis e gjersa për këtë të ekzistojnë kushtet ligjore.

Nga arsyetimi i aktgjykimit të atakuar rrjedhë se gjykata e shkallës së parë vendimin e vet e ka mbështet në njoftimin nr. 444 të dt. 02.06.2003 të Kuvendit Komunal në Mitrovicë – drejtoris për financa dhe ekonomi, sektori për zhvillimin ekonomik nga e cila ka vërtetuar se në emër të të padituri nuk ka të regjistruar kurfarë biznesi. Më pastaj në arsyetimin e aktgjykimit të atakuar theksohet se gjykata ka vërtetuar poashtu se i padituri nuk qenka në marrëdhënje pune rrethan këtë të vërtetuar në bazë të shiqimit në kartelen evidentuese të punëkërkuesit të lëshuar nga Qendra rajonale e punësimit në Mitrovicë. Nga këto dy fakte gjykata e shkallës së pare në arsyetim thekson se meqenëse kontributi për mbajtje duhet të ipet çdo muaj e me vet faktin se i padituri nuk është i punësuar dhe nuk ushtron kurfarë biznesi i njejti gjykata e shkallës së pare konsideron se nuk do të kishte mundësi ta kryej obligimin në emër të kontributit për mbajtje andaj edhe ka vendosur si në dispozitiv të aktgjykim it të atakuar.

Në rastin konkret ankuesi konsideron se qëndrimi i gjykatës së

shkallës së pare është i mangët dhe i mbështetur në gjendjen faktike të verifikuar në mënyrë të pamjaftueshme dhe jo të plotë. Në të vërtet në rastin konkret kemi paditësen Arjeta Hasani e cila është e moshës dhjetë vjeçare e cila si fëmijë i lindur jashtë martese gjendet tek nëna e saj e cila poashtu është e papunësuar dhe pa mundësi të ekonomizimit ndërsa në anën tjetër kemi faktin e pamohueshëm se i padituri në ndërkohë pas lindjes së paditëses së mitur është martuar dhe ka edhe pesë fëmijë të lindur nga kjo bashkësi martesore e për të cilët kujdeset dhe i mban.

Pastaj kemi poashtu të pakontestuar faktin se familja e të paditurit

konkretisht babai i tij në emrin e së cilit edhe udhëhiqet e tërë pasuria posedon me pes dyçane njerin prej të cilëve e mban një vëlla më i vogël i të paditurit ndërsa të katër dyçanet e tjera ipen me qira dhe se këtë qira e mer babai i të paditurit i cili sipas fjalëve të vet të paditurit të dhëna në cilësin e pales e mban të paditurin dhe familjen e tij si dhe tre vëllëzërit me të cilët jeton në bashkësi familjare.

796


Prandaj është e pakuptimt dhe e palogjikshme që i padituri si djalë më i madhi të mos ketë mundësi që nga i tërë ky realizim i të hyrave familjare mos të ketë mundësi të mbaj dhe paditësen e mitur – fundi i fundit nëse ka mjete për ti mbajtur bashkëshorten dhe pesë fëmijët me të cilët jeton në një bashkësi familjare atëherë duhet të ketë mundësi që të mbaj edhe paditësen e mitur pavarsisht se i njejti nuk ka të regjistruar biznes në emrin e tij dhe se një javë para se të përfundoi shqyrtimi i kësaj çështjeje është lajmruar pran entit për punësim për të kërkuar gjoja punësim nga se i njejti punon në dyçanin e vëllaut të tij jo vetëm tani por gjithnjë ka punuar aty.

Andaj të gjitha këto arsyera i japin bazë të mjaftueshme mendimit se gjykata e shkallës së pare gabimisht vlersoi provat e administruara dhe poashtu gabimisht edhe aplikoi të drejtën materiale në dëmë të paditëses së mitur kur muar vendim mbi rrefuzimin e kërkespadisë së saj.

Nga të theksuarat e mëlarta ngeli në tërësi pran propozimit të dhënë ankimor me bindje se i njejti do të miratohet në tërësi.

Në Mitrovicë, me dt.14.10.2007 i autorizuari i paditëses

797


C.nr. 88/2007

GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

për

GJYKATËN SUPREME TË KOSOVËS

P R I SH T I N Ë

Kundër aktgjykimit të Gjykatës Komunale në Mitrovicë C.nr. 88/2007 të dt. 14.06.2007 dhe atij të Gjykatës së Qarkut në Mitrovicë AC.nr.444/2007 të dt. 10.11.2007 paditësi Hasan Hasani nga Mitrovica konform dispozitave të nenit 211 të LPK, në afatin e lënë ligjor ushtron këtë

R E V I Z I O N

Me të cilën i atakon aktgjykimet e më larta për shkak të:

- për shkak të shkeljes së dispozitave të procedurës kontestimore nga neni 188 i këtij ligji e cila është bërë në procedurën e gjykatës së shkallës së dytë dhe

- për shkak të zbatimit të gabuar të së drejtës materiale me

P r o p o z i m

Që aktgjykimet e atakuara të prishen dhe qështja ti kthehet Gjykatës së shkallës së parë në rishqyrtim dhe në rivendosje apo aktgjykimi i Gjykatës së Qarkut në Mitrovicë të ndryshohet dhe të miratohet ankesa e paditësit si e

798


bazuar duke u aprovuar kërkesëpadia e paditësit edhe në pjesën refuzuese të saj.

A r s y e t i m

Me aktgjykimin e gjykatës së shkallës së pare është aprovuar

pjesërisht kërkesëpadin e paditësit dhe është vërtetuar se i njejti është pronarë i vetëm i ngastres katastrale nr. 166 me kulturë shtëpi në sipërfaqe prej 0.00,7o ha, dhe oborë në sipërfaqe prej 0.01,81 ha, e evidentuar në fletën poseduese nr. 74 ZK Mitrovicë, duke e obliguar të paditurin që këtë gjë ta pranoj. Me të njejtin aktgjykim gjykata e shkallës së pare ka refuzuar si të pabazë kërkesëpadin e paditësit përtej pjesës së gjykuar dhe ate për rrugën e cila fillon nga rruga kryesore “Ali Pasha” në drejtim të jug prendimit në gjatësi prej 7.9o metra, dhe gjërësi mesatare prej 1,65 metra, duke vazhduar në drejtim të verilindjes gjer ke shtëpia e paditësit në gjatësi prej 13,14 m, dhe gjërësi prej 1,6om, numri i ngastres 161 dhe njiherit ka vendosur që secila pale ti hjek shpenzimet e veta procedurale.

Gjykata e shkallës së dytë duke vepruar sipas ankesës së paditësit

nxjerrë aktgjykimin tani të kundërshtuar me të cilin refuzon si të pabazë ankesën e paditësit dhe vërteton aktgjykimin e atakuar.

Arsyetimi i aktgjykimit të gjykatës së shkallës së dytë kishte me qenë

i rregulltë dhe juridikisht i pranueshëm sikur në Kosovë e posaqërisht në Mitrovicë të ekzistonte gjendja e rregulltë jo vetëm pse ka ndodhur lufta dhe situata e pas luftes por nga shkaku se në shërbimin gjeodet në Mitrovicë mungonë gadi i tërë dokumentacioni nga i cili mund të vërtetohet apo të mohohet e drejta pronësore e ndonjë personi. Kjo ka ndikuar edhe në faktin se paditësi nuk disponon me kopjen e vërtetuar të kontratës mbi shitëblerjen e paluajtshmërisë. Mirëpo, edhe sikur të ekziston dokumentacioni tek shërbimi gjeodet shtrohet pyetja se shenimet katastrale a mund të jenë prova të mjaftuara për vërtetimin e pronësis apo jo. Në rastin konkret me siguri se jo. Kjo jo vetëm nga shkaku se në punën e përditshme unë si avokat kam hasur në shenime laramane tek ky shërbim ku pronar të një ngastre na lajmrohen dy edhe më shumë persona nga baza të ndryshme por edhe nga shkaku i thjesht se paditësi është i regjistruar si pronarë i pasurisë ngastres katastrale nr. 166 nga fleta poseduese nr. 74 ZK Mitrovicë, duke u bazuar mu në kontratën mbi shitëblerje të prezentuar gjykatës por e paverifikuar nga ana eorganit kompetent të dt. 04.07.1959 pra kjo kontratë paditësit i ka shërbyer që të rregjistrohet si pronarë i kësaj ngastreje tek shërbimi përkatës e pse ky

799


shërbim me kohë nuk ka bërë edhe regjistrimin e rrugës e cila tani tregohet kontestuese ajo nuk është faji i paditësit dhe i njejti për këtë gjë nuk ka qenë në dijeni gjer në lindjen e kontestit me të paditurin i cili ja mohon këtë të drejtë. Se vërtet është kështu a nuk tregon e dhëna se pjesa kontestuese e pasurisë e cila ishte edhe objekt i këtij kontesti udhëhiqet në Mara Mariq pra i njejti person nga i cili paditësi e ka blerë edhe ngastren e cila është rregjistruar në emrin e tij dhe ate mu në bazë të kontratës së prezentuar gjykatës por ekzemplari i vërtetuar në gjykatë ku në pasusin e parë të saj shifet se objekt i shitëblerjes është edhe bartja e të drejtës së shfrytëzimit të hyrjes së ngushtë në mes të pasurisë së dy familjeve asaj Mariq dhe asaj Mengjiq.

Përndryshe nga arsyetimi i aktgjykimit të gjykatës së shkallës së pare

rjedh se e njejta vendimin e vet e ka mbështet në ekspertizen e ekspertit të gjeodezis Hysen Hasanit në bazë të së cilës ekspertizë ka vërtetuar se ngastra katastrale nr. 166 evidentohet në emër të paditësit andaj edhe për këtë i ka pranuar të drejtën pronësore ndërsa sa i përketë rrugës si nën pikën dy të dispozitivit të aktgjykimit të atakuar gjykata e shkallës së pare vendimin e vet e mbështet poashtu në këtë ekspertizë me arsyetim se nga ekspertiza e ekspertit të gjeodezis është vërtetuar se rruga për të cilën pretendon paditësi është e regjistruar në emër të Mara Mariq sipas fletës poseduese nr. 74 ZK Mitrovicë dhe për këtë pjesë të paluajtshmërisë paditësit nuk i njef të drejtën pronësore me arsyetim se kjo sipas provave të administruara nuk është pronësi e paditësit edhe pse paditësi në këtë drejtim sipas gjykatës i paska prezentuar kontratën mbi blerjen e kësaj rruge por kjo kontratë qenka e pakonvaliduar andaj edhe paditësi nuk ka mundur këtë pasuri ta barti në emër të vedin dhe se kontrata si e tillë nuk prodhon efekt juridik.

Deklaratat e dëshmitarëve Rrahman Rrahmanit, Rrahim Rrahimit dhe

Nazmi Hasanit gjykata i vlerson si irelevante nga arsyerat se me ekspertizën e ekspertit vërtetohet se kjo pasuri qenka në emër të personit tjetër.

Gjykata e shkallës së dytë këtë arsyetim në tërësi e pranon si të drejtë

pa u lëshuar në vlersimin e të gjitha rrethanave dhe fakteve të cilat kan pruar gjer ke kjo. Në të vërtet sipas bindjes së gjykatës së shkallës së pare e tani edhe asaj të shkallës së dytë krejt ajo çka është e rëndësishme qenka regjistri në librat përkatëse katastrale edhe pse tërë kohën ne si jurista kemi mësuar se vetëm fakti i regjistrimit të pronës në librat përkatëse nuk është vetëvetiu i mjaftueshëm për vërtetimin e të drejtës pronësore respektivisht në rastin konkret rrefuzimin e një të drejte të tillë por ja fatkeqësisht edhe kjo po

800


ndodhë posaqërisht tani kur jemi në dijeni të plotë se sa të mangëta dhe të pasakta janë këto shenime.

Në anën tjetër gjykata e shkallës së dytë potencon edhe një të dhënë

tjetër se paditësit nuk ka mundur të i njifet e drejta pronësore as në bazë të mbajtjes nga shkaku se këto pretendime mund të paraqiten ndaj pronarit të pasuris kontestuese e kursesi ndaj mbajtësit të saj siq është rasti këtu me të paditurin.

Dua të theksoi vetëm një të dhënë e ajo është se çfarë faji është ai i

imi se dikuh ma mohon të drejtën pronësore për të cilën unë konsideroi se e kam dhe për këtë posedoi me dokumentacion por organet skatastrale për shkak të neglizhencës së mëparme të tyre dhe mungesës së dokumentacionit tani tregohen të tilla me shenime jo të sakta për shkak të të cilave paditësi duhet të paditë personin i cili ja ka shitur pasurin dhe ka përpiluar dokumentacionin e rregulltë dhe asnjëherë prej vitit 1959 nuk ja ka mohuar të drejtën pronësore me arsyetim se duhet paditur ai person e jo i padituri – personi i cili edhe i mohon këtë të drejtë paditësit pa kurfarë baze juridike?

Konsideroi se në këtë rast kemi të bëjmë mer aplikim të gabuar të së

drejtës materiale në dëmë të paditësit.

Nga të gjitha këto arsyera ngeli në tërësi pran propozimit të dhënë në këtë revision me bindje se i njejti do të miratohet në tërësi.

Në Mitrovicë, me dt.14.12.2007 i autorizuari i paditësit

801


C.nr. 48/2007

GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

për

GJYKATËN SUPREME TË KOSOVËS

P R I SH T I N Ë

Lidhur me revizionin e paditësit Hasan Hasani dhe të autorizuarit të paditësve Hysen dhe Rrahman Hasani që të gjithë nga Mitrovica të ushtruar kundër aktgjykimit të nxjerrë nga ana e gjykatës së shkallës së dytë asaj të Qarkut në Mitrovicë AC.nr. 333/2007 të dt. 20.03.2007, si i autorizuar i të paditurëve Hysen Rrahmanit etj. nga Mitrovica konform dispozitave të nenit 219.2 të LPK, ushtroi këtë

PËRGJIGJE NË REVIZION

Me të cilën e konteston revizionin e ushtruar si të pabazë dhe jap këtë

P r o p o z i m

Që Gjykata e shkallës së pare konform dispozitës së nenit 218 të LPK, e nëse jo kjo atëherë Gjykata Supreme e Kosovës në Prishtinë konform dispozitës së nenit 221 të LPK, ta hudhë si të palejuar revizionin e paditësve.

A r s y e t i m

Me aktgjykimin e atakuar gjykata e shkallës së pare ka aprovuar

kerkesëpadinë e paditësve duke anuluar kontratën mbi shitëblerje të lidhur në mes të paditurëve duke i obliguar të paditurit që të lidhun kontratë mbi shitëblerje me paditësit. Poqese kjo nuk bëhet atëherë aktgjykimi ta zavendësoi kontratën.

802


Duke vendosur mbi ankesën kundër një aktgjykimi të tillë gjykata e shkallës së dytë bëri ndryshimin e aktgjykimit të gjykatës së shkallës së pare dhe rrefuzoi si të pabazë kërkesëpadin e paditësve.

Kundër këtij aktgjykimi paditësit ushtrojnë revizion duke e goditur

këtë aktgjykim për shkak të cenimit qenësor të rregullave të procedures kontestimore dhe për shkak të aplikimit të gabuar të së drejtës materiale me propozim që aktgjykimi i atakuar të ndryshohet dhe ankesa e të paditurëve të rrefuzohet si e pabazë.

Nga referati i revizionit të ushtruar nuk përshkruhen e as që theksohen

se në çka mbështetet shkelja thelbësore e rregullave të procedures e shkaku i cekur në revizion për cenimin qenësor të paraparë në dispozitën e nenit 182 të LPK nuk përfaqson shkak të mundshëm për ushtrimin e revizionit të paraparë në dispozitën e nenit 211 të LPK.

Përndryshe propozimi për hudhjen e revizionit të ushtruar si të

palejuar e mbështes në faktin se paditësit në padin e ushtruar pran Gjykatës Komunale në Mitrovicë kan theksuar vlerën e kontestit prej 500 €, (shif padin e dates 01.05.2002), me këtë vlerë të kontestit ka vendosur edhe gjykata e shkallës së pare dhe ajo e shkallës së dytë. Në një situate të tillë e duke u nisur nga dispozita e nenit 211.2 të LPK, lidhur me Urdhëresen Administrative nr. 2001/10 të dt. 21.06.2001 mbi Zbatimin e rregullores nr. 1999/24 të UNMIK-ut mbi valutën e lejuar për përdorim në Kosovë ku në dispozitën e nenit 2 al. 1 pika i dhe j është përcaktuar se gjoba në nenin 382 pika 2 respektivisht pika 3 prej 8.000 dinarëve (dispozitë kjo më parë që ishte në fuqi) duhet të zëvendësohet me gjobën prej 1.600 DM, e tani meqenëse Marka Gjermane nuk vlenë atëherë kundërvlerën e saj e cila është diq mbi 800 € por gjithsesi jo vlerën prej 500 € aq sa është vlera e këtij kontesti që dmth. nuk janë plotësuar kushtet ligjore për lejueshmërin e revizionit për çfarë i njejti duhet në radhë të pare nga ana e Gjykatës së shkallës së pare e nëse jo atëherë nga ana e Gjykatës së revizionit të hudhet si i palejuar.

Nga arsyerat e cekura më lartë ngeli pran propozimit të dhënë në këtë

përgjigje në revizion.

Në Mitrovicë, me dt. 14.12.2007 ushtruesi i përgjigjes në revizion,

803


C.nr.1/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, për shkak të pengimit ne posedim, me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Ftohet paditësi Hasan Hasani nga Prishtina që në padin për shkak te pengimit në posedim kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina të bëjë rregullimin e padisë në të cilën themelohet kërkesë padia si dhe të precizoi kohën e kryrjes së pengim posedimit, vendin etj.

Padin e përmirsuar paditësi është i detyruar të ja paraqes kësaj gjykate

në afat prej 3 ditëve nga dita e dorëzimit të këtij aktvendimi.

Nëse padia nuk kthehet në afatin e caktuar në këtë gjykatë, do të konsiderohet se padia është tërhequr, ndërsa po që se kthehet e pa përmirësuar e njejta do të hudhet.

A r s y e t i m

Paditësi ka parashtru padi kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina për shkak të pengim posedimit në paluajtshmërin e cila gjindet në Prishtinë.

Në padi paditësi nuk i ka theksuar faktet në të cilat bazohet kërkesë

padia, asë nuk ka prezentuar provat në bazë të të cilave mund të vërtetohet se ekziston pengim posedimi posaçërisht nuk ka precizuar kohën e kryerjes së pengim posedimit dhe vendin e kryerjes.

804


Andaj gjykata duke marrë parasysh se padia nuk i përmbush konditat e parapara në dispozitën e nenit 99.2 të LPK ka vendos si në dispozitiv te këtij aktvendimi, ne bazë të nenit 102.1 të LPK.

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË C.nr 1/08 dt. 10.10.2008

Gjyqëtari,Hysen Hyseni d.v.

KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktvendimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes së aktvendimit, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë e përmes kësaj gjykate.

805


C.nr. 08


A K T V E N D I M

Padia e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundër të paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, konsiderohet si e tërhequr.

A r s y e t i m

Me aktvendimin e kësaj gjykate C.nr. 1/08 të dt. 10.10.2008 është ftuar paditësi që të bënë përmirësimin e padisë ashtu që të theksoi faktet në të cilat mbështetet kërkesa e tij si dhe provat me të cilat vërtetohen këto fakte (koha dhe vendi i kryerjes së pengim posedimit).

Paditësi në afatin e caktuar tre ditor nuk e ka kthyer padin në gjykatë.

Andaj gjykata ka vendos si në dispozitiv te këtij aktvendimi, ne bazë të nenit 102.3 të LPK.


Gjyqëtari, Hysen Hyseni d.v.


806


C.nr.1/08


A K T V E N D I M

Hudhet padia e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundër të paditurit Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, për shkak të pengim posedimit.

A r s y e t i m

Me aktvendimin e kësaj gjykate C.nr. 1/08 të dt. 10.10.2008 është ftuar paditësi që të bënë përmirësimin e padisë ashtu që të theksoi faktet në të cilat mbështetet kërkesa e tij si dhe provat me të cilat vërtetohen këto fakte (koha dhe vendi i kryerjes së pengim posedimit).

Paditësi gjykatës ia kthen padin e pa përmirësuar.

Andaj gjykata duke marrë parasysh se paditësi nuk veproi sipas

aktvendimit të kësaj gjykate C.nr. 1/08 të dt. 10.10.2008 mbi përmirësimin e padisë e cila është e pakuptueshme ka vendos si në dispozitiv te këtij aktvendimi, ne bazë të nenit 102.3 të LPK.

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË

C.nr 1/08 dt. 18.10.2008



807


C.nr. 2/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditures BVI-së së sigurimit penzional dhe invalidor të Kosovës në Prishtinë, për shkak të vërtetimit të së drejtës në pension, me dt. 10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Kjo gjykatë shpallet inkompetente që të veproi sipas padisë së

paditësit Hasan Hasani nga Prishtina e parashtruar kundër të paditures BVI-së së sigurimit penzional dhe invalidor të Kosovës në Prishtinë, për shkak të vërtetimit të së drejtës në pension.

A r s y e t i m

Paditësi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtruar padin kundër të

paditures BVI-së së sigurimit penzional dhe invalidor të Kosovës në Prishtinë, për shkak të vërtetimit të së drejtës në pension.

Për vendosjen e këtij kontesti është kompetent BVI-ja e sigurimit

penzional dhe invalidor të Kosovës në Prishtinë, e cila për të drejtën në pension vendosë në procedurë administrative.

Andaj, vendosja mbit ë drejtën në pension nuk bien ë kompetencën e

Gjykatës.

Nga arsyet e theksuara më lartë është vendosur si në dispozitiv të këtij aktvendimi në kuptim të nenit 18.2 të LPK.


Gjyqëtari, Hysen Hyseni d.v

.KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktvendimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes së aktvendimit, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë e

përmes kësaj gjykate.

808


C.nr.3/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditures Hasnije Hasani poashtu nga Prishtina, për shkak të zgjedhjes së martesës, me dt. 10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Gjykata Komunale në Prishtinë, shpallet si Gjykatë jokompetente lëndore për të vendosur në këtë kontest.

Pas plotfuqishmërisë së këtij aktvendimi shkresat e lëndës ti dërgohen

Gjykatës së Qarkut në Prishtinë, si gjykatë me kompetencë lëndore dhe territoriale.

A r s y e t i m

Paditësi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtruar padin kundër të paditures Hasnije Hasani poashtu nga Prishtina për shkak të zgjidhjes së martesës.

Duke marrë parasysh se me nenin të Ligjit mbi Gjykatat e

Rregullta („Gaz. Zyrtare e KSAK“ nr. 21/78) për zgjıdhjen e çështjeve statusore është kompetencë ekskluzive e Gjykatave të Qarkut në rastin konkret kjo kompetencë i takon Gjykatës së Qarkut në Prishtinë.

Andaj, duke marrë parasysh se paditësi padinë ja ka parashtruar

Gjykatës jo kompetente lëndore (reale) është vendosur si në dispozitiv të këtij akvendimi në kuptim të nenit 392 pika b) të LPK.


C.nr 3/08 dt. 10.10.2008



809


C.nr.4/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Drenasi, për shkak të pengimit në posedim, me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Kjo gjykatë shpallet jo kompetente territoriale për vendosjen e këtij kontesti. Pas plotfuqishmërisë së këtij aktvendimi shkresat e lëndës ti dërgohen Gjykatës Komunale në Drenas, si Gjykatë me kompetencë lëndore dhe territoriale.

A r s y e t i m

Paditësi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtru padi kundër të

paditurit Hamdi Hasani nga Drenasi për shkak të pengimit në posedim në paluajtshmërin e cila gjindet në Drenas.

Në bazë të nenit 41.1 të LPK, për gjykim në kontestet lidhur me

pronësinë dhe të drejtat sendore të tjera mbi sendet e paluajtshme, në kontestet për shkak të pengim posedimit mbi sendin e paluajtshëm, si dhe në kontestet nga raportet e qiradhënies së paluajtshmërisë, ose nga kontratat për shfrytëzimin e banesave apo të lokaleve të punës, është ekskluzivisht kompetente gjykata në territorin e të cilës ndodhet paluajtshmëria.

Pasi që paluajtshmëria e theksuar në padi gjendet në teritorin e

Gjykatës Komunale në Drenas, kjo Gjykatës vendosi si në dispozitiv të këtij aktvendimi, ne bazë të nenit 392 pika a) të LPK.


C.nr 4/08 dt. 10.10.2008



810


C.nr.5/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, për shkak të vërtetimit të pronësisë, me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Aprovohet prapësimi i të paditurit që për këtë kërkesëpadi është në vazhdim procedura dhe padia e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina hudhet.

Paditësi obligohet që të paditurit të ja paguaj shpenzimet e procedurës

në lartësi prej 138,oo € në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktvendimi.

A r s y e t i m

Paditësi Hasan Hasani nga Prishtina ka parashtru padi kundër të

paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina duke kërkuar që të vërtetohet se është pronarë i paluajtshmërisë – ngastres kadastrale nr. 444 me kulturë arë klasit të 3 në sipërfaqe prej 0.33,oo hanë vendin e quejtur ‘Llugë’ të evidentuar në fletën poseduese nr. 555 ZK Prishtinë.

Në përgjigjen në padi i padituri ka kontestuar kërkesëpadin duke

theksuar se sipas të njejtës kërkesëpadi është duke u zhvilluar procedura në këtë Gjykatë sipas lëndës C.nr. 33/07.

Me shiqimi në shkresat e lëndës C.nr. 33/07 kjo gjykatë ka konstatuar

se në mes të të njejtave palë është duke u zhvilluar procedura kontestimore në të cilën paditësi kërkon vërtetimin e të drejtës së pronësisë në të njejtën paluajtshmëri.

Me që për të njejtën kërkesëpadi është duke u zhvilluar kontest,

Gjykata e miratoi prapësimin e të paditurit dhe padinë e paditësit e hudhi konform dispozitës së nenit 417 të LPK.

Vendimi mbi shpenzimet e procedurës kontestimore bazohet në

dispozitën e nenit 452 të LPK. 811



d.v. Gjyqëtari, Hysen Hyseni


812


C.nr.6/ 08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, për shkak të ndarjes së paluajtshmërisë, me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Përfundon procedura kontestimore. Pas plotëfuqishmërisë së këtij aktvendimi procedura do të vazhdojë të zhvillohet sipas rregullave të procedurës jokontestimore në Gjykatën Komunale në Prishtinë.

A r s y e t i m

Paditësi Hasan Hasani nga Prishtina me padi ka propozuar që të bëhet ndarja e paluajtshmërisë së përbashkët e cila është e regjistruar në librat kadastrale në shërbimin kadastral në Prishtinë.

Në mes të palëve nuk është kontestuese se bashkëpronarët janë

pronarë në nga ½ të kësaj paluajtshmërie.

Pasi që në rastin konkret bëhet fjalë për ndarjen e paluajtshmërisë e cila është në pronësi ideale në mes të palëve, ndarja e saj duhet të bëhet sipas Ligjit mbi procedurën jokontestimore.

Nga arsyerat e theksuara më lartë është vendosur si në dispozitiv të

këtij aktvendimi në bazë të nenit 21.1 të LPK.


Gjyqëtari,

Hysen Hyseni d.v. KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktvendimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes së aktvendimit, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë e përmes kësaj gjykate.

813


C.nr.7/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, për shkak të pagesës së borgjit, vlera e kontestit 2.500,oo €, duke vendosur sipas propozimit të ndërhyrësit Hamdi Hamdiu nga Prishtina me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Pranohet si ndërhyrës në procedurë Hamdi Hamdiu nga Prishtina në

këtë çështje kontestimore në anën e paditësit.

A r s y e t i m

Në parashtresën e dt. 08.10.2008 Hamdi Hamdiu nga Prishtina iu është bashkangjitur paditësit si ndërhyrës në këtë çështje kontestimore.

I padituri e ka kontestuar të drejtën e ndërhyrësit Hamdi Hamdiu nga

Prishtina që të marë pjesë në procedurën kontestimore, duke theksuar se për këtë ai nuk ka kurfarë interesi juridik.

Gjykata gjenë se Hamdi Hamdiu nga Prishtina ka interes juridik që ti

bashkangjitet këtij kontesti si ndërhyrës në anën e paditësit, nga se kërkesa kundër të paditurit iu është përcjellë paditësit, për këtë shkak i njejti është i interesuar që paditësi të ketë sukses në kontest kundër të paditurit.


këtij aktvendimi në bazë të nenit 271 të LPK.



KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktvendimi nuk lejohet ankesa e posaçme - neni 272.3 të LPK.

814


C.nr.8/08

GJYKATA KOMUNALE NË PRISHTINË, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, për shkak të vërtetimit të së drejtës pronësore, me dt.10.10.2008 muar kete:

A K T V E N D I M

Ndërprehet procedura në këtë çështje kontestimore për shkak të vdekjes së paditësit.

Procedura do të vazhdoi kur trashëgimtari apo kujdestari i masës

trashëgimore e ndërmerë procedurën, ose kur ata gjykata në propozim të palës kundërshtare i fton që atë ta bëjnë.

A r s y e t i m

Sipas çertifikatës nga libri amzë i të vdekurëve i lëshuar nga ana e shërbimit të ofiqarisë së Komunës së Prishtinës nr. 444 të dt. 05.10.2008, vërtetohet se paditësi Hasan Hasani nga Prishtina ka vdekur me dt. 01.10.2008.


këtij aktvendimi në bazë të nenit 277 të LPK.




815


C.nr. 9/08


A K T V E N D I M

Lejohet kthimi në gjendje të mëparshme për shkak të lëshimit të afatit

të dt. 01.10.2008 dhe prishet aktgjykimi për shkak të mungesës C.nr. 9/08 të dt. 01.10.2008.

I padituri është i detyruar pa marë parasysh fatin e këtij kontesti, që

paditësit të ja kompenzoi shpenzimet procedurale në shumë prej 101,4o € e në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktvendimi.

A r s y e t i m

Me shiqimin në çertifikatën e mjekut të lëshuar nga Fakullteti i

Mjekësisë në Prishtinë nr. 333 të dt. 01.10.2008 si dhe në bazë të deklaratës së dëshmitarit Kajtaz Kajtazi nga Prishtina, është vërtetuar se i padituri Hamdi Hasani e ka lëshuar afatin e dt. 01.10.2008, për shkak se gjatë udhëtimit atë ditë është rrëzuar dhe ka thyer këmbën.

Meqë ekziston arsyetim për lëshimin e afatit nga ana e të paditurit për

datën 01.10.2008 kur është mbajtur seanca lejohet kthimi në gjendje të mëparshme dhe prishet aktgjykimi për shkak të mungesës C.nr. 9/08 i dt. 01.10.2008.


këtij aktvendimi në bazë të nenit 130.1 të LPK.




816


C.nr. 10/08


A K T V E N D I M

Korigjohet aktgjykimi i kësaj gjykate C.nr. 01.10.2008, ashtu që në pjesën hyrëse të aktgjykimit në vend të emrit gabimisht të shenuar të paditësit Hasim duhet të jetë shenuar emri Hasan.

A r s y e t i m

Me rastin e përpilimit të aktgjykimit në hyrje në mënyrë të gabuar është shenuar emri i paditësit Hasim e që është dashtë të jetë emri Hasan.

Nga arsyerat e theksuara më lartë është vendosur si në dispozitiv të këtij aktvendimi në bazë të nenit 165 të LPK.


Hyseni d.v. Gjyqëtari, Hysen


817


C.nr.11/08


A K T V E N D I M

Ankesa e të paditurit hudhet si e paafatshme.

A r s y e t i m

I padituri ka ushtruar ankesë kundër aktgjykimit të kësaj gjykate C.nr. 11/08 të dt. 15.09.2008.

Nga fletëkthesa mbi dorëzimin e aktgjykimit është vërtetuar se

aktgjykimi i kësaj gjykate i është dorëzuar të paditurit me dt. 16.09.2008. Ankesën kundër këtij aktgjykimi i padituri e ka ushtruar përmes postes rekomande të Prishtinës me dt. 03.10.2008.

Pasi që ankesa është parashtruar pas kalimit të afatit prej 15 dite,

konsiderohet se e njejta është e paafatshme.

Nga arsyerat e theksuara më lartë është vendosur si në dispozitiv të këtij aktvendimi në bazë të nenit 186 të LPK.




818


C.nr.12/08


Gjykata Komunale në Prishtinë, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, për shkak të kompenzimit të dëmit, në seancën përgatitore të mbajtur me dt. 10.10.2008 në prani të paditësit dhe përfaqsuesit të tij Adem Ademi avokat në Prishtinë, muar këtë:

A K T GJ Y K I M

PËR SHKAK TË MUNGESËS

Aprovohet kërkesëpadia e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina dhe detyrohet i padituri Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, që t’i paguajë paditësit shumën prej 2.000,oo (dymijë) €, në emër të kompenzimit të dëmit, me 5% kamatë vjetore të llogaritur që nga dt. 10.10.2008 e gjer ke pagesa definitive si dhe t’ia kompenzojë shpenzimet procedurale në shumë prej 278,4o €, e të gjitha këto në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktgjykimi nën kërcnim të përmbarimit me dhunë.

A r s y e t i m

Paditësi ka kërkuar me padi që gjykata ta detyrojë të paditurin që t’ia paguajë shumën prej 2.000,oo € në emër të kompenzimit të dëmit si dhe t’ia kompenzojë të gjitha shpenzimet procedurale.

I padituri nuk ka ardhur në seancën pëegatitore gjer në mbylljen e saj,

ndonëse ishte i ftuar me rregull, prandaj gjyqtari me propozimin e të autorizuarit të paditësit, mori aktgjykim për shkak të mungesës, ngaqë janë plotësuar kushtet e parashikuara me dispozitën e nenit 151 të LPK.

819


Vendimi mbi shpenzimet e procedurës kontestimore mbështetet në dispozitën e nenit 151 të LPK. Me këtë rast gjykata paditësit ia njohi shpenzimet për përpilimin e padisë në lartësi prej 78,oo €, shpenzimet e përfaqsimit nga ana e të autorizuarit në lartësi prej 101,4o € dhe shpenzimet në emër të taksës për padi dhe vendim në lartësi prej 100,oo € apo gjithsejt shumën prej 278,4o €.



KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktgjykimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes së tij, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë e përmes kësaj gjykate.

C.nr.13/08


Gjykata Komunale në Prishtinë, gjyqtari Hysen Hyseni në çështjen kontestimore te paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, të cilin e përfaqson Adem Ademi avokat në Prishtinë, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, të cilin e përfaqson Agron Agroni avokat nga Prishtina, për shkak të pagimit të borxhit, në shqyrtimin kryesor të mbajtur me dt. 10.10.2008 në prani të paditësit dhe përfaqsuesit të tij dhe të paditurit dhe përfaqsuesit të tij, muar këtë:

A K T GJ Y K I M

NË BAZË TË POHIMIT

820


Aprovohet kërkesëpadia e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina dhe detyrohet i padituri Hamdi Hasani poashtu nga Prishtina, që t’i paguajë paditësit shumën prej 2.000,oo (dymijë) €, në emër të borxhit si dhe t’ia kompenzojë shpenzimet procedurale në shumë prej 201,4o €, e të gjitha këto në afat prej 15 dite nga dita e marjes së këtij aktgjykimi nën kërcnim të përmbarimit me dhunë.

A r s y e t i m

Paditësi ka kërkuar me padi që gjykata ta detyrojë të paditurin që t’ia

paguajë shumën prej 2.800,oo € në emër të borxhit.

I padituri ka pranuar në shqyrtimin kryesor se i ka borxh paditësit shumën prej 2.000,oo €, por mohon borxhin përtej kësaj shume.

Paditësi pas kësaj ka ulur kërkesëpadinë në shumë prej 2.000,oo € dhe

ka kërkuar shpenzimet e procedures.

Duke qenë se i padituri ka pohuar në tërësi kërkesëpadinë, gjykata pa shqyrtime të mëtejme mori aktgjykim në bazë të pohimit duke e mbështetur vendimin në dispozitën e nenit 148 të LPK.

Vendimi mbi shpenzimet e procedurës kontestimore mbështetet në

dispozitën e nenit 151 të LPK. Me këtë rast gjykata paditësit ia njohi shpenzimet e përfaqsimit nga ana e të autorizuarit në lartësi prej 101,4o € dhe shpenzimet në emër të taksës për padi dhe vendim në lartësi prej 100,oo € apo gjithsejt shumën prej 201,4o €.


d.v.

Gjyqëtari, Hysen Hyseni

KESHILLA JURIDIKE: Kundër këtij aktgjykimi lejohet ankesa në afat prej 15 ditesh, nga dita e marjes së tij, Gjykatës së Qarkut në Prishtinë e përmes kësaj gjykate.

821


Ac.nr.14/08


Gjykata e Qarkut në Prishtinë, trupit gjykues i përbërë nga gjyqtarët: Hamdi Hyseni kryetar, Ferid Feridi dhe Haki Hakiu, anëtarë, në kontestin e paditësit Hasan Hasani nga Prishtina, të cilin e përfaqson Adem Ademi avokat në Prishtinë, kundër të paditurit Hamdi Hasani nga Prishtina, të cilin e përfaqson Agron Agroni avokat në Prishtinë, për shkak të pagimit të borxhit, duke vendosur sipas ankesës së të paditurit të ushtruar kundër aktgjykimit të Gjykatës Komunale në Prishtinë C.nr. 22/08 të dt. 11.10.2008, në seancën e mbajtur me dt. 10.11.2008, muar këtë:

A K T GJ Y K I M

Refuzohet si e pabazuar ankesa e të paditurit Hamdi Hasani nga

Prishtina dhe vërtetohet aktgjykimi i Gjykatës Komunale në Prishtinë C.nr. 22/08 i dt. 11.10.2008.

A r s y e t i m

Me aktgjykimin e goditur gjykata e shkallës së parë ka obliguar të

paditurin që t’i paguajë paditësit shumën prej 2.000,oo (dymijë) €, në emër të borxhit dhe shumën prej 202,80 € në emër të shpenzimeve kontestimore.

Kundër këtij aktgjykimi i padituri ka ushtruar ankesë duke e goditur

për shkak të shkeljes thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore, vërtetimit të gabuar e të mangët të gjendjes faktike dhe zbatimit të gabuar të së drejtës materiale me propozim që aktgjykimi i atakuar të ndryshohet dhe kërkesëpadia e paditësit të refuzohet si e pabazë apo që aktgjykimi i Atakuar të prishet dhe çështja t’i këthehet gjykatës së shkallës së parë në rishqyrtim dhe rivendosje.

Pas shqyrtimit të aktgjykimit të atakuar së bashku me shkresat tjera të

lëndës konform dispozitës së nenit 194 të LPK, Gjykata e Qarkut në Prishtinë konstatoi se ankesa është e pabazuar.

822


Gjykata e shkallës së parë drejtë ka vërtetuar gjendjen faktike duke i vlerësuar në mënyrë të drejtë të gjitha provat e administruara e në përputhje me dispozitën e nenit 8 të LPK, poashtu gjatë procedurës pran gjykatës së shkallës së parë nuk janë bërë shkelje thelbësore të dispozitave të procedurës kontestimore. Kjo gjykatë konsideron se gjykata e shkallës së parë mbi gjendjen e vërtetuar faktike drejtë ka zbatuar të drejtën materiale.

(në arsyetimin e mëtejmë duhet dhënë përgjigje të gjitha

pretendimeve ankimore).

Për këto arsye ankesa është e pabazuar, andaj kjo gjykatë në bazë të nenit 195.1 d) të LPK, vendosi si në dispozitiv të këtij aktgjykimi.

GJYKATA E QARKUT NË PRISHTINË Ac.nr 14/08 dt. 10.11.2008

Kryetari i trupit gjykues, Hamdi

Hyseni d.v.

823


GJYKATËS KOMUNALE

P R I SH T I N Ë

KREDITORI : Ahmet Ahmeti, nga Prishtina Rr. “Kroi i Bardhe” nr. 151, te cilin e

perfaqson Adem Ademi av. në Prishtinë, DEBITORI : KS “Insig” Kosovë, Prishtinë

PROPOZIM PËR PËRMBARIM

për pagesen e kompenzimit të damit, në katër kopje dhe një shtojcë

Me titullin ekzekutiv të Gjykatës Komunale në Prishtinë C.nr. 86/06 të dt. 27.11.2006 debitori është obliguar që kreditorit ti paguaj në emër të kompenzimit të damit material shumën e tërësishme prej 2.007,oo € me kamatë vjetore në lartësi te deponimeve kursimore te paafatizuara nga data 30.04.2005 e gjer ke pagesa definitive dhe në emër të shpenzimeve procedurale shumën prej 460,oo €.

Provë: përshkrimi i vërtetuar i titullit ekzekutiv

C.nr. 86/06 të dt. 27.11.2006.

Meqenëse debitori nuk e ka përmbushur obligimin e vet në afatin e caktuar kreditori duke ushtruar këtë propozim lut gjykatën që të bjenë këtë

824


AKTVENDIM MBI PËRMBARIM

Në bazë të vendimit ekzekutiv të Gjykatës Komunale në Prishtinë C.nr. 86/06 të dt. 27.11.2006 CAKTOHET PËRMBARIMI ndaj debitorit KS “Insig” n ë Kosovë, Prishtinë me ndalesën në llogarin e debitorit nr. 1112223334445556 e cila gjendet pran Pro Credit Bankës filijala në Prishtinë për pagesën e kreditorit në emër të dëmit material në lartësi prej 2.007,oo € me kamatë vjetore në lartësi te deponimeve kursimore te paafatizuara nga data 30.04.2005 e gjer ke pagesa definitive si dhe në emër të shpenzimeve procedurale shumën prej 460,oo €. si dhe në emër të shpenzimeve ekzekutive lartësin prej 152,4o €.

I URDHËROHET Pro Credit Bank në Prishtinë që nga llogaria e

debitorit nr. 1112223334445556 të bëjë pagesën e borxhit të më lartë me kamatë në llogarin e kreditorit nr. 1113334445556667 pran Pro Credit Bank filijala ne Prishtine.

Debitorit nën kërcnim të pasojave juridike i ndalohet që të bëjë

arkëtimin e kësaj shume të ndaluar të kërkesës apo që me të njejtën të disponoj.

Pro Credit Bankës filijala në Prishtinë i ndalohet që nga llogarija e

debitorit të bëjë pagesa debitorit apo personave të tretë gjersa kërkesa e kreditorit në tërësi nuk përmbushet.

Ky aktvendim ka karakter ndalese nga neni 108 dhe karakter të bartjes

për pagesë nga neni 134 i Ligjit të procedures përmbaruese. Në Prishtinë, me dt. 25.10.2008 kreditori,

Shtojcë: titulli ekzekutiv,

Shpenzimore: përpilimi i propozimit..............101,4o €

Taksa......................................... 51,oo € Gjithsejt:...................................152,4o €

825


GJYKATËS KOMUNALE

M I T R O V I C Ë

KREDITORJA : Sadete Sadeti nga Mitrovica, Rr. “Adem Jashari” nr. 100, të cilen e

përfaqson Adem Ademi av. në Mitrovicë, DEBITORI : Hamdi Hasani nga Mitrovica Rr. “Adem Jashari” nr. 102, të cilin e

përfaqson Zenel Zeneli av. në Mitrovicë,

PROPOZIM PËR PËRMBARIM

për kthim në paluajtshmëri në tre kopje dhe një shtojcë

Me titullin ekzekutiv të Gjykatës së Qarkut në Mitrovicë Ac.nr. 200/2007 të dt. 20.09.2007 është obliguar debitori që menjëherë të largohet nga shtëpija e cila gjendet në ngastren kadastrale nr. 300 në sipërfaqe të tërësishme prej 00,03,oo ha, e evidentuar në fletën poseduese nr. 03000 ZK Mitrovicë, sipas certifikatës së Zyrës Kadastrale Komunale në Mitrovicë Ul. 71208072-03000 të dt. 17.05.2007 e udhëhequr në emër të debitorit e në afat prej 8 ditësh.

titullit ekzekutiv

20.09.2007,

Provë: përshkrimi i vërtetuar i

Ac.nr. 200/2007 i dt.

Meqenëse debitori nuk e ka përmbushur obligimin e tij në afatin e

caktuar kreditori duke ushtruar këtë propozim lut gjykatën që të bjenë këtë

826


AKTVENDIM MBI PËRMBARIM

Në bazë të vendimit ekzekutiv të Gjykatës së Qarkut në Mitrovicë Ac.nr. 248/2007 të dt. 25.07.2007 CAKTOHET PËRMBARIMI me largimin e debitorit Hamdi Hasani nga Mitrovica nga shtëpia e cila gjendet në ngastren kadastrale nr. 300 në sipërfaqe të tërësishme prej 00,03,oo ha, e evidenuar në fletën poseduese nr. 03000 ZK Mitrovicë, sipas certifikatës së Zyrës Kadastrale Komunale në Mitrovicë Ul. 71208072-03000 të dt. 17.05.2007 e udhëhequr në emër të debitorit dhe për pagesën e kërkesës së kreditores në emër të shpenzimeve procedurale në lartësi prej 582,2o € dhe shpenzimet ekzekutive në shumë prej 201,4o € CAKTOHET PËRMBARIMI me regjistrimin, vlersimin dhe shitjen e sendeve të luajtshme të debitorit të cilat do të gjinden në shtëpin ku momentalisht banon debitori dhe kompenzimin e kreditores nga shuma e fituar.

Sendet e regjistruara do ti lihen në rruajtje personit të cilin do ta

cakton gjykata ndërsa debitorit i ndalohet disponimi me sendet e regjistruara dhe njikohësisht i tërhiqet vërejtja se veprimi i kundërt me këtë ndales tërhjek me vedi rrezikun e përgjegjësisë për vepër penale të dëmtimit të sendit të huej.

Në Mitrovicë, me dt. 31.08.2007, i aut. i kreditores, Shtojcë: titulli ekzekutiv,

Shpenzimore: përpilimi i propozimit...............101,4o €

shpenzime ekzekutive ..............100,oo € Gjithsejt:................................... 201,4o €

827

E DREJTA EKONOMIKE

Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani

E DREJTA EKONOMIKE HYRJE:

E drejta ekonomike përfshinë kryesisht atë që në botë quhet e

drejtë tregtare, duke inkorporuar edhe pozitën juridike të subjekteve ekonomike. Kjo është një degë komplekse juridike, që merret me pozitën juridike të subjekteve ekonomike dhe me afarizmin e tyre juridik në treg.

Me transformimin në ekonomi të tregut, Republika e Kosovës ka ndërmarrë masa të përshpejtuara për zhvillimin e legjislacionit që përkrah dhe rregullon afarizmin në Kosovë. Duke pasur parasysh nevojën për një zhvillim sa më të shpejtë ekonomik të Republikës së Kosovës, institucionet e Republikës së Kosovës dhe palët e tjera të interesit kanë investuar burime të mëdha në implementimin e legjislacionit ekonomik, që ende është një sfidë e përditshme në afarizmin kosovar.

Siq u cek, një mori ligjesh ekonomike veq janë në fuqi në Kosovë që aplikohen në marrëdhenjet afariste të subjekteve ekonomike. Mirëpo, duhet pasur kujdes sepse ka edhe disa burime tjera legjislative që duhet konsultuar gjatë ushtrimit së profesionit si jurist i së drejtës ekonomike. Burimet që duhet konisideruar janë:

• Ligjet e miratuara nga Kuvendi i Kosovës dhe të dekretuara nga

Përfaqësuesi Special Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së (para hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Kosovës) apo nga Presidenti i Republikës së Kosovës (pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Republikës së Kosovës);

• Aktet nënligjore të miratuara nga institucionet e ndryshme kompetente të Republikës së Kosovës;

• Rregulloret dhe Udhëzimet Administrative të Misionit të OKB-së në Kosovë (“UNMIK”);

• Në mungesë të ligjeve të Kosovës dhe UNMIK-ut, ligjet jodiskriminuese të ish-Jugosllavisë që ende kanë zbatueshmëri;

829

E DREJTA EKONOMIKE

• Marrëveshjet dhe Konventat Ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Kosovës.

Vlen të ceket se në rastet e kontesteve kontraktuese, së pari duhet

vështruar kontratën për ta vërtetuar nëse kontrata e cek ligjin të cilin duhet aplikuar.

Një pjesë e kornizës ligjore që mbulon sferen e së drejtës ekonomike do të diskutohet në këtë pjesë të doracakut. Pra në vijim mund të gjeni aspektet elementare të së drejtës ekonomike.

SHOQËRITË TREGTARE

Ligji për Shoqëritë Tregtare është ligji elementar mbi të cilin ndërtohet e drejta ekonomike.1 Ligji ne fjalë është bazament i zhvillimit të kornizës ligjore ekonomike. Pavarësisht nga disa të meta, Ligji për Shoqëritë Tregtare është i hartuar mirë dhe përfshinë në mënyre të të detalizuar çdo aspekt që ka të bëjë me shoqëritë tregtare, duke inkuadruar aty edhe funksionet e Zyrës së Regjistrimit.

I. Përkufizimi dhe Llojet e shoqërive tregtare

Në Republikën e Kosovës ekziston mundesia e organizimit të

afarizmit në pesë menyra: (i) ndërmarrja indivduale; (ii) shoqëria kolektive; (iii) shoqëria komandite; (iv) shoqëria me përgjegjësi të kufizuar; dhe (v) shoqëria aksionare. Ti diskutojmë me rradhë:

i. Ndërmarrja Individuale

Ndërmarrja Individuale (NI) është një lloj i shoqërisë tregtare e

cila juridikisht nuk ekziston ndaras nga pronari i saj. Ndërmarrje Individuale thjeshtë do të thotë që një person që ushtron veprimtari afariste në emrin e vet dhe për të ekziston vetëm një pronar.

NI-a nuk është person juridik! Pavarësisht nga kjo, Ligji për Shoqëritë Tregtare parasheh që ajo mund të lidhë kontratë, të posedojë pronë, të ngre padi dhe të paditet, në emrin e saj apo të pronarit (ose të dyve). Meqenëse NI juridikisht nuk mund të ekzistojë ndaras nga pronari i saj, pala e vërtetë në këto procedura dhe gjykime mbetet pronari.

1 Ligji për Shoqëritë Tregtare, 2007/02-L123. 830

E DREJTA EKONOMIKE

Pergjegjesia dhe Prona: Personi i cili ushtron një veprimtari afariste, de jure ose de facto, përmes një Ndërmarrje Individuale ka përgjegjësi të pakufizuara personale për të gjitha borxhet dhe detyrimet tjera që të NI- së, ose të cilat i imponohen me Ligj ose me kontratë. Përgjegjësia është e pakufizuar dhe përfshinë edhe pronën dhe pasuritë të çfarëdo lloji të cilat në mënyrë të drejtpërdrejt ose tërthorazi janë në pronësi të pronarit të ndërmarrjes, pa marrë parasysh se a shfrytëzohet prona ose pasuritë në fjalë për qëllime afariste, personale, apo familjare. Përveq ne disa raste specifike, kjo përgjegjësi e plotë nuk mund të kufizohet në asnjë mënyrë.

Si rrjedhojë, përgjegjësia e kufizuar të cilën e gëzojnë korporatat nuk vlen për NI.

ii. Shoqëria Kolektive (“SHKL”)

Ortakëria definohet thjeshtë si kontratë, përmes së cilës dy apo më

shumë persona (pronare) pajtohen të kombinojnë asetet apo fuqinë punëtore me qëllim të realizimit të përfitimit të përbashkët.

Sipas Ligjit per Shoqerite Tregtare, nje SHKL mund të formohet në dy mënyra. E para, personi mund të formoj SHKL me anë të regjistrimit. Së dyti, SHKL mund të themelohet përmes veprimit të Ligjit, që nënkupton se nga pikëpamja ligjore, nëse dy apo më shumë persona dhe/ose shoqëri bashkëpunojnë në ushtrimin e veprimtarisë afariste, pa marrë parasysh nëse ky lloj bashkëpunimi bazohet në një kontratë me shkrim ose marrëveshje gojore ose mirëkuptim, atëherë ky bashkëpunim vlerësohet të jetë SHKL.

Duhet te theksohet se SHKL nuk është person juridik! Megjithatë, ajo ka të drejtë të kontraktoj, ketë pronë, të padis apo të paditet në emër të saj. Dy pasojat kryesore të lejimit të personalitetit të ndare janë se ortakëritë do të jenë në gjendje të bëhet ortak në një ortakëri tjetër.

Përgjegjësia: Secili ortak i SHKL është përgjegjës bashkarisht dhe personalisht për të gjitha borxhet dhe detyrimet e tjera të SHKL; dhe kjo përgjegjësi është e pakufizuar. Përgjegjësia shtrihen në tërë pronën personale dhe asetet të cilat janë në pronësi të drejtpërdrejtë ose të tërthortë të ortakëve të përgjithshëm.

Përveç nëse është rënë në pajtim ndryshe nga ortakët, ortaku i përgjithshëm i cili jep dorëheqjen ose përndryshe largohet nga SHKL, mbetet përgjegjës ndaj palëve të treta për të gjitha borxhet dhe detyrimet e shoqërisë, të bëra para datës në të cilën ai jep dorëheqje ose përndryshe

831

E DREJTA EKONOMIKE

largohet nga SHKL. Përgjegjësia ndërmjet ortakëve të përgjithshëm rregullohet nga marrëveshja për SHKL, nëse ekziston.

Roli, të Drejtat dhe Detyrimet e Ortakëve të Përgjithshëm në një SHKL: Të gjitha veprimet e ortakëve të përgjithshëm ne emer te SHKL-se, të cilat duket se bëhen me qëllim të zhvillimit të vepritmtarisë normale dhe të zakonshëme afariste të SHKL janë të detyrueshme për SHKL dhe ortakët tjerë të përgjithshëm. Kjo nënkupton se veprimi i një ortaku konsideorhet veprim të të gjithë ortakëve të tjerë! Ka një përjashtim për këtë rregull, në rastet kur (i) ortaku i përgjithshëm nuk është i autorizuar të veprojë në emër të SHKL; dhe (ii) pala e tretë më të cilën punonte ortaku ishte në njohuri se ortakut i mungon autorizimi i tillë.

Të drejtat dhe detyrimet reciproke të ortakëve: Janë disa detyrime, të cilat pa marrë parasysh a ka marrëveshje për SHKL apo jo, ortakët e përgjithshëm të SHKL i kanë ndaj njëri tjetrit si anëtarë të së njëjtës shoqëri tregtare:

• Të shkëmbejë të dhënat financiare dhe të gjitha të dhënat e tjera

lidhur me veprimtarinë e SHKL • Te ruaje mirëbesimin dhe informatat konfidenciale per

veprimtarine afariste te SHKL • Të veprojë gjithmonë në mirëbesim, për interesin më të mirë të

SHKL në çështjet që kanë të bëjnë me veprimtaritë afariste • T’i shërbejë vetëm interesit të SHKL gjatë përfshirjes në një

veprimtari ose transaksion në të cilin ortaku i përgjithshëm ka një interes personal

Parimet e Qeverisjes dhe Menaxhimit të SHKL: Përveq nëse rregullohet ndryshe me marrëveshje, në SHKL të gjitha të drejtat e votimit dhe menaxhimit të ortakëve të përgjithshëm në SHKL janë të barabarta.

Prona e SHKL: SHKL mund të posedojë pronë, që konsiderohet të jenë të gjitha paratë e gatshme ose prona tjetër e cila (i) është dhënë si kontribut nga një ortak i përgjithshëm në SHKL; (ii) fituar me asetet e SHKL-së ose si rrjedhojë e veprimtarisë afariste; dhe (iii) fituar në emër të SHKL ose në emrin e njërit nga ortakët e përgjithshëm në të mirë të SHKL.

Tërheqja e Ortakëve të Përgjithshëm: Zakonisht, tërheqja e një ortaku do të thotë se shoqëria duhet të shpërbëhet. Mirëpo, shpërbërja e shoqërisë

832

E DREJTA EKONOMIKE

për shkak të tërheqjes së një ortaku në shumicën e rasteve mund të shmanget nepermes marreveshjes se SHKL-se.

Bazat për Shpërbërjen ose Likuidimin e SHKL: Shpërbërja është proces përmes të cilit shoqëria, në këtë rast SHKL, mbyllet dhe asetet dhe prona e kësaj shoqërie, nëse ka, rishpërndahet. Shpërbërjet mund të jenë të vullnetshme ose të detyrueshme.

Nëse marrëveshja për SHKL nuk e rregullon ndryshe, SHKL shpërbëhet për shkak të:

• Vdekjes së një ortaku; • Shpërbërjes së njërit prej ortakëve të përgjithshëm që është

shoqëri tregtare ose shoqëri tjetër; • Tërheqja ose përjashtimi i njërit prej ortakëve; • Skadimi i afatit të SHKL, nëse ka; • Kur veprimtaria kryesore tregtare, për të cilën është formuar

SHKL, bëhet e paligjshme Shpërbërja e SHKL nuk i cenon të drejtat e palëve të treta kundër

SHKL ose kundër ortakëve të përgjithshëm. Gjithashtu, shpërbërja nuk i prek të drejtat e ortakëve të tjerë kundër njëri tjetrit.

iii. Shoqëria Komandite

Shoqëria Komandite (“SHKM”) është formë e ortakërisë që

përveç një ose më shumë ortakëve të përgjithshëm ka edhe një ose më shumë ortakë të kufizuar që bashkpunojnë me qëllim të ushtrimit të veprimtarisë afariste fitimprurëse si bashkëpronarë. Ortakët e përgjithshëm, në të gjitha aspektet kryesore, janë juridikisht në të njëjtën pozitë sikurse ortakët e një Sh.K.L. Sidoqoftë, ortakët e kufizuar, njëlloj sikurse aksionarët e një korporate, kanë përgjegjësi të kufizuar dhe nuk kanë kompetenca menaxhuese. Shoqëria komandite nuk është person juridik. Pavarësisht nga kjo, ajo mund të lidhë kontratë, të posedojë pronë, të ushtrojë padi dhe të paditet në emrin e saj. Cilido person ose shoqëri tregtare mund të jetë ortak i përgjithshëm ose i kufizuar i shoqërisë komandite.

Përgjegjësia: Në një SHKM, ortaku i përgjithshëm është bashkërisht dhe personalisht, pa kurrfarë kufizimi, përgjegjës për borxhet dhe detyrimet e shoqërisë komandite. Në anën tjetër, ortaku i kufizuar nuk është përgjegjës për borxhet ose detyrimet e tjera të shoqërisë komandite.

833

E DREJTA EKONOMIKE

Themelimi: SHKM themelohet pas regjistrimit të Memorandumit ne Zyren e Regjistrimit (dokumenti themeltar), i cili duhet të përmbajë një mori informatash. Gjithashtu, çdo Shoqëri Komandite është e detyruar ta ketë një Marrëveshje të SHKM-së. Kjo marrëveshje është dokument ligjor i cili rregullon çështjet e brendshme ndërmjet ortakëve të kufizuar dhe atyre të përgjithshëm. Secili ortak i Shoqërisë Komandite është i detyruar ta zbatojë marrëveshjen në fjalë dhe të theksojë në të nëse ky ortak është i përgjithshëm apo i kufizuar. Marrëveshja e SHKM-së duhet të përmbajë së paku:

• Dispozita që rregullojnë menaxhimin e shoqërisë komandite dhe

veprimtarinë e saj afariste; • Dispozita që rregullojnë të gjitha çështjet e tjera të cilat ortakët

dëshirojnë ti përfshijnë në marrëveshje Kontributet e Ortakëve të Kufizuar: Secili ortak i kufizuar duhet të paguaj ose të dorëzojë në tërësi kontributin e tij në kohën e regjistrimit të memorandumit të SHKM-së në Zyren e Regjistrimit.

Kufizimet dhe Përgjegjësia e Ortakëve të Kufizuar: Edhe pse SHKM nuk është person juridik, ajo mund të hyjë në marrëveshje dhe të detyrohet nga ato. Megjithatë, vetëm ortaku i përgjithshëm (person ose shoqëri) ka autorizim të veprojë në emër të ShKM, ose t’i krijojë asaj detyrime. Thënë ndryshe, ortaku i kufizuar nuk ka kurrfarë autorizimi të veprojë në emër të ShKM, ose t’i krijojë detyrime asaj. Nëse një ortak i kufizuar përfshihet në një transaksion në emër të ShKM, transaksioni i tillë është i detyrueshëm vetëm nëse një ortak i përgjithshëm formalisht dhe me shkrim e miraton transaksionin e tillë.

Kufizimet mbi Kontrollimin dhe Menaxhimin: Ortaku i kufizuar nuk mund të merr pjesë në kontrollimin ose menaxhimin e veprimtarisë afariste ose aktiviteteve të shoqërisë komandite. Megjithatë, shprehimisht është përcaktuar se aktivitetet në vijim nuk përbëjnë shkelje të ndalesës së sipër cekur:

• nëse është punëtor ose kontraktues i shoqërisë komandite ose i një

ortaku të përgjithshëm; • nëse është ortak, pronar, menaxher, aksionar, drejtor ose zyrtarë i

një ortaku të përgjithshëm i cili është shoqëri tregtare; • nëse voton për miratimin e një ndryshimi ose plotësimit të

memorandumit ose marrëveshjes së shoqërisë komandite, nëse 834

E DREJTA EKONOMIKE

ortaku i kufizuar ka të drejtë vote për miratimin e këtyre ndryshimeve dhe plotësimeve;

• nëse voton për shpërbërjen ose jo të shoqërisë komandite, nëse ortaku i kufizuar ka të drejtë vote mbi këtë çështje, ose

• nëse ndërmerr masa për zbatimin (ekzekutimin) ose mbrojtjen e të drejtave të ortakëve të kufizuar

Nëse ortakët e kufizuar marrin pjesë në kontrollimin dhe

menaxhimin e veprimtarisë tregtare ose aktiviteteve të SHKM, ata do të jenë përgjegjës për të gjitha borxhet dhe detyrimet tjera të shoqërisë komandite në shkallë të njëjtë sikurse ortakët e përgjithshëm.

Bartja e Interesit në SHKM: Në rast se nuk është përcaktuar me Marrëveshje, atëherë ortaku i kufizuar mund ta bëjë bartjen (transferin) e interesit të tij në shoqërinë komandite vetëm pas dhënies së pëlqimit nga të gjithë ortakët e përgjithshëm. Bartja e interesit në shoqërinë komandite përfshin edhe bartjen e të gjitha të drejtave dhe detyrimeve të ortakut të kufizuar.

Edhe një çështje e cila rregullohet në masë të madhe nga Marrëveshja e SHKM, është bartja e interesit të SHKM në rast të vdekjes së një ortaku të kufizuar. Nëse nuk është përcaktuar me Marrëveshje, atëherë me vdekjen e ortakut të kufizuar, i cili është person fizik, interesi i tij në shoqërinë komandite kalon te trashëgimtarët e tij/saj ligjor. Në rast të shpërbërjes ose likuidimit të një ortaku të kufizuar i cili është shoqëri tregtare, interesi i ortakut në fjalë në shoqërinë komandite bartet në përputhje me ligjin sipas të cilit bëhet shpërbërja e shoqërisë së tillë.

Pranimi i Ortakëve të Përgjithshëm Plotësues: Nëse marrëveshja e SHKM nuk i përcakton kushtet dhe procedurat në fjalë, atëherë pranimi i ortakëve të përgjithshëm plotësues bëhet vetëm pas dhënies së pëlqimit me shkrim nga të gjithë ortakët e përgjithshëm dhe të kufizuar.

Fitimet dhe Humbjet: Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e SHKM-së, fitimet do të shpërndahet dhe humbjet do të ndahen njëlloj ndërmjet ortakëve të përgjithshëm dhe të kufizuar, në bazë të vlerës së kontributeve të tyre përkatëse.

Tërheqja e Ortakut të Kufizuar: Nëse nuk është përcaktuar me marrëveshjen e SHKM-së, atëherë ortaku i kufizuar mund të tërhiqet nga SHKM pas dorëzimit të një njoftimi me shkrim të gjithë ortakëve të përgjithshëm brenda një afati prej jo më pak se nëntëdhjetë (90) ditësh

835

E DREJTA EKONOMIKE

para kohës së tërheqjes. Me këtë rast, ortaku i cili tërhiqet ka të drejtë në ndarje e cila është e barazvlefshme me interesin e tij në SHKM.

Në përgjithësi, tërheqja e një ortaku të kufizuar nuk e detyron SHKM të shpërbëhet. Mirëpo, SHKM duhet të shpërbëhet nëse tërheqja e ortakut të kufizuar e lë SHKM pa asnjë ortak të kufizuar.

Shpërbërja dhe Përmbyllja e Veprimtarisë: SHKM mund të vazhdojë të ekzistojë përderisa ajo përbëhet nga së paku një ortak i përgjithshëm dhe së paku një ortak i kufizuar. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e SHKM, ortaku i kufizuar nuk është i autorizuar ta bëjë shpërbërjen e shoqërisë komandite.

Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në marrëveshjen e shoqërisë komandite, gjatë likuidimit të aseteve të shoqërisë komandite, neto asetet e shoqërisë komandite u shpërndahet në mënyrë të barabartë ortakëve të kufizuar dhe atyre të përgjithshëm.

SHKM e ndërprenë veprimtarinë afariste dhe duhet të shpërbëhet, për këto shkaqe:

• skadimi i afatit ose kohëzgjatjes së shoqërisë komandite, nëse

afati ose kohëzgjatja ekzistojnë; • në rast të ndonjë ngjarje tjetër të specifikuar në memorandumin

ose marrëveshjen e shoqërisë komandite, si ngjarje që kërkon shpërbërjen e shoqërisë komandite;

• pas një vendimi të ortakëve për shpërbërjen e shoqërisë, në përputhje me marrëveshjen e shoqërisë komandite;

• pas nxjerrjes dhe dorëzimit nga Udhëheqësi i Zyrës së Regjistrimit, të njoftimit për çregjistrimin e shoqërisë komandite

• nxjerrja e një vendimi gjyqësor për shpërbërjen shoqërisë komandite, ose

• pas një vendimi të gjykatës për falimentim, në bazë të ligjit mbi falimentimin me të cilin shoqëria komandite shpallet e falimentuar dhe kërkohet shpërbërja e saj.

iv. Shoqëria me Përgjegjësi të Kufizuar

Shoqëria me Përgjegjësi të Kufizuar (“SH.P.K.”) është strukturë

relativisht e re e organizimit e cila lejohet me ligj. Është formë e organizimit e cila u ofron përgjegjësi të kufizuar të gjithë pronarëve të saj. SH.P.K është e ngjashme me korporatën dhe shpesh ësbtë formë më

836

E DREJTA EKONOMIKE

fleksibile e pronësisë, sidomos për shoqëritë më të vogla, të cilat kanë numër të kufizuar të pronarëve. SH.P.K. janë të njohura, sepse, ashtu si me korporatat, pronarët kanë përgjegjësi personale të kufizuar për borxhet dhe veprimet e SHPK-së. Veçori tjera të SH.P.K-së i ngjasojnë me shumë një ortakërie, e cila lejon fleksibilitet në menaxhim dhe përfitim nga tatimi i kanalizuar.

Parimet e Përgjithshme të SH.P.K.: SH.P.K. është person juridik dhe ka personalitet juridik të ndarë nga pronarët e saj. Kjo do të thotë se SH.P.K. ndër të tjera ka kompetenca për të ushtruar padi ose për të qenë e paditur; të lidh kontrata; të huazojë të holla dhe t’u nënshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; të votojë, shesë ose në mënyrë tjetër të disponojë me aksionin ose interesin tjetër në një shoqëri tjetër tregtare, përveç ndërmarrjes individuale; dhe të zgjedhë ose emërojë menaxherët, punonjësit dhe agjentët e shoqërisë dhe të përcaktojë detyrat dhe kompensimin e tyre.

Kur organizohet në këtë mënyrë, pasuria e SH.P.K. nuk është në bashkëpronësi nga pronarët e SH.P.K. Pronësia e aseteve të SH.P.K. ndahet në njësi, të cilat shpesh quhen aksione (ngjashëm sikur me aksionet e një korporate). Pronësia mbi asetet e SH.P.K. është interes personal dhe mund të bartet, varësisht prej kufizimeve në fuqi në bazë të Ligjit ose marrëveshjes për shoqërinë. SH.P.K. mund të ketë një apo më shumë persona fizik ose juridik si pronarë.

Kapitali themeltar i SH.P.K.: Kapitali themeltar për SH.P.K. është së paku 1000 euro, dhe duhet t’i paguhet plotësisht shoqërisë brenda 14 ditëve pas ditës së regjistrimit. SH.P.K. nuk mund të ushtroj veprimtari afariste pa e bërë pagesën e plotë të kapitalit.

Përgjegjësia: SH.P.K. është përgjegjëse për të gjitha borxhet e saj dhe detyrimet tjera me tërë asetet duke përfshirë edhe kapitalin themeltar. Megjithatë, përgjegjësia nuk shtrihet në asetet personale të pronarëve të saj, d.m.th., pronarët nuk janë përgjegjës personalisht për borxhet dhe detyrimet e SH.P.K..

Themelimi: Statuti i SHPK-së është dokumenti themelues dhe konstituiv i SH.P.K.. SH.P.K. krijohet pas regjistrimit të statutit të saj në Zyrën e Regjistrimit. Çdo ndryshim i statutit bëhet përmes ndryshimit dhe plotësimit të statutit, i cili ekziston në dosjen në Zyrën e Regjistrimit.

Çdo SH.P.K. duhet të ketë edhe një marrëveshje të nënshkruar nga pronarët, e cila rregullon qeverisjen, menaxhimin dhe funksionimin e

837

E DREJTA EKONOMIKE

shoqërisë. Marrëveshje mund të jetë dokumenti më i rëndësishëm për tërë shoqërinë, sepse krijon kornizën në bazë të të cilës formohet SH.P.K. Marrëveshja për SH.P.K. rregullon pjesën më të madhe të marrëdhënieve të brendshme ndërmjet pronarëve të SH.P.K. Megjithatë, duhet te kihet parasysh se marrëveshja nuk mund të kufizojë të drejtat e palëve të treta.

Janë disa dispozita të cilat Marrëveshja për SH.P.K. duhet t’i ketë, dhe disa të tjera të cilat janë të ndaluara. Dispozitat të cilat marrëveshja për SH.P.K. duhet t’i ketë (së paku) janë:

• Se shoqëria do të menaxhohet nga një ose më shumë Drejtorë

Menaxhues; • Rregullat specifike në lidhje me kohën, vendin, qëllimin ose

procedurën e votimit në mbledhjet e pronarëve; • Specifikimet lidhur me kategoritë e pronarëve dhe të drejtat e tyre

të votimit (ose mosvotimit), preferencat e likuidimit, si dhe preferenca tjera;

• Përcaktimin e votave dhe aksioneve të pronarëve (nëse do të bëhet në bazë të kapitalit, ose ne ndonjë mënyrë tjetër);

• Listën e veprimeve të cilat kërkojnë shumicën absolute, ose ato të cilat mund të merren nga Drejtori Menaxhues, pa votim të pronarëve;

• Mënyrën e zgjidhjes së çështjeve kur pronarët nuk mund të arrijnë marrëveshjen/të marrin vendimin;

• Të drejtat e pronarëve për t’ua shituar interesat e tyre një ose më shumë pronarë tjerë në bazë të kushteve të dakorduara paraprakisht;

• Se disa menaxher të caktuar do kenë tituj, detyra dhe autorizime specifike, dhe/ose

• Rregullat për rregullimin e bartjes së interesit pronësor në pajtim me këtë Ligj.

Marrëveshja për SH.P.K. nuk mund të:

• Jetë ne Kundërshtim me Statutin e SH.P.K-së; • Kufizojë të drejtat e pronarëve për marrjen e informacionit ose për

qasjen në të; • Kufizojë ose eliminojë detyrimet për kujdes, mirëbesim, besnikëri

dhe jokonkurrencë; • Eliminojë ose zvogëlojë (i) kufizimet lidhur me shpërndarjet për

pronarët sipas nenit 93; ose (ii) përgjegjësinë personale për

838

E DREJTA EKONOMIKE

shkeljen e kufizimeve të parapara në nenin 94; • Kufizojë ose eliminojë të drejtat e palëve të treta; • Kufizojë ose eliminojë kërkesat qe dalin nga ky Ligj.

Në rast të konfliktit ndërmjet statutit dhe marrëveshjes së

SH.P.K., statuti mbizotëron dhe Marrëveshja për SH.P.K. duhet të ndryshohet që të përmirësohet mospërputhja.

Dokumentet e SH.P.K. dhe Qasja në To: Çdo SH.P.K. duhet të mbajë në zyrën e saj të regjistruar ose në vendin kryesor në të cilin ushtron veprimtarinë afariste një mori dokumentesh që parashihen me ligj. Dokumentet e shoqërisë duhet të jetë në dispozicion për inspektim dhe kopjim nga pronarët e SH.P.K. gjatë tërë kohës.

Kontributet e Pronarëve: Kontributi i një pronari në shoqërinë me përgjegjësi të kufizuar në këmbim të interesit pronësor, mund të bëhet në (i) të holla, (ii) pronë tjetër të vlefshme, materiale ose jo-materiale ose (iii) me punë ose shërbime tashmë të kryera për shoqërinë. Premtimi për kryerjen e punëve ose shërbimeve në të ardhmen nuk konsiderohet si kontribut i vlefshëm dhe nuk këmbehet me interesa pronësore.

Shpërndarja tek Pronarët: SH.P.K. mund të bëjë një shprëndarje për pronarët e saj në çdo kohë me miratimin unanim të pronarëve ose siç parashihet me Marrëveshjen e SHPK-së. Përveç nëse është përcaktuar ndryshe në Marrëveshjen për SH.P.K., çdo shpërndarje për pronarët, duhet të jetë e barabartë për të gjithë. SH.P.K. nuk mund të bëjë shpërndarje, nëse kjo shpërndarje bënë që asetet e kompanisë të jenë më të vogla se detyrimet e saj, ose nëse SH.P.K. nuk është në gjendje të mbulojë borxhet dhe detyrimet gjersa ato maturohen.

Bartja e Pronësisë: Pronësia në SH.P.K. mund të bartet ne mënyrë të lirë, përveç nëse është e kufizuar me Marrëveshjen për SHPK.

Sa i përket bartjes, neni 98.2 i këtij ligji kërkon gjuhën specifike

që është e domosdoshme për të zbatuar kufizimin e bartjes, i cili kërkon ofertën e parë të shoqërisë çdoherë kur pronari dëshiron të bart interesin e tij ose saj.

Pranuesi e zotëron interesin pronësor nëse të gjithë pronarët (ose përqindja e pronarëve, siç rregullohet me Marrëveshje për SH.P.K.) i lejojnë atij apo asaj të bëhet pronar dhe pranuesi pajtohet me shkrim të detyrohet nga Marrëveshja për SHPK. Përveç nëse caktohet ndryshe me

839

E DREJTA EKONOMIKE

Marrëveshjen për SH.P.K., pranuesi është përgjegjës për detyrimet e bartësit për dhënien e kontributeve dhe për të kthyer kontributet e ndaluara, përveç nëse pranuesi nuk e ka ditur (dhe nuk ka mundur të informohet) për ato përgjegjësi kur ai është bërë pronar. Pronari bartës mbetet përgjegjës ndaj shoqërisë për detyrimet që janë mbledhur para bartjes.

Pronari, i cili dëshiron të bart interesin e tij, duhet të informojë shoqërinë, përndryshe bartja nuk është e vlefshme.

Pronësia mbi një pjesë ose mbi tërë SH.P.K. përfundon:

• Pas vdekjes së personit ose shpërbërjes së shoqërisë; • Pas tërheqjes vullnetare të personit ose shoqërisë; • Pas përjashtimit të personit ose shoqërisë; • Personi ose shoqëria bëhen debitor në falimentim; • Personi ose shoqëria pushojnë të kenë një interes pronësor në

shoqëri, ose • Raste të tjera të cilat janë përcaktuar në marrëveshjen e shoqërisë

të cilat kërkojnë përfundimin e pronësisë së një pronari ose shoqërie.

Tërheqja ose përjashtimi: Pronarët e SH.P.K. mund të tërhiqen nga SH.P.K. pas dorëzimit të njoftimit me shkrim shoqërisë dhe të gjithë pronarëve tjerë, ose përmes procedurave të përmendura në Marrëveshjen për SH.P.K. Në përgjithësi, Marrëveshja për SH.P.K. përcakton kushtet, procedurat dhe pasojat e tërheqjes apo përjashtimit. Kjo marrëveshje madje mund të ndalojë edhe tërheqjen e interesit ose bartjen e tij.

Pavarësisht nga Marrëveshja për SHPK gjykata mund ta lejon një pronar të tërhiqet apo mund ta lejon SHPK-në që ta përjashton një pronar. Pasi të pushojë së qeni pronar, ish pronari ka të drejtë të pranojë brenda nëntëdhjetë (90)ditëve: (i) çfarëdo pagese ose shpërndarje në të cilën ka të drejtë pjesëmarrje sipas marrëveshjes për SH.P.K.; dhe (ii) nëse nuk është e përcaktuar në marrëveshjen për SH.P.K., vlerën e drejtë të interesit të tij pronësor. Shumës që duhet të paguhet, i zvogëlohet shuma e dëmeve të shkaktuara nga tërheqja ose përjashtimi. Vlera e shpërndarjes që i jepet një pronari që tërhiqet bëhet në bazë të vlerës së drejtë të tregut.

Qeverisja dhe Menaxhimi: Në përgjithësi, të drejtat e votimit të pronarëve rregullohen nga Marrëveshja për SH.P.K. Megjithatë, nëse nuk

840

E DREJTA EKONOMIKE

bëhet marrëveshje e tillë, atëherë të drejtat e votimit të pronarëve janë të barabarta. Megjithëse ka disa çështje të cilat duhet të vendosen me votë unanime, shumica e qështjeve vendosen me shumicë të votave. Marrëveshja për SH.P.K. mund të vendosë kërkesa më të larta apo më të ulëta të votimit kur vendoset për çështje specifike, mirëpo keni parasysh se për disa çështje specifike kërkohet vota unanime e pronarëve.

Veprimet pa mbajtjen e mbledhjes: Pronarët mund të marrin vendim, për të cilin kërkohet votimi, edhe pa mbajtjen e mbledhjes nëse (i) secili pronar njoftohet me shkrim mbi vendimin e propozuar; dhe (ii) secili pronar ka në dispozicion së paku tri ditë pune pas pranimit të njoftimit për të paraqitur votën e tij ose saj me shkrim.

Emërimi dhe shkarkimi i drejtorëve menaxhues: Pronarët duhet të votojnë dhe emërojnë një ose më shume Drejtor Menaxhues (DM) të SHPK. DM mund mirepo nuk ka nevojë të jetë njëri nga pronarët, por duhet të jetë person fizik. DM vazhdon të punojë në atë cilësi derisa të shkarkohet ose zëvendësohet nga pronarët dhe pronarët nuk kanë nevojë të deklarojnë arsyen për shkarkimin/zëvendësimin tij/saj.

DM është i autorizuar të përfaqësojë SH.P.K., përfshirë (i) udhëheqjen eë veprimtarisë së zakonshme të shoqërisë dhe (ii) nënshkrimin e marrëveshjeve ose dokumenteve tjera të nevojshme për ushtrimin e veprimtarisë afariste në emër të shoqërisë nëse ky nënshkrim ndërlidhet në masë të arsyeshme me ushtrimin e veprimtarisë së zakonshme afariste të shoqërisë. Këto veprime të drejtorëve menaxhues janë të detyrueshme për shoqërinë, përveç nëse (i) veprimi është jashtë autorizimit të drejtorit menaxhues sipas marrëveshjes së shoqërisë dhe (ii) personi ose shoqëria me të cilin drejtori menaxhues ka punuar e ka ditur se drejtorit menaxhues i mungon autorizimi për atë veprim.

Librat dhe Dokumentet: DM i SHPK është i detyruar të (i) përgatisë dhe mbaj librat dhe dokumentet e shoqërisë; (ii) të përgatit një pasqyrë financiare vjetore si dhe raportin për menaxhimin e shoqërisë dhe këto t’ua prezantojnë pronarëve në fund të çdo viti financiar të shoqërisë; dhe (iii), t’u mundësojë të gjithë pronarëve të shoqërisë qasje në të gjitha këto dokumente për shqyrtim dhe kopjim.

Parimi i kujdesi dhe Vlerësimit Afarist: DM i SH.P.K. është i detyruar të veprojë gjithmonë në (i) në mirëbesim; (ii) duke besuar me arsye se është duke vepruar me autoritet dhe në interesin më të mirë të shoqërisë, dhe (iii) me kujdesin dhe vëmendjen e domosdoshme për përgjegjësitë e tij.

841

E DREJTA EKONOMIKE

Personi, i cili ka vepruar siç është thënë më lartë dhe bën një gjykim afarist në mirëbesim dhe në një mënyrë që është në pajtim me detyrimet e tij, nuk është personalisht përgjegjës për ndonjë dëmtim i cili mund të dal prej atij gjykimi, përveç nëse përcaktohet se ai/ajo e ka shkelur detyrën e tij/saj për besnikëri. Ky njihet sikur parimi i vlerësimit afarist.

Detyrimi për Lojalitetin: DM i cili ka interes personal në një çështje që ka të bëjë me shoqërinë është rreptësisht i detyruar që (i) menjëherë të i’u tregoj pronarëve për këtë interes dhe (ii) të veprojë në mënyrë të drejtë dhe lojale në emër të shoqërisë në lidhje me atë çështje.

DM mund të veprojë në një mënyrë e cila nuk shkel detyrimet e lartpërmendura nëse: (i) të gjitha faktet materiale lidhur me interesin e tij zbulohen dhe bëhen të njohura për të gjithë pronarët e shoqërisë apo drejtorët e shoqërisë (si e përshtatshme për vendim) dhe (ii) kontrata ose transaksioni është miratuar me mirëbesim nga të gjithë pronarët (ose metodë tjetër votimi me shumicë që kërkohen në marrëveshjen e SHPK) në mbledhjen ose mbledhjet që mbahen nga pronarët.

Detyrimi për Mos-konkurrencë: DM i SHPK nuk mund të angazhohet, merr pjesë ose të ketë interes në ndonjë veprimtari afariste, e cila i bënë konkurrencë SH.P.K. Kjo ndalesë është shumë e gjerë dhe përfshin çdo lloj përfshirje në ndonjë ndërmarrje konkurruese.

Duhet të theksohet se çdo person, i cili e ushtron një formë të autoritetit të menaxherit në menaxhimin e veprimtarisë afariste të SH.P.K.’s vlerësohet DM për qëllime të detyrave fiduciare.

Shpërbërja dhe Likuidimi: Sikur edhe çdo shoqëri tjetër, edhe SHPK mund të shpërbëhet në disa raste të veqanta. SHPK shpërbëhet dhe veprimtaria e saj afariste përmbyllet pas:

• Skadimit të kohëzgjatjes të SH.P.K.(nëse ka të tillë) ose ndonjë

rrethanë tjetër të përcaktuar në statut ose në marrëveshjen e SH.P.K, e cili kërkon shpërbërjen ose përfundimin e ekzistencës së saj;

• Vendimit të pronarëve për shpërbërjen ose mbylljen e shoqërisë; • Nxjerrjes dhe dorëzimit të Njoftimit për Çregjistrim nga Drejtori i

Zyrës së Regjistrimit; ose • Urdhrit nga gjykata, i cili kërkon shpërbërjen.

Nëse shpërbërja e SH.P.K. është vullnetare, siç përmendet në

842

E DREJTA EKONOMIKE

pikën 1 dhe 2 më lartë, atëherë SHPK vazhdon të ekzistojë, por nuk mund të ushtroj veprimtari të re, përveç atyre për përmbylljen dhe likuidimin e shoqërisë, përfshirë: (i) mbledhjen e të hollave ose pronës që palë të ndryshme ia kanë borxh SH.P.K.; (ii) pagimin e shumave që shoqëria u’a ka borxh kreditorëve; (iii) shitjen e aseteve jo-monetare të shoqërisë, dhe (iv) shpërndarjen e aseteve të mbetura ndërmjet pronarëve të shoqërisë, pas shitjes dhe përmbushjes së pretendimeve të kreditorëve. Të gjitha këto aktivitete ushtrohen nga DM ose një likuidues profesional.

Nëse shpërbërja e SHPK është e detyruar, ashtu siç është thënë në pikat 3 dhe 4 më lartë, atëherë SHPK ose ndjek procedurat e caktuara më lartë në bazë të mbikëqyrjes së Gjykatës ose përmbyllet dhe likuidohet (kur SHPK nuk ka falimentuar) ose ndjek procedurat e caktuar në Ligjin e Kosovës për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik (kur SHPK ka falimentuar).

SHPK duhet t’i paguajë vetëm borxhet që ndodhen në listën e borxheve, ndërsa tjerat nuk paguhen. Pas pagesës së borxheve, asetet e mbetura të SHPK-së e cila është në likuidim do të paguhen dhe/ose shpërndahen në bazë të prioritetit, i cili caktohet me ligj.

Bashkimet: Në ekonomi, bashkimi është kombinimi i dy shoqërive në një shoqëri më të madhe. Ligji për Shoqëritë Tregtare në Kosovë lejon bashkimin, në rastet kur njëra prej palëve është SHPK. Termi “bashkim” përkufizohet si transaksion, me të cilin dy apo më shumë shoqëri ose (i) bashkohen dhe i bartin tërë asetet dhe detyrimet e tyre në njërën prej këtyre shoqërive ose (ii) bashkohen dhe i bartin tërë detyrimet e tyre ne një shoqëri të re të themeluar sipas këtij ligji.

SHPK të cilat duan të bashkohen duhet të kenë Planin për Bashkim, që është një dokument i hollësishtëm që përcakton tërë kornizën e bashkimit të dy shoqërive të cilat duan të bashkohen. Ky dokument përmban një varg informatash të rëndësishme rreth bashkimit dhe kompanive në bashkim e sipër. Nëse njëra prej shoqërive që bashkohen është shoqëri aksionare, atëherë duhet të plotësohen kërkesat e përcaktuara për bashkimet e SHA Plani i Bashkimit duhet të miratohet nga të gjithë pronarët e tij, përveç nëse Marrëveshja e SHPK saktëson se kërkohet normë më e ulët për miratim.

Pas përfundimit të Bashkimit, palët e bashkimit duhet të dorëzojnë planin e bashkimit në Zyrën për Regjistrim (Zyra e Regjistrimit nuk është e autorizuar të vlerësojë nëse bashkimi është i vlefshëm). Bashkimi hyn në fuqi pas regjistrimit dhe shoqëritë që bashkohen vazhdojnë të jenë një subjekt i vetëm, i cili do të merr të gjitha përgjegjësitë, të drejtat dhe interesat e shoqërive të bashkohen.

843

E DREJTA EKONOMIKE

SH.P.K. i lejohet të bashkohet me person juridik të huaj, me kusht që ai të sigurojë se ky bashkim bëhet në pajtim me kërkesat e që zbatohen nga ky ligj dhe shoqëria tregtare mbijetuese duhet të zbatojë të gjitha kërkesat që zbatohen me këtë ligj.

v. Shoqëria Aksionare

Shoqëria Aksionare (“SHA”) është forma e fundit e organizimit

afarist e lejuar sipas Ligjit të Kosovës. Shoqëria lëshon certifikata të pronësisë ose aksione në shkëmbim të secilit kontribut, dhe aksionarët janë të lirë të bartin interesin e tyre pronësor ose t’ua shesin aksionet e tyre personave të tjere në çdo kohë.

Në Kosovë, SHA është person juridik, që është në pronësi të një ose më shumë pronarëve (aksionarëve) dhe e cila është juridikisht e ndarë dhe e veçantë nga aksionarët e saj, - praktikisht është korporatë. Ndër të tjera, SHA ka kompetenca të ushtrojë padi ose të paditet; të lidh kontrata, të huazojë të holla dhe t’i nënshtrohet borxheve dhe detyrimeve tjera; të zgjedhë ose emërojë menaxherët, punonjësit dhe agjentët e shoqërisë dhe të përcaktojë detyrat dhe kompensimet e tyre, etj.

Pronësia mbi njësitë e SHA është interes personal dhe mund të

bartet, varësisht prej kufizimeve të përcaktuara në këtë Ligj ose në Marrëveshjen e Shoqërisë. Shpeshherë, SHA lëshon certifikata si dëshmi për pronësinë, megjithatë këto certifikata nuk janë të domosdoshme.

Përgjegjësia: SHA është përgjegjëse për borxhet dhe detyrimet e saj me të gjitha asetet e saj, përfshirë edhe kapitalin themeltar. Megjithatë, kjo përgjegjësi nuk shtrihet edhe në asetet personale të pronarëve, d.m.th. pronarët nuk janë përgjegjës personalisht për borxhet dhe detyrimet e SHA.

Themeluesit e SHA janë përgjegjës bashkërisht dhe personalisht për veprimet e tyre në emër të SHA para regjistrimit të SHA. Autorizimi i themelueve përfundon me regjistrimin e SHA dhe pas kësaj, SHA mund të marr përgjegjësinë për veprimet e themeluesve para regjistrimit.

Statuti i SH.A.: Statuti është dokumenti themelues dhe konstituiv i SHA i cili duhet të miratohet nga aksionarët para se të dorëzohet në Zyrën e Regjistrimit. Çdo ndryshim i statutit bëhet përmes ndryshimit dhe plotësimit të statutit, i cili ekziston në dosjen në Zyrën e Regjistrimit

Rregulloret e SHA: Rregulloret janë dokumente, të cilat miratohen,

844

E DREJTA EKONOMIKE

ndryshohen ose revokohen nga aksionarët ose bordi i drejtorëve. Në praktikë, me anë të Statutit, kjo detyrë i jepet bordit të drejtorëve sa u përket shumë çështjeve, e sidomos atyre teknike. Rregulloret rregullojnë disa çështje të brendshme, por nuk mund të rregullojnë të drejtat e palëve të treta. Pasi që Statuti është dokumenti themelues, nëse Statuti është në kundërshtim me Rregulloret, atëherë Statuti ka përparësi.

Menjëherë pas regjistrimit të SHA drejtorët fillestar të caktuar në Statut duhet të mbajnë mbledhjen e parë organizative të SHA për përfundimin e organizimit të shoqërisë, duke emëruar zyrtarët fillestar të shoqërisë dhe kryer veprimtari tjera brenda kompetencave të tyre.

Aksionet: SHA duhet të emetojë së paku një aksion të thjeshtë si dhe mund të emetojë aksione të privilegjuara, dhe të gjitha aksionet duhet të kenë vlerën nominale prej së paku një (1) euro cent. Aksionet e privilegjuara mund të ndahet në dy ose më shumë kategori, me të drejta dhe privilegje të ndryshme.

Aksioni i autorizuar është i tërë grupi i aksioneve të cilat

shoqëria mund t’i shesë dhe këto aksione duhet të përcaktohen në Statutin e SH.A.. Numri i aksioneve të autorizuara mund të ndryshohet vetëm përmes ndryshimit dhe plotësimit të Statutit.

Aksionet e emetuara janë aksionet e shoqërisë, të cilat u janë

ofruar për shitje pronarëve. SH.A. mund të emetojë çfarëdo numri të aksioneve deri në maksimumin e caktuar në Statut. Vendimi për emetimin e aksioneve mund të merret vetëm nga aksionarët, përveç nëse ata e bartin këtë kompetencë në bordine drejtorëve.

Aksionet e certifikuara janë aksionet të cilat përfaqësohen nga

certifikata e aksioneve, kurse aksionet e pacertifikuara janë aksionet të cilat nuk përfaqësohen në asnjë lloj të dokumentit.

Letrat me vlerë (përveç aksioneve) mund të përfshijnë bondet, letrat me vlerë të konvertueshme në aksione dhe opsionet për blerjen e aksioneve. Bondet janë njëra prej mënyrave që SHA të rris kapitalin e saj për investime.

Kapitali themeltar: Kapitali themeltar për një SHA është më shumë se €25.000 ose shuma e gjithëmbarshme e vlerës nominale të të gjitha aksioneve (p.sh, numri i aksioneve i shumëzuar me vlerën nominale të secilit aksion) të emetuara nga shoqëria në kohën e regjistrimit. Kapitali

845

E DREJTA EKONOMIKE

fillestar themeltar për një SHA është €25,000 ose më shumë dhe duhet të paguhet plotësisht.

Shpërndarjet: Bordi i Drejtorëve të SH.A, nëse autorizohet me Statut ose me vendim, mund të deklarojë dhe paguajë dividendë (shpërndarje) për të gjitha aksionet e emetuara dhe të papaguara të çdo lloji ose kategorie të aksioneve të saj. Aksionet paguhen proporcionalisht dhe mund të paguhen në të holla dhe përmes letrave me vlerë.

Nëse dividendat emetohen në mënyrë jo të lejueshme, atëherë aksionarët të cilët i kanë marrë ato dividenda dhe e kanë ditur se ato janë emetuar në mënyrë të parregullt janë përgjegjës personalisht për kthimin e dividendave në SHA. Drejtorët, të cilët emetojnë dividenda të tilla janë përgjegjës bashkërisht dhe personalisht para SHA për shumën e shpërndarjes.

Bordi i Drejtorëve: SH.A. duhet të ketë bordin e drejtorëve, i cili e menaxhon veprimtarinë afariste të SHA. Drejtorët duhet të jenë persona fizik dhe mund të kompenzohen për punën e tyre. Bordi i drejtorëve merr vendime për menaxhimin strategjik, që i rezervohen aksionarëve. Bordit i takojnë disa te drejta vendimarrëse eksluzive të përcaktuara me ligj. Anëtarët e bordit të drejtorëve zgjedhen në mbledhjet vjetore të aksionarëve, mirëpo ndodh që ata të zgjedhen edhe në mbledhjet e veçanta.

Numri i drejtorëve ndryshon, varësisht prej numrit të aksionarëve që i ka një shoqëri. Nëse janë më pak se dhjetë aksionarë, atëherë SH.A. duhet të ketë së paku një anëtarë në bord. Nëse SH.A. ka më shumë se 10 e më pak se 500 aksionarë, atëherë SH.A. duhet të ketë së paku 3 anëtarë të bordit. SH.A. të cilat kanë 500 ose më shumë aksionarë nuk mund të kenë më pak se 7 anëtarë të Bordit.

Pavarësia është kusht për një Bord të një SHA me më shumë se 100 aksionarë. Kërkohet që secili bord të ketë Kryesuesin, i cili zgjidhet nga Bordi me shumicën e votave, përveç nëse është përcaktuar ndryshe në Statut ose Rregullore. Gjithashtu, ai mund të shkarkohet me shumicën e votave.

Bordi duhet të mbajë së paku një mbledhje vjetore, por mund të mbajë edhe më shumë. Drejtorëve duhet t’iu dërgohet njoftimi për atë mbledhje dhe vendimet kryesore mirren gjatë këtyre mbledhjeve. Që të ndërmarrë një veprim, bordi duhet të ketë kuorumin në mbledhje (shumicën e numrit të përgjithshëm të drejtorëve). Në mënyrë që një veprim të hyj në fuqi, shumica e drejtorëve që janë të pranishëm duhet të votojnë për atë veprim. Drejtorët gjithashtu mund të ndërmarrin veprime

846

E DREJTA EKONOMIKE

pa pasur nevojë për mbledhje, nëse ata e bëjnë këtë me shkrim dhe e përmendin me shkrim veprimin që do të ndërmerret dhe ajo shkresë nënshkruhet nga të gjithë drejtorët.

Zyrtarët: Bordi i Drejtorëve punëson zyrtarët, kryesisht menaxhmentin e lartë të SHA. Këta zyrtarë drejtojnë veprimtarinë e përditshme të shoqërisë dhe kanë të gjitha autorizimit që i’u janë dhënë atyre nga Bordi përmes Rregulloreve të SHA, Bordi punëson Zyrtarin Kryesor dhe mund t’i jap atij personi një titull dhe ai person mund të veprojë në emër të SHA. Bordi punëson gjithashtu Sekretarin e Shoqërisë, i cili i mban shënim veprimet dhe mbledhjet e bordit dhe të aksionarëve. Zyrtarët mund të shkarkohen nga bordi i drejtorëve, dhe bordi nuk ka nevojë të jap arsyen e shkarkimit.

Detyrimet e drejtorëve dhe zyrtarëve: Drejtorët dhe zyrtarët kanë detyrimin e kujdesit ndaj SHA dhe detyrimin e moskonkurrencës. Këto parime janë shpjeguar në hollësi në pjesën që flet për SHPK. Megjithatë, drejtorët dhe zyrtarët e shoqërisë janë të mbrojtuar sipas Rregullit të Gjykimit Afarist, nëse ata ushtrojnë detyrën në përputhje me këtë rregull. Detyrimet të cilat drejtorët dhe zyrtarët i kanë ndaj kompanisë mund të zbatohen përmes proceseve gjyqësore.

Kompetencat e Aksionarëve: Siç u tha më lartë, SHA duhet të mbajë mbledhjen vjetore të aksionarëve brenda 60 ditëve pasi bordi të merr pasqyrat e audituara financiare të shoqërisë për secilin vit kalendarik. SHA mund të mbajë edhe mbledhje të jashtëzakonshme të aksionarëve. Edhe aksionarët kanë disa kompetenca ekskluzive që rezervohen për ata me ligj. Gjatë marrjes së vendimeve, votimi nga aksionari mund të bëhet personalisht ose përmes përfaqësuesit.

Bashkimet: Për bashkimin e shoqërisë, bordi i saj i drejtorëve së bashku me zyrtarët e shoqërisë nxjerrin Planin e Bashkimit, i cili dorëzohet në mbledhjen e aksionarëve të shoqërive që bashkohen. Ky plan duhet të përmbajë të gjitha informatat ekonomike dhe ligjore, të cilat i paraqiten aksionarëve. Për planin e bashkimit duhet të votojnë së paku 2/3 e të gjithë aksionarëve, të cilët kanë të drejtë të votojnë për secilën shoqëri. Në këtë plan paraqiten të gjitha informatat e nevojshme për realizimin e bashkimit dhe të gjitha informatat themelore të shoqërive në bashkim. Bashkimi hyn ne fuqi kur plani i bashkimit dorëzohet në Zyrën e Regjistrimit.

847

E DREJTA EKONOMIKE

Shpërbërja dhe Likuidimi: SHA mund të shpërbëhet dhe veprimtaria e saj afariste të përmbyllet në çdo kohë me vendim të aksionarëve, siç vijon:

• Bordi i drejtorëve të shoqërisë apo aksionarët duhet ta miratojë

një vendim, i cili udhëzon që përfundimi i veprimtarisë he likuidimit të dorëzohen për miratim në mbledhjen e aksionarëve. Ata duhet të ofrojnë planin për përmbyllje dhe likuidim;

• Njoftimi me shkrim për propozimin dhe planin i dorëzohet të gjithë aksionarëve të kanë të drejtë të marrin pjesë në mbledhje; dhe

• në mbledhje, propozimi miratohet dhe nxirret me votën pohuese të së paku dy të tretave të aksioneve që kanë të drejtë vote në propozim në këtë mbledhje.

Ndonjëherë një SH.A. duhet të shpërbëhet në mënyrë të detyruar, nën këto rrethana: (i) në rast të mos dorëzimit të raportit vjetor ose ndryshimin e agjentit të regjistruar sipas Pjesës II të këtij ligji dhe skadimit të periudhave kohore në fuqi, në pajtim me atë Pjesë, (ii) ose urdhrit të gjykatës për shpërbërje të shoqërisë për shkak se nuk mund të vazhdojë veprimtarinë tregtare si pasojë e paligjshmërisë, bllokimit në vendim-marrje ose arsyeve të tjera; (iii) paaftësi pagese apo falimentimit të shoqërisë dhe shpërbërjes sipas ligjeve në fuqi për Falimentimin; ose (iv) vlera e aseteve neto, siç është caktuar me standardet në fuqi të kontabilitetit, është më e vogël se minimumi i kapitalit themeltar që kërkohet nëse shkelet paragrafi 5, neni 155 i këtij Ligji

Shpërndarja e aseteve të shoqërisë në likuidim duhet të bëhet në

bazë të prioritetit të caktuar në ligjet përkatëse të falimentimit.

II. Mënyra e themelimit, organizimit dhe autorizimet e Zyrës për regjistrimin e shoqërive tregtare.

vi. Zyra e Regjistrimit

Funksionet e Zyrës për Regjistrim: Zyra e Regjistrimit të Shoqërive Tregtare dhe Emrave Tregtar të Kosovës (Zyra e Regjistrimit) është agjenci, e cila ekziston brenda fushë veprimit të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë. Qëllimi kryesor i saj është regjistrimi i shoqërive tregtare dhe shoqërive të huaja tregtare në Kosovë. Kjo agjenci nuk është në asnjë

848

E DREJTA EKONOMIKE

mënyrë agjenci për kontrollimin e saktësisë së informacionit të dhënë nga paraqitësi i dokumenteve apo ndonjë organ licencues. Detyrimi për ofrimin e informacionit të saktë në formularët e regjistrimit dhe për marrjen e të gjitha licencave që kërkohen për veprimtari tregtare mbetet përgjegjësi e paraqitësit të dokumenteve. Zyra e Regjistrimit udhëhiqet nga Drejtori i Zyrës.

Zyra e Regjistrimit menaxhon një numër të madh të dokumenteve për të cilat ajo është përgjegjëse. Këto dokumente krijohen si pjesë e procesit të regjistrimit ose për përkrahjen e këtij procesi. Të gjitha dokumentet e dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit apo të krijuara nga ajo janë dokumente publike pa përjashtim dhe duhet të vendosen në dispozicion të të gjithë personave që i kërkojnë ato.

Regjistrimi i shoqërive është mjaft i lirë në Kosovë:

• Një person i cili dëshiron të regjistrojë Ndërmarrje Individuale

duhet të paguajë taksë të regjistrimit prej 5 euro; • Një person i cili dëshiron të regjistrojë një shoqëri tregtare duhet

të paguajë taksë të regjistrimit prej 20 euro.

Të gjitha dokumentet e dorëzuara duhet të jenë të nënshkruara nga personi i autorizuar ndërsa Zyra e Regjistrimit duhet ti përmbahet procedurave të parapara me ligj.

Roli i Zyrës se Regjistrimit është vetëm formal, informues dhe administrativ. Thënë me ndryshe, ata thjeshte e regjistrojnë dokumentin ashtu siç është dorëzuar, në përputhje me kushtet e përcaktuara në këtë Ligj. Pra nuk bën verifikim të informatave.

Shqyrtimi i Çështjeve Kontestuese: Shqyrtimi i çështjeve kontestuese bëhet me procedurë tipike administrative. Ka mjete juridike që janë në dispozicion të personave ose shoqërive të prekura, të cilat në mirëbesim besojnë se Zyra e Regjistrimit ka bërë shkelje të këtij Ligji. Megjithatë, për të fituar këto mjete juridike, personat e prekur duhet të ndjekin udhëzimet procedurale të caktuara me këtë Ligj. Këto procedura janë të domosdoshme për ta fituar të drejtën për qasje në gjykatë.

Emri i shoqërisë: Për tu regjistruar në Zyrën e Regjistrimit, shoqëria tregtare duhet të ketë emrin e saj. Megjithatë, ju lutem të keni parasysh se regjistrimi i emrit të shoqërisë tregtare në Zyrën e Regjistrimit nuk ofron mbrojtje të pronës intelektuale për emrin e biznesit. Emri duhet të përmbajë këto shkurtesa në fund (në gjuhën Shqipe, Serbe ose Angleze):

849

E DREJTA EKONOMIKE

• Për Ndërmarrje Individuale – “NI” • Për Shoqëri Kolektive – “SHKL” • Për Shoqëri Komandite – “SHKM” • Për Shoqëri me Përgjegjësi të Kufizuar – “SHPK” • Për Shoqëri Aksionare – “SH.A.”

Rëndësia e Zyrës së Regjistruar dhe Agjentit: Në bazë të Ligjit për Shoqëritë Tregtare, çdo shoqëri tregtare duhet të theksojë në dokumentet e regjistrimit (i) vendin e zyrës së saj të regjistruar brenda Kosovës dhe (ii) emrin e personit i cili punon ose jeton në zyrën e regjistruar, ose shoqërinë tregtare që ushtron veprimtarinë kryesore tregtare në zyrën e regjistruar.

Informatat e Detyrueshme që i Ofrohen Palëve të Treta: Mungesa e transparencës është njëra ndër problemet më të mëdha me të cilat ballafaqohet komuniteti afarist në Kosovë. Për të ndihmuar në rritjen e transparencës dhe komunikimit të qartë me publikun, ky Ligj themelon disa kushte të cilat duhet të përmbushen nga shoqëritë tregtare në Kosovë.

Ligj kërkon që e tërë korrespondenca me shkrim nga një kompani ose shoqëri komandite me palët e treta dhe të gjitha faqet e internetit me qasje publike duhet të përmbajnë të dhënat në vijim:

• Llojin e shoqërisë tregtare (p.sh. SHKM, SH.P.K., SH.A.); • Emrin e plotë të shoqërisë tregtare; • Nëse shoqëria tregtare është në proces të likuidimit, shpërbërjes

ose pushimit të aktivitetit, deklaratën e qartë që tregon këtë fakt; • Një referencë të qartë mbi faktin se shoqëria tregtare është e

regjistruar në Zyrën e Regjistrimit; • Numrin e regjistrimit të shoqërisë tregtare; • Nëse një shoqëri tregtare e thekson kapitalin e saj në një

dokument formal ose korrespondencë, ai theksim po ashtu duhet të përfshijë edhe një indikacion të qartë dhe të saktë të shumës së kapitalit të shoqërisë tregtare i cili është paguar.

Këto kërkesa nuk vlejnë për Ndërmarrjet Individuale ose Shoqëritë Kolektive.

vii. Regjistrimi i Shoqerive Tregtare

850

E DREJTA EKONOMIKE

Regjistrimi i Ndërmarrjes Individuale (“NI”): Në bazë të ligjit, NI duhet të regjistrohet! Për të regjistruar NI, pronari duhet të nënshkruaj dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit, formularin i cili përmban informacionin elementar për NI-në, që përcaktohen me ligj. Nëse agjenti i regjistruar nuk është pronari, atëherë pronari duhet t’ia bashkëngjisë formularit pëlqimin me shkrim, të nënshkruar nga i agjenti i regjistruar i cili tregon miratimin e agjentit të regjistruar për të shërbyer në këtë cilësi.

Për të ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit, pronari i NI duhet të dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Njoftimin për Ndryshimin dhe Plotësimin.“ Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të tyre në Zyrën e Regjistrimit.

Regjistrimi i Shoqërisë Kolektive (“SHKL”): Për regjistrimin e shoqërisë kolektive, njëri nga ortakuët – ose një personi i autorizuar nga një ortak i përgjithshëm – duhet të nënshkruajë dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit, “Memorandumin e SHKL” që përmban të gjitha të dhënat elementare të parapara me ligj. Ortaku i përgjithshëm ose (personi i autorizuar) që nënshkruan dhe dorëzon memorandumin, duhet t’ia bashkëngjis pëlqimin me shkrim të agjentit të regjistruar, me të cilin dëshmohet pëlqimi i agjentit të regjistruar për të shërbyer në atë cilësi.

Për ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit në lidhje me regjistrimin e SHKL, ortakët e përgjithshëm duhet (i) të miratojnë një vendim sipas të cilit e autorizojnë ndryshimin dhe plotësimin e memorandumit; dhe (ii) udhëzojë një person të autorizuar që menjëherë të nënshkruajë dhe dorëzoj në Zyrën e Regjistrimit “njoftimin për ndryshim dhe plotësim.”

Regjistrimi i një Shoqërie Komandite (SHKM): Për të regjistruar një SHKM, njëri prej ortakëve – ose një person i autorizuar nga një ortak i përgjithshëm – nënshkruan dhe dorëzon në Zyrën e regjistrimit “Memorandumin e SHKM”, duke dhënë informatat e përcaktuar me ligj dhe të nënshkruar nga të gjithë orakët.

Për ndryshimin e të dhënave të dorëzuara në Zyrën e Regjistrimit,

në lidhje me regjistrimin e SH.K.M., ortakët marrin vendim (i) për autorizimin e ndryshimit dhe plotësimit të memorandumit; dhe (ii) udhëzojnë personin e autorizuar të nënshkruajë dhe dorëzojë menjëherë në Zyrën e Regjistrimit një Njoftim.

851

E DREJTA EKONOMIKE

Regjistrimi i Shoqërisë me Përgjegjësi të Kufizuar (SHPK): Për regjistrimin dhe themelimin e një SH.P.K., themeluesi duhet të nënshkruajë dhe të dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Statutin e SH.P.K.”, që duhet të përmbajë informatat e caktuara me ligj.

Për ndryshimin e një statuti ose marrëveshje të regjistruar të shoqërisë, pronarët me të drejtë vote do të (i) miratojnë një vendim që e autorizon ndryshimin dhe plotësimin e statutit dhe/ose marrëveshjes në fjalë; (ii) ta udhëzojë një person të autorizuar për ta nënshkruar dhe dorëzuar në Zyrën e Regjistrimit një Njoftim. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit.

Regjistrimi i një Shoqërie Aksionare (SHA): Për regjistrimin dhe themelimin e një SHA, themeluesi duhet të nënshkruajë dhe dorëzojë në Zyrën e Regjistrimit “Statutin e SHA”, i cili duhet të jetë tepër i detajizuar dhe të përmbajë informatat e përcaktuara me ligj.

Për ndryshimin e statutit të regjistruar ose rregulloreve të shoqërisë, aksionarët me të drejtë vote në këtë çështje duhet (i) të miratojnë një vendime të cilin do të autorizojë ndryshimin dhe plotësimin e statutit dhe/ose marrëveshjes; dhe (ii) të udhëzojnë një person të autorizuar për të nënshkruar dhe dorëzuar menjëherë në Zyrën e Regjistrimit një njoftim. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit.

Regjistrimi i një Shoqërie të Huaj Tregtare (SHHT): Për të fituar status të barabartë, SHHT duhet të regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit. Nëse SHHT, ose punonjësit e saj ose agjentet angazhohen ne çfarëdo lloji të veprimtarisë afariste në Kosovë, atëherë SHHT duhet të regjistrohet dhe t’i zbatojë të gjitha kërkesat që dalin nga ky Ligj.

Nuk konsiderohet si veprimtari afariste, kështu që nuk kërkohet

regjistrimi në Zyrën e Regjistrit, nëse SHHT angazhohet në:

• Eksportin në Kosovë nga një territor jashtë Kosovës, të mallrave që importohen nga një banor i Kosovës dhe/ose;

• Dorëzimin – nga një territor jashtë Kosovës – një blerësi ose konsumatori potencial në Kosovë të një oferte për shitjen, sigurimin ose prodhimin e mallrave, shërbimeve ose punëve.

852

E DREJTA EKONOMIKE

SHHT e cila kryen veprimtari afariste në Kosovë, duhet të regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit, duke dorëzuar “Memorandumin e SHHT”, i cili duhet të përmbajë informatat e përcaktuara me ligj.

Sapo të regjistrohet një SHHT, ajo i nënshtrohet të gjitha ligjeve të Kosovës, që zbatohen për shoqëritë tregtare të Kosovës. Përveç kësaj, të gjitha SHHT që ushtrojnë veprimtari afariste në Kosovë duhet të mbajnë në vendin kryesor të ushtrimit të veprimtarisë në Kosovë apo të agjentëve të regjistruar të tij, librat dhe të dhënat të ndara financiare që kanë të bëjnë me veprimtarinë e tyre afariste në Kosovë. Nëse ndonjë SHHT regjistrohet në Zyrën e Regjistrimit, ajo konsiderohet se ka hapur një degë në Kosovë, e cila do të jetë një dhe e njëjta me SHHT e cila e ka themeluar atë.

Për ndryshimin e memorandumit të SHHT, personi i autorizuar menjëherë nënshkruan dhe dorëzon njoftimin për ndryshim dhe plotësim në Zyrën e Regjistrimit. Ndryshimet dhe plotësimet hyjnë në fuqi menjëherë pas dorëzimit të njoftimit dhe dokumenteve të bashkangjitura në Zyrën ë Regjistrimit.

Raportet vjetore: Çdo shoqëri tregtare e regjistruar duhet të dorëzojë përmes personit të autorizuar raportin vjetor në Zyrën e Regjistrimit ndërmjet datës 1 janar deri me 30 prill të secilit vit kalendarike. Ky raport duhet të përmbajë një mori informatash të detajizuara për veprimtarinë afariste në vitin paraprak. Nëse ndonjë shoqëri tregtare nuk dorëzon raportin ose dorëzon raport të mangët, mund të pason çregjistrimi i asaj shoqërie.

853

E DREJTA EKONOMIKE

NDËRMARRJET PUBLIKE, NDËRMARRJET SHOQËRORE DHE PROCESI I PRIVATIZIMIT

Privatizimi nënkupton shitjen e ndërmarrjeve shoqërore apo

publike palëve private. Shitja “spin off” ka të bëj me ndarjen e asseteve të ndërmarrjeve publike apo shoqërore dhe krijimin e një shoqërie të re private e cila pastaj privatizohet. Shitja mund te ndodhë nëpërmes dy procedurave, përkatesisht me “spin-off të rregullt” apo me “spin-off special.”

II. Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore me “spin-off” të

rregullt;

Privatizimi me “spin-off te rregullt” është forma më e thjeshtë e privatizimit. Nëpërmes këtij procesi, ndërmarrja shoqërore apo publike i ofrohet për shitje palëve private dhe çmimi më i lartë i ofruar fiton. Duhet të ceket se shitja këtu nuk nënkupton kushte për palën fituese që privatizon ndërmarrjen.

III. Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore me “spin-off” special;

Privatizimi me “spin-off special” nënkupton privatizim të

ndërmarrjes shoqërore apo publike me kusht. Kjo do të thotë se pala private që ofron çmimin më të lartë për privatizimin e ndërmarrjes, gjithashtu duhet ti përmbahet edhe nje mori kushtesh brenda një afati 2 vjeqar për ta fituar pronësine e plotë mbi ndërmarrjen. Shpeshherë, kushtëzimi ka të bëj me punësimin e punëtoreve apo me investime shtesë përpos blerjes së ndërmarrjes.

Vlen te ceket se nëse kushtet nuk përmbushen nga investitori brenda afatit kohorë, atëherë, investitori rrezikon humbjen e kontratës dhe pronësinë mbi ndërmarrjen.

IV. Inkorporimi dhe rregullimi korporativ i ndërmarrjeve

publike;

Sipas Ligjit për Ndërmarrjet Publike2, ndërmarrjet publike (“NP”) janë ndërmarrje në pronësi të Republikës së Kosovës apo të komunave përkatëse. Ato NP që janë në pronë të Republikës quhen NP Qendrore ndërsa ato në pronësi të komunave quhen NP Lokale.

2 Ligji për Ndërmarrjet Publike, 2008/03-L087. 854

E DREJTA EKONOMIKE

Organizimi: NP-të organizohen si shoqeri aksionare në përputhje me Ligjin për Shoqërite Tregtare, të diskutuar më parë. Nëse një NP nuk është e organizuar si shoqëri aksionare në datën e hyrjes në fuqi të Ligjit për Ndërmarrjet Publike, përkatësisht 15 qershor 2008, ato NP kanë 150 ditë që të organizonen si shoqëri aksionare. Aksionari ekskluziv i NP Qendrore eshte Republika e Kosoves dhe Qeveria ka kompetencën ekskluzive për ushtrimin e të drejtave të aksionarit. Sa u përket NP Lokale, komuna përkatëse është aksionari ekskluziv dhe Komisioni Komunal i Aksionarëve ka kompetenca ekskluzive për ushtrimin e të drejtave të aksionarit.

Duhet cekur se themelimi i ndërmarrjeve të reja publike mund të bëhet vetëm me vendim të Qeverisë dhe ndërmarrja e re publike do të jetë NP Qendrore.

Drejtoret: Çdo NP Qendrore do të ketë nga 5 deri 7 drejtorë. Në NP-të Qendrore, ata zgjedhen nga Qeveria përveq njerit, përkatësisht Kryeshefi Ekzekutiv, që zgjedhet nga bordi i drejtorëve. Drejtorët zgjedhen nga ata kandidatë të rekomanduar nga Komisioni Rekomandues.

NP-të Lokale duhet të kenë 5 drejtorë, prej të cilëve 4 zgjedhen në mbledhjen e aksionareve. I pesti drejtor, përkatesisht Kryeshefi Ekzekutiv, zgjedhet nga Bordi i Drejtorëve të NP-së Lokale.

Parashtrohen me ligj kushtet për të shërbyer si drejtor i një NP:

• te mos jete denuar per veper penale apo civile (pergenjeshtrim,

korrupsion, vjedhje, etj); • te mos eshte shpallur qe ka ndermarre sjellje jo-profesionale, ka

sheklur kodin etik, ka pervetesuar/keqperdorur parate publike apo informatat e fituara si zyrtar public, ose ka keqperdorur postin public per perfitime personale;

• nuk ka bere pergenjeshtrime materiale nen cfaredo deshmie nen betim;

• nuk ka falimentuar ne 10 vitet e fundit.

Gjithashtu kërkohet që (1) drejtorët të jenë të pavarur, siq definohet në kriterjet e numëruara me ligj; (2) që secili bord të ketë së paku 2 drejtorë që janë ekspertë në kontabilitet; (3) të mos përgënjeshtrojë gjatë procesit të aplikimit për drejtor; dhe (4) që çdo drejtor të vijon një kurs trajnimi në vit për qeverisje korporative.

855

E DREJTA EKONOMIKE

Detyrat e bordit janë që ta mbikqyr veprimtarinë e zyrtarëve të NP-së për tu siguruar se veprimtaria e zyrtarëve është në përputhje me Planin e Biznesit për atë vit financiar. Njëherasish, drejtorët kanë detyra të besuara (fiduciare), shkelja e te cilave kërkon shkarkim të drejtorit nga posti i tij, pas një hetimi të hollësishëm dhe të kohshëm.

Zyrtarët: Zyrtarët e NP-ve zgjedhen dhe emërohen nga Bordi i Drejtorëve të NP-së. Zyrtarët shërbejnë në përputhje me detyrat e tyre të caktuara në rregulloret e brendshme të NP-së. Secila NP duhet të ketë (i) Kryeshefin Ekzekutiv, (ii) Zyrtarin Kryesor Financiar dhe të Thesarit, (iii) Këshilltarin e Përgjithshem/Sekretarin Korporativ, dhe (iv) një Zyrtar për Auditim te Brendshëm. Përveq asaj, nëse NP është më e madhe dhe ka veprimtari të llojllojshme, atëherë Bordi i Drejtorëve mund të përcakton në Rregullore edhe dy zyrtarë, përkatësisht dy poste të Zëvendës Kryetarit. Sikurse drejtorët, edhe zyrtarët kanë detyra të besuara (fiduciare), shkelja e te cilave ka pasojën e shkarkimit të zyrtarit nga posti i tij.

Konflikti i Interesave: Një ndër kërkesat më të rëndësishme ligjore është që drejtorët dhe zyrtarët e një NP mos të hyjnë në marrëveshje me NP-në ku janë të angazhuar, përveq nëse ato marrëveshje miratohen paraprakisht nga aksionarët. Gjithashtu, çfarëdo interesi personal i drejtorëve dhe zyrtarëve të NP-së që mund të ketë ndikim në vendimmarrje për NP-në, duhet të zbulohet tërësisht me shkrim para Bordit te Drejtorëve të NP-së. Natyrisht, kur një drejtor ka interesa personale, ai drejtor është i ndaluar të merr pjesë apo të ndikojë në diskutime rreth interesave te tij dhe përpuethshmërisë së tyre me interesat e NP-së.

V. Likuidimi i ndërmarrjeve shoqërore;

Në përputhje me Ligjin për Agjencinë Kosovare të Privatizimit3,

likuidimi vullnetar i ndërmarjeve shoqërore bëhet me inicimin e Agjencisë Kosovare të Privatizimit, nëse liquidimi është në interes të kreditorëve ose pronarëve përkatës. Procesi i likuidimit bëhet në përputhje me Ligjin për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim.4 Në rast të likuidimit, të gjitha kompetencat e organeve menaxhuese dhe mbikqyrëse të ndërmarrjeve të tilla i kalohen komisionit të likuidimit, i cili përbëhet nga së paku një anëtar

3 Ligji për Agjencinë Kosovare të Privatizimit, 2008/03-L067. 4 Ligji për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim, 2003/4.

856

E DREJTA EKONOMIKE

ndërkombëtar të emëruar nga Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtarë. Anëtarët tjerë emërohen nga Agjencia, duke pasur parasysh provizionet për komunitete.

Përndryshe, procesi shpërbërjes dhe likuidimit bëhet në përputhje

me Ligjin për Shoqëritë Tregtare dhe Ligji për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim.

VI. Riorganizimi i ndërmarrjeve shoqërore;

Riorganizimi i ndërmarjeve shoqërore bëhet në përputhje me

Ligjin për Likuidimin dhe Riorganizimin e Personave Juridik në Falimentim, që diskutohet më detalisht më poshtë.

VII. Procedura pranë Dhomës së Posaçme të Gjykatës Supreme

për cështje të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit dhe Agjencisë Kosovare te Privatizimit

Ligji për Agjencinë Kosovare të Privatizimit i jep jurisdikcion

ekskluziv Dhomës së Veçantë të Gjykatës Supreme të Kosovës për të gjitha paditë kundër Agjencisë. Dhoma e Veçantë e pranon padinë kundër Agjencisë vetëm nëse pala ankuese dorëzon dëshminë se e ka njoftuar kryesuesin e Bordit për dorëzimin e një padie të tillë së paku 60 ditë para dorëzimit të padisë në Dhomën e Veçantë.

Kjo është e njëjta Dhomë e Veçantë që pati jurisdikcion mbi paditë kundër Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, dhe u themelua nga Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2002/13. Dhoma e Veçantë përbëhet nga nje kolegj prej pesë (5) gjykatësve prej të cilët tre janë ndërkombëtarë ndërsa dy janë banorë të Republikës së Kosovës.

Kërkesat: Të drejtë për paraqitjen e kërkesave për pagesa para Dhomës së Veçantë kanë (i) personat që kërkojnë pronësi apo drejta pronësore, huadhënësit dhe personat e tjerë që kërkojnë interesat e drejtpërdrejtë në lëndën e paraqitur; (ii) agjencia; (iii) ndërmarrjet apo korporatat që janë nën autoritetin administrativ të Agjencisë; dhe (iv) personat që konsiderohen plotësisht të nevojshëm nga Dhoma e Veçantë për të marrë vendime për lëndën.

Ndërsa, të akuzuarit në proceset gjyqësore para Dhomës së Veçantë do të kufizohen në: (i) agjencinë; (ii) një ndërmarrje a korporatë që është apo ka qenë nën kontrollin administrativ të agjencisë; (iii) personat ndaj të cilëve Agjencia ka ndonjë pretendim; (iv) personat që

857

E DREJTA EKONOMIKE

konsiderohen plotësisht të nevojshëm nga Dhoma e Veçante për të marrë vendime për lëndën.

Kërkuesi i pagesës mund të bëj kërkesë për kundërshtimin e një

vendimi ose veprimi të Agjencisë brenda 9 ditësh. Vendimet: Dhoma e Veçantë gjithashtu ka të drejtën e sigurimit te provave në teritorin e Kosovës nëpërmes urdhërave të lëshuar nga Dhoma e Veçante. Në përfundim të rastit, Dhoma e Veçantë ka 2 muaj pas perfundimit të procesit gjyqësor që ta lëshon vendimin.

FALIMENTIMI, LIKUIDIMI DHE RIORGANIZIMI I PERSONAVE JURIDIKË

Falimentimi është një gjendje e shpallur ligjore e pamundësisë

apo mundësisë së zvogëluar të një personi fizik apo juiridik që ti paguan detyrimet ndaj kreditorëve. Falimentimi mund të jetë vullnetar apo i detyrueshem.

Falimentimi vullnetar është procesi i inicuar nga vet personi që ka vështirësi me pagesën e detyrimeve ndaj kreditorëve, pra, kërkimi i tij për mbrojtje nga gjykata. Falimentimi i detyruar ndodh kur kreditoret e një personi paraqesin kërkesën e falimentimit me qëllim që ti shpëtojnë një pjese të kredisë që debitori ua ka borxh apo që ta fillojnë reorganizimin e një organizate.

VIII. Fillimi i procedurës së falimentimit;

Rasti i falimentimit fillon me paraqitjen e kërkesës me shkrim në

gjykatë nga ana e debitorit, kreditorit apo grupit te kreditorëve. Forma dhe përmbajtja e kërkesës përcaktohet me rregullat e ekzekutimit.

Debitori mund të paraqet kërkese vetëm nëse:

(a) me pëlqimin e bordit të drejtorëve ose organit udhëheqës në përputhje me statutin, dokumentet e themelimit ose marrëveshjen e ortakërise; dhe (b) nëse debitorët i plotësojnë kushtet vijuese:

1. debitori ka dështuar në pagimin e borxhit për më shumë se 60 ditë;

2. borxhi është për më shumë se 5000 euro; dhe

858

E DREJTA EKONOMIKE

3. debitori në përgjithësi nuk është duke i paguar borxhet e tij brenda afatit të caktuar.

Menjëhere pas paraqitjes së kërkesës, gjykata e informon Zyren e Regjistrimit.

Debitori ka një afat prej (5) pesë ditëve që ta kundërshton kërkesën

duke paraqitur në gjykatë njoftimin me shkrim të kundërshtimit, me që rast Gjykata mban një seancë brenda shtatë (7) ditëve ku vendos fatin e kërkesës. Kushtet për refuzim të kërkesës janë të parapara me ligj. Ne rastin kur Gjykata pranon rastin, atëherë Gjykata fillon procedurën e falimentimit.

Kur pranohet rasti nga Gjykata, debitori ka të drejtë që të parashtron një deklaratë për qëllimin e riorganizimit brenda një afati 20 ditor. Nëse debitori është i paaftë për riorganizim, atëherë procedura shëndërrohet ne likuidim.

IX. Administratori dhe Bordi i Kreditorëve

Administratori: Administratori emërtohet nga Gjykata brenda nje afati (2) dy ditorë pas pranimit të rastit. Debitorët që kanë (60%) gjashtëdhjetë përqind apo më shumë të shumës së borxhit te debitorit, mund të kërkojnë nëpërmes kërkesës me shkrim nga Gjykata zëvendësimin e administratorit të rastit. Kualifikimet e administratorit janë modeste, përkatesisht, që të jetë kompetent, person i ndershëm dhe pa konflikt interesi.

Administratori është i autorizuar që:

a. të merr menjëherë në posedim pasurinë e debitorit; b. të thërret seancën e kreditorëve dhe ti kryesojë seancat; c. të fillojë dhe të vazhdojë procedurat gjyqësore dhe administrative që kanë të bëjnë me realizimin e të drejtave të debitorit; d. të shërben si përfaqësues i autorizuar i pasurisë së debitorit; e. me pëlqimin e gjykatës, të punësojë dhe mbikqyr punën e të punësuarve, të vartësve, dhe ekspertëve për administrimin e rastit; f. të mbyllë llogarinë bankare të debitorit dhe hap llogari të veçantë të falimentimit; g. ti paguaj kreditorët në bazë të kërkesave të aprovuara; dhe

859

E DREJTA EKONOMIKE

h. të detyrojë debitorin apo përfaqesuesin e caktuar të menaxhmentit të debitorëve të paraqitet dhe të ndihmoj në marrjen e inventarit të pasurisë së debitorit.

Nga administratori kërkohet që të jetë i pavarur, i emruar nga

gjykata dhe që ta ushtron detyrën me kujdes dhe detyrë të ekonomistit të mirë. Ai nuk është personalisht përgjegjës për humbjet e shkaktuara gjatë procedurës.

Bordi i Kreditoreve (“BK”): BK përbëhet nga 3 deri 5 kreditorë që kanë kërkesat me të mëdha të pasiguruara apo pjesërisht të pasiguruara ndaj debitorit. Detyrat kryesore te BK janë:

a. marrja e kopjes së raportit mujor nga administratori në të njëjtën kohë si edhe gjykata; b. të pranon njoftimet dhe propozimet dhe kërkesat për veprimet e gjykatës që ndikojnë në drejtat e kreditorëve; c. të therras debitorin apo përfaqesuesin e tij/saj që t’ju përgjegjet pyetjeve; d. të ndërmerr veprimin për anulimin e transferëve të debitorit të bëra gjatë një viti paraprak përpara datës së paraqitjes së kërkesës për falimentim; e. t’ju shpërndaj informacionet e pranuara kreditorëve tjerë; d. detyra tjera të parapara me këtë apo ndonjë ligj tjetër. Kjo përmbyll detyrat kryesore te BK, që mund të permblidhen

sikur mbrojtja e interesave të kreditorëve gjate procesit të falimentimit.

X. Pasuria e falimentimit;

Vlen të ceket se me regjistrimin e kërkesës, themelohet pasuria e bankrotimit që përbëhet nga tërë pasuria e debitorit në kohën e paraqitjes së kërkesës si dhe tërë pasuria e mbledhur nga administratori në emër të debitorit gjatë kohës së procedurës ose rrjedhës normale të biznesit. Kjo pasuri nuk përfshinë “mjetet e pensioneve” ose “të drejtat e fituara” të definuara në rregullorën e UNMIK-ut Nr. 2002/35 “mbi Pensionet në Kosovë”

Çfarëdo shitje, disponim, bartje apo dhënje me qira e pasurisë është e ndaluar totalisht para emërimit të administratorit, ndërsa pas emërimit te tij/saj, kjo mund të bëhet vetëm me vendim të gjykatës.

860

E DREJTA EKONOMIKE

XI. Riorganizimi.

Propozimi për riorganizim quhet “plan i riorganizimit” dhe përmban ndër të tjerash:

• shpjegim të veprimtarisë biznesore dhe arsyeve që shpiejnë në

vështirësinë financiare; • metodat dhe mjetet për realizimin e planit; • periudhat kohore për realizimin e planit; • deklarimin se kush do ta menaxhon organizatën; • pjesë të tjera të parapara me këtë ligj.

Kreditorët e siguruar dhe të pasiguruar kanë të drejtë të votojnë

për apo kundër planit të riorganizimit. Nëse plani konfirmohet nga vota e kreditorëve, atëherë, kjo konsiderohet një kontratë e re për përmbushjen e kërkesave të paraqitura në të. Në atë rast, prona e falimentimit shuhet dhe pronat i këthehen debitorit. Prej atij momenti dhe tutje, debitori dhe menaxhmenti i tij vazhdon me zbatimin e planit të riorganizimit.

Në rast kur debitori shkel planin e riorganizimit, çdo kreditor ka të drejtën që ta njoftojë Gjykatën për këtë shkelje. Nëse Gjykata konstaton se ka ndodhur shkelje e planit, atëherë, ajo nxjerr vendime për evitimin e shkeljes, për shëndërrimin e rastit në likuidim, ti lejon debiorit të paraqet amendamente të planit (ku kërkohet miratim i ri nga kreditorët), apo ndonjë vendim tjetër konform me këtë ligj.

XII. Liquidimi;

Likuidimi është shitja e tërë pasurisë së falimentimit nga ana e

administratorit. Të gjitha të ardhurat nga shitja e pasurisë bëhen pronë e pasurisë së falimentimit. Kjo pasuri financiare pastaj përdoret që të paguhen detyrimet e debitorit ndaj kreditorëve sipas prioriteteve të përcaktuar me këtë ligj, që janë:

1. Kërkesat e siguruara; 2. Kërkesat e preferuara, për nëpunësit e papaguar para-

kërkesave dhe meditjet; 3. Kërkesat e pasiguruara; 4. Kërkesat e pronarëve të debitorit, aksionarëve, anëtarëve

themelues dhe pjesëmarrësve.

861

E DREJTA EKONOMIKE

PUNËT BANKARE DHE SIGURUESE

Afarizmi bankar është veprimatari e veçantë ekonomike, objekt themelor i së cilit është qarkullimi i parasë, por ai përmban edhe disa transakcione dhe produkte tjera financiare. Në përgjithësi, bankat dhe institucionet financiare lehtësojnë veprimet afariste dhe shpeshherë ndodh që bankat specializohen në çështje specifike financiare që kërkohen nga tregu.

Në këtë pjesë diskutohen disa nga çështjet primare sa u përket

institucioneve bankare, financiare dhe të sigurimit.

XIII. Kushtet dhe procedurat për licencimin e institucioneve financiare dhe siguruese;

Ansjë institucion financiar apo sigurues nuk guxon të ketë veprim

afarist ne Republikën e Kosovës pa u licencuar nga Banka Qendrore e Republikës së Kosovës. Për të aplikuar për licencë preliminare, aplikanti duhet te dorëzoje: (i) kualifikimet dhe përvojën e anëtarëve administrues; (ii) shumën e kapitalit; (iii) planin e biznesit; (iv) informatat bazike dhe të dhënat financiare për aksionarët; (v) informata shtesë që aplikanti i konsideron të rëndësishme.

Ta keni parasysh se për institucionet e huaja që dëshirojnë të

licencohen në Republikën e Kosovës, ka kushte tjera te cilat aplikohen per licencim.

XIV. Forma dhe struktura korporative e bankave dhe

institucioneve financiare;

Forma dhe struktura korporative e bankave dhe institucioneve financiare është si Shoqeri Aksionare. Pra, bankat mund të regjistrohen dhe licencohen vetëm nëse organizohen sikur shoqeri aksionare.

XV. Forma dhe struktura korporative e ndërmarrjeve siguruese;

Forma dhe struktura korporative e ndërmarrjeve siguruese eshte si

shoqeri aksionare apo shoqëri aksionare anonime. Ndërmjetësuesit e shitjes së ndërmarrjeve siguruese mund të jenë edhe forma tjera të shoqërive tregtare të njohura nga Ligji për Shoqëritë Tregtare.

862

E DREJTA EKONOMIKE

XVI. Kompentencat dhe instrumentet e Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës për rregullimin e sektorit të bankave dhe të sigurimeve;

Kompetencat e Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës janë

të shumta dhe përfshijnë:

• t’i rekomandojë udhëzime të gjëra politike Kuvendit dhe Qeverisë në fushat që i ka në përgjegjësi;

• të vendosë dhe të zbatojë masat për sistemet e marrëveshjeve mbi transaksionet e valutave vendore dhe të huaja në Kosovë, të mbikëqyrë dhe të rregullojë pagesat;

• të posedojë dhe veprojë me një apo me më shumë sisteme pagesash;

• të veprojë si bankar në Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave dhe të ofrojë këshilla financiare me kërkesë të kësaj Ministrie;

• të veprojë si agjent fiskal i Ministrisë së Ekonomisë dhe Financave;

• të mbajë depozita të valutave të huaja për Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave dhe për subjektet tjera publike;

• të sigurojë furnizim adekuat të bankënotave dhe monedhave për rregullimin e transaksioneve me para të gatshme;

• të mbajë thesar për ruajtjen e sigurt të valutave dhe letrave me vlerë;

• të licencojë, mbikëqyrë dhe rregullojë institucionet financiare; • të kryejë analiza të rregullta ekonomike dhe monetare të

ekonomisë së Kosovës, t’i bëjë publike rezultatet dhe t’i paraqesë propozime e masa Kuvendit dhe Qeverisë në bazë të analizave të tilla;

• të mbikëqyrë dhe rregullojë agjentët e shitjes në këmbimin e valutave, ndërmjetësuesit ujdisës dhe fondet e ndërsjella;

• të miratojë auditorët e jashtëm të institucioneve financiare; • të vendosë standarde të kontabilitetit për institucionet financiare

në Kosovë në harmoni me standardet ndërkombëtare financiare të raportimit.

XVII. Transaksionet e pagesave;

863

E DREJTA EKONOMIKE

Funksionet kryesore të bankave kanë të bëjnë pikërisht me tranzakcionet e pagesave. Ka disa lloje të tranzakcioneve që janë të ofruara për nevojat e ndryshme të klientëve dhe rrethanave ku bëhet afarizmi. Disa nga më kryesoret diskutohen në vijim.

i. Urdhërpagesa,

Urdhërpagesa ëshë një instrument financiar me të cilin një përson

paguan një shumë të caktuar në bankë në të mirë të një përfituesi tjetër. Kjo procedurë zëvendëson pagesën e drejtpërdrejtë personit përfitues dhe banka shfrytëzohet si ndërmjetësues. Me rastin e pagesës, banka i lëshon paguesit urdhërpagesën.

ii. Transferi i kredisë dhe i debitit,

Me kontratën e kredisë, banka detyrohet që shfrytëzuesit të

kredisë t’ia lërë në dispozicion një shumë të caktuar të të hollave, në kohë të caktuar ose ë pacaktuar, me destiminim ose pa destinim të caktuar. Në këtë rast, shfrytëzuesi detyrohet t’ia paguaj bankës kamatën e kontraktuar, plus shumën e marrë t’ia kthejë asaj në kohën dhe menyrën e përcaktuar në kontratë. Pra, kur nënshkruhet kontrata, banka ia transferon një shumë të hollash shfrytëzuesit me pritjen se shfrytëzuesi do ti këthen ato në kohën dhe metodën e përcaktuar në kontratë.

Në anën tjetër, kontrata për debit është një kontratë ku klienti deponon një shumë të hollash në xhirollogari rrjedhese ne bankë dhe tërhjek të hollat nga bankomatat (makinat për tërhekjen e të hollave) apo ngarkon atë xhirollogari në vende të ndryshme afariste, nëpërmes të një kartele të leshuar nga banka. Ngarkesa lejohet deri në shumën e deponuar në xhirollogarinë bankare. Pra, kjo zëvendëson bartjen e të hollave nga klienti dhe zëvendesimin e tyre me një kartelë plastike të lëshuar dhe autorizuar për perdorje nga banka.

iii. Përgjegjësia juridike e bankave;

Bankat dhe institucionet financiare që ofrojnë produkte financiare

ne tregun e Kosovës duhet ti përmbahen Ligjeve dhe akteve nënligjore që ekzistojnë në Kosovë. Përveq asaj, mund të ndodhë që bankat e huaja që veprojnë në Kosovë kanë detyrime ligjore që ti zbatojnë edhe ligjet e vendeve amë ku janë të regjistruara (zakonisht ligje më të rrepta). Prandaj, çdo bankë që vepron në Kosovë duhet ta ketë parasysh kornizën

864

E DREJTA EKONOMIKE

e plotë ligjore vendore dhe ndërkombëtare me qëllim që ta eviton ndonjë përgjegjësi të padëshirueshme.

iv. Letrat me vlerë,

Letrat me vlerë janë dokumente të shkruara, me lëshimin e të

cilave krijohet detyrimi me shprehje të njeanshme të vullnetit. Pra, letra me vlerë ëshë document i shkruar, me të cilin lëshuesi i saj detyrohet ta plotësojë detyrimin e regjistruar në atë dokument të poseduesit ligjor të saj. Poseduesi ligjor i letrës me vlerë ka të drejtë të kërkojë prej lëshuesit të saj të përmbushe detyrimin e shënuar në atë letër me vlerë. Kemi letra me vlerë veç e veç (kambiali) dhe serike (aksioni). Letrat me vlerë mund të lëshohen nga personat juridike (akcionet) dhe fizikë (çeku).

v. Kontratat për depozitën e të hollave,

Kjo është një kontratë e thjeshtë në mes të bankës dhe klientit, që

mund të jetë person fizik apo juridik, me anë të së cilës banka garanton ruajtjen e të hollave të klientit. Varësisht nga banka, kjo kontratë mund të ofron përfitime të ndryshme per klientin, siq është kamata, kamata më e lartë për afatizim, etj.

Me këtë kontratë banka e fiton të drejtën t’i disponojë të hollat e depozituara, ndërsa klienti rezervon të drejtën që ti terhjekë të hollat e deponuara.

vi. Kontrata për akreditivin,

Akreditivi është një instrument pagese, me të cilin banka

akredituese (banka e lëshimit) detyrohet që, sipas urdhërit të komitentit, në bazë të dokumenteve të p rezentuara në përputhje me kushtet e kontraktuara (apo pa dokumente), të kryejë pagesën ose të autorizojë bankën tjetër (anka korresponduese) që t’ia bëjë pagesën personit të tretë (shfrytëzuesit të akreditivit) ose me urdhërin e saj (kalimi i urdhërit) ose sipas urdhërit të komitentit, vetë ajo ose me ndihmën e bankës tjetër, të paguajë, të akceptojë ose ta blejë kambialin e tërhequr prej shfytëzuesit të akreditivit, me kusht që të jetë vepruar në pëpruthje me akreditivin e hapur të bankës së lëshimit.

Ka disa lloje të akreditivit dokumentar:

1. Akreditivi i revokuar dhe ai i parevokuar;

865

E DREJTA EKONOMIKE

2. Akreditivi i konfirmuar dhe i pakonfirmuar; 3. Akreditivi i kalueshëm dhe i pakalueshëm; 4. Akreditivi i ndashëm dhe ai i pandashëm.

vii. Kontrata për sigurimin.

Me këtë kontratë kontraktuesi i sigurimit detyrohet që në bazë të

parimit të reprocitetit dhe të solidaritetit, të bashkojë një sasi të mjeteve në bashkësinë e sigurimit, kurse bashkësia e sigurimit detyrohet që, nëse ndodh ngjarja që përbën rasti të sigurimit, t’ia paguajë të siguruarit ose ndonjë personi tjetër kompensimin ose shumën e kontrkatuar ose të bëjë diç tjetër. Dëshmia e kësaj kontrate është Polica e Sigurimit.

Detyrimet e të siguruarit janë: ta bëjë pagesën e premisë brenda afatit të parashikuar në kontratë, t’i paraqesë rrethanat për vlerësimin e rrezikut, të lajmërojë siguruesin për ndryshimet e rrezikut, të marrë masa, sa është e mundur, për të penguar shkaktimin e dëmit, ta lajmërojë siguruesin brenda një afati sa më të shkurtër për ndohjen e rastit të siguruar.

Detyrimet e siguruesit janë: ta njoftojë të siguruarin për kushtet e sigurimit, t’ia dorëzojë atij policën e sigurimit, t’ia kompensojë dëmin kur ndodh rasti i sigurar, të bëjë pagimin e shpenzimeve të detyrueshme dhe të domosdoshme.

KONKURRENCA NË TREG

Konkurrenca është një situatë në një treg në të cilën shitësit e një produkti apo shërbimi përpiqen në mënyrë të pavarur të tërheqin blerës për të arritur një objektiv të caktuar tregtar, për shembull, fitime, shitje dhe/ose pjesë të tregut. Rivaliteti konkurrues midis firmave mund të ekzistojë për çmimet, cilësinë, shërbimet, ose një kombinim i tyre dhe faktorëve të tjerë, që mund të vlerësojnë klientët.

Në. Në disa raste qëllimi është realizimi i një niveli të ulët kostoje

dhe çmimi me qëllim që të godasin konkurrentët. Në raste të tjera ndërmarrjet mund të shkojnë përtej përcaktimin e tregut konkurrenca shihet si një proces rivaliteti ndërmjet ndërmarrjeve të cilat kërkojnë të fitojnë klientelë me kalimin e kohës. Ky rivalitet mund të ndodhë në shumë mënyra kësaj, duke përdorur aftësitë novatore e sipërmarrëse të tyre, për të zhvilluar produkte dhe shërbime të reja, të përdorin fuqi të

866

E DREJTA EKONOMIKE

veçanta, mundësi apo përparësi të tjera që ato kanë, me synim kryesor të plotësojnë nevojat e konsumatoreve më shumë se sa konkurrentët e tyre.

Konkurrenca e ndershme dhe e pashtrembëruar është gurthemeli i një ekonomie tregu. Për këtë arsye, Komisioni Evropian (mekanizëm i BE-së) ka miratuar legjislacion përkatës për ta promovuar një konkurrencë lojale, në mes të shteteve anëtare të BE-së. Konkurrenca njihet si një ndër shtyllat kryesore dhe çështjet më sensitive në politikat e BE-së. Para se të anëtarësohen në BE, të gjitha shtetet duhet të plotësojnë një numër të madh kriteresh që kanë të bëjnë me ekonominë e tregut, prej të cilave shumica janë të ndërlidhura me konkurrencën. Për më tepër, Komisionit Evropian i janë dhënë kompetencat e nevojshme për të ushtruar kontroll mbikëqyrës dhe zbatues në lidhje me ligjin e BE-së për konkurrencën, për të garantuar një konkurrencë efektive në tregun e brendshëm të shteteve evropiane.

Në vazhdën e përpjekjeve për të miratuar legjislacion në përputhje me kriteret e BE-së, Kuvendi i Kosovës ka miratuar Ligjin për Konkurrencën5 në vitin 2004. Disa aspekte të rëndësishme që i mbulon ky ligj, janë të paraqitura më poshtë.

XVIII. Marrëveshjet e ndaluara dhe përjashtimet;

Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve, vendimi i një shoqate të

ndërmarrjeve ose një praktikë e ndërmarrjeve është e ndaluar nëse mund të ndikojë në tregëtinë brenda Kosovës, dhe mund të ndikojë në mënyrë të dukshme në parandalimin, kufizimin ose çrregullimin e konkurrencës në Kosovë.

Ndalesat e vendosura në mënyrë specifike zbatohen për një

marrëveshje, vendim ose praktikë që:

• në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë përcakton çmimin shitës ose blerës ose çfarëdo afati apo kushti tjetër në tregëti ose biznes;

• kufizon ose kontrollon prodhimin, tregun, zhvillimin teknologjik ose investimet;

• kufizon, ndan ose merr pjese ne tregun ose ne nje apo me shume burime te furnizimit;

5 Ligjin për Konkurrencën, 2004/36. 867

E DREJTA EKONOMIKE

• zbaton kushte të ndryshme për transaksione të ngjashme me ndërmarrje të tjera, duke i vendosur ato në një pozitë të papëlqyeshme konkurruese;

• kushtëzon që lidhja e kontratës të varet nga palët tjera kontraktuese, përmes kushteve të tjera plotësuese që për nga natyra e tij/saj e që sipas natyrës dhe praktikës së zakonshme tregtare, nuk kanë lidhshmëri me objektin e kontratës së tillë.

Marrëveshja ose vendimi që është i ndaluar me këto rregulla është

e pavlefshme dhe e pazbatueshme. Personi, ndërmarrja ose shoqata e ndërmarrjeve që tenton të ekzekutojë, detyrojë, zbatoje dhe/ose ushtrojë marrëveshjen, vendimin ose praktikën në fjalë, do të denohet me gjobë administrative dhe penale që përcaktohen me këtë ligj.

Përjashtimet dhe Lirimet: Ndalimet e lartpërmendura nuk zbatohen për disa marrëveshje të veçanta. Këtu në rradhë të parë përfshihet:

• një marrëveshje ndërmjet dy ose më shumë ndërmarrjeve, nëse

ndërmarrjet e tilla janë pjesë e një njësie të vetme ekonomike. Në veçanti, marrëveshjet ndërmjet ndërmarrjes amë dhe degëve të saj, ose dy degëve që kanë një ndërmarrje amë të përbashkët, nuk u nënshtrohen; ose

• një marrëveshje që ka për qëllim të ndikojë në shkrirjen e dy ndërmarrjeve; me kusht që, ky përjashtim të vlejë vetëm për dispozitat e asaj marrëveshjeje që janë drejtpërdrejt të lidhura dhe të nevojshme për kryerjen e shkrirjes.

Gjithashtu, ekzistojnë përjashtime nga ndalesa, përkatesisht përjashtohen marrëveshjet mbi:

a. zbatimin e njëllojshem të standardeve ose kushteve biznesore; b. specializim; c. racionalizim; d. disa raste tjera specifike te caktuara.

XIX. Marrëveshjet vertikale;

Ndalimi themelor në marrëveshjet që kufizojnë lirinë e palëve për caktimin e çmimeve dhe kushteve në transakcionet me palët e treta: Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve lidhur me mallra ose shërbime dhe që ndikon në një treg brenda Kosovës është e ndaluar për aq sa ajo e

868

E DREJTA EKONOMIKE

kufizon lirinë e palës për vendosjen e çmimeve në ngarkim të palëve të treta ose çfarëdo kushti thelbësor në marrëveshjet e lidhura me palët e treta.

- Kontrollimi i shpërdorimit të transaksioneve ekskluzive tregtare: Marrëveshja ndërmjet ndërmarrjeve që përfshin mallrat ose shërbimet dhe që vendos mbi njërën palë (i) një kufizim të lirisë së shfrytëzimit të mallrave të furnizuara ose të mallrave ose shërbimeve të tjera; (ii) një kufizim të lirisë së blerjes ose shitjes së mallrave dhe shërbimeve të tjera për palët e treta; (iii) një kufizim mbi lirinë e shitjes së mallrave të furnizuara palëve të treta; ose (iv) një obligim për blerjen e mallrave ose shërbimeve që, nga karakteri i tyre ose praktika e zakonshme komerciale, nuk kanë të bëjnë me lëndën themelore të marrëveshjes në fjalë, ndalohen nëse kufizimet ose obligimet e tilla dukshëm e dëmtojnë tregun e mallrave ose shërbimeve përkatëse.

- Marrëveshjet mbi pronën intelektuale dhe sekretin afarist: Marrëveshja për shitjen ose licencimin e të drejtave të pronës intelektuale apo sekretit afarist ndalohet gjerë në atë masë sa vendos kufizime ndaj veprimtarive ekonomike të blerësit ose licencëmarrësit që nuk kanë të bëjnë me shfrytëzimin ose mbrojtjen e të drejtave përkatëse apo sekretit.

Në këtë kategori hyjnë:

• Marrëveshjet për shitjen ose liçensimin e patentës ose modelit

praktik (qoftë të dhënë ose të kërkuar) ose topografinë e qarkut të mbyllur të mbrojtur me ligj ose modifikimet gjenetike të farës;

• Marrëveshjet e për shitjen ose liçensimin e zbulimeve, metodave të përpunimit, projektimeve, arritjeve tjera që çojnë përpara teknologjinë, arritjeve që çojnë përpara kultivimin e bimëve në lëmin e rritjes së bimëve, për aq sa ato përfaqësojnë sekrete të rëndësishme afariste dhe janë njejtësuar në mënyrë mjaft të arsyeshme në marrëveshje;

• Marrëveshjet e përziera për shitjen ose liçensimin e të dyjave, të drejtës së mbrojtur të trajtuar në paragrafin “a” më lartë dhe një arritje të pambrojtur të trajtuar në paragrafin “b” të sipërtheksuar; dhe

• Marrëveshjet për shitjen ose liçensimin e qoftë të të drejtave të pronës intelektuale siç janë e markat tregtare, modelet e

869

E DREJTA EKONOMIKE

depozituara, të drejtat autoriale (përfshirë programet kompjuterike), për aq sa kjo marrëveshje lidhet me marrëveshjen për të drejtën e mbrojtur të përfshirë në paragrafin “a” të lartëtheksuar, ose një arritje të pambrojtur në kuptim të paragrafit “b”, apo me një marrëveshje të përzier në kuptim të paragrafit “c”, dhe ndihmon për arritjen e qëllimit kryesor të shitjes ose liçensimit të drejtave të pronës intelektuale ose arritjeve të pambrojtura.

XX. Keqpërdorimi i pozitës dominuese;

Sipas ligjit aktual ne Kosovë, ndalohet shpërdorimi i pozitës

dominuese nga një ose më shumë ndërmarrje. Për t’u konstatuar shpërdorimi i pozitës dominuese, së pari duhet të përcaktohet ekzistimi i kësaj pozite.

Konstatimi i ekzistimit të pozitës dominante: Ndërmarrja ka pozitë dominuese nëse, si furnizuese ose blerëse e disa llojeve të caktuara të mallrave ose shërbimeve, ajo:

• nuk i nënshtrohet konkurrencës së vertetë; ose • ka fuqi superiore në treg në krahasim me konkurrentët e saj

ekzistues ose potencial;

Për ta konstatuar këtë, mirret parasysh veqanërisht pjesëmarrja dhe pozita e saj në tregun përkatës, fuqia e saj financiare, qasja e saj ndaj furnizimeve ose tregjeve, lidhjet e saj me ndërmarrjet e tjera, pengesat juridike ose faktike për hyrjen e ndërmarrjeve të tjera në treg, konkurrenca aktuale ose potenciale me ndërmarrjet e themeluara brenda ose jashtë Kosovës, lehtësia ose vështirësia me të cilën ajo mund të ndryshojë furnizimin e mallrave ose shërbimeve të tjera si dhe aftësitë e furnizuesve ose klientëve të saj që të zhvillojnë afarizëm me ndërmarrje të tjera.

Një ndërmarrje konsiderohet të ketë pozitë dominuese nëse ka pjesëmarrje më të madhe se 40% në treg. Ky konsiderim nuk është i aplikueshëm në rast se ndërmarrja në fjalë bindshëm demonstron se është e ekspozuar para një konkurrence të konsiderueshme ose që nuk ka pozitë superiore në treg në krahasim me konkurrentët e vet, duke i marrur parasyshë faktorët e specifikuar më lart.

870

E DREJTA EKONOMIKE

Konstatimi i shpërdorimit të pozitës dominuese: Shpërdorimi i ndaluar i pozitës dominuese ekziston nëse, si furnizues ose blerës i disa llojesh të caktuara të mallrave ose shërbimeve, një ose më shumë ndërmarrje me pozitë dominuese:

a. ndikon negativisht në konkurrencën e tregut duke dëmtuar aftësinë e ndërmarrjeve tjera për konkurrim në treg; b. kërkon pagesa ose kushte të tjera afariste që dallojnë nga ato do të mbizotëronin po të kishte konkurrencë efektive; c. shfrytëzon pozitën në treg për të krijuar ndërmarrje tjera që i dhurojnë atij qëllime privilegjuese, përveq nëse qëllimi është i arsyeshëm për një trajtim të tillë favorizues.

XXI. Praktikat e ndaluara;

Ndalimi i Diskriminimit dhe i Pengimit të Padrejtë: Një ndërmarrje dominuese, një shoqëri e ndërmarrjeve ose një ndërmarrje që i cakton çmimet me pakicë nuk duhet ta pengojë drejtpërsëdrejti apo tërthorazi një ndërmarrje tjetër në aktivitetet e saja afariste, ose drejtpërsëdrejti apo tërthorazi të trajtojë atë ndryshe nga ndërmarrjet tjera të ngjashme, përveç nëse ekziston arsyetimi objektiv për trajtimin e tillë. Një pengim i tillë ekziston posaçërisht kur një ndërmarrje, pa arsye objektive, shpesh ofron mallra ose shërbime me çmim që është më i ulët se çmimi i një malli apo shërbimi të tillë.

Ndalimi i bojkotimeve dhe praktikave të tjera kufizuese: Asnjë person ose ndërmarrje nuk duhet të kërkoj nga një person ose ndërmarrje tjetër që të refuzojë (bojkotojë) shitjen ose blerjen, me qëllim të dëmtimit të një personi ose ndërmarrje tjetër. Ligji gjithashtu ndalon personat apo ndërmarrjet që të kërcënojnë apo t’i shkaktojnë dëme personave ose ndërmarrjeve të tjera, ose t’i nxisin ato që të që të zhvillojnë aktivitete të ndaluara me këtë ligj.

Ndalimi i rekomandimeve: Asnjë ndërmarrje ose shoqatë e ndërmarrjeve nuk duhet të bëjë rekomandime që kanë për qëllim ose ndikojnë në shmangien e një ndalimi të vendosur nga ligji. Gjithashtu nuk duhet t’i bëjë rekomandime blerësve të mallrave për të kërkuar ose ofruar çmime të caktuara gjatë rishitjes palëve të treta, për përdorimin e metodave të

871

E DREJTA EKONOMIKE

caktuara të vendosjes së çmimeve, ose të ruajtjes së çmimeve te caktuara më të larta ose më të ulëta.

XXII. Sanksionet juridike.

Nëse konstatohet se ka pasur shkelje të Ligjit për Konkurrencën,

atëherë, ekzistojnë pasoja juridike për personin i cili ka bërë atë shkelje. Për shkeljen e neneve 3, 10, 11, ose 12, Komisioni Kosovar i

Konkurrencës mund të nxjerrë urdhër që kërkon:

• përmbajtjen nga ekzekutimi, zbatimi dhe/ose kryerja e marrëveshjes;

• shpall marrëveshjen të pavlerë, të shfuqizuar dhe të pazbatueshme;

• të kërkon nga individi shkelës ndërmarrjen e masave të nevojshme për të siguruar eliminim të veprimeve anti-konkurrente dhe që shkelja të mos përseritet më;

• të shpall gjobë prej 25.000 eurove mbi pronarët, zyrtarët ose menagjerët e përfshirë në aktin anti-konkurrent;\

• të shpall gjobë prej 100.000 eurove mbi ndërmarrjen e përfshirë në aktin anti-konkurrent.

Për shkeljen e neneve 13, 17, ose 18, Komisioni Kosovar i

Konkurrencës mund të nxjerrë urdhër që kërkon:

• përmbajtjen nga sjelljet e tilla; • të kërkon nga ndërmarrja shkelëse marrjen e masave të nevojshme

për të siguruar eliminim të veprimeve anti-konkurrente dhe që shkelja të mos përseritet më;

• të shpall gjobë prej 20.000 eurove mbi pronarët, zyrtarët ose menagjerët e përfshirë në aktin e sjelljes shkelëse;

• të shpall gjobë prej 100.000 eurove mbi ndërmarrjen e përfshirë në aktin e sjelljes shkelëse.

Natyrisht, personat e dëmtuar nga ana e personit apo ndermarrjes

qe shkel kete ligj kanë të drejtë të parashtrimit të ankesës në Gjykatën përkatëse të Qarkut duke kërkuar ndër të tjera kompenzim të dëmit dhe ndërprerje të aktivitetit të ndaluar.

872

E DREJTA EKONOMIKE

INVESTIMET E HUAJA

Mjedisi i favorshëm ligjor për ekonominë e tregut, liria e aktivitetit ekonomik dhe siguria e pronës garantohen me Kushtetutën e Republikës së Kosovës. Për të gjithë investitorët, si të jashtëm ashtu edhe ata të brendshëm, parashihen garancione kushtetuse sa i përket të drejtave ligjore te barabarta. Në mënyrë specifike, Kushtetuta parasheh se investitorëve të jashtëm i garantohet nxjerrja e lirshme e fitimit dhe kapitalit të investuar jashtë vendit, në pajtim me legjislacionin e aplikueshëm.6

Derisa Kushtetuta e Kosovës, e miratuar më 15 qershor 1008,

paraqet një bazament për sigurimin e kornizës ligjore e cila ndihmon dhe inkurajon investimet e huaja, legjislacioni bazë, në fakt, është miratuar vite më parë, pikërisht për shkak të rëndësisë së ofrimit të mbrojtjes ligjore për ata investitorë të huaj që janë të interesuar të investojnë në Kosovë. Në vitin 2001 u miratua Rregullorja e UNMIK-ut, Nr.2001/3, ndërkaq në vitin 2005 Kuvendi i Kosovës miratoi Ligjin për Investimet e Huaja, Nr. 2005/02-L33.

Krijimi i një kornizë ligjore që përqëndrohet në ekonominë e tregut dhe promovon një sektor të fuqishëm dhe konkurrues privat i siguron edhe investitorët e huaj se ata do të trajtohen në mënyre të drejtë dhe me standardet e praktikat pranuara ndërkombëtare. Investitorëve para së gjithash u intereson të investojnë në një vend ku sundon ligji, ku të drejtat pronësore janë të garantuara, dhe natyrisht, ku u ofrohet trajtim i barabartë.

Përmes miratimit të Ligjit për Investimet e Huaja pranohet fakti se investimet e huaja luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e mirëfilltë ekonomik dhe miraqenien e përgjithshme ekonomike të Kosovës, dhe në të njëjtën kohë paraqiten këto tri synime kryesore të ligjit:

1. Të mundësojë integrimin e plotë të Kosovës në ekonominë

regjionale, evropiane dhe botërore duke inkurajuar bartjen e kapitalit, teknologjisë moderne, njohurisë (knoë-hoë), shërbimeve financiare dhe intelektuale, aftësive menaxhuese dhe informative në Kosovë;

6 Neni 19 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës. 873

E DREJTA EKONOMIKE

2. Të përmirësojë dhe zgjerojë kapacitetin e Kosovës për të pranuar dhe dërguar mallra, shërbime dhe kapital në tregjet e huaja; dhe

3. Të ngrisë parashikueshmërinë, stabilitetin dhe transparencën e sistemit ligjor në Kosovë dhe pajtueshmërinë e tij me standardet evropiane dhe ndërkombëtare. (Neni 1 i Ligjit për Investime të Huaja).

I. Të drejtat, garancionet dhe privilegjet e investitorëve të huaj

a. Trajtimi i përgjithshëm

Kosova u ofron trajtim të drejtë dhe të barabartë investitorëve të

huaj dhe investimeve të tyre në Kosovë. Në asnjë rast trajtimi, mbrojtja ose siguria që kërkohet nga ligji nuk duhet të jetë më i disfavorshëm se sa ai që garantohet sipas ligjit ndërkombëtar. Ligji obligon Kosovës që mos të pengojë me anë të veprimeve ose mosveprimeve të pa-arsyeshme ose diskriminuese, veprimtarinë, menaxhimin, mirëmbajtjen, shfrytëzimin ose largimin e një shoqërie investuese në Kosovë ose ndonjë investimi nga investitorët e huaj në Kosovë dhe në veçanti mos të ndërhyjë në veprimtaritë e ligjshme, të drejtat dhe interesat e ligjshme të investitorëve të huaj. Të gjitha autoritetet publike që dështojnë ose nuk i respektojnë të drejtat dhe garancionet e siguruara me ligj për investitorët e huaj dhe investimet e tyre, janë përgjegjës për të paguar kompensim për dëmet e shkaktuara si pasojë e veprimeve të tyre dhe asnjë lloj imuniteti ligjor nuk mund të shfrytëzohet si mbrojtje nga kjo përgjegjësi. (Neni 3 i Ligjit për Investime të Huaja).

b. Mosdiskriminimi

Përveç të drejtave specifike, garancioneve dhe privilegjeve që u mundësohen investitorëve të huaj dhe investimeve të tyre sipas ligjit, investitorët e huaj dhe investimet e tyre duhet të jenë në pajtim të plotë me ligjin e zbatueshëm në Kosovë, dhe i bartin të drejtat dhe detyrimet njëlloj si edhe investitorët e brendshëm. Pa paragjykuar marrëveshjet ndërkombëtare dhe ato bilaterale që mund t’i lidhë Kosova, është e paligjshme që të diskriminohen në çfarëdo mënyre investitorët e huaj në bazë të shtetësisë, prejardhjes, vendbanimit, vendit të themelimit, afarizmit ose kontrollit.

874

E DREJTA EKONOMIKE

Në mënyrë të veçantë, Ligji parasheh se Kosova nuk duhet të diskriminojë ndaj investitorëve të huaj në këto fusha:

(i) mbrojtjen dhe sigurinë, (ii) bërjen e investimit, (iii) aktivitetet ekonomike dhe të tjera në të cilat mund të bëhet

investimi dhe (iv) blerjen, zgjerimin, menaxhimin ose largimin e investimeve.

(Neni 4 i Ligjit për Investime të Huaja).

c. Përputhshmëria dhe detyrimet

Të gjitha aktet që nxirren nga ndonjë autoritet publik që kanë të bëjnë me të drejtat ose detyrimet e invesitorëve të huaj duhet të jenë në përputhje të plotë me autorizimet e atij autoriteti publik. Në të kundërtën, investitorët e huaj, të drejtat ose detyrimet e të cilëve janë prekur me atë akt, kanë të drejtë të kërkojnë kompenzim për të gjitha dëmet e shkaktuara si pasojë e besimit në aktin ose detyrimin e tillë. Kjo e drejtë për kompenzim natyrisht që nuk merret parasysh në rastet kur investitori i huaj ka qenë i njoftuar me kohë se akti në fjalë tejkalon autorizimet e autoritetit publik që e ka nxjerrë atë akt.

Të gjitha llojet e detyrimeve ndaj investitorëve të huaj, qofshin ato të krijuara me ligj, marrëveshje, akt administrativ, ose ndryshe, duhet të përmbushen në bazë të shpejtë, të vazhdueshme dhe me mirëbesim. (Neni 5 i Ligjit për Investime të Huaja).

d. Stabiliteti i regjimit të investimeve

Ligjet, rregulloret apo aktet e tjera juridike nuk mund të zbatohen në mënyrë retroaktive në dëm të investitorëve të huaj. Megjithatë, Ligji për Investimet e Huaja parasheh se nëse investitori i huaj ka bërë një investim në Kosovës dhe brenda periudhës pesë vjeçare, menjëherë pas bërjes së investimit, ndonjë dispozitë e atij ligji ndryshohet ose revokohet, dhe kjo ka ndikim negativ në investitorin e huaj ose investimin e tij, atëherë investitori i huaj ka të drejtë në kompensim nga Qeveria e Kosovës për të gjitha dëmet dhe shpenzimet e shkaktuara si pasojë e ndryshimit ose revokimit të tillë. (Neni 6 i Ligjit për Investime të Huaja).

875

E DREJTA EKONOMIKE

II. Shpronësimi dhe kompenzimi

Nacionalizimi dhe shpronësimi i pronave të investitorëve të huaj nuk mund të bëhet, përvec në raste përjashtimore të parapara me ligj, për të cilat përcaktohet kompenzimi propocional sipas vlerës në treg të pronës së caktuar.

a. Nacionalizimi

Ligji përcakton se investimet në vijim nuk i nënshtrohen asnjë forme të nacionalizimit:

(i) investimi i bërë në Kosovë nga një investitor i huaj, (ii) organizata e investimeve të huaja; ose (iii) asetet e investitorit të huaj, organizatës së investimeve të

huaja ose një personi të huaj, qoftë apo jo i ndërlidhur me një investim në Kosovë. (Neni 7 i Ligjit për Investime të Huaja).

b. Shpronësimi

Investimet e huaja në Kosovë, organizata e investimeve të huaja, dhe asetet e investitorit ose organizatës së investimeve të huaj, gjithashtu nuk i nënshtrohen shpronësimit (eksproprijimit). Megjithatë, përkundër kësaj ndalese, Ligji përcakton se Kosova mund të eksproprijojë asetet e një investitori të huaj, organizate të investimeve tё huaja ose personi të huaj nëse eksproprijimi:

i. bëhet për një qëllim të qartë dhe legjitim publik; ii. nuk bëhet me synime diskriminimi;

iii. bëhet në mënyrë jo-diskriminuese; iv. bëhet në përputhshmëri me proceset e parashtruara me

ligj; dhe v. përcillet me një pagesë apo kompensim efektiv, adekuat

dhe të menjëhershëm. (Neni 8 i Ligjit për Investime të Huaja).

876

E DREJTA EKONOMIKE

c. Kompensimi

Nëse i është shkaktuar dëmi, investitori i huaj ka të drejtë në kompensim të shpejtë dhe në valutë të konvertueshme. Kompensimi gjithashtu duhet të jetë sipas vlerës së tregut të asetit përkatës, menjëherë pasi që akti i eksproprijimit të jetë ndërmarrë, me kusht që vlera e tregut e asetit përkatës:

(i) të rregullohet në rast të ndryshimit të vlerës së tregut si pasojë e vetë eksproprijimit, ose ndonjë njohurie paraprake ose pritje të eksproprijimit nga personat privat ose publiku, dhe

(ii) të vendoset në bazë të një valute të konvertueshme. (Neni 8.3 i Ligjit për Investimet e Huaja).

Në rastet kur me ligj kërkohet që të bëhet kompensimi për dëmet

dhe shpenzimet e shkaktuara nga veprimet ose mos-veprimet që nuk përbëjnë një akt eksproprijimi, shuma e kompensimit në fjalë duhet të jetë e barabartë me vlerën e tregut të dëmeve dhe shpenzimeve të shkaktuara, që llogariten nga data e shkaktimit të dëmit. (Neni 8.4. i Ligjit për Investimet e Huaja). Pagimi i të gjitha kompensimeve që kërkohen me ligj garantohet nga Qeveria e Kosovës edhe nëse veprimi që ka shkaktuar dëmin ose shpenzimin bëhet nga ndonjë autoritet tjetër publik në Kosovë. Nëse Qeveria e bënë këtë kompensim në emër të autoritetit tjetër publik, pastaj ka tё drejtë tё kërkoj kompensim nga ai autoritet përmes procedurave ligjore dhe proceseve administrative.

III. Zgjidhja e kontesteve lidhur me investimet e huaja

a. Mekanizmant për zgjidhjen e kontesteve të investimit

Sikur edhe në çdo kontratë tjetër, edhe në marrëveshjen në mes të një investitori të huaj dhe Kosovës mund të përcaktohet mënyra dhe procedura e zgjidhjes së kontesteve eventuale që mund të lindin. Nëse një marrëveshje e tillë ka ekzistuar dhe mund të evidentohet si dokument i shkruar, investitori i huaj mund të kërkojë që mosmarrëveshja të zgjidhet sipas procedurës apo kushtit të paraparë me shkrim. Në mungesë të marrëveshjes ndërmjet palëve, investitori i huaj mund të kërkojë që kontesti të zgjidhet përmes arbitrazhit. Për më tepër, investitori i huaj mund të zgjedhë edhe rregullat procedurale të arbitrazhit që do të

877

E DREJTA EKONOMIKE

përdoren për zgjidhjen e kontestit. Sipas Nenit 16 të Ligjit mbi Investimet e Huaja, investitori mund të zgjidhë nga këto rregulla procedurale:

a. Konventën e QNZKI-së (ICSID- Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Kontesteve të Investimit), nëse investitori i huaj është shtetas i një vendi të huaj, dhe vendi i tij dhe Kosova janë palë në konventën në fjalë në kohën e dorëzimit të kërkesës për arbitrazh;

b. Rregullat Lehtësuese Shtesë të QNZKI-së, nëse kushtet juridike “ratione personae” të nenit 25 të Konventës së QNZKI-së janë përmbushur në kohën e dorëzimit të kërkesës për arbitrazh;

c. Rregullat e UNCITRAL-it, dhe në raste të këtilla autoriteti emërues i përmendur në to është Sekretari i Përgjithshëm i QNZKI-së; ose

d. Rregullat e Organizatës Ndërkombëtare të Tregtisë.

Pëlqimi i Kosovës për dorëzimin e një Kontesti të Investimit për arbitrazh jepet me Ligjin për Investimet e Huaja, pra nuk kërkohet pajtim eksplicit dhe marrëveshje e ndarë nga Kosova. Ndërkaq, pëlqimi i investitorit të huaj mund të jepet në çdo kohë, qoftë me dorëzimin e një kërkesë për arbitrazh ose duke i paraqitur Agjencisë një kërkesë me shkrim në të cilën jepet pëlqimi. (Neni 16.3 i Ligjit për Investime të Huaja). Përveç nëse investitori i huaj dhe Kosova pajtohen ndryshe me shkrim, të gjitha arbitrazhet lidhur me raste të investimit duhet të mbahen në një vend anëtar të BE-së që gjithashtu është palë në Konventën e New York-ut për Njohjen dhe Zbatimin e Vendimeve të Huaja të Arbitrazhit.

e. Ligji i aplikueshëm në zgjidhjen e kontesteve të investimit

Palët zakonisht merren vesh me shkrim për rregullat procedurale dhe për ligjin që do të aplikohet nga gjykata ose tribunali i arbitrazhit për zgjidhjen e kontestit. Në rast se një marrëveshje e tillë mungon, Ligji parasheh se gjykata ose tribunali i arbitrazhit duhet të zbatojë ligjin e zbatueshëm në Kosovë, duke i përjashtuar rregullat e të drejtës ndërkombëtare private (konfliktit të ligjit) dhe rregullat e tjera të së drejtës ndërkombëtare publike që janë të zbatueshme për çështjet kontestuese. (Neni 17 i Ligjit për Investimet e Huaja).

878

E DREJTA EKONOMIKE

f. Natyra përfundimtare e vendimeve të arbitrazhit

Të gjitha vendimet e arbitrazhit të marra në lidhje me kontestet e investimeve që mbulohen nga Ligji për Investime të Huaja konsiderohen përfundimtare dhe obligative për palët në kontest, duke përfshirë Kosovën. Sipas Ligjit, një vendim i tillë është i zbatueshëm në Kosovë në të njëjtën mënyrë si edhe vendimet e gjykatës më të lartë në Kosovë. Asnjë lloj i imunitetit nuk mund të shfrytëzohet si mbrojtje ndaj zbatimit të vendimit në fjalë. (Neni 18 i Ligjit për Investimet e Huaja).

IV. Marrëveshjet bilaterale për investime

Marrëveshjet bilaterale për investime kryesisht lidhen në formë të traktateve dhe kanë për qëllim përcaktimin e kushteve për investime private të shtetasve apo kompanive të një shteti në një shtet tjetër. Ky lloj investimi njihet me emrin Investim i huaj direkt (Foreign Direct Investment (FDI)).

Shumica e marrëveshjeve bilaterale lidhen me qëllim të garantimit të të drejtave të investitorëve të huaj në territorin e shtetit ku ata investojnë, që kryesisht përfshijnë garanca si trajtimi i barabartë, mbrojtja nga eksproprijimi (shpronësimi), mekanizmat alternative për zgjidhjen e kontesteve (siç është arbitrazhi), etj.

Marrëveshjet për investime zakonisht aplikohen për të gjitha llojet e aseteve, pa marrë parasysh a janë pronë e luajtshme apo e paluajtshme dhe pa marrë parasysh sektorin e investimit. Kjo do të thotë se këtu përfshihen edhe të drejtat në pronësi intelektuale, të cilat pa marrë parasysh a janë regjistruar apo jo, janë të investime të mbrojtura sipas marrëveshjeve bilaterale për investim.

Sot në botë ekzistojnë me mijëra marrëveshje bilaterale që kanë të bëjnë me fusha të ndryshme të investimeve. Kosova ka lidhur një numër marrëveshjesh për tregti të lirë me shtetet e rajonit të cilat kanë për qëllim inkurajimin e investimeve të këtyre shteteve të Kosovë.

879

DORACAK PËR PREGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS

Documents

Transcript of DORACAK PËR PREGATITJEN E PROVIMIT TË JURISPRUDENCËS