Doktoratura Albana Shijaku Fakulteti i Gjuheve Te Huaja Departamenti i Gjuhes Angleze

UNIVERSITETI I TIRANS FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHS ANGLEZE

Punim pr gradn shkencore Doktor n Gjuhsi

Specialiteti: Stilistik-Komunikim

Punoi: Udhheqs shkencor: M.A. Albana ONI Prof. Dr. Gzim HADAJ

TIRAN 2013

STILET FUNSIONALE DHE INTERPRETUESE

T KOMUNIKIMIT PUBLIK N FUSHN E EDUKIMIT

I

Mirnjohje, gjyshit dhe gjyshes time, q m rritn, edukuan dhe m

bekojn me dashuri do dit t jets time

II

Falnderime

Nse do t duhej t rendisja me emr t gjith profesort, miqt dhe kolegt q

m kan qndruar pran n kt proces jo fort t leht, lista do t ishte

relativisht e gjat.

Nga t gjith do t veoja punn e pakursyer dhe durimin kalorsiak t

udhheqsit tim n kt pun shkencore, Prof. Dr. Gzim Hadaj. I jam shum

mirnjohse pr kshillat, sugjerimet, mbshtetjen akademike dhe kohn q vuri

n shrbimin tim. Shpresoj dhe uroj q puna e br t jet e denj pr t gjith

besimin dhe investimin q profesori bri tek un.

Nj mirnjohje e thell shkon pr t gjith kolegt e departamentit t gjuhs

angleze dhe veanrisht mikeshat e mia, q kan qen nj burim pozitiv

frymzimi edhe n momente jo t lehta t puns.

Po kshtu i jam shum mirnjohse familjes time veanrisht bashkshortit tim

Ervinit dhe fmijve t mi, Kevin dhe Dea, q m mirkuptuan dhe mbshtetn n

kt proces.

Falnderoj shum mamin, motrn time Jonin dhe miken time Rudinn, q kan

qen nj mbshtetje e fort shpirtrore, pa t ciln do ta kisha shum t vshtir

t punoja. I jam mirnjohse babit tim, q edhe pse nuk jeton m, e di q do ishte

shum krenar pr punn time dhe i vetmi q do m shtynte pr t krkuar m

shum.

N fund, i jam shum mirnjohse t gjith autorve shqiptarve q kan

investuar nj pjes t jets s tyre n gojtari, duke na ln nj thesar q edhe

pse krahasimisht i vogl me kultura t tjera, mbart vlera t veanta pr letrat

shqipe, vlera pr t cilat dokush duhet t ndihet krenar.

III

PASQYRA E LNDS

faqe

Falnderime.. II Pasqyra e lnds.. III Hyrje. VI

Kreu I Vshtrim historik i retoriks..

1

1.1 Retorika n antikitet. 1 1.2 Klasifikime t fjalimeve n lashtsi 3 1.2.1 Organizimi i fjalimeve. 3 1.2.2 Koncepti i stilit n lashtsi.. 5 1.3 Rnia e moralit t gojtaris 6 1.4 Retorika helenistike dhe edukimi 8 1.5 Copzimi mesjetar......................... 9 1.5.1 Kontributi i retoriks n Mesjet......................... 12 1.6 Retorika n Rilindje. 12 1.6.1 Poezia dhe proza .. 17 1.6.2 Figurat letrare n Rilindje 17 1.7 Retorika n vitet 1600-1900... 20 1.8 Retorika n Amerik n shekullin XIX.. 23 1.9 Retorika e shekullit XIX-XX... 25 1.9.1 Retorika tradicionale-aktuale.. 25 1.9.2 Retorika shprehse 26 1.9.3 Retorika njohse 27 1.9.4 Retorika social-epistemiologjike... ...................... 28 1.9.5 Poststrukturalizmi dhe postmodernizmi n retorik.. 29 1.9.6 Retorika elektronike dhe kompiuterike.. 29 1.10 Historia e letrave shqipe.. 31

Kreu II Stili funksional i gojtaris. 40 2.1 Prkufizime mbi fjalimet.. 40 2.2 Klasifikimi i fjalimeve sipas stileve funksionale.. 41 2.3 Stili publicistik ose stili i veprimtaris shoqrore-politike... 45 2.4 Gojtaria n stilin publicistik 47 2.5 Klasifikimi i ligjrimeve sipas qllimit 50 2.5.1 Ligjrimi politik, ndikues 50 2.5.2 Ligjrimi informues. 51 2.5.3 Ligjrimi ceremonial. 54 2.6 Tipare t fjalimeve ceremoniale... 56 2.6.1 Prkufizimi i fjalimeve ceremoniale prmes elementeve t modeleve komunikimit... 60 2.6.1.1 Prkufizimi nprmjet mesazhit... 60 2.6.1.2 Prkufizimi nprmjet folsit 61 2.6.2 Funksionet e fjalimeve ceremoniale. 62 2.6.2.1 Marrdhnia fjalim-komunitet.. 62 2.6.2.2 Funksioni kuptimor... 63 2.6.2.3 Funksioni identifikues.. 63 2.6.2.4 Funksioni autoritar 64 2.6.2.5 Funksione t tjera specifike.. 64

Kreu III Fjalimi si akt ligjrimi... 66 3.1 Koncepti i ligjrimit. 66 3.2 Gjenealogjia e ligjrimit, analiza kritike e ligjrimit 68 3.3 Ligjrimi si sistem kompleks 69

IV

3.4 Prkufizime mbi ligjrimin.. 70 3.4.1 Analiza e ligjrimit.. 71 3.4.2 Analiza kritike e ligjrimit 73 3.4.3 Dallime dhe t prbashkta midis analizs s ligjrimit dhe analizs kritike t ligjrimit... 75 3.5 Analiza mikro dhe makro e ligjrimit. 79 3.5.1 Raporti ligjrim-pushtet 80 3.5.2 Analiza kritike e ligjrimit dhe konteksti. 83 3.5.3 Kontrolli i kontekstit nga grupet dominante. 84 3.5.5 Heshtja si pushtet.. 85 3.6 Ligjrimi politik 85 3.6.1 Prkufizimi i ligjrimit politik.. 86 3.6.2 Situatat e ligjrimit 88 3.6.3 Tipare t ligjrimit politik. 89 3.6.4 Leksiku i ligjrimit politik.... 91 3.6.5 Sintaksa e ligjrimit politik... 93

Kreu IV Aspekte praktike t analizs s ligjrimit.. 95 4.1 Rndsia e analizs s ligjrimit.. 95 4.2 Metodat e analizs s ligjrimit 96 4.2.1 Nivelet e analizs s ligjrimit. 96 4.2.2 Niveli makro i ligjrimit... 121 4.2.2.1 Kohezioni i ligjrimit 121 4.2.2.2 Koherenca e ligjrimit.. 122 4.2.2.3 Qasja pragmatike e ligjrimit.. 125 4.3 Tipare t gjuhs s fjalimeve 132 4.3.1 Dallimet kryesore midis gjuhs s folur dhe asaj t shkruar 132 4.3.2 Tipare t fjalimeve si sisteme komplekse 133 4.3.3 Tipare t fjalimeve ceremoniale. 134

Kreu V Leksionet si fjalime 136 5.1 Faktort e t msuarit 136 5.2 Veori t leksioneve. 137 5.3 Metodat dhe stilet e ligjrimit t leksioneve 139 5.3.1 Metodat e ligjrimit. 139 5.3.2 Stilet e ligjrimit.. 140 5.4 Metoda t organizimit t leksioneve 142 5.5 Leksioni si model interaktiv i komunikimit. 144 5.5.1 Qllimi i leksionit. 144 5.6 Transmetimi i informacionit. 146 5.7 Prthithja e informacionit. 147 5.8 Prgjigjja ose reagimi... 148 5.9 Teknika t ndrtimit t leksioneve 149 5.10 Teknika t prmirsimit t ligjrimit t leksioneve.. 155 5.11 Ndikimi. 157 5.12 Leksionet si marrdhnie sociale. 158 Prfundime... 160 Fjalorth.. 166 Bibliografi. 171

V

Hyrje

0.1. Prligjja e punimit

In the beginning was the Word, and the Word

was with God, and the Word was God The Beginning, Bible

Pushteti i fjals sht i pamohueshm. N do periudh krize n historin e popujve, kan spikatur gojtar dhe fjalime q kan vulosur t ardhmen e ktyre popujve. Ata kan qen burim frymzimi pr t luftuar deri n vetmohim padrejtsit, diskriminimin dhe diktaturn. Me an t fjals autor t shquar n historin e letrave, kan skalitur prjetsisht ngjarje q kan shenjuar historin botrore. Me pushtetin q u ka dhn fjala kta autor kan hyr n mendjet dhe zemrat e njerzve dhe kan ndryshuar tek ata jo rrallher edhe vet kuptimin mbi jetn.

Komunitetet ashtu si dhe materia vuajn nga i njjti fenomen, ai i organizimit dhe i paqndrueshmris. Jan vet antart e ktyre komuniteteve q me an t instrumentave t ndryshm, tentojn ti mbajn kta komunitete s bashku dhe aktiv. Ndr instrumentat m t rndsishm dhe t pazvendsueshm jan fjalimet, t cilt i ndihmojn komunitetet ose popujt t tejkalojn proceset natyrale t shprprjes. Ky krcnim bhet real kur nj komuniteti i preken vlerat. Nj rol t rndsishm n riafirmimin e tyre e luan politika, por pjesa tjetr mbulohet trsisht nga fjalimet dhe kryesisht nga ato ceremoniale.

Gjithsesi do t ishte fminore t mos prmendej ktu dhe njohja dhe prdorimi i ktij pushteti nga individ dashakeqs, pr qllime negative. Historia njeh shum raste kur ky pushtet i prdorur n mnyr joetike, ka qen jo pak i dmshm dhe krcnues pr fatet e tyre.

Duhet t theksojm ktu q t folurit publik n vetvete ngrthen nj spektr shum t gjer ligjrimesh. Cilsia e t folurit bn dallimin mes nj ligjrimi t thjesht dhe gojtaris. Gojtaria sht shum m tepr sesa e thjesht. Ajo mbruhet me pasion, krijimtari dhe mjeshtri pr t na ofruar nj prvoj unike shpirtrore dhe mendore.

Gojtaria synon drejt aftsis ton pr t ndikuar dhe kontrolluar t tjert. Prmirsimi i aftsive komunikuese rrit suksesin n do fush t jets. Kto aftsi pajisin kdo me nj nga asetet m t muara dhe me vler, sidomos n jetn universitare dhe akademike, ku aftsit pr t arsyetuar dhe argumentuar retorikisht, marrin nj rndsi t veant.

Kto q u prmendn m lart, por jo vetm, jan arsye mse t mjaftueshme pr t thelluar studimet n gojtari dhe retorik. Ato si n shum vende simbol t qytetrimit dhe demokarcis, duhet t jen objekte studimi dhe pjes e kurrikulave shkollore n shum nivele t arsimimit t brezave t rinj.

VI

0.2. Objekti dhe hipotezat e punimit

Rndsia q ka sot n mbar botn e qytetruar gojtaria, krijimtaria dhe analiza e fjalimeve, si dhe studimet e pakta shqiptare n kt fush ishin disa nga arsyet kryesore pse u ndrmor ky studim.

Objekt i mirfillt i studimit n kt punim sht fjalimi si tekst me t gjith pamjen e tij t plot. Fjalimi studiohet nga ana funksionale dhe interpretuese, gj q shrben pr ta kuptuar, analizuar dhe prdorur at me m shum efektivitet. Nj objekt tjetr i rndsishm n punim sht dhe kndvshtrimi pr qllime akademike i analizs s fjalimeve dhe prdorimi i tyre n shrbim t pedagogve, studentve dhe arsimimit n prgjithsi.

Me an t ktij punimi synohet edhe ndrgjegjsimi pr egzistencn e nj fondi t vogl, por t mrekullueshm n gojtarin shqiptare. Historia e letrave shqiptare njeh autor q kan derdhur nprmjet gojtaris, shpirtin e tyre atdhedashs dhe dshirn e zjarrt pr nj komb shqiptar t lir dhe t aft pr tu vetqeverisur n mnyr demokratike. Ky fond sht prdorur pak pr t mos thn aspak si objekt studimi n auditoret tona. Ky fond dallon pr vlera t dyfishta si estetike unike n llojin e vet, po ashtu edhe kontekstuale, pasi japin nj kndvshtrim pr t mos u nnvleftsuar t historis s popullit shqiptar.

N analizn funksionale t fjalimit punimi prqendrohet kryesisht n pozicionin q mban nga ana stilistikore fjalimi si tekst n raport me tekste t tjer. N analizn interpretuese t tij prdoret nj qasje e re, m bashkkohore, e cila e sheh fjalimin jo vetm si nj fenomen gjuhsor, por shum m tepr se kaq. Kndvshtrimi interpretues i fjalimeve si tekste q ndodhin n koh reale, e trajton fjalimin si fenomen social, si tekstin q lind nga nj kontekst i caktuar dhe q n dallim nga tekstet e tjera, tenton ta ndryshoj kt kontekst. Pr rrjedhim objekt i analizs interpretuese sht fjalimi si model linear i komunikimit dhe t gjith elementt prbrs dhe faktort q kontribuojn n krijimin e tij.

Objekti i punimit do t ishte i mangt nse e gjith puna e kryer nuk do t vihej n shrbim t edukimit n prgjithsi dhe arsimimit n veanti. Pr rrjedhim vmendje merr edhe qasja n funksion t auditoreve universitare dhe perspektiva pr ta zbritur at edhe n nivele studimore m t ulta. Heqja e vijave paralele midis leksioneve si fjalime dhe fenomene sociale dhe prvojs s shklqyer t teoris dhe praktiks t gojtaris, ndihmon n trajtimin e tyre nga nj kndvshtrim i ri, m i lartsuar. Leksionet nuk shihen m si akte t thjeshta t t ligjruarit, por si fenomene sociale t komplikuara me mundsi reale t ngritjes s tyre n nivel gojtarie, duke ofruar kshtu jo vetm modelin e shklqyer t prvojs botrore, por duke synuar edhe prmirsimin e dukshm t cilsis s msimdhnies n auditor.

VII

0.3. Metodologjia e punimit

Ky punim dallohet pr qasje teorike dhe praktike. Studimi i literaturs bashkkohore dhe metoda induktive ndihmojn n qartsimin e pozicionit q z sot gojtaria n prgjithsi dhe fjalimi si tekst n raport me tekstet e tjera.

Pjesa e dyt e punimit karakterizohet nga prdorimi i metods deduktive. N kt pjes punimi prqendrohet n analizn e fjalimeve m t przgjedhura nga fondi botror dhe autor q kan shnuar me gojtarin e tyre. Pjesa m e madhe e fjalimeve t przgjedhura sht marr nga fondi shqiptar i cili edhe pse i limituar n sasi mbart vlera unike n cilsi.

Prmendim ktu edhe konsultimin e nj spektri t gjer autorsh si t huaj dhe shqiptar. Vmendje t veant ka marr gojtaria Noliane si nj nga trashgimit m t pasuara t letrave shqiptare t dokumentuara n kt fush.

N nj pjes t punimit sht br nj studim vzhgues i fjalimeve n auditore, pasi studimi i thelluar, nuk ishte objekt mirfilli i punimit. Ky studim dhe prvoja personale shrbeu pr t br qasjen krahasuese midis leksioneve dhe fjalimeve, n gjetjen elementve t prbashkt dhe t veant mes tyre, si dhe ofrimin e mundsive pr prmirsim t leksioneve n auditore.

0.4. Struktura e punimit

Punimi sht i organizuar n pes krer dhe nndarjet prkatse. Secili nga krert sht nj njsi e mvetshme q plotson trsin e punimit. Pjesa e par e punimit ka natyr teorike dhe pjesa e dyt e tij mbshtetet n analizn praktike t fjalimeve dhe leksioneve si fenomene sociale t komunikimit.

Kreu i par ofron nj kndvshtrim gjuhsor t historis s gojtaris n vite. Ky kapitull trajton elementt m t veant t gojtaris dhe evoluimin e tyre n vite. Vmendje i kushtohet mnyrs sesi kta element dhe vet gojtaria kan kaluar n periudha t errta pr t rigjetur vetveten srish. N pjesn e dyt t ktij kapitulli rndsi merr trajtimi i gojtaris shqiptare dhe i autorve m t spikatur q kan mundur ti bjn ball kohs.

Kreu i dyt bazohet n studimin teorik krahasues t stilit funksional t fjalimit. N t jan prmbledhur kndvshtrimet e disa prej gjuhtarve q kan ofruar studime n kt fush. Bazuar n studime t tyre prcaktohet nj renditje e fjalimit si tekst n raport me tekste t tjera. N t njjtin kapitull ofrohet analiz krahasuese e elementve stilistikor t teksteve t tjer dhe fjalimeve.

Kreu i tret ofron nj koncept tjetr t analizs s ligjrimit dhe analizs kritike t ligjrimit. N kt kapitull fjalimet trajtohen jo vetm si fenomene gjuhsore, por shum m tpr se kaq. Pr t patur nj analiz sa m t sakt t tyre, shum autor ofrojn kndvshtrime m t prparuara. Ata shohin fjalimin si fenomen social ku

VIII

gjuhsorja sht vetm njri nga aspektet. N kt kapitull fjalimi si ligjrim, studiohet prmes modeleve t komunikimit dhe trsis s elementve prbrs t ktyr modeleve, ku vlen t veohet konteksti, marrsi dhe dhnsi i mesazhit.

Kreu i katrt prqendrohet trsisht n analizn praktike t fjalime. N t diskutohet mbi rndsin q ka analiza e fjalimeve, metodat m t prdorura dhe nivelet prkatse t analizs. T gjitha kto shikohen n praktik n fjalime q kan shenjuar n historin e popujve dhe veanrisht n fjalime t autorve shqiptar ku vmendjen m t madhe e zn fjalimet e Fan Stilian Nolit si nj nga autort m t plotsuar t gojtaris shqiptare.

Kreu i pest e shikon t gjith teorin dhe praktikn e diskutuar n krert e mparshm n funksion dhe shrbim t arsimimit. Ky kre e shikon leksionin si nj proces ligjrimi dhe fenomen social. Kreu i fundit propozon trajtimin e leksioneve jo si fenomene komunikimi t thjeshta, por n nivele m t lart t ligjrimit. Prvoja bashkkohore sugjeron se aplikimi i praktikave t suksesshme t gojtaris dhe fjalimeve t suksesshme mund t prmirsoj dukshm cilsin e msimdhnies, msimnxnies, marrdhnies pedagog-student dhe t gjith procesit msimor n trsi.

STILET FUNKSIONALE DHE INTERPRETUESE T KOMUNIKIMIT PUBLIK

N FUSHN E EDUKIMIT

KREU I

VSHTRIM HISTORIK MBI RETORIKN

1.1. Retorika n antikitet

Retorika sht studimi i t shkruarit dhe t folurit t efektshm dhe arti

i ndikimit mbi t tjert. N historin e saj t suksesshme, retoriks i jan

dhn shum prkufizime dhe objektiva. Retorika dallohet gjithashtu pr nj

spektr gjithprfshirs t saj , por n pjesn m t madhe at e dallon

karakteri i saj thelbsor si nj disiplin e rndsishme pr trajnimin e

studentve. Qllimet e saj parsore ishin dy; pr t krijuar nj perceptim sesi

gjuha funksionon n t shkruar dhe t folur dhe pr tu aftsuar n prdorimin

e ktyre aspekteve gjuhsore. Retorika si arti i komunikimit, sht kuptuar pr

nj koh t gjat si sistematizimi i gojtaris s lindur natyrshm. Sipas

tradits, autort e par t librave vzhgonin situatat e jets reale ku gojtaria

ishte e suksesshme, analizonin burimet q prdornin folsit dhe zhvillonin

metoda msimi ku prdoreshin kto aftsi. Nj nga folsit n dialogun e

Cicero-nit, De Oratore e prmbledh doktrinn kryesore t retoriks si m

posht:

Virtyti i t gjitha ktyre rregullave sht se oratort nuk e fituan

reputacionin duke i ndjekur ato, por se disa njerz i veuan dhe i mblodhn

aftsit e gojtarve t lindur. Kjo nnkupton se gojtaria nuk sht produkt i

nj arti, por sht arti vet.1

Quintilian-i, autori i traktateve m t plota klasike De Institutio Oratoria,

thoshte se do gj q arti e ka ngritur n perfeksion e ka burimin tek

natyra.2

Sipas Cicero-nit, gojtari sht nj njeri q ju flet njerzve dhe pavarsisht

nga stili q prdor, ai nuk duhet t shkputet nga ajo q ndjen dhe mendon nj

njeri i thjesht. Ai e shihte gojtarin ngushtsisht t lidhur me natyrn dhe

nj pasqyrim t plot t saj.

1 De Oratore, prkthyer nga E.W. Sutton dhe H. Rackham, 2 vll. ( Londr, 1942; 1948) 2 De institutio oratoria ( 2. 17. 6.) The Institutio Oratoria of Quintilian. With an English translation by

H.E.Butler, London; William Heinemann New York: GP. Putnams sons

STILET FUNKSIONALE DHE INTERPRETUESE T KOMUNIKIMIT PUBLIK N FUSHN E EDUKIMIT

2

2

Por q nga lashtsia deri m sot, historia e letrave ka dshmuar q gojtari

dhe gojtaria, nuk i kan qndruar besnik asaj q besonin dhe predikonin

kta msues t retoriks. Kjo i ka kushtuar asaj dhe historis s njerzimit, jo

pak, pasi si do t shohim edhe m posht, retorika sht nj nga artet q ka

ndikim t drejtprdrejt n interpretimin e ngjarjeve si n jetn e prditshme

ashtu edhe n fenomenet sociale madhore.

T part msues t retoriks datojn rreth viteve 471 dhe 463 p.e.s. Ata

erdhn si domosdoshmri e kohs dhe nevojave t reja t shoqris. Pas

dbimit t tiranve, q me an t akteve joligjore kishin prvetsuar pasuri,

pr t rivn drejtsin n vend u organizuan gjykimet e para publike. N kt

periudh spikasin Tisias-i dhe Gorgias-i, ky i fundit nj sofist, me aftsi t

lindura q t shndrronin n skllevr njerzit, vetm me an t fjals dhe jo

t forcs.3

Fjala Retorik ka ardhur nga fjala greke rhxtorikx, e cila filloi t prdorej

n rrethin e Socrates-it n shekullin V dhe pr her t par u shfaq n

dialogun e Plato-sit Georgias shkruar rreth 385 p.e.s. Rhxtorikx n gjuhn

greke nnkupton artin qytetar t t folurit publik, i cili u zhvillua pr qllime

t asambleve, sallave t gjyqeve dhe rasteve formale n qeverisjen

kushtetuese t qyteteve greke, veanrisht n Athinn demokratike. Si e till,

ajo u pa si nj nndarje kulturore e nj koncepti m t gjer t pushtetit t

fjalve dhe aftsis s tyre pr t ndikuar mbi situatn n t ciln prdoreshin.

Dshmi t Aristotle-it tregojn se librat e hershm t retoriks i kushtojn nj

vmendje t veant argumentimit dhe debatit, pasi ato ishin domosdoshmri

pr lirin dhe zhvillimin e do athinasi. Nevoja pr tiu drejtuar jurive t

mdha me rrjedhshmri, krkonte organizim t kujdesshm t fja limeve, q t

mund t preknin ann emocionale t dgjuesve .4

Edhe sot, prdorimi i ksaj fjale, ka lidhje me instinktin e drejtprdrejt t

njerzimit pr t mbijetuar, kontrolluar mjedisin dhe pr t ndikuar mbi

veprimet e t tjerve, n prputhje me interesat m t mira individuale apo t

grupeve shoqrore dhe politike. Koncepte t tilla t retoriks mund t gjenden

n shum shoqri t vjetra n cilsime t prafrta. N Egjipt dhe Kin jan

shkruar mjaft libra q kshillojn lexuesit sesi t bhen orator t efektshm.

Shkrimtart klasik pr her t par n Evrop u prpoqn t prshkruajn

veorit e nj fjalimi t efektshm dhe t msonin dik sesi t planifikonte

dhe t prezantonte nj fjalim. Qytetet e antikitetit konsideroheshin si qytete

me demokraci dhe pr rrjedhoj qytetart ishin pjes aktive e debateve

politike dhe duhet t mbronin vetveten n sallat e gjyqit. Teoria e t folurit

publik u zhvillua m tej me zhvillimin e fjalorve teknik , q shpjegonin

veorit e argumentimit, organizimin, stilin dhe prezantimin. Kjo periudh

3 Philebus, 58 a-b Philebus by Plato, Translated by Benjamin Jowett. The Electronic Classics Series,

Jim Manis, Editor, PSU-Hazleton 4 Kenedy A. George Classical Rhetoric and its Christian and Secular tradition from ancient to modern

times. The University of North Carolina Press,1980, fq. 26-9, 42


3

3

shnon dhe lindjen e termit Metaretorik, si teori apo art i t folurit publik.

T part msues t retoriks ishin Sofistt.

Shkolla e retoriks filloi me Sokratin n shekullin e IV dhe u b nj shkoll e

rregullt n periudhn greko-romake. Kjo shkoll ishte pjes e edukimit formal

t shum djemve t rinj. Fillimisht msuesit e retoriks vun re nj

marrdhnie t ngusht midis letrsis dhe retoriks dhe prdorn shum

koncepte t kritiks letrare n funksion t ksaj t fundit. Qllimin e letrsis

pr t ndikuar tek lexuesi ata e pan edhe tek retorika T msosh dhe t

knaqsh.

1.2. Klasifikime t fjalimeve n lashtsi

Aristoteli n leksionet e tij On Rhetoric , dallon tri lloje t retoriks. Nj

publik - thot ai- mund t sillet ose jo si gjykats i asaj q po thuhet . Me kt

ai nnkupton se publikut mund ti krkohet ose jo , t marr nj vendim t

caktuar mbi nj shtje q prezantohet .5

Nse po, ai sillet si gjykats dhe mund t gjykoj veprime q kan ndodhur n

t kaluarn, n nj sall gjyqi dhe n kt rast fjalimi cilsohet si judicial

ligjor. Por publiku mund t gjykoj edhe mbi nj veprim q do t ndodh n

t ardhmen dhe n kt rast fjalimi sht deliberative binds. Nse publikut

nuk i krkohet t kryej asgj nga kto m sipr, Aristot le-i e konsideron

fjalimin epideictic ose ceremonial. Kto fjalime jan tipik n rastet

ceremoniale si festimet publike, funeralet, fjalime t cilat mbaheshin pr t

lavdruar ose fajsuar dik. Kto tri kategori - ligjore, bindse dhe

ceremoniale - mbetn thelbsor prgjat historis klasike t retoriks dhe

jan t vlefshm edhe sot pr t kategorizuar format e ndryshme t ligjrimit.

Koncepti i retoriks ceremoniale u zgjerua m pas nga studiues t tjer, t

cilt prfshin n t edhe prozn dhe poezin. Kjo form e retoriks nuk u pa

si nj ligjrat q kishte pr qllim nj veprim t caktuar, por q synonte t

ndikonte mbi vlerat dhe besimet e publikut.

1.2.1. Organizimi i fjalimeve

N shekullin e I p.e.s. Cicero-ni dhe Quintilian-i e prezantuan retorikn n

formn e saj m t plot. Msimet klasike t retoriks prbheshin nga pes

pjes, q shkonin paralel me aktin e planifikimit dhe t prezantimit t fjalimit.

5 Kennedy, George A., (trans/ed.) (1991) Aristotle On Rhetoric; A Theory of Civic Discourse. New York/Oxford: Oxford University Press


4

4

Duke patur parasysh nevojat e kohs, retorika q mbizotronte ishte ajo

ligjore edhe pse dy format e tjera t saj nuk mbeteshin jasht vmendjes.

Pjesa e saj e par sht invention shpikja ose gjetja.6 Kjo pjes i kushtohej

gjetjes s nj teme, duke identifikuar shtjen q duhej t diskutohej dhe

mjetet q duheshin prdorur pr t ndikuar mbi publikun q t pranonte

pikpamjen e folsit. Mjetet ndikuese prfshinin:

-s pari, provat e drejtprdrejta, si dshmitart apo dokumentat, t

cilat folsi i prdor dhe nuk i shpik;

-s dyti, mjetet artistike t ndikimit t cilat prfshijn prezantimin e

karakterit t folsit (ethos) si t besueshm, argumentin logjik (logos) q

prdoret pr t bindur dgjuesin, si dhe (pathos) apo emocionin q folsi

mund t zgjoj tek publiku i tij.

Pjesa e dyt e retoriks klasike sht organizimi.7 Organizimi nnkupton

ndrtimin e nj fjalimi t ndar n pjes, numri i t cilave vazhdon t jet nj

nj shtje e shumdiskutar. Ndarjet m t prdorura t gjetura n librat e

kohs dhe t prdorura nga oratoria juridike jan:

1. hyrja (Greq. prooimon, Lat. exordium)

2. rrfimi (Greq. diegesis, Lat. narratio) prezantimi i detajeve faktike t

kontekstit

3. prova (Greq. pistis, Lat. probatio)

4. prfundimi ose mbyllja (Greq. epilogos, Lat. peroratio )

Secila ndarje ka funksionet dhe karakteristikat e saj t qar ta. Hyrja synon t

siguroj interesin dhe dshirn e mir t publikut pr t dgjuar. Pr kt

rrfimi duhet t jet i qart, i prmbledhur dhe ndikues, dshmia duhet t jet

e mbshtetur n argumenta logjik n favor t folsit dhe t paraprij do

kundrshti q mund t ngrihet. Mbyllja n vetvete organizohej n dy pjes q

prbheshin nga prmbledhja e asaj q shtjellohej dhe n zgjimin e ans

emocionale tek dgjuesit.

Fjalimet deliberative bindse kishin nj struktur t organizuar n hyrje,

dshmi dhe mbyllje. Ato shpesh e shmangnin rrfimin. Fjalimet epideictic

ceremoniale kishin nj struktur t veant, pr shembull nj fjalim lavdrimi

mund t trajtonte shtje t vendlindjes, t paraardhsve, t arsimimit, t

karakterit dhe t personalitetit t individit si subjekt.

6 Greq. Heuresis, Lat. Inventio Kenedy A.G., (1994) A new history of classical rhetoric Princeton

University Press, Princeton, NJ. 7 Greq. Taxis, Lat. Disposito Kenedy A.G., (1994) A new history of classical rhetoric Princeton

University Press, Princeton, NJ.


5

5

Pjesa e tret e retoriks klasike sht stili.8 Stili diskutonte shtje t t

shprehurit me mjeshtri t ideve. Pr m tepr koncepti i stilit do t rimerret

m posht.

Memorizimi9, fillimisht duhej t ishte pjes e retoriks q diskutonte

memorjen dhe teknikat q do t ndihmonin gojtarin t memorizonte fjalimin.

M pas memorizimi nuk u konsiderua thjesht si akti i t msuarit prmendsh

t nj teksit t caktuar, por si kombinimi i teknikave t improvizimit dhe

gjenerimit t nj fjalimi n nj kontekst t caktuar. Kjo i jepte gojtarit

mundsin t shprehte t njjtn ide t perifrazuar n mnyra t ndryshme.

Prezantimi,10 si pjesa e pest dhe e fundit e retoriks, diskutonte m shum

mnyrn sesi thuhet dika. N Greqin e lasht prezantimi paralelizohej me

aktrimin dhe vmendja kryesore prqendrohej tek prdorimi i gjesteve dhe

tonit t zrit.

1.2.2. Koncepti i stilit n lashtsi

Pasi folsi ka prcaktuar se far do t thot dhe rendin, detyra tjetr sht

q t vendos sesi do ta thot dhe si do ta transmetoj prmbajtjen me an t

fjalve dhe fjalive. Kjo prbn at q quhet stil.11 Karakteristik e retoriks

klasike sht trajtimi i stilit si proces i qllimshm i shprehjes s tems me

an t gjuhs. Studiuesit e gojtaris n at koh mendonin se e njjta ide

mund t shprehet me fjal t ndryshme, pr t arritur efekte t ndryshm. Ata

e perceptonin stilin t ndar n dy pjes: zgjedhja e fjalve dhe vendosja e

tyre n fjali, t cilat prmbajn strukturat kohore, ritmin prozaik dhe figurat

letrare.

Diskutimi mbi stilin vrtitej mbi konceptin e katr vityteve (Greq. Oretoi)

q pr her t par u prkufizuan nga studenti i Ar istotle-it, Theofrastus-i.

Kto virtyte ishin: saktsia (gramatika dhe prdorimi), qartsia, zbukurimet,

dhe korrektsia.

Zbukurimet prfshinin tropet apo zvendsimet e nj termi me nj tjetr si tek

metafora, figurat letrare apo ndryshimet n tinguj, renditjet e pjesve t nj

fjalie, si anaphora apo asidentoni, si dhe figurat e mendimit, n t cilat

nj fjali prdoret pr t theksuar apo rritur vmendjen e publikut, si tek

pyetjet retorike.

8 Greq. Heuresis, Lat. Inventio Kenedy A.G., (1994) A new history of classical rhetoric Princeton University Press, Princeton, NJ. 9 Po aty,. 10 Po aty,. 11 stili ( Greq. Lexis, Lat. Elocutio ) Kenedy A.G., (1994) A new history of classical rhetoric Princeton

University Press, Princeton, NJ.


6

6

Stilet kategorizoheshin n tre lloje, i lart, i mesm dhe i ult ose i thjesht.

Gjetja, organizimi dhe stili ishin tre pjest m kryesore t retoriks klasike , t

zbatueshme si n t folurit publik ashtu edhe n hartimet e shkruara. Pr her

t par njohja e tyre si tre veprime t ndara u b nga Sokrati n fjalimin

Against the Sophists12 (seksioni 16) shkruar rreth 390 para ers s re

Aristoteli e rimerr shtjen n vitet 335 para ers s re, n librin e tij t tret

On Rhetoric13 dhe sygjeron edhe nj pjes t katrt q sht prezantimi. N

shekullin I p.e.s. t folurit publik iu shtuan edhe dy pjes t tjera. I katrti n

radh vendosej memorizimi. Pasi nj fjalim planifikohej dhe shkruhej mir, ai

duhej t msohej prmendsh pr tu prezantuar mir. Pr kt qllim u krijua

nj sistem pr kujtesn me ndihmn e sfondeve dhe imazheve. Prezantimi u

rendit i pesti n librin e tret Rhetoric for Hereunius shkruar n shekullin e

I para ers s re. Ashtu si parashikonte Aristotle-i, i renditur i pesti dhe i

fundit, prezantimi prmblidhte kontrollin e zrit, volumin, frekuencn dhe

gjestet q prfshinin kontrollin e efektshm t mimiks dhe gjymtyrve. N

po t njjtn koh del nj vepr nga Quintilian-i, Education of the orator

libri 11, q merr prsipr t sqaroj do diskutim q egzistonte deri ather

mbi gojtarin.

1.3. Rnia e moralit t gojtaris

Si vihet re nga librat greke dhe latine t kohs, nga shekulli i IV p.e.s . deri

n fund t antikitetit, Metaretorika Klasike, ose Retorika e Ngurt shkenca e

studimit t gojtaris, ishte nj trup standard njohurish. Pasi mori trajtn e saj

t plot, ajo mbeti e pandryshuar n karakteristikat thelbsore t saj. Shum

studiues u prpoqn ta rishikonin, por vetm e detajuan m shum n krkim

t origjinalitetit. Retorika sht shoqruar gjithmon nga nj konotacion

negativ dhe shpesh sht cilsuar si zhgnjyese dhe e pathemelt, dukuri e

cila egziston edhe sot. Ajo u pa me armiqsi dhe dyshim edhe nga disa klasik

t kohs. Notat kritike pr gojtarin u shfaqn q n 423 para ers s re, n

komedin Clouds, Nephelai t Aristophanes-it. Kjo komedi shnoi

debatin mbi Just speech dhe Injust speech. Ky i fundit i konsideruar dhe

si i dobti q guxon t vr n diskutim dhe t fitoj mbi t fortin duke

prdorur lojrat gjuhsore. Kjo rezultoi n akuz t drejtprdrejt mbi

Sokratin, se po i jepte t drejt t dobtit t vinte n diskutim t fortin apo

t pagabueshmin.14 M pas Aristotle-i n librin e tij On rhetoric

identifikon se i dobti mund t sfidoj madje dhe t akuzoj t fortin.

Marrja e pushtetit nga i dobti me an t fjals zgjoi shum kundrshti pr

kohn, por kjo shnoi dhe nj kthes vendimtare pr historin e njerzimit.

12 Against the Sofists fjalim tek http://english.mansfield.ohio-state.edu/writing 13 Aristotle (2010) On Rhetoric ReadaClassic.com., USA 14 Reckford.J.K (1987) Aristophanes: Old-and- new Comedy- Six essays in perspective. UNC Press.


7

7

Pr her t par u pa se me an t argumentimit logjik, mund t viheshin n

diskutim shtje q deri n at koh ishin absolute dhe pr rrjedhoj edhe t

padiskutueshme. Pr her t par u vun n diskutim t vrteta absolute mbi

tokn, diellin dhe teori t tjera n shum fusha t jets shkencore, politike dhe

shoqrore. Q n at koh ka egzistuar nj lidhje midis gojtaris dhe

politiks dhe kjo justifikon pjesrisht edhe konotacionin negativ q egzistonte

pr t.

Fjala rhxtr n greqishten e vjetr do t thot gojtar, por ka edhe nj

kuptim t dyt q sht politikan. Kjo prqasje solli trajtimin e Rhxtorikx

si nj teknik t dyshimt moralisht, e prdorur nga politikant q rezultoi t

ishte n kundrshti m t vrtetn. Gojtart po akuzoheshin se nprmjet

fjals po korruptonin njerzit dhe sulmi kryesisht binte mbi Sofistt (njerzit

e zgjuar), t cilt nprmjet gojtaris prpiqeshin tu msonin njerzve

teknikat e jets qytetare.

Sofistt ishin nj grup filozofsh relativist, skeptik mbi mundsin e njohjes

s t vrtets universale. N nj traktat titulluar Protagoras ata shpreheshin

se: Njeriu sht njohsi i t gjitha gjrave, i t diturave dhe t paditurave deri m

tani.15

Sipas Gorgias-it, tek On Nature, asgj nuk egziston dhe n qoft se

egziston nuk njihet dhe n qoft se mund t njihet, trsia e njohurive nuk

mund t komunikohet nga nj njeri tek tjetri.16 Rrjedhimi i drejtprdrejt i

ktyre pohimeve sht se vlera apo opinioni mbi t vrtetn, t drejtn apo t

duhurn, duhet t gjykohet nga rrethanat dhe sesi perceptohet nga individt,

n nj periudh kohore t caktuar. Kjo hapi nj faqe t re pr retorikn pasi

shtroi domosdoshmrin e nevojs pr t diskutuar t dyja ant e nj shtjeje

n mnyrn m ndikuese t mundshme. N t njjtn koh kjo krkonte edhe

aftsi t veanta. Kjo periudh shnon dhe nj prkufizim t qart t retoriks

dhn nga Aristotle-i pr t sheshuar debatin e lindur. Ai shprehej se

retorika sht nj art moralisht neutral, e cila mund t argumentoj mbi t

dyja ant e nj shtjeje qoft pozitive apo negative, por q bazohet trsisht

n njohurit e disiplinave t tjera n interes t prcaktimit se far sht e

vlefshme, e drejt apo e ndershme dhe pr kt ajo prdor nj metod t

veant t sajn.

Domosdoshmria e studimit t retoriks pr qllime qytetarie, si n formn e

gojtaris edhe n at t shkruar, ishte e njohur dhe e pranuar prgjithsisht.

Megjithat vihet re nj trheqje apo kufizim i njohurive t gojtarve.

Gojtart kishin njohuri universale, por krkesat e kohs i kufizuan ata n

sallat e gjygjit. Edhe pse ndaj retoriks pati edhe qndrime negative duke e

cilsuar at si loj fjalsh, fjal boshe, hollsi pa rndsi, dyzim moral dhe

dshir pr t arritur interesat personale me do kusht, teoricient e retoriks

15 Schiappa E., (2003) Protagoras and Logos: A study in Greek Philosophy and Rhetoric, University of

South Carolina Press, Columbia, South Carolina. fq.103-33 16 Plato (1994) Gorgias Agora Publications, INC. MA., USA


8

8

si Aristotle-i, Cicero-ni dhe Quintilian-i nuk ishin thjesht manipulues t

rndomt fjalsh. Prkundrazi retorika ishte nj forc e madhe liruese e jets

intelektuale t kohve antike.

1.4. Retorika helenistike dhe edukimi

Si rezultat i pushtimeve t Aleksandrit t Madh midis 334 dhe 323 para ers

s re dhe themelimit t mbretrive nga pasardhsit e tij n Greqi, Azin e

Vogl, Siri dhe Egjipt, kultura greke u prhap nga Greqia, Italia e Jugut dhe

Siqilia prgjat Mesdheut Lindor. Greqishtja u b gjuha ndrkombtare e

qeverisjes, tregtis dhe arsimit. Shkollat greke t gramatiks dhe retoriks u

hapn n do qytet. Aftsia pr t drejtuar bizneset dhe pr t folur greqisht

n sallat e gjyqit ishte nj aftsi e veant pr nj mas t madhe t popullsis

madje edhe pr ata q nuk do t mbanin asnjher nj fjalim formal. Studimi

i kulturs greke dhe oratoris solli me vete nj kultur t re dhe sunduese.

Duke qen se fillimet e studimit sistematik t retoriks n Greqi ishin t

lidhura me nevojat e qeverive demokratike, studimi i retoriks u zvoglua nn

sundimin e qeverive autokrate. Nj pjes e madhe e debateve politike

zhvillohej larg syve t publikut. Gojtari kishte si detyr paraqitjen e

politikave tek publiku, ose t drejtonte opinionin publik n favor t

qeverissit. Kjo shnoi nj mundsi pr praktikimin e gojtaris epideictic

ceremoniale, duke prfshir lavdrimet, encomia dhe ligjratat ceremoniale.

Jeta politike ofronte mundsi pr praktikimin e gojtaris si n shkmbimet e

ambasadorve, n mbledhjet e kshillave t qyteteve etj. Por ajo q vihet re

sht mbizotrimi i gojtaris juridike.

Ky shekull dallohet gjithashtu pr lulzimin e t nxnit sistematik. Biblioteka

e Madhe dhe Muzeu i Aleksandris ishin qendrat m t mirnjohura t t

nxnit dhe nj institucion krkimi i avancuar n shkenc dhe letrsi. Vlera q

mori t nxnit solli zhvillimin e mtejshm t teorive t retoriks si nj deg e

rndsishme e edukimit. Kjo mori formn e detajimit t nj sistemi q

prshkruante procesin e planifikimit, t t shkruarit dhe prezantimit t

fjalimit. Dy nga cilsit m t veanta t ktij procesi ishin krijimi i teoris s

qndrueshme (stasis); nj metod sistematike pr identifikimin e shtjes n

diskutim n nj fjalim dhe prkufizimit me shembuj, nj numr t madh

tropesh, figurash dhe mjetesh t tjera stilistikore, q mund t gjendeshin n

tekste apo prdoreshin n hartime. Roli q mori retorika n edukimin formal

ishte thelbsor n mbijetesn dhe zhvillimin e saj. Studimi i retoriks ishte e

drejt e posame e djemve, ndrkoh vajzat specializoheshin n shkollat e

gramatiks. Edhe kjo sht dshmi pr rndsin q i jepnin retoriks n

edukim. N moshn 12-14 djemve u jepej nj arsimim kryesisht gramatikor.

N kt mosh ata fillonin t merrnin msime t prparuara t retoriks.


9

9

Shkollat e retoriks prqendroheshin n studimin e shkrimtarve t prozs dhe

teknikave t argumentimit, prforcimit, zbukurimit duke prfshir edhe

figurat letrare, por n praktik fazat e avancuara t gramatiks shpesh

mbivendoseshin me fazat e para t retoriks. Kto ushtrime n greqisht

quheshin progymnasmata, ushtrime paraprake pr prezantimin e fjalimeve.

Studentt njiheshin me teorin e retoriks dhe t gjitha pjest e saj ; gjetja,

organizimi, stili, memorizimi dhe prezantimi. Studentt mbanin fjalime n

klas si nj form kontrolli pr njohurit q kishin fituar. Nuk raportohen

forma t kontrollit me shkrim.

1.5. Copzimi mesjetar i retoriks

Gjat gjith periudhs s lulzimit t retoriks, q nga shnimet e para t saj

deri n periudhn Romake, sht par qart bashkjetesa e saj me shoqrin.

Retorika ka patur nj rol t pamohueshm n shoqrit demokratike, ku

mbizotronte fjala e lir dhe t drejtat e njeriut n t gjitha sferat e jets

prfshi edhe ato ligjore dhe politike. Si n Greqi ku individi duhej t mbrohej

vet, ashtu edhe n kulturn romake ku mund dhe duhej t prfaqsohej nga

nj gojtar profesionist, vendimet kryesore merreshin pas dgjimit t t dyja

palve. Kjo bnte q retorika t ishte nj disiplin thelbsore e jets

demokratike. Me ndryshimin e sistemeve qeverisse dhe ardhjen n drejtim t

perandorve ose diktatorve, roli i retoriks bie.

Fillimi i mesjets shnoi at q do t njihej si copzim i retoriks n trsi

dhe i veprave t saj n veanti. Ajo shndrrohet n prshtatje me krkesat e

shoqris dhe bhet tekn ose ars apo thn ndryshe nj shrbim.

Vickers-i njeh dy copzime madhor:

Copzimi i par dallohet pr zhdukjen ose dmtimin e rnd t shum prej

veprave t retoriks. Veprat e Cicero-nit Orator dhe Brutus u zhdukn

ndrkoh q De Oratore njihej nga shum pak studiues. Institutes i

Quintilian-it mbijetoi i gjymtuar rnd pasi librat 5-8,9,10 dhe 12 ose

mungonin trsisht ose pjesrisht. Tekstet e retoriks gjithashtu u copzuan

rnd edhe nga qndrimi pragmatik utilitar q u mbajt ndaj saj. S jashtmi

tekstet klasike mbijetuan n gjendje t dmtuar rnd; n brendsi studiuesit

dhe lexuesit i copzonin ata pr ti prdorur n prshtatje me qllimet e tyre

individuale.

M pas retorika iu nnshtrua edhe transformimeve t tjera, fillimisht si

disiplin universitare dhe shkollore duke e prfshir at n treshen

Gramatik-Retorik-Dialektik. Ndonjher kto ndryshime lindnin edhe si

pasoj e rivalitetit midis fakulteteve t quajtura n at koh Battle of Liberal


10

10

Art, q m pas rezultoi t ishte pa ndonj vler t veant .17 Krijimi i

grupimeve t ndryshme shoqrore solli dhe copzimin e mtejshm t

retoriks, pasi ata filluan ta specializonin at n funksion t qllimeve t

tyre, duke dmtuar egzistencn e saj si nj sistem qndror edukimi. Nj pjes

t funksioneve t saj filloi ta kryente gramatika. N koht romake rreth

shekullit IV, msues t gjuhs dhe poezis, t quajtur grammatici, kishin

prshtatur pjes t disiplins s retoriks,18 prfshir edhe njohurit mbi

skemat, tropet dhe metrikn. Kufiri i paqart ndars midis gramatiks dhe

retoriks nnkuptonte q shpjegimi i poezive nga ana e gramaticienve t

kufizohej vetm n pjest e ligjrats, saktsin sintaksore, figurat retorike,

mnyrat e argumentimit dhe metrikn, por nuk prfshinin asnjher strukturn

apo planin e poems e cila i lihej studiuesve t retoriks .19

Figurat letrare trajtoheshin ndryshe n kontekstin e gramatiks. T veuara

nga struktura e prgjithshme e poems, pa lidhje me subjektin apo

personazhin dhe e shkputur nga ana emocionale, ato shndrroheshin thjesht

n forma, apo ndrtime strukturash, renditje fjalsh pa funksionin letrar q e

kishin n antikitet. Studimet gramatikore morn rndsi pas shekullit VII dhe

me emigrimet gjermane dhe mbylljen e shum shkollave romake n jug t

Evrops, barra e kulturs u mbeti njerzve q nuk e kishin latinishten gjuh

amtare. Gramatika u b lnd kryesore deri n shekullin e XIV dhe luajti rolin

q duhet t luante retorika dhe dialektika.20 Por n t vrtet gramatika nuk e

prmbushi kurr rolin e retoriks.

Prve lulzimit t gramatiks, retorika vuajti edhe nga lulzimi i logjiks dhe

teologjis.21 Shum studiues dnuan ndarjen e teoris s retoriks nga

praktika. Curtius-i shkruan se N manastire ishte e pamundur t fitoje

aftsin e artit t t folurit, pasi nuk kishte asnj mundsi prdorimi pr

qllime praktike.22 Gojtaria ishte nj art i humbur. Nuk kishte vend pr

praktikimin e saj qoft n ligjin laik, qoft n at fetar . Prezantimi iu largua

prballjes me publikun dhe humbi kontekstin e tij ndikues. Kshtu teoricient

e humbn publikun dhe retorika u shndrua nga nj sistem i dykahshm

dhns-marrs n nj sistem t njkahshm vetm dhns. Ajo i humbi

energjit e saj krijuese dhe sipas C.S.Baldwin-it humbi funksionin e saj

17 Paetow J. Luis (1910) The Arts Course at Medieval Universities with Special Reference to Grammar

and Rhetoric. 18 Campbell, J. J. ( 1978), "Adaptation of Classical Rhetoric in Old English Literature", in Murphy

(1978), fq. 173-97. 19 Kelly D. ( 1966), "The Scope of the Treatment of Composition in the Twelfth-Century Arts of

Poetry", Speculum, 41, fq 270-4 20 Colish 1968, The Mirror of Language: A Study in the Medieval Theory of Knowledge, New Haven,

Conn. fq 92-7 21 McKeon R. P. ( 1952), Rhetoric in the Middle Ages, rev. repr. in R. S. Crane (ed.), Critics and

Criticism, Chicago, 22 Curtius E. R. ( 1953), European Literature and the Latin Middle Ages, tr. W. R. Trask, New York. fq

76


11

11

kryesor.23 Shum autor mendonin se funksioni i saj ishte thjesht t lustronte,

zbukuronte duke zgjeruar edhe m shum at q tashm ishte thn. Humbja e

funksionit shoqror oi n tkurrjen jo vetm t publikut, por edhe t folsit.

R.O.Payne-i mendon se n retorikn mesjetare angleze, folsi duket se sht

zhdukur trsisht nga diskutimi dhe nuk egziston psikologjia e prgjigjes apo

reagimit nga publiku.24 Shum studiues ln mnjan marrdhnien midis

retoriks dhe gojtaris dhe n ikonografin e retoriks kalohet nga

komunikimi me an t zrit dhe t duarve tek tabelat e dyllit dhe Stylus ;

shkopi me maj q prdorej pr t shkruar mbi t. Kjo shnoi prparsin e

forms s shkruar n kulturn letrare.25 Retorika u shndrrua nga nj art i

folur, n nj art t shkruar.

E megjithat nuk mund t thuhet se teoria e retoriks nuk egzistonte n

Mesjet. Shum libra me natyr praktike u botuan mbi figurat e retoriks,

nisjen dhe mbylljen e letrave, etj. Por teoria dhe praktika n vend q t

forconin, korrigjonin dhe plotsonin njra-tjetrn, bn t kundrtn.

Studiuesit e De Inventione e copzuan s brendshmi veprn dhe iu larguan

strukturave elocutio, pronuntiatio dhe memoria. Ata u morn me pjesn

tjetr t sistemit, q rezultoi t ishte m tepr nj struktur intelektuale

terminologjish t organizuara.

N periudhn nga 1150 deri n 1300 retorika copzohet edhe m tepr duke

larguar nga njra-tjetra teorin dhe praktikn t cilat rezultojn t jen pjes e

disiplinave t ndryshme. N teologji retorika u b nj mjet pr t sqaruar

kuptimin dhe qartsuar paqartsit e shkrimeve t shenjta .26 Sipas

Bonaventur-s retorika trajtohet si nj nndarje e teologjis.

Retorika sht dalluar si nj mjet elastik me aftsi prshtatse ndaj pothuaj

do konteksti t njohurive njerzore. Kjo i bn tekstet e saj t prdorshme

edhe n shkenca t tjera. Vepra e Aristotle-it Rhetoric vjen nprmjet

prkthimeve n latinisht t Moerbeke-s n m shum se 100 dorshkrime.

Shum studiues treguan interes pr t, por pjesa m e madhe e tyre pan

vetm lidhjen e saj me dialektikn dhe t tjer i prdorn si burime pr shtje

t etiks.27 Si prmendet edhe m lart vepra e Quintilian-it mbrrin n

Mesjet e gjymtuar rnd. Prve copzimit t jashtm shum shkolla t

kohs e konsideruan at si nj vepr pr moralin m shum se pr

arsimimin.28 Faulhaber v re se veprat e mbrritura t klasikve prdoreshin

23 Baldwin, Charles S.(1928) Medieval Rhetoric and Poetic (to 1400) Interpreted from Representative

Works. New York: Macmillan, fq 181-2 24 Payne, tek Murphy J. J. ( 1966), Aristotle's Rhetoric in the Middle Age, Quarterly Journal of Speech,

52 fq. 272 25 Kendall (1978), f. 147; Curtius (1953), f39; J.B.Tropp, Education in the Reinaissance 26 McKeon R. P. ( 1952), Rhetoric in the Middle Ages, rev. repr. in R. S. Crane (ed.), Critics and

Criticism, Chicago 27 Murphy J. J. ( 1966), Aristotle's Rhetoric in the Middle Age, Quarterly Journal of Speech, fq 55 28 Faulhaber C. B. ( 1972), Latin Rhetorical Theory in Thirteenth and Fourteenth Century Castile,

Berkeley and Los Angeles.fq 14


12

12

n Mesjet kryesisht si burime maksimash, shembujsh dhe burimesh

informacioni mbi karakteristikat psikologjike t njerzve t ndryshm, n

kushte t ndryshme.29 Kjo sht dshmi e qart e transferimit t retoriks n

shkenca t tjera.

1.5.1. Kontributi i retoriks n Mesjet

Retorika dha ndihmn e saj n nj numr t madh tekstesh q ndahen n tre

grupe kryesore. S pari, retorika ndikoi ndjeshm n krijimin e nj metode pr

t studiuar ligjet. S dyti, arti i predikimit, i cili nn traditn e krishter kishte

marr nj funksion detyrues apo imponues , i shkonte shum pran gojtaris

s lasht deliberative bindse. S fundmi vmendje iu kushtua edhe artit t

poezis pas shekullit XII dhe si rrjedhoj edhe nj lloj argumentimi apo

ndikimi dhe formave t krijimit t trajtuara n stilin, organizimin dhe figurat

e huazuara nga retorika.30

Specializimi, q ishte edhe natyr e dyt e Mesjets rezultoi n ndarjen e

qart t shtat arteve n shekujt XII dhe XIII dhe specializimin e shkollave

vetem n njrin prej tyre.31 Ky specializim kontribuoi edhe m shum n

ndarjen e teoris nga praktika. Kjo retorik e specializuar, kryesisht drejt

ligjeve, solli daljen e shum librave, q fatkeqsisht ishin t destinuar pr nj

numr t kufizuar lexuesish. Akti i shkrimit t letrave sht nj produkt tipik i

retoriks mesjetare n prpjekje pr tu prshtatur me nevojat e reja

shoqrore, kryesisht si modele komunikimi midis institucioneve t hierarkis

s shoqris mesjetare. Ky lloj komunikimi nuk kontribuonte pozitivisht pr

shtje t rndsishme kulturore dhe as inkurajonte komunikimin personal.

1.6. Rilindja e Retoriks

Pas copzimit n Mesjet, detyra e ribashkimit i takoi Rilindjes. Erwin

Panofsky shkruante se pas ndarjes s forms nga prmbajtja ishte Rilindja

italiane ajo q i bashkoi elementt e ndar.32 Ribashkim sht fjala e duhur

pr t prshkruar at q ndodhi me retorikn n Rilindje. S pari fal krkimit

t humanistve pr dorshkrime t lashta u gjendn nj numr i

konsiderueshm tekstesh klasike .33 U zbuluan vepra t plota t Quintilian-it

29 Po aty fq 1-2, 95 30 McKeon R. P. ( 1952), Rhetoric in the Middle Ages, rev. repr. in R. S. Crane (ed.), Critics and

Criticism, Chicago fq 290-1 31 Colish (1968), The Mirror of Language: A Study in the Medieval Theory of Knowledge, New Haven,

Conn. fq. 101 32 Panofsky E. ( 1960), Renaissance and Renascences in Western Art, Stockholm; repr. London, 1970.

fq 100, 106 33 Pfeiffer, History of Classical Scholarship, Oxford, 1968.


13

13

dhe komente t Asconius-it mbi fjalime t Cicero-nit si dhe dorshkrime t

plota t De Oratore dhe Brutus, vepra q deri n at koh njiheshin pak

ose aspak. Kto zbulime u prhapn shpejt dhe fal shpikjes s

shtypshkronjs.

Historia e Rilindjes sht pjesrisht historia e asimilimit dhe sintezs t nj

numri t madh traktatesh klasike. Richard McKeon-i thekson trajtimin e cekt

t retoriks n Mesjet, pavarsisht nga njohurit e mjaftueshme q

egzistonin:

Prkthimi i Rhetorica t Aristotle-it, i Rhetorica ad Alexandrum pseudo-

Aristoteliane dhe t DemetriusDe Elocutione n shekullin e trembdhjet,

duket t ken patur efekt minimal krahasuar me prkthime t tjera t ktij

shekulli, n stimulimin e interesit drejt subjektit t saj. Kthimi i retoriks n

dominim gjat Rilindjes, shpjegohet vetm me hamendsimin se mendja e

njerzimit u kthye edhe njher pas nj periudhe t gjat, kundrejt letrsis

dhe jets.34

Zbulimi i teksteve t humbura i dha mundsin veprave klasike, t rimerrnin

formn e tyre origjinale pr t ciln ishin shkruar, at t retoriks dhe jo si

vepra t etiks apo t psikologjis. Kjo ndikoi n dallimin e retoriks si lnd

m vete dhe pavarsin e saj nga lndt e tjera. Numrohen rreth 2000 tituj

mbi retorikn t botuar nga 1400-1700 dhe kjo dshmon numrin e lart t

lexuesve n Evrop. Retorika trajtohej si nj domosdoshmri pr shtresat e

larta dhe shnonte nivelin m t lart t studimeve pr nj nxns. Klasat m

t larta t shkollimit quheshin Classe de Rhtorique .35 T gjith kta fakte

dshmojn statusin e veant q mori retorika. Meqnse elokuenca ishte nj

krkes e domosdoshme dhe retorika ishte elsi i t gjitha letrsive. Djemt e

shkollave ushtroheshin n do faz t ktij arti. Si gjat leximit ashtu edhe

gjat shkrimit atyre u krkohej t studionin me kujdes procesin e retoriks n

trsi, pes ndarjet kryesore t retoriks, tre stilet dhe n disa raste t dinin

emrat, prkufizimet dhe prdorimin e nj numri t madh figurash letrare.

do gj q ishte e mir pr librat e nxnsve t shkollave ishte e mir edhe

pr botim. Botimet e ksaj kohe dallonin pasi autort trhiqnin vmendjen e

lexuesve mbi elemente t retoriks, figurat letrare, skemat etj, duke br

shnime n hapsirat bosh t faqeve t librave. Kjo metod ka zbritur deri sot

dhe prdoret nga shum studiues n analizat e fjalimeve pr qllime t

arsimit36. N periudhn elizabetiane studiuesit kshillonin lexuesit ti gjenin

dhe shnonin figurat letrare n libra vet. Ata ndrtuan edhe struktura dhe

forma t shkurtuara sesi lexuesit mund t punonin me kto elemente t

34 McKeon R. P. ( 1952), Rhetoric in the Middle Ages, rev. repr. in R. S. Crane (ed.), Critics and

Criticism, Chicago fq 260-1. 35 Baldwin, Charles S. (1928) Medieval Rhetoric and Poetic (to 1400) Interpreted from Representative

Works. New York: Macmillan, fq 118. 36 Lucas L. S. (1998) The art of public speaking Mc-Graw Hill companies


14

14

retoriks pr do faqe libri. Nj ndihm pr msuesit ishte edhe nj tabel q

sipas Vives-it ishte prgatitur nga Peter Mosellanus-i, n 1531, mbi figurat

letrare, e varur mbi mur, q t mund t trheq vmendjen e nxnsve , q

kalojn pran dhe t detyrohen ti shikojn.37 Studiuesit nnvizojn do

mnyr t mundshme pr t ndikuar n mendjet e nxnsve.

Nga dokumenta t ndryshme t shoqris s lart vijn dshmi interesante q

tregojn pr mnyrn sesi msuesit udhzonin nxnsit e tyre. Metoda q

prdornin nxnsit pr t prthithur retorikn ishte e ngjashme me at t

klasikve. Pr t shkruar nj hartim me nj tem t caktuar fillim isht ata

mblidhnin t gjith argumentat mbi temn (inventio), renditnin t gjitha

similitudat dhe shembujt q kishin ndrmend t prdornin, m pas e ndanin

materialin n pes pjes t prshtatshme pr fjalimin ( dispositio) dhe hapi i

fundit ishte organizimi prfundimtar i hartimit pa harruar t gjith cilsimet e

prdorura. Kjo form arsimimi ishte e njjt pr t gjith si pr mbretrit

ashtu edhe pr njerzit e thjesht. C.S Lewis-i prshkruan se:

duke u rritur nga fmijria n nj bot plot me epanorthosis 38 t bukura,

paronomasis39, isocolon40 dhe krahasime e cadentia.41 Por kto lnd nuk

ishin, si shum t tjera t shkolls moderne, t preferuara nga msuesit, por

aspak t plqyera dhe t vna n loj nga prindrit. Babai, vllai m i madh

dhe t gjith shokt m t mdhenj t shkolls, t gjith e plqenin retorikn.

Kshtu q edhe ti do ta plqeje. Ti plqeje Tully42-n e mbl dhe ishe po aq i

interesuar pr asydenton43 dhe chiasmus44, si sht sot i interesuar nj djal

modern pr kriketin dhe aeroplan t llojeve t ndryshm.45

Shum vepra t periudhs s Elizabets dshmojn pr besnikrin dhe

familjarizimin ndaj figurave letrare, treguar kjo edhe nga shum referenca q

bheshin pr to, duke prdorur emrin e sakt, praktik kjo q vazhdoi prgjat

37 Vives J Luis ( 1913), On Education, tr. from De tradendis disciplinis by F. Watson, Cambridge; repr.

Totowa, NJ, 1971., fq. 134 38 epanorthosis- figure letrare q prdoret pr zvendsimin theksues t nj fjale. Psh mijra, jo miliona marr nga Wikipedia 39 paronomasis- nj form e lojs s fjalve q sygjeron dy ose m shum kuptime, duke shfrytzuar shumkuptimsin e fjalve, ose shqiptimin e ngjashm t tyre, pr ql lime humori ose retorike- marr nga Wikipedia 40 isocolon- figur letrare ku paralelizmi theksohet me an t fjalve t t njjts gjatsi. Psh. Veni,vidi,vici Jul Cezar. Nj nga format m t prdorura t isocolon sht tricolon ose I tri pjesve parallel.- marr nga Wikipedia 41 cadentia- ritmi ose modulimi i zrit, kryesisht rns 42 Marcus Tullius Cicero 43 asydenton-mungesa e lidhzave midis pjesve q rezulton n ritm t shpejt ose efekt emocional t forte. 44 chiasmus- figur retorike ose letrare n t ciln fjalt, ndrtimet gramatikore, ose konceptet prsriten n t kundrt, n t njjtn form ose t modifikuar. Psh. poezia ngrthen momentet m t mira dhe t lumtura, t mendjeve m t lumtura e t mira.-marr nga Wikipedia 45 Joseph S M. ( 1947), Shakespeare's Use of the Arts of Language, New York., p.29.


15

15

shekullit XVIII. Plqimi i tyre ishte i dykahshm, jo vetm i atyre q i

prdornin, por edhe i atyre q i dgjonin. Joseph S.M. e prshkruan nj

gojtar si zotrues t plot t retoriks s tij si edhe t publikut q e ndjek.46

Dshmi t tij tregojn se arti i retoriks ishte kthyer srish ai q ishte n

antikitet, nj art performues dhe improvizues.

Nxnsit q vazhdonin studimet n universitete merrnin msime retorike t

thelluara. Universitetet ishin m t vjetra se shkollat e gramatiks dhe ata

ishin t part q prjetuan reformat humaniste n msimdhnie. Oksfordi dhe

Kembrixhi, universitete q datonin q nga mesjeta, dominoheshin nga

skolastika, sistemi teologjik dhe filozofik bazuar n logjikn Aristoteliane dhe

shkrimet e t parve t Kishs, sistem ky i ndikuar thellsisht nga tradita dhe

dogma. N fillim t shekullit t XVI humanistt anglez filluan t vinin n

praktik idealet e studimit t letrsis klasike, e cila u zhvillua fillimisht n

Firence n shekullin XV, nn frymzimin e studiuesve bizantin. U ndryshuan

edhe kurrikulat e universiteteve dhe aty ku m par dominonte logjika

Aristoteliane, vendin e zuri retorika dhe gramatika, prfshi edhe studimin e

klasikve si logjika dhe greqishtja. Nga shnime t kohs kuptojm rndsin

q mori kjo periudh riformatimi e retoriks.

Duke reformuar studimin e gramatiks, duke rritur kohn e studimit t

retoriks, duke zbritur retorikn nga kurset e avancuara n ato t prgatitjes

n Bachelor dhe duke zgjeruar fushn e studimit me bibliografi nga letrsia

humane, ata zbutn theksin mbi logjikn dhe lejuan, pr t mos thn

inkurajuan, nj shpirt t ri udhrrfyes n punn e studentve.47

Ky shpirt i ri ndaj retoriks u mbshtet edhe nga kolegjet. Veprat e klasikve

t mdhenj Cicero-nit, Aristotle-it, Quintilian-it ishin pjes e kurrikulave t

tyre. Koleksioneve t tyre iu shtuan vepra t tjera t Hermogenes -it, Socrates-

it dhe Demosthenes-it dhe autorve t Rilindjes, Trapezuntius-it dhe

Cassander-it48. Retorika fitoi mjaft vend edhe n dm t lndve t tjera,

madje edhe t matematiks. Aty ku Mesjeta e denigroi retorikn duke e

nnshtruar at ndaj dialektiks dhe teologjis, Rilindja e riktheu at n vendin

e saj. Theksi mbi ann praktike t retoriks sht ndoshta elementi m dallues

i rizbulimit t retoriks klasike n Rilindje. Retorika po rishihej si ratio dhe

oratio, arsye dhe ligjrim, si nj lidhz midis antarve t racs njerzore, t

cilat me an t proceseve t t nxnit, t msuarit, t komunikuarit, t

diskutimit dhe t arsyetimit, i shoqrojn dhe i bashkojn t gjith njerzit n

nj lloj vllazrie natyrore. N Rilindje t gjitha format e ligjrimit, prfshi

edhe poezin, vlersoheshin si forma t komunikimit49. T gjith studiuesit e

46 Po aty., f 29. 47 Curtius E. R. ( 1953), European Literature and the Latin Middle Ages, tr. W. R. Trask, New York.f. 94 48 Baldwin, Charles S.(1928) Medieval Rhetoric and Poetic (to 1400) Interpreted from Representative

Works. New York: Macmillan, fq. 103-4 49 Muntano (1967) tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford.


16

16

Rilindjes ishin kundr heshtjes sidomos pr udhheqsit heshtja konsiderohej

e turpshme. Po kshtu ata dnonin vetmin dhe izolimin tipar dallues i

manastireve n Mesjet. Humanistt mendonin se elokuenca ishte natyrale

dhe sociale. Stefano Guazzo n 1574 shkruante:Vet natyra i ka dhn

njeriut pushtetin e fjals. Por natyrisht, jo q ai t flas me vetveten por si

nj mjet komunikimi me t tjert nj mjet me an t t cilit njerzit mund t

bashkohen dhe ta duan njri-tjetrin.

Ndrsa Poliziano-ja shkruante se gojtaria ose elokuenca sht e vetmja

mnyr pr t hyr n mendjet e njerzve dhe pa ushtruar dhun, ti bj ata

t ndjekin qllime t vlefshme pr t gjith.50

Rilindja i dha nj natyr utilitare retoriks, por ajo u shkmbye shpesh edhe

me fjal si caritas dhe philantropia dhe Vives-i n 1913 shkruan se tek e

fundit ky duhet t jet produkti i t gjitha studimeve dhe ky sht qllimi n

vetvete i retoriks. Pasi t kemi marr njohuri duhet ti kthejm ato n vlera

t dobishme dhe ti prdorim pr t mirn e prbashkt.

Vlera e retoriks buronte nga pushteti q ajo kishte mbi emocionet. Studiuesit

e retoriks n Rilindje i kushtuan vmendje t veant ksaj teme dhe krijuan

ura lidhse me psikologjin dhe dshirn e njeriut si burime t liris dhe

prgjegjsis. Lvizja retorike u perceptua si mobilizimi i dshirs drejt

prfundimeve pozitive. Ata mendonin se njeriu sht krijuar prej vullneti t

lir pr t qen i lir51 dhe se natyra njerzore plotsohet n veprim dhe

komunikim. Shum figura t tjera t Rilindjes i vendosn nj vler t veant

forcs s vullnetit dhe motoja e tyre ishte se njerzit mund t arrijn

gjithka kur ata duan. Ata theksojn rolin e arsimimit n modelimin e

personalitetit dhe forcs s vetvendosjes. E megjithat duhet t bjm nj

dallim t qart midis ndjenjave dhe mendimeve pasi shum kurrikula merren

me t dyja ant e komunikimit. Mjetet e retoriks vn n lvizje

ndjeshmrin e lexuesit, por n t njjtn koh ndikojn edhe mbi gjykimin e

tij. Ato e bjn at t ndjehet m i plot dhe t ket dshirn pr t vepruar,

pr t kuptuar, pr t besuar dhe pr t ndryshuar mendim.52

Juan Luis Vives-i shkruan:tek njeriu ligji m i lart dhe qeverisja jan n

dispozicion t vullnetit. Arsyeja dhe gjykimi i qndrojn vullnetit si

kshilltar, dhe emocionet jan udhrrfyesit e tij. Por emocionet e mendjes

prshknditen nga fjalimet. Kshtu q edhe arsyeja kontrollohet dhe

frymzohet nga fjalimet. Nga kjo rrjedh q n t gjith mbretrin e

50 Cit. Garin E.,1973, ( 1965), Italian Humanism: Philosophy and Civic Life in the Renaissance, tr. P.

Munz, Oxford, from L'Umanesimo italiano: filosofia e vita civile nel Rinascimento, rev. edn., Bari. f.

121 51 Garin E.,1973, ( 1965), Italian Humanism: Philosophy and Civic Life in the Renaissance, tr. P.

Munz, Oxford, from L'Umanesimo italiano: filosofia e vita civile nel Rinascimento, rev. edn., Bari. Fq

29-33 52 Tuve R.,( 1947), Elizabethan and Metaphysical Imagery. Renaissance Poetic and Twentieth-Century

Critics, Chicago, Ill. f. 183


17

17

veprimtaris njerzore, fjalimi sht dominant dhe e dshmon kt

mbizotrim n vazhdimsi.53

1.6.1. Poezia dhe proza

Poezia u trajtua n shum traktate t shkruara gjat Rilindjes dhe vihet re

prfshirja e saj me prozn dhe gojtarin, nn retorikn. Gjat Rilindjes t

dyja edhe poezia edhe retorika kishin t njjtin burim. T gjitha shtjet e

poezis prmblidheshin nga tre stilet dhe gjuha e prshtatshme pr secilin.

Kshtu theksi kryesor i ktyre traktateve binte mbi ligjrimin, figurat dhe

stilet dhe mbi temat t cilat natyrshm u shndrruan n procedura stilistikore.

Kritikt lexonin dhe analizonin poezin duke ndjekur proceset e retoriks,

inventio, dispositio dhe elocutio54 dhe konsideronin si veanti t poetit,

aftsin e tij pr t zgjuar pasionet. Antonio Posio-ja shkruante n 1562 se

poett duhet t zgjojn zemrim, frik, shpres dhe pasione t tjera. Viperano -

ja n 1569 shprehej qart se historia udhheq mendjen, poezia zgjon dhe

qetson pasionet. Giovanni Potano-ja n 1470 mendonte se qllimi i poetit

ishte t shpinte larg dgjuesin duke zgjuar admirim n shpirtin e tij. N

Gjermani si pasoj e kontekstit historiko-kulturor, Rilindja e dha efektin e saj

m von. Philip Melanchthon-i nj studiues gjerman i retoriks bri dallimin

se qllimi i dialektiks sht t msoj, por funksioni i retoriks sht t

prek dhe stimuloj mendjet e individve.55

1.6.2. Figurat letrare n Rilindje

N vitet 1540 dhe 1640 u vu re nj rishikim i theksit brenda retoriks, kjo s i

pasoj e rritjes s rolit t pasionit mbi ndikimin. Nga tre qllimet e retoriks

movere, docere dhe delectare56, movere mori nj rndsi t veant; nga pes

pjest e procesit t hartimit, elocutio u konsiderua si m i rndsishmi. Kto

53 Vives J Luis ( 1913), On Education, tr. from De tradendis disciplinis by F. Watson, Cambridge; repr.

Totowa, NJ, 1971., f 180 54 inventio- shpikja, dispositio- parashtrimi, elocutio- prezantimi, ligjrimi 55 Muntano (1967) tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford. f.145 56 movere- ndikoj, provokoj., marr nga http://www.latin-dictionary.net docere- msoj, tregoj, theksoj., marr nga http://www.latin-dictionary.net delectare- knaq,zbavis,mrekulloj., marr nga http://www.latin-dictionary.net


18

18

ndryshime mund t ken ndodhur pasi burimet e gjuhs u zhvilluan nga

elocutio n shrbim t qllimeve ndikuese. Faktet dshmojn se m shum

hapsir mori elocutio se pjest e tjera dhe kjo mund t ket ndodhur

pjesrisht edhe sepse duhet m shum koh pr t prpunuar t gjith

prkufizimet dhe shembujt. Studiuesit e Rilindjes ishin shum t pasionuar

pas ligjrimit, elocutio. Susenbrotus-i renditi 140 figura t retoriks,

Shakespeare-i mendohej t zotronte rreth 200, ndrkoh Bernardi Thesaurus

(1559) rendit afrsisht 5000 mjete t retoriks. Nse do t konsiderohej

elocutio si thjesht zbukurim ather nuk do t mund t shpjegohej zhvillimi i

tij n shekullin XVI dhe ky do t ishte nj gabim i rnd. Pr t gjith

studiuesit dhe msuesit q kishin objekt studimi retorikn, ajo nuk ishte

thjesht nj mjet zbukurimi e pavler.

Ashtu si Eduard Suitz-i e prkufizon, elocutio ishte nj term i Rilindjes q

prshkruante kryesisht shprehjen perfekte t ideve. Pr t kuptua r rndsin

q morn n Rilindje figurat, duhet t rikujtojm edhe njher kategorit e

retoriks klasike. Figurat tradicionalisht ndaheshin n tre grupe, t cilat

klasifikoheshin sipas ndikimit t tyre emocional. N po t njjtn mnyr u

renditn edhe tre stilet, bazuar n intensitetin emocional. Stili i lart lejohej t

prdorte t gjitha figurat pr t arritur ndikim maksimal. Dy stilet e tjera ishin

m posht pr nga forca e prdorimit, duke transmetuar gjithmon e m pak

forc drejt dgjuesit apo lexuesit. Kategoria e par prbhej nga figurat

thelbsore, apo les grandes figures, si quheshin nga frengjishtja. Ktu

prfshiheshin figura si; exclamatio, apostrophe, imprecatio, aposiopesis,

prosopopoeia57 dhe t gjitha llojet e prezantimeve pamore. Humanistt kishin

nj besim t madh tek pushteti i fjalve .58 Ky besim i ndrlidhur me natyrn

shoqrore t njeriut, prparsia e gjuhs n shkmbimet mes njerzve dhe

aftsia q kishin gojtart pr t ndikuar mbi njerzit, dedikimi ndaj t

vrtets dhe virtytit, t gjitha kto krijuan nj sistem q kontribuoi n

vendosjen n qendr t vmendjes elocutio, ligjrimin, n shrbim t idealeve

m t virtytshme njerzore dhe figurat e retoriks si mjetet m t mira pr ti

realizuar ato. Prqendrimi tek movere dhe elocutio sht dhe nj shenj

prakticiteti q e dallon retorikn e Rilindjes nga ajo e Mesjets, apo edhe nga

vet forma klasike e artit. Rnia e ligjrimit pr qllime ligjor dhe binds, si

dhe kalimi nga retorika parsore (e folur, shpesh ball pr ball), tek

57 exclamatio- termi latin pr ecphonesis, thirrmor emocional, por ai mund t prdoret edhe si pr theks. Psh. O tempora! O mores!- Cicero Marr nga Silva Rhetoricae http://rhetoric.byu.edu/ apostrophe- kthimi i ligjrimit nga nj publik tek nj tjetr. M s shumti apostrofa ndodh kur i drejtohemi nj abstraksioni, objekti pa jet ose t munguar. Marr nga Silva Rhetoricae http://rhetoric.byu.edu/

imprecatio- thirrje mallkuese, thirrje ndaj hyjnores ose djallzores Marr nga Silva Rhetoricae http://rhetoric.byu.edu/

aposiopesis- ndrprerje e menjhershme e ligjrimit, zakonisht pr t treguar ngarkes emocionale Marr nga Silva Rhetoricae http://rhetoric.byu.edu/ prosopopoeia- sinonim i personifikimit., Marr nga Silva Rhetoricae http://rhetoric.byu.edu/ 58 Gray H.H., ( 1968), "Renaissance Humanism: The Pursuit of Eloquence", in Renaissance Essays, ed.

P. O. Kristeller and P. P. Wiener , New York; from Journal of the History of Ideas, 24 ( 1963). f. 205


19

19

dytsorja (e shkruar, me distanc), ia la vendin epideictic, ceremoniales, si

nj mnyr m dominuese dhe theksoi nevojn pr t ndikuar mbi publikun.

J.C. Scalinger-i prmbledh se:

a nuk ka vetm nj fund dhe vetm nj, n paraqitjet filozofike, n

gojtari dhe n dram? Sigurisht q ky sht rasti. T gjitha kan nj t vetm

dhe t njjtin prfundim- ndikimin . Shpirti i ndikimit sht e vrteta, e

vrteta relative ose absolute, apo pasiguria e pyetjeve q mund t ngrihen.

Fundi sht bindja, apo garancia e kryerjes s dikaje.59

Ndrkoh q theksi mbi ndikimin kaloi nga forma e folur n at t shkruar,

gojtaria trashgoi t gjith forcn dhe energjin q i dha retorika klasike si

art publik dhe performues. I gjith pushteti dhe aftsia e gojtarve klasik u

rimor nga shkrimtart e Rilindjes. Kshtu aftsia pr t prcjell ndjenjat

prmes gjuhs, tashm si form e shkruar, u b nj veori thelbsore e

letersis.

Edhe arti i letrshkrimit u pa si nj mjet komunikimi dhe pr kt form

humanistt e Rilindjes nuk patn pararends klasik. E njjta gj mund t

thuhet edhe pr predikimet. Edhe pse egzistonin shum modele nga Mesjeta t

dyja palt teoricient-predikues dhe predikuesit n Rilindje u shkputn nga e

shkuara. Manualet e predikimit nga Mesjeta, prej t cilve rreth 300

egzistojn edhe sot, karakterizoheshin nga homogjeniteti .60 Ata bazoheshin n

tema t marra nga Librat e Shenjt, q lejonin ndarjen n disa pjes, secila

prej tyre vrtetohej me citime t autoriteteve dhe me argumenta logjik.

Theksi vihet mbi docere. N fund t shekullit t XIV John OMalley-i v re se

ligjrimet e shenjta u larguan nga tradita mesjetare e predikimeve dhe u

prdorn metodat e retoriks klasike veanrisht gjinia epideictic

ceremoniale. Predikuesit vun re se predikimet prmbanin teknikat dys he t

lavdrim-fajsimit. Ata prdornin lloje t ndryshme strukturash q prfshinin

t paktn nj exordium dhe peroration61 dhe e vendosnin theksin mbi

movere.62 Ky zhvillim e oi predikimin n t njjtn linj me tendencn e

prgjithshme drejt ceremoniales , me qllimin specifik pr tiu drejtuar

publikut me sjellje etike. Aty ku m par diskutoheshin doktrina abstrakte,

predikuesit prqendroheshin m qart n veprimet e Perndis, mirbrjen e

saj, n mnyr q t mund t zgjonin dshirn pr t imituar. Sti li i ktyre

predikimeve ishte m lirik, me lirshmri emocionale, q prdor rregullisht

59 Scalinger J. C. ( 1905), Select Translations from Scaliger's Poetics, ed. and tr. F. M. Padelford, New

York. fq 3,5 60 Murphy J. J. ( 1966), Aristotle's Rhetoric in the Middle Age, Quarterly Journal of Speech,, fq 332 61 exordium- hyrje., marr nga http://www.latin-dictionary.net peroration- mbyllje., marr nga http://www.latin-dictionary.net 62 OMalley J. W. ( 1979), Praise and Blame in Renaissance Rome: Rhetoric, Doctrine, and Reform in the Sacred Orators of the Papal Court, c. 1450- 1521, Durham, NC.fq 238-52


20

20

ekphrasis63 dhe element pamor t qart nga ai ceremonial, me besimin se t

part sht nj nga shqisat m t forta. Apeli ndaj emocioneve dhe lavdrimi i

mshirs dhe bujaris s Zotit dhe Krishtit, ishin elemente t prbashkt n

teorin dhe praktikn e shum prej predikuesve, teologve t Rilindjes dhe

Reformatorve q nga Martin Luther-i deri tek Lancelot Andrewes-i dhe John

Donne-i.64 Luther-i ndoqi detyrimet si predikues prfshi edhe praktikn e

retoriks, kategoris epideictic t vituperatio.65 Kjo periudh shnon pr her

t par vendosjen e retoriks si nj nga krkesat kryesore t trajnimit pr

prift. Ndikimi i retoriks klasike u zgjerua si n form ashtu edhe n

prmbajtje n shum vepra t Rilindjes. Prdorimi i gjer q mori retorika jo

vetm n letrsi, por edhe n shkenca provon pretendimin e saj se ishte art i

krijuar pr tu prdorur n do aspekt t jets dhe e aft pr tu prshtatur me

tema dhe forma t reja.

1.7. Retorika n shekujt XV-XVIII

Fjala retorik kishte prdorim t gjer n teorin e letrsis, kritikn letrare

dhe n sfern politike, por edhe si duket m lart, retorika vet ishte m

shum nj fosil sesa pjes aktive e ligjrimeve moderne. Edhe pse n gjendje

t ngurtsuar shum tema t saj u prdorn n periudhn moderne. Nj prej

tyre sht qartsia. Qartsia e ligjrimit, q n koht e antikitetit prbnte

kolonn mbajtse t retoriks, u rijetsua dhe prshtat n ligjrimin modern .66

E megjithat nga pikpamja moderne retorika dhe modernizmi jan t ndara

dhe madje edhe t kundrta. Rrymat moderne prparsuan n sfondin q krijoi

retorika dhe antikiteti. Duke patur parasysh marrdhnien q krijoi

modernizmi me retorikn klasike, termi retorik moderne tingllon absurd.

Kjo pr arsye se perceptimi mbi retorikn klasike ishte relativisht negat iv.

Ajo konsiderohej si nj penges pr progresin. Studiuesit modern mendojn

se retorika klasike i detyronte studentt ti kthehen dhe rikthehen mnyrave

joproduktive t t menduarit dhe vlersuarit. Mosprmendja e retoriks,

teorive, strategjive dhe teknikave t saj nuk prbnte shqetsim pr studiuesit.

63

ekphrasis = ecphrasis (greqisht) prshkrimi i nj vepre arti, mundsisht imagjinare si ushtrim

retorik i cili sht zakonisht grafik dhe dramatik. T thrrassh ose lavdrosh objekte jofrymore n emr. 64 Dockhorn 1974 tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford. 65 Stolt 1974, tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford. f 52 66 Habermas J., tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford.


21

21

Vetm rreth 1960 shihen prpjekje pr ta risjell n jet dhe ktu mund t

prmendim autor si Richard Ohmann-i dhe Gerald Graff-i.67

John Bender-i dhe David E. Wellbery-i shkruajn se retorika n kt periudh

ka tendencn t shoh gjuhn retorike si prodhuese t realitetit dhe jo thjesht

si prfaqsuese t nj realiteti q egziston .68 Ky qndrim poststrukturalist,

mund t konsiderohet modern n faktin se shnon nj thyerje apo shkputje

nga retorika e vjetr, e cila prshkruhej se kishte nj teori prfaqsuese shum

t thjesht, q synonte ndikimin mbi publikun me an t ligjrimit. Qndrimi

mund t konsiderohet modern edhe pr faktin se e tashmja krahasohet me

retorikn e s shkuars, e cila konsiderohet jashtmode ose e vjetruar.

Condillac-u, nj studiues i ksaj periudhe pranon largimin e retoriks nga

poezia. Ai prezantoi nj koncept m modern pr individin dhe oi n krijimin

e retoriks expressivist-e, belletristic-e.69

James Burnett Monboddo-ja sht shum m kundrshtues. Ai prdor si pik

referimi retorikn greke dhe mendon se e gjith shoqria ka shnuar rnie t

vazhdueshme, q nga Periudha e Art (Golden Age) n Greqi. Monboddo -ja

njihet sot si themeluesi i gjuhsis historike krahasuese. Ai sht i pari q

prdori t shkuarn, pr t kuptuar t ardhmen. Ky teoricien tentoi t

riformuloj koncepte tashm t pranuara, t asaj ka konsiderohet natyrale

prkundrejt asaj kulturore.

Me interes sht edhe kndvshtrimi mbi lvizjen q prfshiu Belle lettres n

mes t shekullit XVII q nisi nga Franca n drejtim t Anglis. Belle lettres,

q deri n at koh kishte detyrime ndaj retoriks, prfshinte forma t

shkruara si historin, eset dhe poezin. N krijimtari prshkrimi tekstor u b

gjithmon e m shum nj mnyr e rndsishme veanrisht n prshkrimin e

peisazheve. Kto ishin drejtprdrejt t lidhura me vlerat morale dhe shiheshin

si vazhdim i retoriks ceremoniale , nj lloj gojtarie e praktikuar n ceremoni

q nga koha e lasht.70

Shum studiues modern, ndr ta edhe Condillac-u thekson prkthimin e

vizuales n verbale veanrisht n prshkrimet e peisazheve. Pr Monboddo -n

vizioni shpirtror ishte po aq i rndsishm sa ai fizik. Ai besonte se gojtaria

mund t hyj n vizionin e publikut prmes mjeteve shpirtror dhe fizik.

Edhe sot kategorit e trashguara nga modernizmi jan t mrzitshme deri

diku, limituese dhe kontrolluese n brendin e tyre. Ndryshe nga sa m sipr

gramatika, logjika dhe retorika n bashkveprim me studimet letrare, mbetn

67 Habbs L. C., tek Vickers B., (1998) In Defence of Rhetoric Clarendon Press, Oxford. 68 Bender J., Wellbery E.D., (1990) Rhetoricality, in the Ends of Rhetoric: History, Theory, Practice. Stanford Univ. Press 69 Hobbs C., ( 2002) Rhetoric on the Margins of Modernity: Vico, Condillac, Monboddo. SIU Press 70 Clark D. L. ( 1922), Rhetoric and Poetry in the Renaissance. A Study of Rhetorical Terms in English

Renaissance Literary Criticism, New York. ff.184-207


22

22

si koncepte themelore t sistemeve t edukimit. Edhe pse retorika tradicionale

ishte n rnie t vazhdueshme, n arsim nuk ishte e njjta situat. Aty ajo

mbeti n thelb t tij, mbshtetur kjo edhe nga qndresa e fort e gjuhs dhe

kulturs latine.

Howell-i, nj tjetr studiues modernist v re nj paradigm e cila shnon sipas

tij lindjen e retoriks moderne. Ai shnon nj prhapje m t madhe t teoris

s retoriks, v theksin mbi provat joemocionale ose ato shkencore dhe dallon

preferenca pr induksionin, si form kryesore e provs s retoriks.

Gjithashtu ai v re se lindja e modernes n retorik, shnon dominimin e

provave shkencore m shum se hamendsimeve dhe probabilitetit, si dhe nj

qasje t alternuar t organizimit bazuar n t ashtuquajturat struktura

natyrore. Nuk mund t mbetet pa prmendur dhe tendenca e prgjithshme

kundrejt stilit t thjesht.71

Howell-i gjykon se nuk ka asgj pr tu diskutuar apo vn n pikpyetje

prsa i prket zgjimit t modernes. Ai mbshtet fort argument in e ndrtuar

nga gojtari bazuar n memorjen dhe njohurit shoqrore, q favorizon mjetet

joartistike t dshmive dhe ndikimit- faktet e jashtme dhe provat.

Howell-i shprehet:Retorika sht nj kultur q prshkohet nga standardet e

provs shkencore dhe shkollore dhe duhet q edhe vet t shndrrohet n

shkencore dhe shkollore, duhet t argumentoj prmes fakteve dhe provave

dhe jo prmes hamendsimeve, q mund t prfaqsojn thjesht keqkuptime

dhe paragjykime popullore.72

E megjithat t kuptuarit e opinionit t bashkbiseduesit, doxa, ishte n

thelb t invention, trillimit retorik. Nj gojtar formon nj silogjizm retorik-

nj enthymeme73- duke e ln jasht hapin logjik, pasi nnkuptohet nga

publiku. Teoria e dykahshme e Aristotle-it mbi logjikn retorike t

enthymeme, silogjizms deduktive dhe prdorimit t shembullit induktiv ,

ishte tashm e pafuqishme. Logjika skolastike nuk ishte e njjt me logjikn

retorike. Teoria retorike moderne ishte e bindur n mohimin e skolacizmit,

adoptimin e logjiks trsisht induktive. Duke br kt ata injoronin traditn

e gjat t artit t retoriks, t argumenteve t prditshme t gojtarve dhe

publikut.

71 Howell S. W., (1971) Eighteenth-century British Logic University Press, fq. 441-46 72 po aty., 73 enthymeme = silogjizm- Mnyr arsyetimi sipas s cils, duke u mbshtetur mbi dy gjykime t dhna si premisa, nxirret nj gjykim i tret si prfundim. (marr nga Fjalor i Shqipes s sotme,(2002) Akademia e shkencave e Shqipris, Instituti i gjuhsis dhe i letrsis


23

23

1.8. Retorika n Amerik n shekullin XIX

Retorika e kolegjeve amerikane n fillim t shekullit XIX ishte trsisht

neoklasike. Ajo ishte nj retorik pr qytetarin e lidhur ngusht me

ligjrimin publik t ushtruar n bare, kisha dhe senate. Disa nga msuesit m

njohur t retoriks si John Quincy Adams-i dhe Timothy Dwight-i, t dy

profesor t universiteteve me emr Harvard dhe Yale, ishin edhe gojtar t

mirnjohur n shum forume t retoriks. Prkushtimi i tyre ndaj praktikimit

t retoriks, n sensin e saj klasik t ligjrimeve pr shtje t qytetaris,

shkonte paralel me teorin q u msonin studentve. Kurset e retoriks edhe

pse t ndikuara nga Hugh Blair-i, i drejtonin studentt drejt prdorimit t artit

deliberative binds, forensic ligjor, dhe ligjrimit epideictic ceremonial,

pr tiu drejtuar shtjeve qytetare.

N qendr t retoriks neoklasike ishte nj version amerikan i idealit

tradicional retorik, njeriu i mir, me aftsi t mira t t folurit. Detyra e tij

qytetare ishte t ligjronte me zgjuarsi dhe t prqendrohej n shtje t

veanta. Po ashtu si Cicero-ni dhe Quintilian-i, studiuesit nuk e ndanin jetn

fetare, shpirtrore nga shqetsimet e forumeve publike. J. Witherspoon-i,

president i kolegjit t New Jersey n Princeton nga 1768 n 1794 dhe autor i

veprs s konsideruar si retorika e par e plot nga nj amerikan thot:

Politikant kur jan edhe intelektual, formsojn m s miri tiparet e

gojtarit dhe shkrimtarit, se sa kur ata jan vetm intelektual edhe pse me

kapacitete t mdha.74

Refuzimi i vazhdueshm pr t ndar akademikun nga oratori i forumeve

publike prbnte elementin kryesor t oratorit t plotsuar, shembull i marr

nga Cicero-ni dhe Quintilian-i. Si pr klasikt, po ashtu edhe pr neoklasikt,

qllimi kryesor i jets akademike ishte t ruante dhe artikulonte nj

marrveshje morale pr prdorim nga qytetari n forumet publike. Sipas

Witherspoon, nj orator i plotsuar nuk duhet t udhhiqet nga prpjekjet

individuale pr t qen n qendr t vmendjes. Pr t, t ishe nj gojtar i

plotsuar dhe i aft nuk prbnte arritje personale, por nj detyrim qytetar.

Edhe pse interesi i prbashkt ishte komunitar dhe demokratik, pjesmarrja

ishte e kufizuar vetm pr meshkujt e bardh e t arsimuar. Grat n

prgjithsi, burrat e paarsimuar, t varfr apo emigrant dhe njerz me ngjyr,

prjashtoheshin nga prgjegjsia publike dhe mundsia pr qytetari.

N mes t shekullit XIX koncepti i ligjrimit qytetar q msohej dhe

praktikohej nga figura t njohura, filloi t zbardhej si n sferat akademike

74 Woods, D. W., (1996) John Witherspoon Nabu Press


24

24

edhe jasht tyre. Amerikant u bn m t ndrgjegjshm pr individualitetin

e tyre. Kjo filloi t pasqyrohej edhe n retorik , e cila mori nj natyr

individualiste. N fund t shekullit retorika e prshtatur pr nivelet e

kolegjeve kishte pak t bnte me forumet retorike tradicionale. Kjo erdhi si

pasoj e dy faktorve t lidhur me njri-tjetrin:

1- rritja e individualizmit si vler kryesore kulturore

2- rritja e specializimit t njohurive, gj q oi n krijimin e nj

ligjrimi akademik m t limituar n tema

Msues dhe praktikues t retoriks arritn n prfundimin se jeta publike ishte

kryesisht nj kontekst, q ndihmonte n prkufizimin e individit dhe

veprimeve t tij.

Edhe kultura amerikane u prfshi nga nj devijim i moralitetit social nga

komuniteti drejt individit. Mbshtetur edhe nga konteksti his torik dhe

ekonomik, (prmendim ktu fillimin dhe zhvillimin e rendit kapitalist, nj

rend trsisht individualist) edhe konceptet amerikane pr vetveten u bn

gjithmon e m shum individualiste dhe autonome. Jeta sociale sipas Philip

Fisher-it u shndrrua n m shum ekonomike sesa politike, drejt individit

sesa shoqris, u prqendrua m shum tek paraja sesa tek pushteti dhe u

bazua n jett individuale sesa ato familjare.75

N kushtet e lindjes t kapitalizmit individt u trhoqn edhe m shum

brenda vetvetes dhe ajo q dikur kishte qen mbarpopullore, tani ishte nj

sken ku individi prpiqej t prkufizonte dhe prcaktonte vetveten si qenie

autonome. Ata q fillimisht e shihnin veten si kontribues dhe mirbrs t

sfers publike, tani e prcaktonin qenien e tyre si autonome, prgjegjs

kryesisht pr mbijetesn e tyre. Alasdair MacIntyre-i e prshkruan kt situat

si burokraci individuale.76 Progresi i shekullit t XIX shnoi thellimin e

individualizmit n Amerik, si brenda dhe jasht sferave akademike. Retorika

q u zhvillua n kt periudh tentoi ti kthente individt brenda vetvetes,

duke shndrruar ligjrimin publik n nj dram , prmes s cils spektatort e

prkufizonin vetveten si nj asamble individsh autonom. Kt retorika e

arrinte duke mos prezantuar asnj argument, duke i dhn ligjrimit funksion

primar zbavitjen.

Fakti q kjo retorik nuk prezantonte asnj argument shnoi nj ndryshim

domethns. Mungesa e argumentave nuk i jepte mundsin publikut t mbaj

nj qndrim qytetar, intelektual, emocional dhe moral. Kjo retorik ishte

prjashtuese n sfern politike.

75 Fisher P. 1985. Hard Facts: Setting and Form in the American Novel. New York: Oxford University Press. f.16 76 MacIntyre A., (1984) After Virtue: A study in Moral Theology Notre Dame; University of Notre Dame Press


25

25

1.9. Retorika e shekullit XIX-XX

1.9.1. Retorika tradicionale-aktuale77

Retorika tradicionale-aktuale ishte retorika mbizotruese e shekullit XVIII

deri n 1960 kur nisn t shfaqen dhe retorika shprehse dhe neoklasike , t

cilat u dalluan pr sfidat q mbartn. Retorika tradicionale u shfaq me t

gjith forcn e saj gjat shekullit t XIX kryesisht n Harvard ku studiues t

retoriks si Adam Sherman Hill-i dhe Barrett Wendell-i prodhuan tekste t

rndsishm q kristalizuan metoda t ndryshme. Kjo retorik i kushtohej

pozitivitetit t shkencave t shekullit t XIX, q supozonte se realiteti

egziston pavarsisht nga gjuha q prdoret pr ta shprehur at. Kjo nnkupton

q gjuha sht e dobishme deri n pikn ku sht e qart dhe nuk e

shtrembron realitetin. Krijimet e mira, mendonin studiuesit, duhet t

funksionojn si dritare prmes s cils lexuesi mund t shoh t vrtetn q

prezanton autori. Ata theksonin stilin e thjesht, pa zbukurime q

identifikohej m s shumti me shkencat n shoqrin britanike.

Retorika tradicionale-aktuale ishte nj sistem i shkurtuar, q injoronte

trsisht rregullat kryesore t retoriks Aristoteliane. N veprn Rhetori ca

invention, sistemi i formulave t strukturuara pr t ndihmuar gojtarin t

zbuloj argumentat, ishte thelbsor. Si prkufizon edhe Aristot le-i Le t

prballemi me retorikn, si aftsia e zbulimit n nj rast specifik se cilat jan

mjetet e mundshme pr t ndikuar.

Gjetja, arti i zbulimit t argumentave q i prshtaten situats, sht n zemr

t retoriks Aristoteliane. Retorika tradicionale aktuale nga ana tjetr,

supozonte se studiuesit autor, tashm kishin ide pr t komunikuar. Ai q

mungonte ishte sistemi pr t organizuar kto ide. Pr rrjedhim studiuesit e

retoriks, q i prkasin ksaj shkolle, nnvizuan strategji t ndryshme pr t

organizuar idet n ese dhe pikpamje q autori sjell n procesin e t

shkruarit. Kshtu studiuesit krijuan strategji pr t krijuar paragraf si dhe

organizimin e copzave t gjata t ligjrimit me mjetet e ligjrimit, t cilat

zakonisht prbheshin nga disa kombinime t prshkrimit, rrfimit,

parashtrimit dhe argumentim/ndikimit.

Doktoratura Albana Shijaku Fakulteti i Gjuheve Te Huaja Departamenti i Gjuhes Angleze

Documents

Transcript of Doktoratura Albana Shijaku Fakulteti i Gjuheve Te Huaja Departamenti i Gjuhes Angleze