Dogan_Orhan_Bozkir Kavimlerinin Kultur Ve Mitolojilerinde At

7/30/2019 Dogan_Orhan_Bozkir Kavimlerinin Kultur Ve Mitolojilerinde At

1/189


2/189

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne ...................................................................

Ait.................................................................................................................................................

adl alma jrimiz tarafndan.............................................................................Anabilim

Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan...............................................................................................

ye........................................................................................................

ye............................................................................................................


3/189

NSZ

Hi phesiz tarihi olaylarn meydana gelmesinde atlarn en belirleyici bir unsurolduunu sylemek yanl olmaz.Atlar, zellikle bozkr corafyasnda yaayan gebe

kavimlerin tarihi sre ierisinde kaderlerinin belirlenmesinde dorudan etkili olduu gibi

birok medeniyetin seyrine yn vererek tarih kavramnn tanm ve ekillenmesi hususunda

temel rol oynamtr.

Bu temel rol elbette bozkr kavimlerinin sosyal, siyasi, iktisadi, askeri, dinsel, sanatsal

ve mitolojik yap

lanmas

nda da kendini gstererek atlar

dahili bulunduu corafi alan iindebireylerin ve toplumlarn vazgeilmezi olarak karmaktadr.

Trkler, Dnya Tarihinde saysz devlet kurmu birka topluluktan birisidir. Bu

topluluun ksa srede devlet kurup ykmasnda hi phesiz atn nemi ve hz byk neme

sahiptir. Trk devletlerinin at zerinde kurulup at zerinde ykldklarn syleyebiliriz.

Bu almamzda Trklerin Dnya Kltr ve Medeniyetine bir katks olan atn

kullanm ve faydalar ele alnarak tarihi sre ierisindeki nemi vurgulanmaya allmtr.

Bu aratrmann gerekletirilmesinde neri ve yardmlarn esirgemeyen sayn

Prof.Dr.lhami Durmua, kaynak temini konusunda yardmlarn esirgemeyen sayn Prof.Dr.

Salim Kocaya ve tarih metodolojisi konusunda yardmc olan Dr.Grkan Gkeke ok

teekkr ederim.

Orhan DOAN


4/189


5/189


6/189


7/189


8/189


9/189

GR

Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli almamzn

zn oluturan bozkr kavimleri skit, Hun, Gktrk ve Uygurlardr.alma

sahamz ieren Asya coraf bakmndan incelenecek olursa, Kuzey Asya, Dou

Asya, Gney Asya , n Asya ve Orta Asya olmak zere be blmde incelenebilir1.

Orta Asya olarak anlan kta douda Kadrgan Dalarndan batda Ural Dalar ve

Hazar Denizine, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar

uzanan geni bir sahay kapsamaktadr2. Grld gibi ok geni bir alan kapsayan

Orta Asyada birok Trk kavmi kurulmu ve yaylma imkan da bulmutur. Daha

ak bir ifade ile Orta Asyada kurulan Trk kavimleri in Seddinden Tuna Nehrine

kadar olan alan kaplayan blgede yaama imkan bulmulardr.

Atl-gebe kltrler byk lde Orta Asyada domu ve bozkr

corafyasnn dier taraflarna da yaylmtr. Bir hayat tarz olarak ortaya kan

gebelik, avclk ve ziraat arasnda geen yar yerleik olarak belirmemitir.

Gebelik baz durumlarda fazla zellii olan ve uygun artlarda topra ilemekten

daha az iilie ihtiya duyulan bir yaay biimi olarak ortaya km ve

gelimitir3. Bozkrlarn dou tarafnda, zellikle Orta Asyada ortaya kan kltrler

arkeolojik buluntular sayesinde aydnlatlabilmitir. Bozkr devletlerinin ortaya k

ve kurulularnda byk lde atn hz ve demirin vurucu gc etkili olmutur.

Atn binek hayvan olarak kullanm ve demirden yaplan sava ara ve gereleri

yaygnlk kazanmtr.(Resim:1) Atl-gebelerin bu bilgi ve birikimi tarihin

derinliklerinden szlerek gelmi, onlarn sosyal, siyas, kltrel, din ve ekonomik

hayatna damgasn vurmutur.

Her kltrn kendine has bir zellii vardr. Bozkr kltrnn de dier

kltrlerden farkl ynleri bulunmaktadr.Kltrler yerleik, gebe ve asalak

kltrler olmak zere temelde ksmda incelenmektedir.Yerleik kltrlerde ziraat

1

L.Ligeti, Bilinmeyen Asya( ev: Sadettin Karatay) Ankara, 1986, s.14-15.2 S .M. Arsal, Orta Asya, Ankara,1933, s.3.3 E. H. Minns, The Scythians and Northern Nomads, CAH, IX, (1970), s. 190-191.


10/189

2

n plandadr.Topraa balanan insanlar geimlerini tarmla salamaya almlardr.

Asalak kltrlerde ise insanlarn hayatnda avclk ve toplayclk en nemli yeri

tutmaktadr.Gebe kltrlerinde hayvan besleme n plana kmaktadr. Bozkrlnn

srlerini otlatabilmesine imkan veren otu bol otlaklar bu hayat tarznn gelimesine

byk lde katkda bulunmutur4.Gebe kltrlerinden bir ksmnda ise hayvan

besleyicilii ierisinde at en nemli yeri tutmakta, hatta kltre adn vermekte,

bozkr kltr atl-bozkr kltr olarak kendini gstermektedir5.

Orta Asya corafyas geni ve engebesiz arazi parasndan olutuundan

bozkr corafyas olarak da bilinmektedir.Ad geen corafyada kurulan devletlerde

bozkr kavimleri olarak anlmaktadr. Bu kltr Bat dillerinde de step kltr olarak

gemektedir. Bu balamda Kafesolu Kltr, ilmi manas ile corafyaya deil

insan topluluklarna mahsustur. Burada da belirli bir arazi deil, bozkrl kavimler

kastedilmektedir. Rusa bir kelime olan Stepin Trke karl bozkrdr6.

eklinde gr beyan etmektedir. Step yerine bozkr tabirinin kullanlmas

kltrmz asndan daha isabetli bir tercihtir.(Resim:2.,3. 4.).

Bir topluluun hayatnda ve kltrnn oluumunda blge corafi art, bitki

rts, tarm rnleri, orman, madenler gibi; asalak, ifti ve oban hayat, yerleme

ve g hareketleri, sanayi ekilleri gibi sosyal, iktisadi faaliyetlere ve dolaysyla

hukuki, dini vb. kltrel davranlara byk lde etki yapt bilinmektedir7.

Corafi evrenin insan hayat zerindeki etkisi bozkrlarda daha bir aklkla kendini

gstermitir. Bozkrlarda gebe kltrnn en yksek derecesi olan atl kltr

gelimitir. Dnya tarihinde nemli yeri olan atl bozkr devletleri, bozkr corafyas

zerinde ortaya kmtr8.

Coraf artlarn insan yaants zerine birok etkisi bulunmaktadr.

Yeryznde yaayan insan topluluklarna baktmzda genelde orman, hayvan

4. Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat, G..FEF. SBD, 1, (1996, s. 173.5.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G..FEF. SBD, Cilt I.Say 2,Sayfa13-19,19976

. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara,1987,s.3.7. Kafesolu, a.g.e., s.3.8 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasal Yap,stanbul 1984. s. 1-2.


11/189

3

yetitirme ve tarm imkanlarn deerlendirerek hayatlarn srdrmlerdir9. Orman

kavimleri asalak kltr, tarm yapan toplumlar ise kyl kltrn yani iftilik

kltrn ortaya koymular, bozkrda yaayanlar ise oban kltrn ( besicilii)

meydana getirmilerdir10.

Bozkr kltr dier gebe yani yerleik olmayan kltrler ile

karlatrldnda birok farkllk da gstermektedir. Bu konuda Durmu l

gebeliinin ana unsuru devedir. Bozkr kltrnn ise attr.At bu kltre dinamizm

kazandrm olup ad geen kltr ise kuvvet, hareket ve srat zerine

kurulmutur.11demektedir.Dolaysyla deve duraanl ifade eden bir hayvan olarak

kltre adn vermitir.Burada yaayan topluluklarda l hayatna uyum salayan

deve ok nemli ilevlere de sahiptir. l kavimlerinin kltrnde siyas, sosyal,

ekonomik rol byktr. Bozkr kavimlerinde ise at hareketlilii ile kltrn

oluumu ve geliiminde nemli rol stlenmitir.Bu vesileyle Durmu Bozkr

Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At12 isimli almasnda geni bilgi

vermektedir. Gl bozkr devletleri at srtnda kurulmutur. Bu konuda Arslan

Dnya tarihinde nemli yeri olan atl bozkr devletleri bozkr corafyas zerinde

ortaya kmtr13.diyerek meselenin izahna yardmc olmaktadr. Konumuz

asndan byk nem tayan ve almamzn anahtar kelimelerini oluturan kltr

, mitoloji ve at zerinde durmak gerekmektedir.

Orta Asya; geni otlaklar, verimsiz dzlkler ve kumlu llerden olumakla

birlikte bitki rts iklim ve toprak trne gre deiiklik gstermektedir.

Denizlerden uzak tamamyla bir bozkr lkesi olan corafyada kara iklimi hkm

srmektedir. Bu iklimde klar ok souk ve sert; yazlar ise ok scak ve kurak

9. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara,1987 ,s.2.10.Kafesolu, a.g.e., s.15.11.Durmu, ; skit Kltr, Trkler, Ankara ,2002, s.1512 Bu hususta Bkz, . Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At Gazi nv Fen-Edb

Fak Sos.Bil Der Cilt I.Say 2,1997, Sayfa 13.13 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap , stanbul, 1984, s.1-2


12/189

4

gemektedir14. Kn scaklk 50 dereceye kadar dmekte, rmaklar ve gller

donmakta, tabiat rts kar tabakalarnn altnda kalmaktadr.15

Orta Asya bozkrlarnda su kaynaklar olduka snrldr. Bu corafyada su hem

insanlar iin hem de ekonomileri hayvancla dayal olan Trkler iin hayati

derecede nem tamaktadr. Bozkrlarda iki tr su vardr. Bu sulardan birisi ak

su dieri ise kara -su dur16. Bugn Anadoluda da bu isimlerle anlan birok ay

ve dere ismi vardr. Bu da Orta Asyadan Anadoluya ynelik kkl bir gelenei

gstermesi bakmndan olduka nemlidir. lkbaharda vadi tabanlarndan grl grl

akan ve nehirleri besleyen ak sular, yazn ise kurumakta; kara su ise yer alt

kaynaklarndan beslenmekle zira, yer alt kaynaklarndan beslenmesi nedeniyle

kurumamaktadr. Bu nedenle bozkrl iin hayati derecede nemli olan su kara

sudur.17

Orta Asyann ortasnda yer alan bozkr corafyasna bakldnda grlen

manzara udur: orak ve kumlu topraklar, yer yer le dnr. Gobi, Taklamakan,

Akkum, Kzlkum ve Karakum lleri ad geen corafyada bulunan llerdir.

Trkler genellikle ormanlk ve l sahalardan uzak durmular bozkrlarn geni

ve dz olan corafyasnda yaama imkan bulmulardr.

Bu blgenin corafi koullar Trklerin yaantsn ve kltrlerini derinden

etkilemitir. Bu etkileri ksaca yle sralayabiliriz:

Karasal iklime sahip olan Bozkr corafyas tarmdan ok hayvancla

elverilidir. Bu nedenle bozkr kavimlerinin temel geim kaynan hayvanclk

oluturmutur. Bozkr kavimleri srlerine ot ve su bulabilmek iin bozkr yaam

biimini( konarger) benimsemilerdir. Evcilletirilen hayvanlarn beslenmesi iin

baz bitkilerin ekilmesi zorunlu olmutur. Trkler hayvanlar iin yonca, kendi

14 J-P Roux, Trklerin Tarihi, stanbul,1995., s.78.15

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003,s.11.16 S.Koca, a.g.e, Ankara,2003,s.11.17 S.Koca, a.g.e.,s.11.


13/189

5

beslenmeleri iin buday ve msr yetitirmilerdir. Hayvanclkla uralmas ve

konarger yaam biimi atn evcilletirilmesini zorunlu hale de getirmitir. Srleri

idare edebilmek ve ulam, sava vb durumlarda atn hz ve gcnden

yararlanmlardr. At binek hayvan olarak kullanmlardr. Bozkrn zor koullar

Trklerde zgven, gl bir irade olumasna ve dayankllklarnn artmasna ortam

hazrlamtr.

Latincede cultura eklinde geen kltr kelimesi topra ileme anlamyla

Avrupa dillerinde yksek bilgi manas ile Trkeye girmitir18. Kltr kelimesi

eitli kavramlar ifade etmek iin de kullanlr : Milli kltr, ilkel kltr , beeri

kltr, yerleik kltr, teknik kltr airet kltr olarak da kullanlmtr19.

Kltr kelimesinin gnmze kadar birok tanm yaplmtr. Thurnwold

kltr u ekilde tanmlamtr: Bir toplulukta rf ve adetlerden, davran

tarzlarndan, tekilat ve tesislerden kurulu ahenkli btn, C.Wiesler ise kltr

Bir topluluun yaama tarz, A.Sapire gre kltr Atalardan gelen maddi ve

manevi deerler btn, A.K Kohen, Umumi olarak inanlar, deer hkmleri,

rf ve adetler, zevkler ksaca insan tarafndan yaplm ve yaratlm herey olarak

tanmlarken, E.B.Taylor ise Bilgiyi ,iman, sanat, ahlak, rf ve adetleri, ferdin

mensup olduu cemiyetin bir uvzu olmas itibaryla kazand itiyatlarn ve btn

deer maharetlerini ihtiva eden gayet girift bir btndr eklinde tanmlamlardr20.

Bu tanmlarda dikkatimizi eken en nemli nokta kltrn her toplumun

kendine zg olan yaama tarz olmasdr. Kltrn bu tanm Ziya Gkalp

tarafndan yaplan tanm ile paralellik gstermektedir. Gkalpe gre kltr Bir

milletin dini, ahlaki, hukuki, insani, iktisadi, fenni hayatlarnn ahenkli toplamdr.21

Kltrn tanm incelendiinde maddi ve manevi kltr kavramlar ne

kmaktadr. Manevi kltr kavramlarna baktmzda; toplumdaki deer yarglar ,

18. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.26.19

. Kafesolu, a.g.e., ,s.2620 M.Turhan, Kltr Deiimleri, stanbul, 1951, s.27.21 Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1989, s.9.


14/189

6

gelenek ve grenek anlaylar ortaya kmaktadr. Maddi kltr unsurlarn ise

insann doaya egemen olmasnda yarar salayan teknik ara ve gereleri ifade

etmek iin kullanlr. Bu tanmlamaya Marx da katlmaktadr. Felsefe bir

tanmlamada da Marxstan gelmektedir. Marxsa gre kltr; Doann yarattklarna

karlk, insanolunun yaratt hereydir22.

Kocaya gre ise kltr; Bir milletin kendine zg yaay, dn, inan

ve davran biimidir. Bu tanmda sadece kltrn manevi cephesi belirtilmi olup

bir de kltrn maddi cephesi vardr. rnein musiki kltrn manevi cephesini

olutururken musiki aletleri de maddi cephesini temsil etmektedir23.

Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk ise kltr Bir insan

toplumunun devlet hayatnda, dnce hayatnda, ekonomik hayatnda; yani

tarmda,sanatta, ticarette,kara, deniz ve hava ulatrmaclnda yapabildii eylerin

toplam bileimidir. diyerek tanmlamtr.

Kltrn temel dayana vardr. Bunlar coraf evre, insan unsuru ve

toplumdur24. Corafi evre olarak ifade edilmek istenen iklim, gller, denizler,

akarsular, dalar bitki rts , orman, ve maden ile bir lkenin sahip olduu yaad

alana ait doal ortamdr. nsan unsurundan kastedilen ise bunlar kullanacak dnen

insan anlatlmak istenmektedir. Cemiyetten maksat toplu halde insan topluluklar

ifade edilmek istenmitir. Fertlerin ortaya koyduu faaliyetin cemiyet tarafndan yani

toplum tarafndan kabul grmesi gerekmektedir.

Kltrn Latince anlamna baktmzda kltr bir yerleiklii ifade

etmektedir. Yerleik kltr evrelerinin varl dikkat ekmektedir. Gerekten de

kltrler yerleiklikten mi ibarettir? sorusuna cevap aramak gerei vardr. Baz

aratrmaclar kltr yerleiklikten ibaret sayarak kltrlerin ortaya k ve

geliimleri iin eitli corafyalar ileri srmlerdir.Modern aratrmaclar yaanlan

22

T.Baykara, Trk Kltr Aratrmalar, zmir, 1997, s.2723 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s 2-.3.24. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.214.


15/189

7

corafyay ve toplumlarn hayat tarzlarn dikkate alarak yerleik kltr , gebe

kltr ve asalak kltr tabirlerini kullanmlardr25.

Gebe olarak ifade edilen kltr tipine bakldnda bozkrlarda yaayanlar

aklmza gelmektedir. 3500 yllk hayat bozkr artlar iinde geen Trk

topluluunun da kendine mahsus bir kltr tipi vardr ki buna da Trk milletinin

yaad sahadan dolay Bozkr kltr diyoruz26.

Trk kltr hayatn, birbirini takip eden safhaya ayrp incelemek

gerekmektedir. Bunlar: 1-) Atl Gebe Trk Kltr ( Buna Bozkr Kltr de

denilmektedir.) , 2-) slami Dnem Trk Kltr, 3-) Bat Medeniyeti Dairesi inde

Trk Kltr ( Bunu, ada Trk Kltr )eklinde de sylemek mmkndr27.

Milletleri millet yapan deerlerin banda hi phesiz kltr gelmektedir.

Kltr beraberinde medeniyet kavramn getirmektedir. Kafesolu Medeniyet

kltrden doar28 demektedir.

Medeniyet, kltrden farkllk gsterir. Kafesolu medeniyeti Milletler aras

ortak deerler seviyesine ykselen anlay, davran ve yaama vastalar

btndr29. eklinde tarif etmektedir.

Medeniyet, Arapada aslen ehir manasndaki medine sznden

tretilmitir. Medeniyet tabiri lgat manas ile ehircilik demektir. Bedevi (l

halk, gebe) nin zdd olarak kullanlmtr. Bylece her biri kendi kabile hayatn

srdren l halkna karlk; eitli soy, dil, din ve geleneklere sahip ktlelerin

doldurduu ehirde gelien yaay birliini ifade etmek iin kullanlmtr30.

Medeniyetin tanm genelde kltre bal olarak yaplmaktadr. Medeniyeti

kltrn milletleraras lee ykselmi hali olarak tarif edenlerde vardr.

25. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.214.26. Kafesolu, a.g.e.,s.214.27 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s.3.28

. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1997,s.16.29. Kafesolu, a.g.e., s.16.30 Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1989,s.7.


16/189

8

Gkalpe gre; kltr ve medeniyet arasnda fark vardr. Bu farklar

medeniyet milletleraras kltr ise millidir. Bir millet medeniyetini deitirebilir

fakat kltrn deitiremez. Bir millet medeniyetini deitirebilir; fakat kltrn

deitiremez31. olarak sralamaktadr.

Orta Asyada tarih ncesi dnemlere dair yaplan kazlar sonucunda ortaya

kartlan buluntular sayesinde Trklerin atalarnn nerelerde yaam olduklar ve

yayldklar saha hakknda bilgi sahibi olmaktayz.Bu kltrleri tarih srasna gre

zetlemek gerekirse; M.. 4000-1000 tarihleri arasnda Trkmenistann bakenti

Akabat yaknlarndaki Anav (Anau) adn tayan yerde ortaya kartlmtr.32

Anavda ortaya kartld iin bu kltre Anav Kltr ad verilmitir. Anavda

yaplan kazlarda , Anav insannn gnete kurutulmu tulalardan yaplan evlerde

oturduu, at, koyun ve sr gibi hayvanlar besledikleri ve en nemlisi de iftilik

yaptklar ortaya kartlmtr33.(Harita:1).

Aral Gl evresinde Kelteminar adyla tantlan yerleik bir kltrn izine

M.. 3000 ylarnda rastlanlm olmakla bu kltrn en nemli buluntular ise geni

azl, dz tabanl, kulpsuz, ince izgili ve desenli mleklerdir34.

Bozkrlarn dou tarafnda, zellikle Orta Asyada ortaya kan kltrler

arkeolojik buluntular sayesinde aydnlatlabilmitir. Bozkrlarn dou tarafnda

arkeolojik ve antropolojik buluntulardan hareketle ilk ortaya kan kltr

Afanesyovo kltrdr. Bu kltrn M.. 3000lerde ortaya kt ileri srlmtr.

Ad geen kltr, Altay ve Sayan dalar arasnda gelime imkn bulmutur.

Afanesyovo kltr M.. 1700lere kadar hkm srmtr. Afanesyovo kltrnde

byk lde atla ilgili buluntulara rastlanlmas, atn bu kltrde byk nem

31 Z.Gkalp, a.g.e., s.9.32

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s12.33 S.Koca, a.g.e., s.12.34 S.Koca, a.g.e., s.13.


17/189

9

tadn ortaya koymutur35. lkel biimde de olsa ilk kez ziraat yaplmaya

balanlmas bu kltrn en nemli zellii olarak dikkatli ekmektedir36.

M.. 1700 yllarnda Andronovo kltr ortaya kmtr. Ad geen kltrde

de at bata olmak zere, koyun, deve ve sr gibi hayvanlarda beslenmitir37. Yine

bu kltrde Andronovo kltr ile birlikte Orta Asyada gebe ve sava bir kavme

ait kltr yava yava hakim olmaya balamtr. Altaylar ve Tanr dalar evresi ad

geen kltrn temsilcilerinin yayld saha olmutur38.

M.. 1200 yllarndan balamak zere, M.. 700 yllarna kadar Karasuk

kltr devam etmitir. Yenisey ve Angara rmaklar evresi ve Abakan

bozkrlarnda Andronovo kltrlerine gre daha gelimi bir kltr olan Karasuk

kltr yaylmtr. Bu kltrn belirgin zellii demirin kullanlmaya balamasdr.

Demir madenin kullanlmasyla birlikte demircilik gelimitir. Bunu, ortaya karlan

buluntular belirgin bir ekilde gstermektedir. Drt tekerlekli arabalar ve keeden

derme adrlar ( kurulup sklebilen) ilk kez bu kltrde grlmtr39.Karasuk

kltrnn insan, ok miktarda besledii koyundan elde ettii yn dokuyarak,

elbise yapmasn renmitir40.

M.. 700 yllarndan balayarak, Minusinsk ve Abakan blgelerinden

Altaylara doru uzanan blge merkez olmak zere, Tagar kltr yaylmtr. Demir

bata olmak zere madenlerin ilenmesinde en gzel numuneler yaygnlamtr. Bu

blgede tuntan yaplm iki yan keskin baklar, hanerler, ok sayda ok ular,

sapl aynalar ile ineler, talar, bilezikler, kpeler taraklar ayakl ssl tuntan

yaplma kazanlar bulunmutur41 .M.. 3. yzylda Altaylarn gneydousunda

Pazrk ve ibe kurganlarnda grlen ve Orhun ve Selenge boylarna uzanan Pazrk

35 M. Kafal, Trklerin Anayurdu, TTD,I, Ankara, 1987, s.1.36 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara,2003, s.13.37 S.Koca, a.g.e., s.15.38 B.el; slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984, s.7.39 A.N. Kurat; IV-XVIII. Yzylda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri,Ankara,

1972, s.3.40 B.el; slamiyet ten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1984, s.31.41 E. Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978, s.14.


18/189

10

kltr M.. 3000 yllarndan balayarak gelien kltr halkalarnn Hun Devletine

kadar gelip balandn gstermektedir42.

almamzn dier bir konusunu oluturacak olan mitoloji kavram zerinde

durmak gerekecektir.

Mitoloji, balarda mit olarak snflandrlm anlatma beklerine verilen ad

iken, XVII. yzyln sonundan itibaren, bu anlatmalarn anlamlarn, hangi toplumsal

snflamalara kaynaklk etmi olduunu, aratran bilim dal haline gelmitir43.

Yzyllar boyunca oluan kltrel deimeler nedeniyle mitolojiye bak alar

deimi ve buna bal olarak pek ok Mitoloji tanm domutur. Bu nedenle

mitoloji nedir? sorusunun en kesin ve doru cevabn bulabilmek iin Trk ve

yabanc aratrmaclar tarafndan yaplm mitoloji tanmlarn deerlendirmek

gerekmektedir.

Osmalcada ustre, estir; Yunancada mythos, Almancada mythe,

Franszcada mythe; ngilizcede myth; Rusada mif sylenen mit Yunanca

uydurulmu sz anlamndaki mythos deyiminden tretilmitir44. Orhan

Hanerliolunun hazrlam olduu nan Szlnde , ll sz anlamndaki

epos ve gerei dile getiren anlamndaki logos a kar mit, olaanst gleri

anlatan hayal rn sz eklinde tanmlanmtr45.

Ferit Develiolunun hazrlad Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgatta ise

Uydurma hikayeler, yalanlar, masal trnden eyler olarak tarif edilmitir46.

42 M. Kafal, Trklerin Anayurdu, TTD,I, Ankara, 1987, s.1.43 L.Ylmaz, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Ankara2000, s.5.44 P. Dnmez, Trk Mitolojisi zerine Trkiyede Yaplan Yaynlarn Bibliyografyas ve Bu

Yaynlarn Analizi, zmir 2001 Yksek Lisans Tezi, s.7.45 O.Hanerliolu, Mit Maddesi, Felsefe Szl, stanbul 1975, s. 416-419.46 F. Develiolu, Estir Maddesi, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1984.


19/189

11

Develioluna benzer bir bak acsyla , M Nihat znn hazrlad

Osmanlca-Trke Szlkte mitoloji iin lkalardaki insanlarn tanrlar

hakkndaki hikayeleri, masal, acayip garibeleri47 tanmna yer verilmitir.

Kamus-i Trki de ise; Hurafat Eski akvam- merikenin kezib mabudlar

hakknda olan hikayat ve nakliyat garibeleri: Estir-i Yunani, Estir-i rani48(

Hurafeler. Eski dou kavimlerinin uydurma tanrlar hakknda hikayeleri ve garip

anlatmalar) eklinde tanmlanmtr.

Esatir, slam Ansiklopedisinin esatir maddesinde ise yle tanmlanmtr:

Yaz yazmak manasndaki satr kknden treyen usture kelemisin oulu olan

estir geree uymayan bo szler demektir. Gnmzde pek kullanlmayan estir

kelimesi, Osmanllarda hayal rn motiflerle dolu olaylar yani mitoslar iin mitoloji

karl olarak kullanlmtr49.

Trk Dil Kurumunun hazrlad Trke szlkte mit yle tanmlanmaktadr:

Geleneksel olarak yaylan veya toplumun hayal gc etkisiyle biim deitiren,

tanr, tanra, evrenin douu ile ilgili hayali, alegorik bir anlat m olan halk

hikayesi50 ayn szlkte mitoloji mitleri, doularn, anlamlarn yorumlayan,

inceleyen bilim ve bir ulusa, bir dine, zellikle Yunan, Ltin uygarlna ait

mitlerin, efsanelerin btn olarak aklanmaktadr51.

Felsefe Terimleri Szlnn tanmna gre mit, Tanrlar, kahramanlar,

nceki alarn olaylar zerine anlatlan masallar, yklerdir52.

Mitolojiyi oluturan mitin en ok kabul gren tanmlarndan birisini dinler

tarihi zerinde alan ve mitoloji zerine pek ok almas bulunan Mircea Eliade

tarafndan yaplmtr. Eliade miti yle tanmlamaktadr: Mit, kutsal bir yky

47 M. N. zn, Esatir Maddesi Byk Osmanlca Trke Szlk.48. Sami, Estir Maddesi Kamus-i Trkistanbul( Hicri) 1316.49slam Ansiklopedisi Estir Maddesi, Cilt 11, stanbul 1995.50

T.D.K Trke Szlk Mit Maddesi Ankara 1998.51 T.D.K Trke Szlk Mitoloji Maddesi Ankara 1998.52 T.D.KFelsefe Terimleri Szl Mit Maddesi Ankara, 1975.


20/189

12

anlatr: en eski zamanda balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir

olay anlatr. Bir baka deyile mit, olaanst varlklarn baarlar sayesinde , ister

eksiksiz olarak btn gereklik yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras

olsun , bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr53.

Mitolojinin zelliklerini u balklar altnda toplayabiliriz:

1-Mit, doast varlklarn eylemlerinin yksn oluturur.

2-Bu yk, kesinlikle gerek( nk gereklerle ilgilidir) ve kutsal ( nk

doast varlklar tarafndan yaratlmtr) olarak kabul edilir.

3-Mit her zaman bir yaratl ile ilgilidir. Bireyin yaama nasl getiini, ya

da bir davrann , bir kurumun, bir alma biiminin nasl yaratlm olduunu

anlatr; ite bu nedenle de, mitler insana zg, anlaml her eylemin rnek tiplerini

olutururlar.

4-nsan, miti bilmekle, nesnelerin kkenini de bilir. Bu nedenle de, nesnelere

egemen olmay ve onlar istedii gibi ynlendirip kullanmay baarabilir. Burada

dtan , soyut bir bilgi deil de ( mitin ya tren hocas iinde anlatlmas ya da

kantn oluturduu ritelin gerekletirilmesiyle) rit biiminde yaanan bir bilgi

sz konusudur54.

Bilge Seyidolu mitoloji ile ilgili yapt bir aratrmada mitoloji tanmna

deinirken Mitolojinin herkes tarafndan kabul edilebilecek bir tarifini yapmak ok

zordur55 demektedir.

kr Elin Trk Halk Edebiyatna Giri adl kitabnn Anlatm Trleri

blmnde efsane ve miti ayn tr olarak kabul etmi ve mitleri snflandrmasn

yle yapmtr56:

Teogoni : Tanrlarn nereden geldiklerini ve onlarla ilgili eitli olaylar anlatan

efsaneler

53 M. Eliade, Mitlerin zellikleri ev: Sema Rfat, stanbul 1993, s.23.54

M. Eliade; a.g.e., s.23.55 B. Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar ve Tahliller, Kayseri 1995, s.10.56.Elin, Trk Halk Edebiyatna Giri, Ankara 1986, s.314.


21/189

13

Kozmogoni: Evrenin nasl meydana geldiini aklayan efsaneler.

Antropogoni: nsann nasl meydana geldiini, nasl yaratldn anlatan

efsaneler.

Eskataloji : nsan ile evrenin geleceini, kyameti, lm ve lm

sonrasn anlatan efsaneler. Bu mite rnek olarak Nuh Tufan verilebilir.

XVIII. yzyldan balayarak arkeoloji , antropoloji ve filoloji gibi bilim dallar

da mitolojiye esin kayna olmutur. nsanlar nereden gelip nereye gittiklerini , ne

olduklarn , hayatn ve lmn anlamn , niin yaadklarn , doa st glerin

srrn anlamaya alr ve onlara sayg duyar. te bizce mitoloji bu saygdan domu

olmaldr.

Trkler, son derece zengin mitleri olan bir millettir. En eski Trk mitleri

Radloff, Verbitsky ve Potanin, .Valihanov ve Vladimir Proop gibi Rus bilim

adamlar tarafndan derlenerek yazya geirilmitir.57 Ayrca Trk bilim adamlar da

bu konuda eitli aratrmalar yaparak yazl hale getirmilerdir. Bunlar arasnda B.

el58, A.,nan59 E. Esin60 ve Murat Uras61 gibi Trk bilim adamlarn sayabiliriz.

Ayrca bu konuda Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Halk bilimi Anabilim

Dalnda bir yksek lisans almas da yaplmtr62.

Trk mitolojisinin, dier mitolojiler gz nne alnarak yaplan genel

snflandrmalara dahi olan zellikleri ve kendine has zelikleri gz nne alnarak

bir snflandrlmas yaplmamtr. Bunun en nemli sebebi, Trk mitolojisinin tam

olarak incelenmemi olmasdr.

57 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara, 2003, s.191.58 B.el, Trk Mitolojisi, Ankara,1970.59 A.nan, amanizm, Ankara, 1972.60 E.Esin, Trk Kozmolojisi, stanbul, 1979.61

M.Uras, Trk Mitolojisi, stanbul, 1967.62M.Duranl, Trk Mitolojisi zerinde Yaplm Rusa Eserler, Ege nv Sosyal BilimlerEnstits, Yksek Lisans Tezi, zmir 1999.


22/189

14

Kltr ve Mitoloji kelimeleri zerinde yapm olduumuz almalardan sonra

almamzn esas konusunu tekil eden At hakknda ise Trk Kltr bahsiyle

ierisinde olduka fazla bilgiye rastlamak mmkndr.

At, yk ekme, yar veya tama gibi hizmetlerde kullanlan tek trnakl ve

omurgal hayvandr63. Genellikle kk bal ve ksa kulakl, yelesindeki ve

kuyruundaki kllar ise uzun; vcudunu rten deiik tonlar bir arada barndran

tyleri ile doru, kr, yaz , al ve kula ad verilen donlara da ( trlere) sahiptir64.

( izim:1-2).

Eski Trklerde yetikin hayvanlara genellikle at, yund, gt gibi

isimler verilmekteydi65.Bu isimler arasnda en ok kullanlan at idi. Eskiden atn

yavrusuna kulun, bir veya iki yana ulam hayvan yavrusuna da tay

denmekteydi66.Tay, yandan itibaren, dii ise douracak, erkek ise binilecek

duruma gelmekteydi. Bu duruma gre, douracak yaa ulam olan havyan ksrak,

binilecek duruma gelmi olan havyana da at denilmekteydi67.Ayrca erkek havyana

aygr (adgr) da denmekteydi.Bunlardan at binmek iin, aygr ise daha ok

ksraklarn iftletirilmesinde kullanlmaktayd68.Binit olarak seilen at, genellikle

idi edilmekteydi69. Bu suretle at daha dayankl hale gelmekteydi. di edilmi

ata beel denmekteydi70.

Knden byne doru btn havyanlar ayn sr iinde

toplanmaktaydlar. Knden byne doru; kulun, tay, ksrak, at ve aygr

eklinde bir sralama yapabiliriz. Bu srye ylk denmekteydi71. Hayvanlarn her

63 At kelimesinin Latincesi equus caballas; Arapas hayl( oulu ahyal,huyul) veya feres ( ouluefras); farsas esb; ngilizcesi horse; Franszcas chevaldir.( Ferit Develiolu, Osmanlca TrkeAnsiklopedik Lgat, Ankara 1982, s.276,309,412; Meydan Larousse C.I 1969,789-790)64 A. A. nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesiSosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 13.65 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.127.66 S.Koca, a.g.e., s.127.67 S.Koca,a.g.e., s..127.68 S.Koca, a.g.e., s..127.69

Erkeklik organ ldrlm,yani enenmi ata ididenmektedir.70 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.128.71 S.Koca, a.g.e., s..128.


23/189

15

biri zel bir iaret ile damgalanmaktayd. Bylece srlerin karmas halinde her

aile kendi srsn damgalar vastasyla tanyabiliyordu.

Trk atnn, dier atlardan farkl kendine zg baz zellikleri vard ki bu

zellikleri sayesinde hemen tannmakta ve ayrt edilmekteydi. Onun en belirgin

zellii ufak yapl, orta boylu (140cm), uzun ince bacakl marur bal olmasyd72.

Ayrca Trk at, geni alnl, kk ve narin balyd73. Kulaklar dikkati ekecek

kadar kkt. Az ok hassa ve yumuakt. Gzleri son derece etkili ve parlakt.

Yelesi olduka sk ve uzun idi. Gs, sars ve ark bacaklar ok kuvvetliydi74.

Genellikle tabir yerindeyse drt nala komaktayd. Trk at nadiren uyup daha ok

ayakta uyumakta veya dinlenmeye almaktayd.soua, scaa, yamura ve rzgara

kar son derece dayanklyd75.

Atn binit ve koum takmlarn da konumuz asndan tanmak ve tantmak

yerinde olacaktr. Eski Trk atlsnn eitli binit ve koum takmlar vard. Bunlarn

banda gem(oyan), yular (burunduk, tin), eyer (eder) ve zengi

gelmekteydi76. Gem ve yular, at sevk ve idare etmek iin kullanlrd. Bunlardan

gem sadece atlara taklrd. Yular ise hem atlara hem de arabaya koulan hayvanlara

yani atl arabalara taklmaktayd. Yular ipten yaplr veya kimi yrelerde ketenden

yaplan yularlarda vardr. Keten ve kenevir bozkr corafyasna zellikle

Karadenizin kuzeyindeki corafyada yetime imkan bulan bir bitkidir. Bozkr

kavimlerinden atn yularnn keten ve kenevirden yapldn syleyebiliriz. nk

kavmin yaad corafyada en ok yetitirilen bitki tr keten ve kenevirdir. Bu

konuda Herodotos ayrntl bilgi vermektedir77. Gem esas itibariyle azlk, ask

ve dizgin ( etgen) olmak zere birbirini tamamlayan ksmdan meydana

gelmekteydi78. Atn burnunun ve alnnn st ksmnda birletirilmi olan ask, gemin

( azlk) sabit durmas iin baa bir halka gibi geirilmekteydi. Dizgin ise, at n

72 J.Deer, step Kltr,ev(erif Batav), DTCFD, XII,(1954), s.161.73 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri, Ankara 2003, s.130.74 S.Koca, a.g.e., s..130. .75 L. Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1970, s.51.76

S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 134.77 Herodotos( ev Mntekim ktem), Herodot Tarihi, stanbul 2002, IV-75.78 S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 134.


24/189

16

aznn iki yannda birer halka veya dmle geme balanmakla birlikte binici,

dizgin vastasyla atn sevk ve idare edebilmekteydi79. Daha ak bir ifade ile gem

genel tarifi ile at srmeye yarayan nesnedir.

Eski Trk binit ve koum takmnn en nemli unsurlarndan biri de eyer

idi. Eyerin st, ie doru hafif kavisli olup, n ve arka ksmlarnda yastk gibi iki

knt ( tmsek) bulunmaktayd ki bu tmsee kpk ad verilmekteydi80.

Kpk binicinin ileriye ve geriye doru veya saa sola doru kaymasna engel

olmaktayd. Eyer atn tam srtna oturtulmaktayd. Eyerin hem altnda hem de

stnde hal tr bir rt bulunmaktayd. Altnda bulunan rtye terlik veya

rtlk( rt), stnde bulunan rtye belleme denmekteydi81. Terlik genellikle

kee, belleme de hal trnden bir rt idi. Her iki rtnn at n srtna

konulmasnn bir nedeni vard. Her iki rt de atn srtna, eyerin sertliini

yumuatmas ve teri ekmesi iin konulmaktayd82.

Atn iki yannda eyere bal vaziyette zengiler bulunmaktayd. Binici zengi

zerine ayan koymaktayd. zengiler, binicinin dengesini salayc fonksiyona da

sahipti. Binicinin ayaa kalkp tekrar oturmasnda zengi biniciye basamak ve

dayanak da olmaktayd. Binici zengi olmakszn ne ok atabilir ne de ayaa

kalkabilirdi83.

Eyeri sabitletirmek iin de, kolon ( orgun), kuskun ( kudurgun) ve

glk ( kmldrk) kullanlmaktayd. Kolan ynden rlm enli bir kuak idi,

atn karnnn altndan, kuskun da kuyruunun altndan geirilerek eyere

balanmakta; Gslk ise, atn gsnde birleen kay olup, bu kaylarn iki

ucu eyere, bir ucu da kolana monte edilmekte, kolan ve kuskun, binicinin ani

durularnda veya saa sola manevralarnda eyerin bulunduu yerde dnmesini veya

79 S.Koca, a.g.e., s.134.80 S.Koca, a.g.e., s.135.81

S.Koca, a.g.e., s.135.82 S.Koca, a.g.e., s.135.83 S.Koca, Seluklularda Ordu ve Askeri Kltr, Ankara 2005, s. 135.


25/189

17

ileri kaymasn nlemekteydi ki binici, kuskuna, yanck ad verilen yiyecek

torbasn asmaktayd 84.

Binit takmnn son ksmn ise gerdanlk oluturur. Gerdanlk nazarlk olarak

da kullanlmaktayd.

At, yaps gerei dinamik zelliklere sahip bir hayvandr. Trke; at

kknden treme atm, atlamak, atlmak atmak vb birok kelime vardr. in

kaynaklar Trklerin evcilletirdii at kelimesinin anlamn daima bir g ile

sramaya istekliolarak aklamlardr85. Gerekten de atn dinamik yaps gz

nnde bulundurulduunda at kknden tretilen kelimelerin anlam itibariyle

birbirini tamamlayc unsur olduklar grlr86.

nsanolunun at ile tanmas ve atn tarihine ksaca bakacak olursak; insanlarn

ilk nce evcilletirdikleri hayvann M.. 12.000 tarihinde kpek olduu, onu M..

9000 yllarnda koyunun izledii, ve M.. 7000 yllarnda ise kei, domuz ve geyiin

izledii grlmektedir87.Ancak atn hangi tarihlerde evcilletirildii hakknda kesin

bilgi sahibi deiliz. Atn ilk olarak Asyada M.. 5000-6000 tarihlerinde Neolitik

dnemini sonunda evcilletirildii ileri srlmektedir88.

nsanlar gebe avclktan yerleik tarm hayatna M.. 9000 yllarnda Frat ve

Dicle nehirleri arasnda yer alan verimli topraklar zerinde getiler. Cilal Ta a

olarak bilinen bu dnemde gnmz iklim koullar olumaya balam, insanlar

maaralardan kaya oyuklarndan kmlar, tatan ve kerpiten evler yapmaya

balamlar, kendi yiyeceklerini kendileri retmiler, at, koyun, geyik , kpek gibi

hayvanlar evcilletirmiler, avclk yapmaya balamlar, toprak kaplar piirmiler,

84 S.Koca, a.g.e., s.135. .85 A.A. nar, Ondokuzuncu Yzyla Ait Bir Baytarnamede At Kltr, Hacettepe niversitesiSosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 13.86

. Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1984, s.209.87 Eser Tutel, At ve Atlk, Ankara 1998, s.73.88 Eser Tutel, a.g.e., s.73.


26/189

18

hayvanlarn derilerinden yararlanarak souktan korunmular ve onlarn ynlerini

kullanarak dokumalar yapmaya balamlardr89.

Ata ilk binenler, Trk kkenli olduu bilimsel ynden ispatlanm olan

skitlerdir90. skitler M.. VII-VIII. Yzyllarda Tuna Nehrinden in seddine kadar

olan corafyalarda yaam bir Bozkr Trk topluluudur. Bu insanlar ok sayda at

beslemiler, besledikleri atlar eiterek kendilerine altrmlardr. Ayn zamanda

skitler ok iyi birer binici olarak da evrelerindeki topluluklara korku salm ve o

topluluklar tarafndan beenilen bir hayranlk duyulan bir topluluk olarak da

anlmlardr.

Ural ve Altay dalar arasnda uzanan bozkr blgesi byk atl kltr dairesin

merkezi olmu, hayvan besleyen atl bozkrllarn uygarl buradan evreye

yaylmtr. Kemik kltr ile birlikte, Ural-Altay kavimleri ilk olarak hayvan

beslemeye balamlardr91. Bu olay uygarlk tarihinin nemli bir aamas saylmtr.

lk defa kpei ve en geyiini evcilletirip besleyenler bu kavimler olmutur. Bu eski

gebe kltr daha yeni bir aama olan at besleme kltrn dourmutur92.

Sonralar at besleme bozkrlarda btn hayatn temeli olmu , yalnz yk tamakta

deil, avclk ve besleme konusunda da ondan ok faydalanlmtr93. Atn

ehliletirilmesi ve atl oban kltrnn ortaya kmas ile birlikte insanlk tarihinde

ulalan bu baar , kavimlerin ve dier kltrlerin gelimesinde fevkalade sonular

dourmutur.

Hareketli hayat tarznn, 94zellikle atl yaayn ortaya k ve geliiminde

bozkrlar nemli bir yer tutmutur. Bozkrlnn srelerini otlatabilmesine imkan

veren otu bol otlaklar bu kltrn gelimesine byk lde katkda bulunmutur.

89 Eser Tutel, a.g.e., s.73.90. Durmu, skitler ( Sakalar), Ankara, 1993. Bu alma ayn zamanda doktora tezi olarak dasunulmutur.91.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, Gazi nv Fen-Edb Fak Sos.Bil DerCilt I.Say 2,Sayfa 13-19,199792.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G .. F.E. F. S.B D Cilt I.Say

2,Sayfa 13-19,199793 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap , stanbul, 1984, s.1-2.94. Durmu, Sarmatlarda Sosyal Ve Ekonomik Hayat , G. .FEF.SBD.I/1 (1996).s.173.


27/189

19

Atn ehliletirilmesi insanlk tarihinin nemli bir aamasdr.skitler at

ehliletiren ilk Trk topluluu olmalar ynyle insanla byk hizmetler etmi,

kltr ve medeniyetin gelimesine katk salam, bu konunun ncln

yapmlardr. skit ve dier Trk topluluklarnn at ehliletirmek bir yana, at ile ilgili

maddi kltr unsurlarnn da yapmn ve kullanmn dnyaya yaydklar gereini

de grmek zorundayz. Demiri bilmeyen milletlerin, atn gemini, naln, eerini

yapmalar mmkn deildir95. Bozkr kltr olarak nitelediimiz Trk kltrnn

en eski dneminin temel iki unsuru demir ve attr96.

Fransz bilgini Buffonun nsann en soylu fethi diye niteledii atn

eitilerek ehliletirilmesi , insanln uygarlk tarihi alannda atm olduu en nemli

admlardan birisidir97. Belge ve bulgulara dayanlarak atn ilk olarak M.. yaklak

4000-3500 tarihleri arasnda Orta Asyada Trkler tarafndan ehliletirildiini ortaya

koymaktadr98.

M.. 2000lere kadar Mezopotamya olarak anlan corafyada at yoktu; bu

topraklara atn; Karadenizin kuzeyinden geldii ne srlyordu99. lk sava

arabalar M.. 2500 tarihlerinde Mezopotamyada grlr, Sumerlilerin bugnk

Anadoludaki kan tekerleklerine benzeyen, ii dolu tekerlekleri olan arabalar

yaptklar ve bunlara halka geirdikleri, atlar koturduklar biliniyor100.

Ata ilk kez balk takp eyer vuran skitler olmulardr101. Hunlar ve

Gktrkler at sayesinde Orta Asyada uzun bir zaman aralnda egemenlik

kurdular. Eer at olmasyd Bozkr Kavimleri ( skit, Hun ve Gktrk) karlatklar

vahi hayvanlara kar mcadele edemeyecekler, savata yerleik toplumlar atn hz

95.Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.225.96.Kafesolu, a.g.e., s.217.97 N. Uar, Trklerde At Sevgisi, Yllarboyu Tarih, S,6, Ankara 1983, s.60.98 W.Eberhard, in Tarihi , Ankara 1947, s.17-18.99

Eser Tutel, a.g.e., s.74.100 E. Tutel, a.g.e., s.74.101E.Tutel, a.g.e., s.75.


28/189

20

olmad iin yenmek zor olacakt. skit, Hun, Gktrk devletlerinin byk

imparatorluklar kurmalar da mmkn olamayacakt.

Orta Asya bozkrlarnda, en eski zamanlardan beri iki cin at yetitirilmekteydi.

Bunlardan birinci cins taki, ikinci cins tarpan adyla tannmaktayd102. Trklerin

btn atlarn bu iki cins atlar oluturmaktayd. Trkler, Orta Asya dnda gittikleri

her yere atlarn da gtrmlerdir. Seluklularn Orta Douya inmeleri ve buradaki

hakimiyetleriyle birlikte slm dnyasnda bu atlar Trkmen at adyla anlmaya

balanmtr103.

At daha sonralar ise Orta ve Bat Avrupa , Kafkaslar, Kafkaslar zerinden

de Anadolu ve Arabistan ; douda ise inde yetitirilmeye balanm; Anadoluda

ise balca ulam ve tama arac olarak kullanlan at ve eek Asurlu tccarlar iin

hem tama hem de bu hayvanlarn paraya evrilmesi asndan son derece

nemliydi104. Bu dnemde yk ve binek hayvan olarak ayrca katr , at veya devenin

de kullanlm olabileceine dair bilgiler ile de karlamaktayz.Anadolunun ilk

yazl devri olan bu dneme ait bilgileri, Asurlu tccarlarn bir pazaryeri olarak

kullandklar yerin idari merkezi olan Kani karumunda ( Kltepe) yaplan kazlarda

elde edilen tabletlerden renmekteyiz. Eski Asur lehesi ile yazlm ve bu gn

saylar 25000 civarnda olan belgelerin hemen hepsi, Asurlu tccarlarn kendi

aralarnda yapm olduklar ticarete dair bor senetleri, mahkeme zabtlar ve hesap

listelerinden ibarettir105. Eski Babil Dnemi belgelerinde de geen ve at

karlnda olan sis kelimesi ise, metinlerde rabi sis seyisler ba eklinde

meslek ismi olarak kullanlmaktadr106. Anadoluda Hititler de ata byk nem

verildiini gsteren rnek ve kaynaklar da vardr. Bunu Hititlerle Msrllarn

yaptklar savata Hititlerin ok gl Msr ordusunu 7 bin atn ektii 3.500 sava

102 L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1970, s.51.103 E. Esin, The Horse in Turkic Art, Central Asiatic Journal,X, (1965), s.212.104 G. Gkek, Asur Ticaret Kolonileri anda Anadoluda Hayvanclk ve Hayvan Ticareti,Ankara nv Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Archvum Anatolcum(Anadolu Arivleri) 7/1 s. 74, Ankara, 2004.105

E. Bilgi, ivi Yazl Hukuk ktisad Kaynaklar, Mahiyet ve Muhtevalar, Belleten 11/44,s.571-602 , Ankara 1947,106 G.Gkek, a.g.m., s. 74.


29/189

21

arabasnn sayesinde geri pskrtmeleri107, Hititlerin attan iyi anlayan ve at iyi

kullanan bir topluluk olduklarn gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.

Tarihte at ile ilgili ilk eserin Hitit lkesinde yaz ld ileri

srlmtr108.Saray ahrlarnn ba sorumlusu olan Kikkuli isimli birisi tarafndan

yazlan eserde; o gnk binicilikten, at yetitiricilii ve at bakmndan sz edilmekle

birlikte Hititlerin at yulaf yonca ve samanla besledikleri hakknda da bilgi sahibi

olmaktayz109.

Eski Trklerde genelde yetikin hayvanlara verilen isim at idi. At eski Trk

devletlerinin kurulmasnda , gelimesinde byk bir neme sahipti. At, sosyal, siyas,

ekonomik, dini, askeri, sanatsal, sporsal, mitsel faaliyetlerde yer almtr. Bu nedenle

Bozkr kavimlerine adn da veren at esas alnmak suretiyle atl kavimler, atl

gebe Trk kltr( bozkr kltr) tabirleri kullanlmtr.

Bozkr at slam ordular tarafndan da kullanlm, Araplarn ata nem

verdikleri Hz.Muhammetin (570-632) Mslmanlara ocuklarna daha kk

yalarda ata binmeyi , yzmeyi ve ok atmay retmelerini tavsiye ettii kaynaklarda

yazldr110. Hz..Muhammetin Miraca karken bindiine inanlan Burak adl at da

insanlk tarihine geen kutsal atlardan birisi olarak yer almtr. Dldl ad verilen bu

at daha sonra Hz.Alinin katr olarak da nitelendirilmi bu at rivayetlere gre;

Hzrn Boz At, Krolunun Kr At gibi lmszlk sembol olarak

anlmtr.111

slamiyetin hzla yaylmas , Arap atnn da evreye yaylmasna imkan

salad. Emeviler ve Abbasiler dneminde de Arap bilginleri at ve at lkla ilgili

107 E. Tutel, a.g.e., s.75.108 E. Tutel, a.g.e.,s.76.109

E. Tutel, a.g.e.,s.76.110 E. Tutel, a.g.e., s.86.111 P. N. Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1973, s. 72.


30/189

22

eitli eserler verdiler. bn Ebi Hazzam- Hattainin lm-l Hayl( At Bilgisi) ile

Frusiye( atlk) adl eserleri bunlarn banda yer alan eserlerdir112.

Bozkr at Seluklu Trkleri tarafndan da beslenerek ve de gelitirilerek

sosyal, askeri, ekonomik hayatta nem kazanmtr. Yabanclar Trk atlarnn

ounu XIII. Yzylda Seluklu Trkiyesinin tannm milletleraras panayr olan

Yabunlu Pazar ile byk ticaret merkezi yollarn kesitii ehir olma zelliini

corafi konumu dolaysyla sahip olan Sivas ehrinden temin etmekteydiler113.

Seluklu sultanlarnn bu ehirlerdeki at sat ve sabun satlarndan el ettikleri gelir

120000 akeyi bulmaktayd114. Marco Polo, 1271 tarihinde Anadoludan geerken

Trkmen atlarn grm, bn Said ise Kastamonu blgesinde 100 bin Trkmenin

yaadn ve Trkmenlerden atlarn satn alndndan bahseder115.Anadoluda

zellikle Konya,Aksaray,Ankara, Eskiehir vb ehirlerde de at yetitiriliyordu116.

Trklerin Anadoluda yetitirdikleri atlar,Trkistandan getirdikleri atlarn neslinden

idiler, bu atlar , XII. yzyln ikinci yarsnda Suriyeye ihra edilmeye baland117.

Anadoluda yetitirilen atlarn en deerlilerinin nceleri Germiyan atlar olduu ,

fakat Karaman atlarnn nnn daha sonralar Germiyan atlarnn nn getii

anlalyor. Faruk Smere gre, Karamanda yaayan oymaklarn nemli bir

blmnn sadece at yetitiricilii yamalarna dayanyor118. Bu atlar; Karaman,

Ereli, Aksaray,Kohisar ve Akehir arasndaki at yetitiriciliine uygun corafi

mekanda yetitirilmekteydi. Bozkr atnn tannan ve istenilen atlar arasnda yer

almas dikkat ekicidir.

Seluklu Trklerinden sonra Osmanlmparatorluu dneminde de at sosyal,

siyasi, ekonomik,sanatsal( minyatrlerde), sporsal, askeri nemini yetirmemi daha

da gelitirerek geliimini srdrmtr. Ancak Osmanllarn son dneminde at

yetitiriciliine gereken nem verilmiyordu. Binlerce yl yabanc lkelere at ihra

112 E. Tutel; a.g.e., s.87.113 F. Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, Ankara 1983, s. 17.114 F. Smer, a.g.e., s.17.115 F. Smer, a.g.e., s.17.116

F. Smer, a.g.e., s.35.117 F. Smer, a.g.e., s.14-15.118 F. Smer, a.g.e., s.20.


31/189

23

etmi olan Trkler 1856-1857 de ordular iin at ithaline gidiyordu119. Osmanl

mparatorluunun at ithal etmesi ayn zamanda devletin de ke gittiinin bir delili

olarak deerlendirilebilir120.ada tarihilik olarak deerlendirilen Trkiye

Cumhuriyeti Devleti dneminde de at devletin kuruluunda nemli grevler

stlenmitir. zellikle askeri baarlarn kazanlmasnda atn nemi inkar edilemez

derecede byktr. Sava yarallarnn tanmas, sava meydannda dman ile

savalmas, atn hz ve gcnn kullanlmas asndan nemlidir. At o yllarn

adeta tanklar olarak kabul edilebilir.

Gnmzde artk savalarda kullanlan vasta arac tank, Seluklu, Osmanl ve

Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk kurulu yllarnn vasta arac ise attr. At bu

ilevi ile tarihi mirasmzda nemli bir yere sahiptir. Atl bozkr devletlerindeki

ilevini 19. yzyl bana kadar srdrmesi gkl bir gelenein gstergesi olarak da

alglanmaldr. Cumhuriyetimizin kurucusu byk Trk Mustafa Kemal Paa da at

srtnda cepheden cepheye komu vatan iin mcadelesini at srtnda

gerekletirmitir. 1980 sonrasnda balayan her ile bir Atatrk heykeli projesinde

de birok ilimizde Atatrk bir at zerinde dururken tasvir edilmitir. Ankara Ulus

Meydanndaki Atatrk Heykeli ve Etnografya Mzesi nndeki Atatrk Heykeli

bunlar arasnda ilk gze arpan rneklerdir.Yine eitli ressamlar tarafndan da

anakkalede, Kurtulu Savanda Atatrk at srtnda savarken tasvir eden

enstantaneler ile karlamaktayz. Gnmzde halk sanat almalarnda at arabalar

ve arabalarn stndeki motifler incelenmek suretiyle etkisini de halk bilimi

asndan srdrmektedir. Gnmzde baz yrelerde atn gcnden yararlanma

faaliyetleri , sporsal etkinliklerde atn kullanlmas, at yarlarnn yaptrlmas atn

gnmzde de deerini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Bu durum da aka

gstermektedir ki at Trk milletinin kltrnde olduka byk neme sahiptir.

119 F. Smer, a.g.e., s.36.120 Osmanl Devletinin kurulu ve ykseli dnemlerinde ordunun ekirdeini oluturan svari

(aknc) ve sipahi tekilatna gerekli olan atlar i piyasadan temin edilmekteydi. Osmanl larda at vetalk konusunda geni bili iin bkz Selahattin Batu, Trk Atlar ve At Yetitirme Bilgisi, YksekZiraat enstits Yaynlar, Ankara 1938,


32/189

24

At ve atl kltr dnya zerin en ok yaayan ve yaatan Trkler, birok

millete de attan faydalanmay retmilerdir. Trklerin bu sahadaki baars dier

milletlerce de benimsenmi ve at ile ilgili terimler dier milletlerin kltrnde geni

yer bulmutur. Trke aygr121 terimi, Moolcaya acirga, Bat Sibiryada

yaayan Hanti ve Mansilere aigar, Ket ve Arinlere askir biiminde gemitir122.

inliler Bozkr atna ( Trk At) sahip olmak iin her trl yola

bavurmulardr. Bu atlar elde etmenin, savalarda da baar gstermek anlamna

geldiini dnerek gerektiinde atlar iin savamaktan bile ekinmemilerdir123.

Trke at ve atlk terimlerinin bir blm Rusaya da etki etmi ve Ruslar

araclyla dier milletlere de bu kelimeler gemitir. Macar Trkolog Istvan Vasary

at ve atlk terimlerinin Rusaya etkisi konusunda nemli tespitlerde

bulunmaktadr124. Vasary bu konuda : Birok Avrasya halk da gelimi atln

elerini Trklerden renmi, at ve atla ait terminolojinin bir ksmn Trklerden

almtr125. demektedir. At ve atlk terimlerinin varl, bu terimlerin Trklerden

Asya ve Avrupaya yaylmas yksek bir medeniyete ait bir zelliktir. Vasary,

Trkeden Rusaya 35 at ve atlk teriminin getiini ifade etmekte bunlar anlam

bilim (semantik) asndan blmde incelemektedir126: At ve at cinsleri adlar,

Koum takm adlar, at donlar adlar .

Bu almamzda atn Bozkr Kavimlerinin Kltr ve Mitolojilerindeki nemi

zerinde durulmaya allmtr. Atn sosyal, siyasi, ekonomik, dini, sanatsal, askeri

hayattaki ilevi ayr ayr Bozkr kavimleri incelenmek suretiyle ele alnmtr. Burada

tarihi sralamaya nem verilmitir.skit, Hun Gktrk ve Uygurlar sralama

ltnde ele alnmaya allmtr. Bozkr at hareketli ve gl bir at olmas

121 Bu kelime Gktrkede adgr olarak kullanlmaktadr.122 A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesiSosyal Bilimler enstits Doktora Tezi, Ankara 1996,s. 20.123 A.A.nar, a.g.e., s.20.124 A.A.nar, a.g.e., s.21.125

A.A.nar, Kazak ve Trkiye Trklerinde At Kltr ve Atn Rol, Hacettepe niversitesiSosyal Bilimler enstits Doktora Tezi, Ankara 1996,s.21.126 A.A.nar, a.g.e.,s.21.


33/189

25

ynyle de ele alnmaldr. imdi ksaca kltr ve mitolojide at ksaca tanmaya

alalm: Bozkr kavimlerinde gelenek ve grenekleriyle at sosyal hayat n vaz

geilmez bir esiydi. Cenaze trenlerinde at yarlarnn yaplmas atn len kii ile

birlikte gmlmesi atn dini bakmndan nemine iaret etmektedir. ok sayda atn

beslenmesi, srler halinde at yetitirilmesi ve bunlarn bir blmnn yabanc

lkelere satmalar ya da dei-toku usulyle deitirmeleri atn ekonomik hayattaki

nemini gstermesi bakmndan dikkat ekmektedir. Atn kurban edilmesi, etinin

yenilmesi, at yarlarnn dzenlenmesi, savalarda atn kullanlmas askeri hayatta

atn nemini gstermektedir. At ile ilgili efsanelerin olmas ise mitolojik adan ata

verilen nemin deerine iarettir. Sanatsal buluntularda tanabilir el sanatlarnda at

motiflerinin bulunmas sanatsal adan ata verilen deeri gstermektedir. Atl

sporlarda, binicilik, at yarlar, en, polo, gkbr, irit ve mzrak gibi oyunlarda

at yardmyla oynanan oyunlard.

Trklerde at sevgisi o kadar gelimitir ki atn adna mezar kitabesi

dzenleyen svarilerin varl bu noktada dikkat ekicidir127. Anadoluda bu sayda

birok mezarta kitabesi de bulunmaktadr.Bu kitabeler gerek sanat gerekse edebiyat

asndan son derece nemlidir. Mezartalarnda at motiflerinin dikkat ekmesi Orta

Asyadan Anadoluya kkl bir gelenei de gstermektedir. Bu konuda N. Sevgen128

ve .Hatipolu129nun almalar dikkat ekicidir.

Ksacas; at Trkler iin sadece bir binit ve geim kayna deil; edebiyat,

sanat, gelenek ve greneklerinin oluumunda ve geliiminde temel kltr

unsurlarndan birisi olmutur. At bozkrlnn sosyal, siyasi , ekonomik ve dini

hayatnda ok ynl olarak rol oynam ve bozkr kltrn oluumundan daha ok

geliiminde en nemli unsur olarak etkisini hissettirmitir.

Bu safhada almalarmzn birinci blmn giri ksm oluturmaktadr.Giri

ksmnda kltrn tanm ve bozkr kltrnn geliim sreci zerinde durulmu,

127 E.Eldem, Bir Atn Mezarta Kitabesi, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 9/86, s.196-199.128

N. Sevgen, Anadoluda Koyun ve At Motifli Mezartalar, Cephe, 1943, s. 5136.129 .Hatipolu, Anadoluda Ko, Koyun ve At Biimli Mezartalar, Baslmam Yksek LisansTezi,stanbul 1993.


34/189

26

mitolojinin tanm ve zellikleri aklanmaya allm ve Atn Bozkr kltrnden

balama zere gnmze kadar geirdii safahatlara yer verilmitir. Giri ksmnn

ardndan ikinci blm skitlerin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm

izlemektedir. Burada atn skitlerin; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat

hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler

ile ikinci blm desteklenmitir. nc blm Hunlarn Kltr ve Mitolojilerinde

At isimli blm oluturmaktadr. Burada atn Hunlarn; sosyal, ekonomik, siyasi,

askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr.

Resim ve izimler ile nc blm desteklenmitir. Drdnc blm

Gktrklerin Kltr ve Mitolojilerinde At isimli blm oluturmaktadr Burada atn

Gktrklerin; sosyal, ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile

mitolojideki nemi ayr ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile drdnc blm

desteklenmitir blm desteklenmitir. Beinci blm Uygurlarn Kltr ve

Mitolojilerinde At isimli blm oluturmaktadr Burada atn Uygurlarn; sosyal,

ekonomik, siyasi, askeri, dini, sanat hayatlarndaki yeri ile mitolojideki nemi ayr

ayr ele alnmtr. Resim ve izimler ile beinci blm desteklenmitir blm

desteklenmitir. Aratrmann altnc blm sonu ksmn iermektedir. Sonu

blmnden sonra yedinci blm olarak kaynaka gelmektedir. Aratrmann son

blm ekler ksmn iermektedir. Burada resim ve izim listesi ile haritalara yer

verilmitir.


35/189

27

I.BLM

SKTLERN KLTR VE MTOLOJLERNDE AT

1.1-SOSYAL VE EKONOMK HAYATTA AT

1.1.1-Sosyal Hayatta At

Eski Trk toplumu idare edenler ve idare edilenler olmak zere iki tabakaya

ayrlmt.Toplumda snflamann olmadn syleyebiliriz. Eski Trk toplumunda

insanlar arasndaki ilikileri, yazl olmayan kanun niteliindeki tre hkmleri

dzenlemekteydi. Trkler trenin nemini, l (devlet) gider, tre kalr sz ile

ifade ediyorlard130. Sosyal hayatta at olduka nemliydi. skitler hayatlarn at

srtnda geirmi olduklarndan at bir ulam vazifesi de grmt. Yaylak ve klak

hayatnda at ulam vazifesini yerine getirmekteydi. Gidilecek yerlerin uzak olmasn

ve uzun srmesi at sayesinde nleniyordu. At skitlerin hayatna dinamizm ile

birlikte hz da katmt. Hareketli bir yaam tarz ve srekli yer deitirmeye dayal

bir anlay skitlerin sosyal hayatn etkiliyordu. skitler yerleik bir hayat

yaamadklar iin bozkrn her yeri onlar iin yurttu. Geni bozkr corafyasnda

srekli yer deitiriyorlard.Bu yer hzl yer deitirmeler at sayesindegerekletirilmekteydi.

Bozkr obanl geliimini M..II bin yln balarndan sonra da

srdrmtr. Bu gelimi corafyann geniliine gre byk srlerin oluumu ,

ata binme ve iklim artlarna bal olarak devam etmitir. Bu faktrler bozkr

topluluklar arasnda byk bir geliimi zorunlu klmtr. Tarm ve yerleik olarak

hayvan beslemeyi b

rakan bozk

r insan

mevsime gre yeil otlak aramak zeresnrl gler ve nihayet at zerinde tam bozkr oban yaamna gemitir. oban

bozkrllar arasnda srlerin varl evreyi geniletme eilimini ortaya karmtr.

Bu durum sosyal nedenlerden olumutur. Hatta srlerin uzun zaman yaamasn

salamak iin gerekletirilmitir. tinal birekilde srlerin gdlmesi ve gebe

hayat tarz ok hayvana bakmay ve ok geni sahadan faydalanmay zorunlu

130 S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.103.


36/189

28

klmtr. M.. II bin yln balarnda ata binme sayesinde hareketli yaay abuk

yaylmaya balamtr131.

skit sosyal hayatnn ekillenmesinde skitlerin yaadklar corafyann da

etkisi byktr. Herodotos skit corafyas hakknda, skitlerin lkesinde normal

mevsimde bir damla yamur dmez, sekiz ay sren iddetli k dnda kalan drt

ayda souktur.buras ile dnyann teki lkeleri arasndaki ayrm ok belirlidir. Yaz

gelince de aralksz yaan yamur bir an dinmez. Atlar ka dayankldr. Fakat

eeklerle katrlar souktan etkilenirler.Her yerde ise bunun tersi olur ve eeklerle

katrlar soua dayanrlar, atlarn ise souktan ayaklar donar132.skit atnn

dayanma gc ve devamll dikkate deerdir.

skitlerin gelenekleri ile ilgili bir baka zellik ise gen skit kadnlarnn da

ata binmeleri, ok atmalar ve at zerinde karg savurmalardr. Ayrca onlar

dman ldrmeden evlenmemekteydiler. skitlerin bu gelenek ve grenekleri daha

sonraki bozkr kavimi olan Hunlar ve Gktrkler de de devam etmitir. Trk

kavimleri gibi kmz imi ve st kurutarak kurut yapmlardr133.

Sosyal hayatn vaz geilemez deerlerinden birisini de evlilik

oluturmaktadr. skitlerde ve daha sonraki Trk topluluklarnda evlenme, olan ve

kzn ortak iradesi ile ve alilerin karlkl anlamalaryla mmknd. Ortak irade ile

alnan evlenme kararndan sonra, olann babas kzn ailesine balk( kaln, kalm)

demek, kzn ailesi de eyiz hazrlamak durumundayd134. Balk, genellikle at,

koyun gibi canl havyan trnden mallar olmaktayd135.Verilen balk miktarnn

belirlenmesinde ailenin durumu da nem arz etmekteydi. Baz durumlarda balk

yzlerce at ve binlerce koyun olabilmekteydi136.Evlilik dn treni ile

131.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At G .F-E F. S.B.D Cilt I.Say 2,1997,s.14.132 Herodotos IV: 172.133 Y.Demira, nAsya Dnyasnda Kimmer ve skitler, Gazi nv Sosyal Bilimler Ens, EskiaTarihi Doktora Tezi, Ankara 2003, s. 62.134

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.106.135 S.Koca, a.g.e., s.107.136 W.Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s.69.


37/189

29

sonlanmaktayd. skitlerde ev dier Trk toplumlarnda kz, damadn babasnn

verdii yeni adra at srtnda getirilmekteydi137.

skitlerde her boyun kendine zg bir damgas da vard. Damga genellikle

dz, doru ve keskin izgilerden olumaktayd. Damgalar hayvanlarn zerine

vurulmaktayd. Boya mensup aileler hayvanlarnn komularnn hayvanlarndan

ayrt edebilmek iin onlar iaretlemekteydiler. Bylece atlarn, koyunlarn vb

hayvanlarn damgalyorlard.

skit ve dier Trk topluluklarnn bayramlarnda drt unsur gze

arpmaktadr. Bunlar u eklide belirtmek mmkndr. 1) Ritel deer tayan

davranlar, 2) Hayatlarnda rol oynayan nesneler, 3) Elence ile ilgili unsurlar, 4)

Giyim, sslenme ve sslenme ile ilgili unsurlar138.

Ritel deer tayan davranlar, dini inan ve trenlerde grlen

davranlardr. Bunlarn banda kurban sunma treni gelmektedir. Bunun iin

skitler nce tanrlar iin kurban kesmilerdir. Kurban olarak da, hayatlarnda

nemli bir unsur olan ve balca rol oynayan at tercih etmilerdir.

Hayatlarnda rol oynayan nesnelere bakldnda da Trklerin Orta Asyada

hakimiyet kurmalarnda balca rol oynayan iki unsur dikkat ekmektedir. Bunlar at

ve demirdir.

Elence ile ilgili unsurlara da bakldnda skit bayramlarnn n nemli

ksmn elencelerin oluturduu grlmektedir. skitler, hayata bal, hayat seven,

glmekten ve elenmekten holanan son derece canl, dinamik, hareketli bir karakter

yapsna sahiptirler139. Onlarn bu zellikleri daha sonraki Trk topluluklarnda da

grlmtr. Zira Trkler bu zellikleriyle tannmlardr. skitlerin bayram yerleri,

zellikle yeteneklerini gsterdikleri ve sergiledikleri bir elence yeri olmutur.

137

S.Koca, Trk Kltrnn Temelleri II, Ankara 2003,s.107.138 S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.54..139 S. Koca,a.g.m., s..54.


38/189

30

Burada at ve ok yarlar yaplmakta, ayak topu oynanmakta ve bolca kmz

iilmektedir140. Bu tr elencelere btn skit toplumunun katldn syleyebiliriz.

skitler hi phesiz bayramlarn ruhuna gre uygun bir ekilde

giyinmekteydiler. zellikle onlarn kyafetlerinde, krmz, yeil ve sar renkler

hakimdi141. Tekta kurgannda ortaya kartlm olan bir prens( tigin) cesedinin

zerinde st ste sar, krmz ve yeil renklerde eit elbise giydirilmi

durumdadr142.

skitler, kn karl ve dondurucu gnlerinde bile ata salkl binebilmek iin

av hayvanlar postundan krk, deri ve keeden izme ve pantolon giyerlerdi. Atl

Kl denilen bu giyim tarz o ada ne Hint, in ve ran gibi Asya, ne de Msr,

Suriye ve Anadolu gibi uygarlklarda bulunmaktayd.

At merkezli sosyal hayatta yeri olan festival ve elenceler de yaplmaktayd.

Bu elencelerde at yarlar dzenlenir, ava gidilirdi. Binlerce kiinin katld bu

elenceler ve festivallerskitlerin bir birlerine bal bir topuluk oluturmalarnda ve

dayanmada sosyal hayatn vaz geilmez unsurlar olmas bakmndan dikkat

ekmekteydi. skitler bu elencelerde tanrlar iin havyanlar zellikle at kurban

etmekteydiler. Bundan sonraki safhada bayram veya festivalin elence ksmna

gemekteydiler. Bu ksmda skitlerin en ok sevdikleri bir spor tr olan at yarlar

yaplyordu. At yarlar sekizinci ayda, yani sonbaharda bir kere daha

tekrarlanmaktayd143.

Trklerin tarih sahnesine kmalaryla onlarn hayat tarz belirgin bir ekilde

ortaya kar. Hippokrates skitlerden sz ederken onlarla yaantlaryla ilgili dikkate

deer bilgiler vermektedir: Onlar ata biner, ok atar , at stnde karg savurur ve

dmanla savar. Aile ve ocuklar arabalarda yaarlar. Bu arabalarn kkleri drt

tekerlekli , dierleri alt tekerleklidir, arabalarn drt bir yan ve st keeyle

140 S.Koca, S.Koca, Eski Trklerde Bayram ve Festivaller, Trkler IV, Ankara 2002, s.55.141

B. el, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984, s.143.142 B. el, a.g.e., s.143.143 W.Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s.76.


39/189

31

kapldr. Arabalarn bazlar iki bazlar da odal yaplmtr. Yamura, kara ve

rzgra kar korunakldr. Arabalar iki ya da ift boynuzsuz kz eker... Bu

arabalarda kadnlar ocuklarla birlikte yaar. Erkeklerse at stnde onlara elik eder.

Erkekleri de koyun srleri koyun srleri, srlar ve atlar izler.bur yerde

hayvanlarna ot bulabildikleri srece kalrlar , sonra baka yerlere gerler . Pimi

etle beslenir, ksrak st ierler , ksrak stnden yaplan bir eit peynir yerler144.

Sarmatlar atl gebe bir topluluk olduundan hareketli bir hayat tarzn da

benimsemilerdi. Bu atl gebeler arabalarda yaamaktaydlar.arabalarn kkleri

drt,bykleri de alt tekerlekliydi145.Arabalarn drt bir yan ve stleri ise kee ile

kapl ve bazlar da iki veya odal ev eklinde yaplmlard arabalarda kadnlar

ocuklarla birlikte yaamakta erkekler ise at stnde onlara elik etmekte, onlar

koyun srleri, srlar ve atlar izlemekteydi146. Pimi at eti ile beslenmekte ve

ksrak st imekteydiler.

Atl gebe bir topluluk olarak drt ya da alt tekerlekli , iki ya da odal

arabalarda yaamakta olup bu arabalar ise rzgra , yamura, kara ve souga kar

korunakl bir ekilde yaplm ve zeri kee ile rtlmt147. Arabalar souk

yznden boynuzlar henz kmam iki ya da ift kz ekmekte, arabalarn

iinde ise kadnlarla birlikte ocuklar yaamakta, erkekler ise at zerinde onlara elik

etmektedirler148.Pimi etle beslenmekte, ksrak st imekte ve at stnden yaplm

bir eit peynir yemekteydiler149. Sarmatlar asl at yetitirmekteydiler, onlarn atlar

kk olmalarna ramen ok hzlydlar150.

Binlerce yllk Trk tarihinde renkler baz anlamlar da kazanmtr. Renklerin

sadece bir anlam olmayp , kullanlaca alana gre farkl anlamlar da kazanabilir.

144.Durmu, Eski Trklerde Askeri Kltr, Silahl Kuvvetler Dergisi, Temmuz 2005,S.385,Ankara 2005, s.7.145.Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat G. . F-E. F. S. B D .Cilt 1, s.183,, 1996146.Durmu, a.g.m., s.183.147.DurmuSarmatlar, s.97, Ankara 1997148

.Durmu, a.g.e,s.97.149 Hippokrates VI: 18150 Strabo, VII: 3.12.


40/189

32

Her milletin sosyal hayatnda renklerin dili ve anlamlar olduunu syleyebiliriz.

Trk kltr yapsnda renkler ynler Gk-Irmak, ve at rengi olarak

snflandrabiliriz151. Drt yn farkl renklerle sembolize edilmitir. Bunlar iinde

Kara kuzey, Kzl-Gney, Gk-dou,Ak-Bat olarak kullanlmtr152. Yeil renk

corafi alanlarda kullanlm olmakla Anadoludaki Yeilrmak buna en gzel rnei

tekil eder. Orhun kitabelerinde yerin kara ifadesini kullanmak zere yaz yer

denilmi, toprak rengidir. At rengi olarak kullanlrsa siyah at manasna

gelir153.Yaz kelimesi , yaz, yiit,kara yiit anlamnda kullanlm ancak dilimize

yiitlik olarak gemitir154. Boz renk ise hem karann hem de beyazn karmndan

meydana gelmitir. Metinlerde ise at ve toprak rengi olarak kullanlr, ak renk

karl olmak zere at kelimesi olarak kr kelimesi de kullanlr ki kr kelimesi ile

birlikte ala-kr, bakla-kr, boz-kr, krl, demirkr,gk-kr tabirleri at rengindeki

beyaz rengin karmn da anlatmakta; doru, at rengi olarak kullanlmakla yannda

krda olduu gibi yan renklerde barndrrlar. Bir de kula at vardr, kula ta kzl ile

bozun karm olarak grlmektedir155 .

Trklerin kullandklar renkler eyalarnda da dikkati ekmektedir. Pazrk

kurganlarndan karlan eer, haa ve kee rtlerin aplikasyonlarndaki bakr

krmzs, ak scak sar, sarya alan gekin ala yeili, ak ve krk gece mavisi

gibi renkler ve bu renklerin tan deerleri ile mehur Pazrk halsndaki renkler ve

onlarn ton deerleri arasnda byk bir yaknlk bulunmaktadr. hepsinin renk ve ton

deerlerindeki ortaklk, ayn boya retim reetelerinin hem teki buluntularda hem

de halda ayn insanlar tarafndan ayn blgede uygulandna iaret etmektedir156.

Bu rnekler dikkate alndnda daha ok krmz, sar ve yeil renklerin n plana

km olduu anlalmaktadr

ran Turan mcadelelerinden sz eden eski ran kahramanlk edebiyat

eserlerinde kahramanlarn ve ordularn bayraklarndan da sz edilmektedir.

151 M.Kafal; Trk Kltrnde Renkler, Yrtrk, S.42 Ankara, (2002), s. 39.152 M.Kafal; a.g.m., s.39.153 M.Kafal; a.g.m., s.41.154

M.Kafal; a.g.m., s.41.155 M.Kafal; a.g.m., s.41.156 E.G. Teke; Pazrk, Altaylardan Bir Halnn yks, Ankara 1993, s. 144.


41/189

33

Afrasyab (Alp Er Tunga)n bayra siyah renktedir. Bununla birlikte meneke, sar,

krmz ve mavi renklerde bayraklar da vardr. Bunlarn zerinde kurt, ejderha,

kaplan, arslan, kartal,at ve ay gibi trl trl ekiller bulunur157.

skitlerin ranllarla yaptklar mcadele ilk Trk destan olan Alp Er Tunga

hakknda geni bilgi vermektedir. Alp Er Tunga skit Trklerinin baars iin

alm byk bir devlet adamdr. slami Dnem ncesi Trk Edebiyatnn szl

eserler blmnn temel yaplarndan birisini de sagu, kouk, sav ve destanlar

oluturmaktadr. Yazl edebiyat rnlerini ise Gktrk Kitabeleri (Metinleri)

oluturur. Yu ad verilen lm trenlerinde, ounlukla yiitlerin arkasndan ,

onlarn iyilik ve yararllklarn dile getiren atlara sagu denilmektedir158.

skit devlet adam Alp Er Tungann lm karsnda, boy beylerinin

zntlerini dile getiren sagunun drtlkleri dikkate deerdir159.

Eski Trke le Gnmz Trkesi le

Alp Ertunga ld m? Alp Er Tunga ld m?

Esiz ajun kald m? Kt dnya kald m?

zlek in ald m? Felek n ald m?

Emdi yrek yrtlur. imdi yrek yrtlr.

* * * * * *

Begler atn argurup, Beyler atlaryla geldiler,

Kadgu an turgurup znt onlar durduruyor,

Menhgzi yzi sargarup, Benizleri, yzleri sararyor

Krkm angar trtlr. Onlara(sanki)safran srlyor.

* * * * * *

Alp Er Tungann lm karsnda sylenen ve onun hayatta yaptklar

iyilikleri anlatan Alp Er Tunga Destannda boy beylerinin atlaryla yo trenine

gelmeleri sosyal ilikilerde atn hznn nemine iaret etmektedir. Alp Er Tunga da

boy beyleri gibi attan inmeyen at srtnda bozkrlarda srekli savaan bir alp olarak

157 M. Fuad Kprl, Bayrak, slam Ansiklopedisi, 2, stanbul 1986, s. 401-420.158. Kurgan, Eski Metinler Antolojisi, Ankara 1943, s. 5.159. Kurgan, a.g.e., s. 5.


42/189

34

da tannmaktadr160.Alp hayat boyunca, insan gcn aan kahramanlklar

gstermekle ykmlyd.Alp Er Tungann kyafeti de atl muharebeye elverili,

binici giyimiydi161. Yukardaki sagu da onun kahramanlklar ve onun lm

karsnda insanlarn duyduklar znt dile getirilmektedir. Trklerde alplik olmasa

idi baka milletler tarafndan kolayca yok edilebilirlerdi. skit alpi Alp Er Tungann

biniti, hayatta ve lmde arkada att. Baz alplerin alt yz at olurdu, bunlarn

arasnda zlk at nemli bir yer tutar ve onun ad donu alpin mezar tana yazlr ,

kuyruu kesilip alpin mezarna dikilirdi kendisi de alp ile beraber gmlrd162.

Herodotos skitlerin gelenek ve greneklerine bal ve yabanc geleneklere

kesinlikle kapal bir toplum olduunu belirtmektedir163.

Atl bozkr topluluklar binek atlarna byk nem vermekteydiler. Onlarn en

iyi ekilde eyerlemekteydiler. Kazlar sayesinde atlarn nasl eyerledikleri

anlalabilmektedir. Eyerin kendisi ii geyik kllaryla doldurulmu iki yumuak kee

minderden oluuyordu. Atn gs ve sarsna eyerin ne ve arkaya doru

kaymasn nleyen iki kay balanyordu. zengi henz bilinmiyordu. Yular ise

geme bal iki yanda kaylar olan bir boaz ba ve tek bir burun kayndan

oluuyordu164.

Bozkrllar , binek atlarna byk bir zenle bakyorlard. Bu atlarn tren

takmlaryla donatlm durumda grnleri gerekten ok etkileyiciydi. Atn bana

ssl bir maske geirilir , yularn yanaklar zerine gelen blmleri tahta oymalardan

yaplr , zeri altn yapra ile kaplanrd. Keeden yaplma eyer minderleri ve

aprak ad verilen eyer klfnn kenarlar eitli renklerde aplike ii ile sslenir ,

atn yelesine ve kuyruuna ise , deriden rt ve klflar geirilirdi 165

160 E.Esin, Alp ahsiyetinin Trk Sanatnda Grn Trk Kltr , S.70, 1965, s. 775.161 E.Esin, a.g.m., s.771.162 E.Esin, a.g.m., s.773.163

Herodotos IV, 76.164 M.P. Zavitukhina Pazirik, Unescodan Gr, 12, (1976).s.32.165 M.P. Zavitukhina, a.g.m., s.37.


43/189

35

skit erkekleri srekli olarak at zerinde (sabahtan akama kadar) dururken,

skit kadnlar da ste kapal arabalarda oturmaktaydlar. Hareketli bir hayat tarz bu

sonucu getirmekteydi. skitler at eti yemekte ve atn stnden yaplma ksrak st

olan kmz imekteydiler166.

skit hkmdar danthyrsos ve Pers kral Darius arasnda geen konuma

skitlerin hayat tarzn da aka ortaya koymaktadr:

Darius, skit hkmdarna bir eli ile gnderdii haberde : Ey garip adam,

yapabilecein baka iki ey varken ne iin boyuna kayorsun ? eer kendini bana

kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran, kamay brak, savaa gir;

yok eer kendini daha aa gryorsan yine boyuna yrmekten vazge; efendine

hara olarak toprak ve su getir, huzuruna k.167

skit hkmdar danthyrsos , u cevab vermektedir: ranl, ite benim

kanaatim: beni hi kimse ne korkutabilir ne de nnden kamaya zorlayabilir; senden

de katm yok : imdiye kadar yapm olduum ey, bar zamannda da her zaman

yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim

ne kentimiz var ne de dikili aacmz var, ki elden gitmesin, ya da yaklp yklmasn

diye korkup hemen savaa girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz , bizim

atalarmzn mezarlar var ; onlar bulun , onlara el kaldrn, o zaman grrsnz ,

mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz.168

skitlerin yerleik bir hayat yaamalar onlarn hayatlarnn yer deitirmeye

dayal atlgebe bir hayat tarz olduunu ortaya koymaktadr. Geni bozkr

corafyalarnda at sayesinde atl bir hayat tarz sergilemilerdir.

Trk kavimlerinin en eski zamanlardan beri, en ok kullandklar takvim

sistemi, devri Oniki Hayvanl takvim sistemidir. slam-Trk alimleri bu on ikili

166

E.Memi, skitlerin Tarihi, Konya 1987, s.41.167 Herdotos, IV,126.168 Herodotos, IV,127.


44/189

36

sisteme Tarih-i Trki Tarih-i Trkisan, Tarih-i Khta ve Uygur veya Sal-i Trkan

(Trk yl) demektedirler169. Bu takvimde Dnyann mr 3.600.000 yldr. Bu sre

360 veridir. 1 ven 10.000 yldr. 12 yl 1 devirdir. 1 yl 12 aydr. 1 ay 4 hafta ve 30

gndr170. Bu onikili sistemde her hayvan bir yla ad vermektedir. Devre

tamamlandktan sonra, yeniden onikili devre balamaktadr. Yllara adlarn veren

hayvanlar srasyla unlardr: 1) sgan (san),. 2) Ud (kz), 3) pars1) sgan

(san),. 2) Ud (kz), 3) pars (pars), 4) tavgan (tavan), 5) nek (timsah), 6) ylan

(ylan), 7) und (at), 8) koy (koyun), 9) biin (maymun), 10) tagaku (tavuk), 11) it

(kpek), 12) tonguz (domuz)171 . Sralamadan da anlalaca zere, devrenin ilk

san, sonu ise domuz yldr.

Yund Yl, fitne ile gelir, cenk ve sava zuhur eder. Yaz ho, hububat ok

olur; drt ayakllara hastalk ve helak eriir. K gayet yumuak ve uzun olur;

meyvalara afet eriir172. skit Trklerinin at sevmesinin bir nedeni de hasadn at

ylnda ok olmasdr.

Binicilikteki ustala at stnde oynanan sportif oyun ve yarmalarla

ulamaya alrlard. Atl sporlar daha ok dn, doum, evlenme vb gibi

etkinliklerde yapldn tahmin etmekteyiz.

Eski Trkler bayramlarda sk sk at yarlar dzenlemekteydiler. Dayankl

Bozkr At ile uzun mesafe koular dzenlendiini kaynaklardan renmekteyiz. in

kaynaklarnn belirttiine gre Trkler, sonbaharda dini temele dayanan ve zel bir

alanda belli sayda turlar atmak suretiyle Gk Tanrya kran ve nimet borlarn

dedikleri bir atl yarma yapmaktaydlar173.

169 O. Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, A..DTCF. Yayn, Ankara, 1954.170R.Nur.; Trk Takvimi, Trk Yurdu, IV/19, (1926), 2-17171 Kagarl Mahmud; Divan Lgat-it Trk, I-IV, (ev.:B. Atalay), Trk Dil Kurumu Yayn,Ankara, 1992172.Durmu, Trklerde Zaman ve Takvimler, Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, Ankara

,2004,s.15.173 C.Alpman, Eitimin Btnl inde Beden Eitimi Ve alar Boyunca Geliimi GSBstanbul,1972


45/189

37

Trklerin iyi birer binici olduklar hakkndaki ilk bilgileri millatan nceki

devirlerin en byk hekimi olarak saylan ve gnmzde de doktorlarn greve

balamadan nce yemin ettikleri Hipokrat Yeminin sahibi Hipokratesin Havalar ,

Sular ve Mevkiler isimli eserinde skitlerin rf ve adetlerine deinirken yalnz

erkeklerin deil , kadnlarn da cesur olduklarn , ata bindiklerini ve kzlarn

evleninceye kadar daimi surette at ve silah sporlarn yaptklarn anlatmaktadr.

Cirit, btn atl sporlar gibi ,Orta Asya Trk kltrnden kaynaklanan bir

oyundur. nsan, at ve denek arasnda gelien bu oyunu Trk folklorundan ayrmak

mmkn deildir174.

Bu oyun oynayana eviklik ve salamlk kazandrrken Eski Trklerin savaa

hazrlanmalarnda olduka nemli bir binicilie dayal atl spor olarak gelime

gstermitir.

Trklerin sosyal hayatnda da cirit oyunun nemi olduka byktr. Gerek yas

trenlerinde gerekse toy trenlerinde olsun Trklerin cirit oyununu ok sevdiklerini

kaynaklardan renmekteyiz 175.

Zaman zaman deien isimlerle gnmz kadar gelebilen atl sporlardan

birisini de Gkbr oyunu oluturur. Trklerde totem saylan Bozkurt ile ilgili ve

adn ondan alan dinsel geleneksel bir oyundur. Zamanla atl spor halini almtr.

M.S. lktar , bir makalesinde cirit gibi atl bir spor olan Gkbr oyununun

esasn at salp koarak ola yakalama oyunu olarak deerlendirmektedir176.

174

S. Babrolu, Erzurum ve Milli Sporlarmzda Cirit , Ankara 1974 s.10175.Atlgan , Gerek Milli Sporumuz Cirit Erzurum 1974.176 M.S. lktar evgen ve Gkbr Trk Kltr Dergisi S 259 ,Ankara 1976.


46/189

38

1.1.2- Ekonomik Hayatta At

Bozkr Trk ekonomisinin temelini iklim artlarndan dolay hayvan

besleyicilii oluturmaktayd.Yksek yerlerde sr, l blgelerde koyun ve kei,

ova ve platolarda at ve koyun yetitirirlerdi177. Yetitirilen hayvanlardan at byk

neme sahipti. Dayankl , salam olan bu hayvan her yerde ve her durumda hereyle

beslenebilirdi, hatta kar altnda bile yiyecek ot bulabilirdi, daa kolay trmanr ve

gnde 100 km yol gidebilirdi178. Ata sahip olmak ayn zamanda zenginlik ve

fakirliin de bir gstergesi olarak grlrd. Yalnz bir at olanlar ok fakir , be ,

onbe ve elli at olanlar normal daha ok ata sahip olanlar ise zengin saylrd179.

Tarihi M.. 2500lerde balatlan Afanesyova kltrnde at kemikleri bulunmu,

yine Kelteminar kltrnde de at kemiklerine rastlanlmtr180.Tuvada bulunan

Arzhan kurganndan da 360 at iskeletine aratrmaclar rastlamlardr. Bu durum

Trklerin iktisadi hayatnda atn nemli bir yeri olduuna iaret etmesi bakmndan

dikkat ekicidir.

Eski Trklerde at say bakmndan koyundan sonra , deveden nce yer alrd.

Ge dnemlerde yazlan eserlerde Divan- Lugat-ut Trkte Kagarl Mahmut; At

Trkn kanatdrderken , Dede Korkut destanlarnda ise Yayan erin umudu olmaz

sz ile , atn Trklerin yaamndaki nemi belirtilmek istenmitir.

Bozkr Kavimlerinin at srlerine sahip olmalar onlara byk bir itibar

salamakla birlikte zenginliin ve maddi gcn ls de olmaktayd

. yi, sal

kl

atsrleri hibir zaman unutulmaz. Srlerin iyi yerlerde otlan bol olduu vadilerde

otlatlmak istenmesi srekli bir mcadele ve savan da sebebi olur. Dmanla

yaplan savalarn byk blm bu ekonomik temele dayanmaktadr. Yine i

karklklarn kmasnda rol oynayan etkenlerin banda ylklarn yaylanaca

177 J.P Roux, Orta Asya, (ev: Lale Arslan), stanbul, 2001,s.48178

J.P.Roux, a.g.e., s.50.179 J.P.Roux ,a.g.e., s.50.180.Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1987, s.


47/189

39

mekanlarn paylalamamas grlmektedir. At srlerine ve iyi otlaklara sahip

olanlar ekonomik, siyasi ve askeri gc de ellerinde bulundurmaktaydlar.

Ekonomik adan ; bozkr kavimlerinin ekonomileri genelde hayvancla

dayanmaktayd. Atl gebe hayat tarz ekonomiye byk lde etki etmitir.

Bozkr corafyasnn iklim ve corafi yaps bu tr bir gelimeyi de zorunlu klmtr.

Bozkrlnn btn ruhunu ve dnyaya kar takndklar tavr onlar ehliletiren ata ,

bykba hayvanlara ve koyun srleri belirlemekteydi181. Bozkrlnn birinci amac

hayvanlar ehliletirmek ve hayvan saysnn artn salayarak onlarn yetimelerine

ve korunmalarn salamakt. Hayvanlar hem etlerinden yararlanmak hem de

stnden yararlanmak iin besliyorlard.

Bozkr corafyasnn gney ksmnn medeniyetlerinde sr ve at her eyden

nce yk hayvan , kasaplk ve kurbanlk hizmeti grmesine ve salmas daha uzun

zaman mehul kalmasna karn , gebe ekonomisinde hayvann ekonomisini

esirgeyen bu istismar tarz karakteristikti182.

Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda gelimi bir ticaret vard183. Bu ticaret

skit imparatorluunun kurulu dneminde mevcuttu. Karadeniz Grek kolonilerinin

varlkl, youn nfuslu ehirlerinin geliimi Gney Rusya bozkrlarndaki skit

imparatorluunun olumasna katkda bulundu184.

Bu corafyada baka corafyalarn aksine atlarn eek ve katrlara nazaran

soua dayanabilmeleri , at dnda katr ve eein yaayamamas atn Sarmatlarn

hayatndaki nemini daha da artrmaktayd185.

181.Durmu, Bozkr Kltrnn Oluumu ve Geliiminde At, G .F-E F. S.B.D, Cilt I, Say:2,s.14,,Ankara 1997.182 J.Deer; step Kltr, TDCFD, XII/1-2,(1954),s.161.183

.Durmu, Sarmatlarda Sosyal ve Ekonomik Hayat G .F-E F. S.B.D.Cilt 1, s.173-191, 1996184.Durmu, a.g.m., 191.185 Herodotos, IV, 28.


48/189

40

1.2-SYAS VE ASKER HAYATTA AT

1.2.1-Siyasi Hayatta At

Bozkr kltrnn meneinin ne olduu sorusu aratrmaclar farkl grlere

yneltmitir. Kltrn merkezini oluturan at merkez alnarak eitli grler bilim

adamlar tarafndan ileri srlmtr. Bu grleri grupta toplamak mmkndr.

Baz

bilim adamlar

bozk

r kltrnn Karadenizin kuzeyindeki bozk

rlardaortaya ktn ileri srmlerdir. Bu bilim adamlarna gre Hazar Denizinden Tuna

Nehrine kadar olan bozkrlar otlaklarn bol ve verimli olmas asndan hayvan

besleyiciliine zellikle atn yetitirilmesine elverili olduunu belirtmilerdir.

Kltre adn veren at yaygn olarak buralarda yetitirilmi ve atl kavimlerin sanatn

da oluturan hayvan slubu Greklerin etkisiyle bu corafyada gelitirilmitir186.

buradan ortaya kan kltr dier kltr corafyalarna da yaylmtr. Herodotosun

konar ger skitlerin bir zamanlar Asya ilerinde olduunu ve daha sonralar

Karadenizin kuzeyine geldiklerini sylemesi bu bilim adamlarnn tutarszln

gstermektedir. Herodotos krali skitler Asyadaydlar. Massagetlerle yaptklar bir

savata yenik ktlar demektedir187 .

Baz bilim adamlar Macaristanda arkeolojik kazlar sonucu ortaya karlan at

gemlerini snflandrmak ve baka kltr corafyalarnda ortaya kartlm olanlarla

karlatrmak suretiyle atl kltrn Kafkaslarda ortaya ktn ileri srmler,

teorilerinde atn menei olarak Cunguryada ortaya karlan ksa kaln bacakl ,

byk ve ne doru eik bal Equus Prewlsky gsterilmitir188.

Buna kar eski alarda bir deil birok trden yabani atn yaad bunlar

arasnda da Bozkr kltrndeki sava obanlar tarafndan binek ve muharebe at

olarak kullanlan przewalsky cinsi deil, kk bedenli, uzunca ince bacakl,

186

.Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.27.187 Herodotos, IV.188.Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.29.


49/189

41

kk ve marur bal, sert trnakl bozkr atdr189. Kaln bacakl ve hantal gvdeli

przewalskyat kou srasnda eitli ynlere

hzl dn yapmaya elverili deildir. Bozkr at ise savalarda seri ve karmak

manevra hareketlerine ve geri ekilme taktiine elverilidir. At bozkr kltr iinde

deer kazanm ve bu kltr ile zdeletirilmitir.

Bozkr at douya doru yaygnlk kazanm Orta ve Dou Asyada grnm

ve inliler ata binmeyi ancak M.. 300lerde Asya Hunlarndan renmilerdir190.

.Ayrca bu bilim adamlarnn grn destekleyecek arkeolojik deliller ortaya

konulamamtr.

Bilim adamlarnn bir ksm da Altaylar ve evresini bozkr kltrn ortaya

kt yer olarak gstermilerdir. Atl kltrn bu corafyada ortaya kt ve

yayldn ileri srmlerdir. Bu bilim adamlar arasnda W.Schmitd, O.Menghin,

W.Koppers, F.Flor sayabiliriz191.

At yetitiriciliinin ana yurdu , menei meselesine Prof.Dr.E.Erkes de

katlmtr. Erkese gre : Asyada at yetitirenler inlilerdi ve Trkler at

yetitiriciliini inlilerden renmilerdi. Demektedir in kaynaklarnda ,

inlilerin ata binmeyi ilk kez M.. 300 lerde Trklerden rendikleri ile ilgili

bilgiler ile karlamaktayz192. Bu da bize bozkr kavmi olan Trklerin ata binmeyi

ve at ehliletirmeyi nceden bildiklerini gstermektedir. inlilerin ata binmeyi

rendikleri tarihten nceki srete Trkler ata binmeyi ve at kullanmay ok iyi

biliyorlard.

Amerikal aratrmac Mac Govern kitabnn baka bir blmnde ise;

Trklerin at yetitirmeyi skitlerden rendiklerini skitlerin ise ndo Germen rkna

ait bir kavim olduunu ileri srmtr. Mac Govern kitabnn bir blmnde ise ,

189.Kafesolu; a.g.e., s.29.190 W.Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme HakkndaMalmat, lk, 92, (1940) s.189191

.Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1997, s.220.192 W.Eberhart, in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme HakkndaMalmat, lk, 92, (1940) s.189.


50/189

42

skitlerin ata binmeyi Trklerden rendiklerini ileri srmektedir. skitler ad geen

eserde ata binmeyi iyi bilen bir topluluk olarak karmza kmaktadr. Bir bozkr

Trk kavmi olan skitlerin ata binmeyi ve at kullanmay iyi bilmeleri ve bunu dier

Trk kavimlerinden renmeleri bozkr kavimlerinin prehistorik tarihlerinin

aydnlatlmasna yardmc olmaktadr.

Daha ak bir ifadeyle Trk rknn ana vatan Asyann orta ksmdr. Buras

douda Kadrgan dalarndan , batda Ural dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde

Sibiryadan , gneyde in, Tibet ve ran lkelerine kadar uzanan geni bir alan

kaplamaktadr ki Trkler bu sahalardan btn Dnyaya yaylmlardr193.

Aratrmalar skitlerin gelenek, grenek ve kltryle tartma gtrmeksizin

bir bozkr Trk kavmi olduunu ortaya koymutur. Bu konularda aratrma yapan

Durmu194, skitlerin geldikleri corafya itibariyle, dilleri, dinleri, gelenek ve

grenekleri, sanatlar itibariyle Trk kkenli bir kavim olduklarn ortaya

koymutur.

skitlerin Ural-Altay rkna mensup olduunu kabul eden ve bu konuda

grlerini belirten Trk bilim adamlar da vardr.Bunlar arasnda Arsal195,

Gnaltay196, Togan197, Krzolu198, Gubolu199, gel200, Seyidof201, ztuna202 ve

Koca203 ve Durmu204 saylabilir.

193.Durm

Dogan_Orhan_Bozkir Kavimlerinin Kultur Ve Mitolojilerinde At

Documents

Transcript of Dogan_Orhan_Bozkir Kavimlerinin Kultur Ve Mitolojilerinde At