649

CHÖÔNG 14

ÑOÄC TOÁ CAÙ NOÙC (Poisoning by tetraodontidea)

14.1. GIÔÙI THIEÄU Hieän nay, ôû nöôùc ta, tình hình ngoä ñoäc caù noùc ñang coù chieàu

höôùng gia taêng. Ñoù laø moät vaán ñeà caáp baùch cuûa xaõ hoäi. Laøm theá naøo ñeå ngaên ngöøa tình traïng naøy vaø khai thaùc hôïp lyù nguoàn lôïi thuûy saûn töø caù noùc ? Ñoù chính laø noäi dung cuûa chöông naøy.

14.1.1. Ngoä ñoäc caù noùc treân theá giôùi

Trong chuyeán haønh trình voøng quanh theá giôùi laàn 2 cuûa thuyeàn tröôûng Jame Cook vaøo ngaøy 8/9/1974, khi ngöôøi ñaàu beáp baét ñöôïc moät loaøi caù, vaø loaøi caù naøy raát laï neân ñaõ ñöôïc thuyeàn tröôûng moâ taû raát kyõ trong cuoán nhaät kyù cuûa mình: “Raát may cho chuùng toâi laø vieäc giaûi phaãu vaø moâ taû maát quaù nhieàu thôøi gian, keùo daøi ñeán ñeâm neân chæ ñem naáu ñöôïc gan vaø buoàng tröùng. Mr.Forster (nhaø töï nhieân hoïc cuûa ñoaøn thaùm hieåm) vaø toâi chæ aên raát ít. Ñeán khoaûng 3 – 4 giôø saùng chuùng toâi bò co cöùng laïi, raõ rôøi caùc chi, coù caûm giaùc tay bò chaët ñöùt vaø chaân töø laïnh coùng böôùc vaøo ñoùng löûa. Toâi haàu nhö maát heát nhaän thöùc vaø khoâng theå phaân bieät giöõa moät vaät naëng vaø moät vaät nheï. Trong tay toâi moät bình nöôùc ñaày vaø moät chieác loâng chim laø nhö nhau. Caû hai chuùng toâi ñeàu noân vaø sau ñoù moà hoâi vaõ ra. Saùng hoâm sau phaùt hieän moät trong soá lôïn aên boä loøng ñaõ cheát. Khi nhöõng ngöôøi ñòa phöông thaáy chuùng toâi phôi caù naøy hoï ñaõ voâ cuøng ngaïc nhieân vaø cho bieát caù naøy khoâng aên ñöôïc.”

650

Ñoái vôùi caù noùc thì boä phaän gan laø boä phaän chöùa nhieàu ñoäc toá nhaát. Neáu chuùng ta aên phaûi moät löôïng duø ít thì seõ cheát ngay sau nöûa giôø. Neáu lôõ ngaäm cuõng seõ daãn ñeán töû vong vaøi giôø sau ñoù, vaø neáu ñeå gan chaïm vaøo löôõi seõ gaây ra baát tænh nhieàu giôø.

Ñieàu naøy ñöôïc tìm thaáy trong baûn töôøng trình cuûa nhaø lòch söû hoïc F. J. Clavijero trong chuyeán haønh trình tìm ñòa ñieåm ñoùng quaân môùi ôû Baja California. Baûn töôøng trình ghi: ”Boán ngöôøi lính ñaõ tìm thaáy moät ñaùm löûa vaø ngö daân ñòa phöông ñang nöôùng vaø aên moät loaïi caù laï nhöng boû laïi gan trong leàu. Maëc duø ñaõ ñöôïc ngö daân caûnh baùo nhöng moät ngöôøi lính vaãn laáy gan aên vaø chia cho nhöõng ngöôøi khaùc. Moät trong soá hoï aên chuùt ít, moät ngöôøi khaùc chæ ngaäm khoâng nuoát, ngöôøi thöù ba chæ chaïm löôõi thöû. Keát quaû laø ngöôøi ñaàu tieân cheát sau nöûa giôø, ngöôøi thöù hai cheát sau ñoù, ngöôøi thöù ba baát tænh cho ñeán saùng hoâm sau.”

Vaøo ngaøy 29/4/1996, ba tröôøng hôïp ngoä ñoäc Tetrodotoxin ôû California maø nguyeân nhaân laø aên phaûi caù noùc do moät ngöôøi coâng nhaân mang veà töø Nhaät Baûn döôùi daïng thöïc phaåm laøm saün. Soá löôïng moãi ngöôøi aên laø raát ít, khoaûng töø ½ ñeán ¼ con. Nhöõng trieäu chöùng baét ñaàu xuaát hieän khoaûng 3 ñeán 20 phuùt sau khi aên vaøo, vaø taát caû 3 ngöôøi ñöôïc ñöa ñi caáp cöùu. Nhöõng baùo caùo sau ñaây ñöôïc khaûo saùt bôûi ban Söùc khoeû vaø Moâi tröôøng San Diego (SDEH: The San Diego Department of Environmental Health) vaø cô quan Quaûn lyù Thöùc aên vaø Thuoác (FDA: Food and Drug Administration). Nhöõng tröôøng hôïp ñaõ xaûy ra:

Tröôøng hôïp 1: Moät ngöôøi ñaøn oâng aên moät mieáng caù noùc (côõ khoaûng 7,2 g). Khoaûng 10 ñeán 15 phuùt sau khi aên, anh ta caûm thaáy ngöùa ngaùy trong mieäng vaø moâi ñi keøm theo laø söï choaùng vaùng, nhöùc ñaàu laøm cho cô theå caûm thaáy meät nhoïc, coå hoïng döôøng nhö bò thaét laïi, khoù khaên khi noùi, naëng ôû ngöïc, maët ñoû böøng, noân möûa … Chaân tay anh ta bò yeáu ñi, vaø anh ta khoâng theå ñöùng vöõng. Qua cuoäc kieåm tra cuûa ED thì huyeát aùp cuûa anh ta laø 150/90 mmHg; nhòp ñaäp tim laø 117 nhòp/ phuùt, nhòp ñoä hoâ haáp laø 22 laàn trong moät phuùt, nhieät ñoä cô theå 37,4oC.

651

Tröôøng hôïp 2: Moät ngöôøi ñaøn oâng 32 tuoåi aên khoaûng 3 mieáng thòt caù noùc (42,5 g). Khoaûng 2–3 phuùt sau khi anh ta aên mieáng thöù 3, anh ta caûm thaáy ngöùa ngaùy trong mieäng vaø löôõi, anh ta caûm thaáy yeáu vaø suïp ñoå vaø anh ta nghó “mình seõ cheát ”. Qua giaùm nghieäm cuûa ED: huyeát aùp cuûa anh ta 167/125 mmHg, nhòp tim laø 112 nhòp/phuùt, nhòp ñoä hoâ haáp 20 laàn trong 1 phuùt …

Tröôøng hôïp 3: Moät ngöôøi ñaøn oâng 39 tuoåi duøng moät mieáng caù noùc (khoaûng 7,2 g). Khoaûng 20 phuùt sau khi aên, anh ta caûm thaáy choaùng vaùng vaø naëng ngöïc. Qua keát quaû cuûa ED, huyeát aùp cuûa anh aáy laø 129/75 mmHg, nhòp tim 84 laàn trong 1 phuùt, nhòp ñoä hoâ haáp 22 laàn trong 1 phuùt, nhieät ñoä 36.2oC,…

Ba tröôøng hôïp treân ñeàu ñöôïc chaån ñoaùn laø ngoä ñoäc Tetrodotoxin, moät loaïi ñoäc chaát coù trong caù noùc, caù maët traêng ñaïi döông, caù nhím, baïch tuoäc… Chaát ñoäc naøy taäp trung chuû yeáu ôû gan, ruoät, tröùng, tuyeán sinh duïc, da thòt. Tetrodotoxin laø moät neurotoxin maïnh maø coù khaû naêng gaây cheát 60% nhöõng ngöôøi aên phaûi.

Nhöõng trieäu chöùng chung gaëp phaûi sau khi aên laø ngöùa löôõi vaø beân trong mieäng, noân möûa, choaùng vaùng, nhu nhöôïc. Neáu trieäu chöùng taêng leân thì caùi cheát coù theå xuaát hieän töø 6 ñeán 24 giôø, hoaëc laø trieäu chöùng lieät baép thòt hoâ haáp. Nhöõng trieäu chöùng khaùc bao goàm: baép thòt co ruùm, toaùt moà hoâi, vieâm maøng phoåi, huyeát aùp thaáp, tim chaäm, söï ñeø neùn nhöõng phaûn xaï cuûa giaùc maïc.

Chaån ñoaùn döïa vaøo nhöõng trieäu chöùng laâm saøng vaø lòch söû aên vaøo. Duø tieân löôïng cheát cao lieân quan ñeán söï ngoä ñoäc tetrodotoxin, ba ngöôøi ñöôïc moâ taû trong baùo soáng soùt coù leõ bôûi vì löôïng ñoäc toá nhoû. Maëc duø vieäc nhaäp khaåu caù noùc vaøo Hoa Kyø bò caám, nhöng FDA ñaõ cho pheùp caù noùc ñöôïc nhaäp khaåu vaø phuïc vuï trong caùc quaùn ngöôøi Nhaät vôùi nhöõng qui taéc nhaát ñònh.

Moät thoûa thuaän hôïp taùc vôùi Boä Söùc khoûe vaø Phuùc lôïi Nhaät ñaûm baûo raèng caù noùc ñöôïc xöû lyù vaø chöùng nhaän an toaøn cho tieâu thuï tröôùc khi xuaát khaåu bôûi chính phuû Nhaät Baûn. Theo ngöôøi Nhaät thì neáu ñöôïc laøm saïch vaø an toaøn ñuùng möùc, thòt caù noùc seõ kích thích caùc baép thòt vaø ñem laïi söï duyeân daùng cho ngöôøi aên.

652

ÔÛ Nhaät, tuy bieát roõ caù noùc laø loaïi caù chöùa ñoäc toá raát ñoäc, nhöng caù noùc vaãn ñöôïc coi laø moät loaïi thöïc phaåm raát ñöôïc ñoâng ñaûo ngöôøi daân Nhaät öa thích. ÔÛ Vieät Nam, duø Nhaø nöôùc caám ñaùnh baét caù noùc nhöng ngö daân cöù ñaùnh baét vaø caùn boä ñòa phöông vaãn cho ñaùnh baét töï do. ÔÛ Quaûng Ngaõi, trong naêm 2002, moãi ngaøy ngö daân baét vaø baùn gaàn 700 kg caù noùc taïi caûng Sa Caàn maëc duø ñaõ coù nhöõng khuyeán caùo veà loaøi caù chöùa chaát ñoäc naøy. Maëc duø ñöôïc cheá bieán caån thaän nhöng thòt caù noùc vaãn gaây ra ngoä ñoäc ôû Nhaät Baûn, khoaûng 50 tröôøng hôïp töû vong haøng naêm.

Caù noùc coù teân khoa hoïc laø Tetraodonidae. Töø thôøi xa xöa chuùng ñaõ xuaát hieän ôû nhöõng böùc tranh khaéc trong caùc ngoâi moä coå cuûa caùc Pharaon Ai Caäp vaøo theá kyû thöù naêm tröôùc Coâng nguyeân, vaø chaéc chaén raèng ngöôøi Ai Caäp ñaõ bieát caù noùc laø thöù caù coù ñoäc.

Trong taùc phaåm cuûa Chaun Yanfang vieát vaøo trieàu ñaïi vua Sui (AD 581–681): “ Nghieân cöùu nguoàn goác cuûa beänh taät” taùc giaû ñaõ ñöa ra caùc baèng chöùng ñaùng tin caäy veà chaát ñoäc coù trong gan, tröùng vaø ruoät cuûa moät soá loaøi caù maø qua moâ taû thì ñoù laø loaøi caù noùc. Hay trong moät baøi vieát töø trieàu ñaïi vua Han (202 BC – AD 200) ñöôïc dòch laø “Gan caù Salmon gieát cheát moät ngöôøi” (töø Salmon trong taùc phaåm trung Hoa coå ñaïi coù nghóa laø Fugu). Trong taùc phaåm “Lòch söû nöôùc Nhaät – 1727”, döïa treân kinh nghieäm laøm baùc só cuûa mình taïi ñaïi söù quaùn Haø Lan vaø trong cung ñieän hoaøng gia Nhaät Baûn töø naêm 1690 – 1692, Keampfer E. ñaõ ñöa ra moät vaøi chi tieát veà ba loaøi caù coù ñoäc goïi laø “Balazer” maø neáu aên heát con thì khoâng theå traùnh khoûi caùi cheát. Ngöôøi Nhaät thích aên loaïi caù naøy nhöng phaûi boû ñi ñaàu, böôùu, maø taát caû ruoät, gan caù, phaàn thòt coøn laïi phaûi röûa thaät saïch tröôùc khi ñem cheá bieán laøm thöùc aên, nhöng ñoâi khi vaãn khoâng traùnh khoûi tröôøng hôïp ngoä ñoäc

14.1.2. Ngoä ñoäc caù noùc ôû Vieät Nam

Theo tôø Ngöôøi Lao Ñoäng ngaøy 11/09/02, ñieàu nguy hieåm ôû ñaây laø khi baùn cho ngöôøi daân, caù duø ôû daïng khoâ hay daïng töôi, ngöôøi daân ñeàu khoâng theå nhaän ra ñoù laø caù noùc. Bôûi vì caù ñaõ ñöôïc loät da, chaët ñaàu hoaëc loùc ra töøng mieáng phôi khoâ tröôùc khi tieâu thuï. Moät soá con

653

buoân ñaõ döïa vaøo ñoù ñeå löøa bòp khaùch haøng. Beân caïnh nhöõng ngöôøi ngoä ñoäc caù noùc vì khoâng bieát, cuõng coù nhieàu ngöôøi baát chaáp khuyeán caùo cuûa cô quan chöùc naêng vaãn duøng caù noùc laøm thöùc aên. Nhö tröôøng hôïp ngoä ñoäc caù noùc cuûa 4 ngö daân khi ñang ñaùnh baét caù treân bieån vaøo thaùng 3/2001 chaúng haïn. Hoï bieát roõ caù noùc coù ñoäc toá gaây cheát ngöôøi nhöng vaãn aên vaø haäu quaû laø moät trong 4 ngöôøi phaûi boû maïng vì khoâng ñöôïc caáp cöùu kòp thôøi.

Moät thöïc traïng baùo ñoäng laø moät soá chuû quaùn vì lôïi nhuaän ñaõ chaúng keå nguy hieåm tính maïng cuûa moïi ngöôøi neân ñaõ cho caù noùc vaøo moät soá thöùc aên. Ñaø Naüng coù buùn chaû caù ñöôïc xem laø moùn aên ñaëc saûn, nhöng theo tieát loä cuûa moät soá ngöôøi baùn caù noùc ôû caûng caù Thuaän Phöôùc thì hieän coù moät soá ngöôøi ñeán caûng mua caù noùc ñem veà troän theâm vôùi caùc loaïi caù khaùc laøm buùn chaû caù. Vì theo hoï, caù noùc reû maø khi cho vaøo, chaû caù seõ ngon hôn. Moät noâng daân thöøa nhaän raèng, oâng töøng laøm nöôùc maém töø caù noùc.

Vaøo ngaøy 26/7/2003, sau khi aên caù khoâ mua ôû chôï thò traán Quaûng Phuù (huyeän Cö M’ga, Ñaêk Laêk) beù trai Y Win (sinh naêm 1996) vaø em gaùi H’La (sinh naêm 1998) ñaõ cheát treân ñöôøng ñi caáp cöùu. Anh Y Toâ Li, boá cuûa 2 naïn nhaân treân, bò ngoä ñoäc naëng nhöng ñöôïc caáp cöùu kòp thôøi neân thoaùt cheát. Cuõng trong ngaøy 26/7, anh Y Queùt M’loâ, 26 tuoåi, ôû Buoân Traáp, xaõ Ea H’ñinh, huyeän Cö M’ga cuõng ñi chôï Quaûng Phuù mua caù khoâ veà cho gia ñình duøng. Sau khi aên, anh Queùt M’loâ noân möûa vaø ñaõ cheát ngaøy 27/7.

ÔÛ Ñaø Naüng, lieân tieáp trong ngaøy 25 – 27/12/2001, taïi caùc thoân Phöôùc Höng, Phöôùc Thuaän (xaõ Hoøa Nhôn) vaø Phuù Thöôïng (xaõ Hoøa Sôn, huyeän Hoøa Vang) ñaõ xaûy ra ba vuï ngoä ñoäc vì aên phaûi caù noùc khoâ. Haäu quaû laø 9 ngöôøi phaûi ñi caáp cöùu, trong ñoù coù moät soá tröôøng hôïp bò hoân meâ vaøi ngaøy. Sau khi xaûy ra vuï ngoä ñoäc treân, vaøo ngaøy 4/1/2002, UBND thaønh phoá Ñaø Naüng ñaõ chæ ñaïo Sôû Thuûy saûn, Sôû Y teá tuyeân truyeàn, coù bieän phaùp ngaên caám vieäc ñaùnh baét vaø söû duïng caù noùc laøm thöïc phaåm. Qua kieåm tra moät soá chôï cuûa huyeän Hoøa Vang, caùc ñôn vò chöùc naêng ñaõ tòch thu vaø thieâu huyû hôn 30 kg caù noùc khoâ. Maëc duø Tænh ñaõ thöôøng xuyeân tuyeân truyeàn veà ngoä ñoäc caù noùc, nhöng ngö daân vaãn ñaùnh baét caù noùc ñeå baùn vaø cheá bieán thöïc phaåm. Theo baùc só Traàn

654

Vaên Bình (Tröôûng khoa Veä sinh an toaøn thöïc phaåm – Trung taâm y teá döï phoøng thaønh phoá Ñaø Naüng), caù noùc khoâ coù ñaëc ñieåm sau: khoâng coù ñaàu, da, coù vaây soáng löng vaø vaây ñuoâi ñoái xöùng nhau, thòt thöôøng coù maøu traéng trong hay vaøng nhaït. ÔÛ xaõ Phoå Quang, huyeän Ñöùc Phoå, Quaûng Ngaõi coù moät laøng chaøi maø nhieàu ngöôøi goïi laø “laøng caù noùc”. 10,300 kg caù noùc bò baét giöõ hoài cuoái thaùng 5 vaø trung tuaàn thaùng 6/2003 ñeàu xuaát phaùt töø laøng chaøi naøy.

Moät tröôøng hôïp thöông taâm khaùc xaûy ra ôû tænh Phuù Yeân. Chæ moät giôø sau böõa aên, chò M, 39 tuoåi, ngöôøi meï cuûa 2 ñöùa con thô, ñaõ qua ñôøi vì caù noùc... Xin ñöôïc moät con caù noùc cuûa moät ngöôøi haøng xoùm, chò M. (xaõ Xuaân Caûnh, huyeän Soâng Caàu, tænh Phuù Yeân) ñem veà naáu chaùo. Chò aên mieáng gan, coøn choàng vaø meï choàng chæ aên chaùo. Chò noùi: "mieáng gan raát ñaéng". Meï chò baûo: "Ñaéng nhö vaäy laø ñoäc, ñöøng aên nöõa maø cheát". Tuy nhieân chò khoâng boû mieáng gan ñang aên. Sau böõa aên chò mang quang gaùnh ra chôï nhö thöôøng leä. Taïi chôï, chò ngaõ ngöûa, co giaät, suøi boït meùp, tím taùi. Baø con ñöa chò tôùi cô sôû y teá, nhöng ñaõ quaù muoän. Nhöõng ngöôøi trong gia ñình chò M chæ bò ngoä ñoäc nheï vaø ñaõ qua khoûi. May laø 2 con chò ñi hoïc, neáu khoâng haäu quaû chaéc coøn naëng neà hôn. Ñaây chæ laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp töû vong do caù noùc

Hình 14.1: Hình caù noùc bình thöôøng vaø khi phình to ñeå töï veä

655

môùi xaûy ra ôû Phuù Yeân. Thôøi gian qua, phaàn lôùn caùc ca ngoä ñoäc caù noùc xaûy ra ôû caùc tænh phía Nam, nhöng nay ñaõ xuaát hieän caùc ca ngoä ñoäc caù noùc ôû moät soá tænh, thaønh phoá ven bieån phía Baéc. Ñieàu naøy cho thaáy coäng ñoàng chöa yù thöùc ñöôïc sö nguy hieåm cuûa caù noùc.

Theo thoáng keâ naêm 2003, caû nöôùc coù 58 vuï ngoä ñoäc caù noùc vôùi 223 ngöôøi maéc vaø 31 ngöôøi cheát, 85% tröôøng hôïp ngoä ñoäc caù noùc ôû nöôùc ta trong quyù 1 naêm 2003 ñaõ töû vong. Caù noùc ñoäc vaø nguy hieåm nhö vaäy, nhöng vì ngon vaø reû neân khoâng ít ngöôøi vaãn tieáp tuïc aên. Thöïc ra moùn aên cheá bieán töø caù noùc ñuùng laø moät moùn aên ñaëc saûn, laø nguoàn thöïc phaåm xuaát khaåu mang laïi lôïi nhuaän cao ôû nhieàu nöôùc nhö Trung Quoác, Nhaät Baûn, Mexico, Philipin vaø Ñaøi Loan... Caùc quaùn ñaëc saûn Nhaät ôû Hoa Kyø baùn moät suaát caù noùc vôùi giaù 400 USD, theá nhöng ôû Vieät Nam ngöôøi ta laïi coù theå mua vôùi giaù moät vaøi nghìn ñoàng hoaëc thaäm chí cho nhau moät con caù noùc naëng tôùi 5kg!

Vôùi giaù reû nhö vaäy, caù noùc caøng trôû neân haáp daãn vôùi nhieàu ngöôøi, nhaát laø ngöôøi ngheøo. Ñieàu ñaùng traùch laø moät soá ngöôøi vì lôïi nhuaän ñaõ söû duïng thòt caù noùc (coù theå ñaõ bò nhieãm ñoäc) phôi khoâ hoaëc laøm ruoác ñi baùn. Ngöôøi tieâu duøng khi aên loaïi thöùc aên naøy cuõng bò ngoä ñoäc. Do ñoäc toá cuûa caù thay ñoåi nhieàu tuøy loaøi, caùch thöùc vaø thôøi gian cheá bieán , baûo quaûn, neân moät soá ngöôøi cho raèng... "soáng cheát coù soá"(!).

Hôn nöõa, tình hình khai thaùc, ñaùnh baét caù noùc dieãn ra ôû khaép nôi, coù nhöõng nôi xuaát hieän “laøng caù noùc “nhö ôû xaõ Phoå Quang huyeän Ñöùc Phoå, Quaûng Ngaõi; 10,300 kg caù noùc – loaøi caù mang ñoäc toá cheát ngöôøi – bò baét giöõ hoài cuoái thaùng naêm vaø trung tuaàn thaùng 6– 2003 ñeàu xuaát phaùt töø laøng chaøi naøy. ÔÛ Phoå Quang töø laâu coù nhieàu ñieåm thu gom caù noùc. Loaøi caù noùc coù ñoä ñaïm cao, ñem cheá bieán nöôùc maén coù maøu ñoû ñaäm raát baét maét vaø höông vò raát ñaäm nhöng giaù caû laïi reû neân nhieàu cô sôû cheá bieán nöôùc naém phôùt lôø chuyeän ñoäc toá. Coøn nhöõng cô sôû thu gom caù noùc thì cho ñoù laø nguoàn lôïi neân cöù thu mua baùn laïi kieám lôøi. Ngö daân Ñ.Ñ.C.– moät trong nhöõng “taùc giaû” cuûa haøng taán caù noùc maø ñoäi quaûn lí thò tröôøng soá 2, huyeän Ñöùc Phoå baét giöõ xöû lyù tieâu huûy vaøo ñaàu thaùng 6–2003 keå: “Thöôøng ngaøy ra khôi, thuyeàn chaøi ñaùnh ñöôïc 2–3 muûng caù noùc laø nhieàu (moãi muûng chöøng möôøi kg). Theá nhöng hoâm ñoù sau khi chong ñeøn toâi gaëp ñaøn caù noùc vaøng khaù lôùn

656

neân taùm baïn chaøi treân thuyeàn beøn quaây löôùi ñaùnh. Chæ ñaùnh ba meû löôùi trong voøng ba giôø ñoàng hoà ñaõ thu ñöôïc khoaûng 600 muûng caù noùc vaøng. Coù theå noùi vaán ñeà ngoä ñoäc caù noùc laø moät vaán ñeà nhöùc nhoái. Laøm theá naøo ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy? Ñoù laø moät caâu hoûi caàn phaûi coù caâu traû lôøi.

14.2. ÑOÄC CHAÁT TTX TRONG CAÙ NOÙC

14.2.1. Toång quan veà caù noùc

Caù noùc (tetraodontidea) laø teân daønh cho caùc loaøi caù khaùc nhau coù thaân hình ñaëc bieät: thaân ngaén, vaûy keùm phaùt trieån, coù raêng gaén vôùi nhau thaønh taám, keùm hoaït ñoäng, ñaëc bieät coù buïng phình baàu ra khi töï veä, caù noùc hay ngaäm hôi laïi, laøm phoàng mình nhö chieác bong boùng roài ngöûa buïng leân trôøi, lôø ñôø troâi theo doøng nöôùc, thænh thoaûng laïi hôi vaåy caùi ñuoâi cuûa noù. Naèm nhö vaäy caù noùc khoâng sôï gioáng gì haïi noåi, vì döôùi löng caù lôûm chôûm ñaày gai, phía treân raêng caù vöøa lôùn vöøa saéc nhö dao, laïi quaëm vaøo nhö moû veït.

Haàu heát caù noùc soáng ôû vuøng bieån gaàn bôø, nôi ñaùy laø caùt hay pha buøn; chuùng coøn ôû nhöõng raïn san hoâ ngoaøi khôi vaø ñoâi khi caû nôi cöûa soâng, nöôùc lôï. Muøa xuaát hieän caù noùc ôû bieån Vieät Nam gaàn nhö quanh naêm vaø nhieàu nhaát laø töø thaùng 5–6 ñeán thaùng 9–10; saûn löôïng caù khai thaùc haøng naêm 300–400 taán (chuû yeáu ôû mieàn Trung). Toaøn boä cô theå cuûa loaøi caù noùc ñeàu chöùa chaát ñoäc, taäp trung chuû yeáu ôû gan, buoàng tröùng (con caùi) vaø tuùi tinh truøng (con ñöïc); roài ñeán ruoät, tuî, maät, mang, maùu; sau cuøng laø da, thòt. Caùc loaøi caù noùc hoøm vaø caù noùc nhím haàu nhö khoâng chöùa chaát ñoäc trong da vaø thòt, neân coù theå aên ñöôïc.

Theo thoáng keâ, caù noùc coù khoaûng 40 loaøi, trong ñoù coù khoaûng 30 loaøi chöùa chaát ñoäc. ÔÛ Vieät Nam coù khoaûng 20 loaøi caù noùc, tuy nhieân, vieäc xaùc ñònh haøm löôïng ñoäc toá cuûa loaøi chöa ñöôïc nghieân cöùu ñaày ñuû, hôn nöõa nguoàn lôïi caù noùc ôû Vieät Nam raát lôùn, song chöa ñöôïc khai thaùc. Caùc taøu thuyeàn khi baét ñöôïc caù noùc, thöôøng ñaäp cheát vaø boû ñi, ñieàu naøy khoâng chæ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng maø coøn raát laõng phí. Chæ coù moät soá loaøi caù noùc coù haøm löôïng ñoäc toá thaáp môùi coù theå cheá bieán thaønh thöùc aên.

657

14.2.2. Tetraodon patoca (caù noùc mít) (H. 14.2)

Ñaëc ñieåm cuûa loaøi caù naøy laø loã muõi coù hình ñaëc bieät. Vaây löng coù 10 vaïch meàm, vaây buïng coù 8 vaïch, thaân caù daøi tôùi 20–22cm. Haøm löôïng ñoäc toá khoâng cao (130–150μg/gam), taäp trung trong gan vaø tröùng.

14.2.3 T. Stellatus (caù noùc muù) (H. 14.3)

Loaøi naøy con non vaø con tröôûng thaønh khaùc nhau roõ reät veà maøu saéc. Con tröôûng thaønh ôû buïng khoâng coù ñoám vaø treân toaøn thaân daøy ñaëc nhöõng ñieåm ñen nhoû. ÔÛ caû con non vaø con tröôûng thaønh toaøn thaân ñaày nhöõng vaåy nhoû. Vaây löng coù töø 11–12 vaïch meàm, vaây buïng coù 11 vaïch, thaân daøi tôùi 50–60cm. Haøm löôïng ñoäc toá raát cao (600–650μg/gam)

14.2.4. T. Ocellatus (caù noùc thu) (H. 14.4): Haøm löôïng ñoäc toá raát cao (700–750μg/gam)

14.2.5. T. Lunaris (caù noùc tro) (H. 14.5)

Ñaàu muùt treân vaø döôùi ñuoâi vaây traéng. Vaây löng coù töø 12–14 vaïch meàm, vaây buïng coù töø 9–13 vaïch meàm, thaân caù daøi 30–40cm, loaøi caù naøy khoâng ñoäc.

14.2.6. T.Xanthopterrus (caù noùc vaøng) (H. 14.6)

Loaøi caù naøy coù nhöõng ñöôøng soïc traéng treân neàn xanh ñaäm, taát caû vaây deã nhaän ra bôûi maøu vaøng. ÔÛ löng vaø buïng coù nhöõng vaåy nhoû maät ñoä daøy. Vaây löng coù 16–18 vaïch meàm, vaây buïng coù 14–16 vaïch, thaân caù daøi tôùi 100cm. Noàng ñoä TTX khoâng cao (50–75μg/gam)

14.2.7. T.Hispidus (caù noùc vaây hoa vaøng) (H. 14.7)

Caùc ñoám cuûa con non vaø con tröôûng thaønh hoaøn toaøn khaùc nhau. Con non buïng coù nhieàu soùng. Con tröôûng thaønh thì buïng traéng nhôø, coøn caùc phaàn khaùc cuûa con non vaø con tröôûng thaønh hoaøn toaøn gioáng nhau. Vaây löng coù 10–11 vaïch meàm vaây buïng coù 10–11 vaïch meàm. Thaân daøi tôùi 48–50cm. Haøm löôïng ñoäc toá khaù cao (300–400μg/gam).

14.2.8. T. Albuslumbus (caù noùc vaây traéng)

Con non vaø con tröôûng thaønh cuûa hai loaïi caù naøy khaùc nhau veà maøu saéc, nhöõng ñieåm xeáp gaàn nhau vaø caùc khe giöõa chuùng taïo thaønh

658

maéc löôùi. Mình noù daøy ñaëc vaåy nhoû. Vaây löng coù 11 vaïch meàm, vaåy buïng coù 11 vaïch meàm thaân daøi tôùi 47–50cm. Haøm löôïng ñoäc toá khoâng cao (110–150μg/gam)

14.2.9. Lagocephalus Lunaris (caù noùc gaïo) (H. 14.8)

Loaøi caù naøy coù nhöõng vaåy nhoû traûi treân phaïm vi roäng, ñaàu muùt treân vaø döôùi cuûa vaây ñuoâi traéng, thaân daøi tôùi 35–38cm, vaây löng coù 14 vaïch meàm, vaây buïng coù 12–13 vaïch meàm. Haøm löôïng ñoäc toá raát cao (600–650μg/gam)

14.2.10. Dioden Halocanthus (caù noùc nhím) (H. 14.9)

Treaân thaân cuûa loaïi caù naøy coù nhöõng vaåy daøi löûng. Nhieàu vaåy coù hai caên, chaäp vôùi hai caên beân caïnh coù theå cöû ñoäng ñöôïc, nhôø hình daïng khaùc thöôøng naøy maø loaøi caù naøy deã daøng phaân bieät vôùi caùc loaøi caù khaùc. Moät ñaëc ñieåm nöõa laø haøm treân vaø haøm döôùi chæ coù moät raêng. Vaây löng coù 12 vaïch meàm, vaây buïng coù 12 vaïch meàm. Loaøi caù naøy coù theå phình buïng nhö quaû boùng. Loaøi caù naøy khoâng ñoäc.

14.2.11. T. Oblungus (caù noùc vaøng) (H. 14.10)

Khoâng coù vaåy, ngoaøi da coù ñöôøng raát maûnh. Da buïng nheõo, vaây löng coù 9 vaïch meàm, vaây buïng coù 9 vaïch meàm, thaân daøi tôûi 38–40cm. Loaøi caù naøy ít ñoäc.

Hình 14.2. Caù noùc mít Hình 14.3. Caù noùc muù

Hình 14.4. Caù noùc thu Hình 14.5. Caù noùc tro

659

Hình 14.6. Caù noùc vaøng Hình 14.7. Caù noùc vaây hoa vaøng

Hình 14.8. Caù noùc gaïo Hình 14.9. Caù noùc nhím

Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy: coù 12 loaøi caù noùc soáng ôû vuøng bieån mieàn trung Vieät Nam, trong ñoù loaøi caù thu (T.ocellatus), caù noùc vaøng (T.xanthopterus), caù noùc xeâ leâ xanh (T. sceleratus) laø nhöõng loaøi caù noùc thöôøng gaëp, ñoàng thôøi coù ñoäc tính cao.

14.2.2. Giôùi thieäu veà ñoäc toá Tetrodotoxin (TTX)

Caùc ñoäc toá thöôøng xuaát hieän trong caù noùc goàm:

- Ciguatoxin: tan trong chaát beùo

- Ciguaterin: tan trong nöôùc

Hình 14.10: Cá nóc vàng (T. Oblungus)

660

- Aminopehydroquinazolin

- Hepatoxin

- Tetrodotoxin: laø ñoäc toá chieám chuû yeáu vaø laø chaát cöïc ñoäc, coù theå gaây cheát ngöôøi.

Theo một nghieân cöùu caùc nhà khoa học Nhaät Bản (2003), Tetrodotoxin ñoäc gaáp 10 laàn noïc ñoäc cuûa raén caïp nong vuøng ñoâng baéc chaâu AÙ; gaáp 10 – 100 laàn noïc ñoäc cuûa nheän goùa phuï aùo ñen; gaáp 10,000 laàn chaát xyanua dieät chuoät. Theo cô quan Quaûn lyù thuoác vaø thöïc phaåm cuûa Myõ thì lieàu gaây töû vong ñoái vôùi ngöôøi laø khoaûng töø 1 – 2 mg.

Tuy nhieân nhöõng baùo caùo gaàn ñaây cho bieát tetrodotoxin ñöôïc taïo ra bôûi moät soá loaøi vi khuaån goàm caùc gioáng thuoäc hoï Vibrionaceae, Pseudomonas sp., Photobacterium, Phosphoreum vaø moät soá loaøi Staphylococcus; ñaëc bieät vi khuaån thuoäc hoï Vibrionaceace gaây cheát ngöôøi.

Caùc chaát ñoäc naøy giuùp caù noùc toàn taïi trong moâi tröôøng soáng cuûa chuùng. Thöïc teá, caù noùc (puffer) laø loaïi coù khaû naêng gaây ñoäc cao nhaát trong soá taát caû caùc loaïi thuûy haûi saûn. Ñaïi ña soá caùc loaøi caù noùc soáng ôû moâi tröôøng nöôùc maën, noâng vaø ít oâ nhieãm ôû caùc vuøng bieån nhieät ñôùi. Vuõ khí lôïi haïi nhaát cuûa caù noùc laø ñoäc toá tetrodotoxin, moät loaïi ñoäc toá thaàn kinh cöïc maïnh. Ñoäc toá coù nhieàu ôû da, buoàng tröùng, gan, maät, ruoät vaø ñaàu caù, khi ñeå laâu hoaëc luùc cheá bieán laøm daäp maät thì ñoäc toá coù theå ngaám vaøo thòt caù. Ñoäc toá caù noùc raát beàn vöõng ôû nhieät ñoä cao; neáu thòt caù ñaõ nhieãm ñoäc, duø cheá bieán vaø baûo quaûn theá naøo thì noàng ñoä ñoäc chaát vaãn coøn ôû möùc raát cao. Trong muøa caù sinh saûn (töø thaùng 12 naêm tröôùc tôùi thaùng 6 naêm sau), noàng ñoä ñoäc toá trong caù taêng cao vaø coù khaû naêng gaây ñoäc cao hôn cho ngöôøi aên. Tetrodotoxin (TTX) laø moät chaát raát ñoäc cho heä thaàn kinh, coù baûn chaát phi protein. Teân cuûa noù coù leõ ñöôïc goïi do söï keát hôïp töø caùc loaïi caù: Tetrodotiformes. Chaát ñoäc naøy laàn ñaàu tieân ñöôïc nhoùm nghieân cöùu Tahara Y thu nhaäp töø caùc loaøi caù noùc (puffer fishs) döôùi daïng maãu thoâ (maåu chöùa 0,2% TTX). Naêm 1950, Yokoo A taùch chieát ñöôïc TTX döôùi daïng maãu thoâ; naêm 1952, Tsuda K vaø caùc coäng söï taùch chieát ñöôïc TTX döôùi daïng tinh theå töø loaøi caù noùc Fuga rubriper vaø sau ñoù TTX ñöôïc tìm thaáy trong caùc loaøi ñoäng vaät bieån khaùc: Caùc loaøi kyø nhoâng thuoäc hoï Taricha (1966); caù boâng (1973); caùc loaøi eách nhaùi thuoäc hoï Tarachi (1966) ôû Costa Rica

661

(1975); baïch tuoäc tua xanh Hapalochlaena maculosa (1978); ba loaøi phuùc tuùc Charonia sauliae (1981): babylonia japonia(1981), tatufa lissostoma(1982); cua bieån Atergatis Floridus (1983); sao bieån Atropecte polyacanthus (1983).

Hình 14.11: Từ trái sang phải; cua biển, bạch tuộc tua xanh,

hai con ếch có chưá độc chất TTX

14.2.3. Caáu truùc, tính chaát vaät lyù, hoaù hoïc vaø phaân boá cuûa TTX

14.2.3.1. Söï phaân boá cuûa TTX trong caùc moâ khaùc nhau

Trong caùc moâ khaùc nhau cuûa caùc loaøi ñoäng vaät chöùa TTX thì haøm löôïng ñoäc toá naøy khoâng ñoàng nhaát; haøm löôïng cao nhaát ñöôïc xaùc ñònh trong gan, trong tröùng. Ví duï: Trong gan cuûa loaøi Spheroides: 1000μg/g, trong tröùng: 400μg/g, trong ruoät: 400μg/g, trong da: 40μg/g; ÔÛ S.pardoks: Trong gan: 100 μg/g, trong tröùng: 200 μg/g, trong ruoät: 40 μg/g, trong da: 100 μg/g: ÔÛ S. albopumbleus: trong gan: 1000 μg/g, trong tröùng: 200 μg/g, trong ruoät 40 μg/g, trong da: 20 μg/g; Coøn ôû S.ocellatus trong gan: 20 μg/g, trong tröùng: 1000 μg/g, trong ruoät: 40 μg/g, trong da: 02 μg/g.

Ba#ng 14.1: Haøm löôïng TTX trong caùc moâ khaùc nhau cuûa caù noùc (μgTTX/1gam)

STT Moâ Gan Tröùng Ruoät Thòt caù

1 Tetraodon patoca 150±15 110±11 15±3 10±3

2 T.Stellatus 600±18 650±14 310±2 345±2

3 T.Sceleratus 650±17 500±13 11±2 9±1

4 T.Ocellatus 700±19 750±17 450±3 355±2

662

5 T.Lunaris 0 0 0 0

6 T.Xanthopterrus 50±11 75±8 0 0

7 T.Hispidus 400±12 300±15 21±2 0

8 Lagocephalus Lunaris 650±17 600±11 65±3 8±1

9 Dioden Halocanthus 0 0 0 0

10 T.Oblongus 10±2 8±2 8±2 0

14.2.3.2. Söï bieán ñoåi TTX theo ñaëc ñieåm sinh lyù

Theo Zaisev, Gandel vaø Agilehin (1980), trong thôøi kyø sinh saûn, haøm löôïng ñoäc toá caù noùc taäp trung chuû yeáu ôû tuyeán sinh duïc vaø cô quan tieâu hoaù. Theo nghieân cöùu cuûa luaän aùn phoù tieán só Leâ Quang Huaán (baûng döôùi) haøm löôïng TTX cao laø töø thaùng 3 ñeán thaùng 9 nhöng cao nhaát laø töø thaùng 5–6 vaø cuõng vaøo thôøi kyø sinh saûn cuûa caù noùc.

Baûng 14.2: Haøm lượng TTX từ thaùng 1–12 (ñơn vị μgTTX/1 gam)

Thời gian

Tên loài

Tháng

1–2

Tháng

3–4

Tháng

5–6

Tháng

7–9

Tháng 10–12

T. Sceleratus 250±15 580±15 650±17 640±17 200±13

T. Ocellatus 320±13 560±12 700±19 660±16 310±12

T. Xanthopterrus 25±8 45±8 50±11 40±11 20±7

Söï hieän dieän TTX trong caùc loaøi khaùc nhau laø moät ñieàu ñaùng ngaïc nhieân, vì coù quan ñieåm cho raèng chaát naøy khoâng xuaát hieän nhö moät chaát ñöôïc hình thaønh baèng con ñöôøng sinh toång hôïp moät caùch deã daøng, töø caùc chaát axetat, meralonat hoaëc caùc axitamin. Chính vì vaäy ñaây laø moät vaán ñeà caàn ñöôïc nghieân cöùu laøm roõ.

14.2.3.3.Tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc cuûa TTX

TTX laø moät chaát raén keát tinh maøu traéng, xaãm maøu ôû nhieät ñoä treân 2200C nhöng khoâng noùng chaûy. TTX khoâng hoøa tan trong nöôùc vaø caùc dung moâi thoâng thöôøng, ngoaïi tröø dung moâi axit. Khoâng beàn trong moâi tröôøng kieàm vaø moâi tröôøng axit maïnh. Khi ñun noùng vôùi

663

nöôùc trong bình kín tôùi 1100C ñoäc toá TTX taïo thaønh chaát keát tinh maøu traéng: Tetrodoic acid (hình 14.12)

Tetrodoic acid (C11H17O8N3), moät chaát baõo hoøa, khaùc vôùi TTX nghieân cöùu Tetrodoic acid cho keát quaû roõ raøng hôn neân Tetrodoic acid ñöôïc söû duïng ñeå nghieân cöùu xaùc ñònh khung cô baûn cuûa TTX.

N

N

H

H

H2N

H H HCH2OH

OH

HOHH

CO H

COO-

Hình 14.12: Coâng thöùc caáu taïo hoùa hoïc cuûa Tetrodoic axit

Anhydrotetrodoic acid: C11H1708N3.nH2O (n = 0,5 – 2.5): Ñöôïc taïo thaønh khi cho TTX taùc duïng vôùi dung dòch 5% Ba(OH)2, ñoù laø moät hôïp chaát löôõng tính coù ñoä acid pKa1 = 2.5 vaø pKa2 = 10,9

N

N

H

H OHOHCH2OH

OH

HOHH

C OH

COO-H

H2N

Hình 14.13: Coâng thöùc caáu taïo Anhydrotetrodoic axit

Anhydroepi–TTX: C11H1507N3: Nhaän ñöôïc töø söï thuûy phaân caùc daãn xuaát cuûa TTX; ñoù laø caùc daãn xuaát penta–, tetra–, diacetylhydro–epiTTX.

664

O

OO

NH

O

NH

H H OH

CH2OH

HNH2

HO

Hình 14.14: Coâng thöùc caáu taïo Anhygroepi–TTX

14.2.3.4. Coâng thöùc caáu taïo cuûa TTX

Caên cöù vaøo keát quaû nghieân cöùu veà caùc daãn xuaát cuûa TTX, caùc nghieân cöùu phoå coäng höôûng ñieän töû, vaø caùc ñöôøng cong chuaån ñoä cuûa TTX caùc taùc giaû ñaõ xaùc nhaän raèng: TTX laø moät bazô yeáu (pka = 8.76) daïng tinh theå hydrobromide tan trong nöôùc vaø coù theå thu laïi baèng söï töông taùc vôùi amonia. Caû hai axit tetrodoic vaø axit anhydrotetrodoic ñeàu coù theå thu nhaän ñöôïc töø TTX baèng söï töông taùc nheï vôùi dung dòch 5% Ba(OH)2 vôùi nöôùc ôû nhieät ñoä t0 = 1100C vaø coù cuøng coâng thöùc C11H17O8N3. Ñieàu ñoù cho pheùp khaúng ñònh raèng, TTX vaø hai axít naøy coù cuøng khung cacbon.

TTX coù moät proton taïi vò trí C4a nhö trong tröôøng hôïp axít tetrodoic vì ñænh haáp thuï taïi 4,07ppm trong phoå coäng höôûng töø ñieän töû, ñænh haáp thuï naøy laø spin caëp ñoâi taïi vuøng thaáp nhaát (1,00ppm) vôùi haèng soá caëp ñoâi J = 10c/s, ñænh haáp thuï sau coù theå quy cho proton taïi C4 , ñoä lôùn cuûa haèng soá caëp ñoâi cho thaáy raèng goùc nhò dieän caùc moái lieân keát C4–H vaø C4a–H coù theå 0O hoaëc 1800, Ñoäc toá TTX coù giaù trò nhoû hôn 8 do ñoù, khoâng gioáng nhö caùc axít tetrodoic vaø axít anhydrotetrodoic, noù khoâng coù nhoùm cacboxyl töï do maø thay vaøo ñoù caàn coù nhoùm lactam, lacton hoaëc moät nhoùm ôû truïc este. Song söï toàn taïi cuûa nhoùm lacton bò loaïi tröø vì trong phoå hoàng ngoaïi cuûa TTX khoâng coù vaïch haáp thuï taïi λ = 1700–1800cm–1.

665

Trong phoå hoàng ngoaïi cuûa TTX khoâng coù vaïch cuûa cacbonxyl giöõa 1700–1800cm–1. Caùc muoái cuûa noù cho moät vaïch yeáu taïi 1747–1750cm–1 trong dung dòch sulphoxide. Nhö vaäy TTX laø moät caáu truùc löôõng tính, caáu truùc naøy phuø hôïp vôùi moïi tính chaát lyù hoaù cuûa TTX, noù giaûi thích khaû naêng khoâng tan trong nöôùc cuûa TTX. Ñaây laø caáu truùc duy nhaát phuø hôïp vôùi caùc soá lieäu cuûa phoå coäng höôûng töø ñieän töû vaø phoå hoàng ngoaïi.

Hình 14.15: Coâng thöùc caáu taïo cuûa Tetrodotoxin

14.2.4. Cô cheá gaây ñoäc cuûa TTX

Tröôùc tieân chuùng ta xem xeùt nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh: Hoaït ñoäng cuûa xung thaàn kinh phuï thuoäc vaøo söï khueách taùn cuûa moät soá ion qua maøng teá baøo thaàn kinh. Caùc ion quan troïng nhaát trong soá caùc ion laø ion kali vaø ion natri. Do söï khaùc nhau veà noàng ñoä maø ion kali khueách taùn raát maïnh ra khoûi axon (sôïi thaàn kinh cuûa maøng neuron vaän chuyeån caùc xung thaàn kinh giaùn tieáp khoûi teá baøo cô theå), coøn ion natri khueách taùn vaøo trong.

Maøng neuron khi nghæ ngôi haàu nhö khoâng cho ion natri ñi qua, nhöng laïi cho ion kali ñi qua moät caùch deã daøng. Do ñoù, caùc ion kali coù

666

xu höôùng khueách taùn ra laøm cho phía trong axon tích ñieän aâm. Quaù trình khueách taùn naøy ñaït moät traïng thaùi caân baèng töông öùng vôùi ñieän theá nghæ. ÔÛ möùc ñieän theá naøy – thoâng thöôøng vaøo khoaûng – 60 mv, taùc duïng noàng ñoä cao beân trong ñaåy ion K+ ra trôû neân caân baèng do löïc huùt tónh ñieän giöõa caùc ion K+ tích ñieän döông vaø beân trong tích ñieän aâm.

Hình 14.16: Cô cheá hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh

Khi axon daãn truyeàn moät xung thaàn kinh, maøng teá baøo cuûa noù boãng nhieân trôû neân taêng tính thaám ñoái vôùi ion Na +. Caùc ion naøy nhanh choùng khueách taùn vaøo trong axon khoâng nhöõng laøm maát ñi ñieän theá nghæ maø coøn gaây ra hieän töôïng “khöû cöïc quaù ñoä”, khi ñoù beân trong axon trôû neân tích ñieän döông. Vì nhöõng lí do phöùc taïp maø tính thaám cuûa maøng axon ñoái vôùi ion Na chæ duy trì trong moät thôøi gian ngaén. Khi noù baét ñaàu giaûm xuoáng thì nhieàu ion K+ ñi ra khoûi axon vaø ñieän theá nghæ daàn daàn ñöôïc phuïc hoài. Ñaây laø giai ñoaïn taùi phaân cöïc, trong giai ñoaïn naøy vaø giai ñoaïn “taùi phaân cöïc quaù ñoä” coù theå ñöôïc keøm theo, tính thaám ñoái vôùi ion K+ cuûa maøng teá baøo lôùn hôn baát kì moät thôøi ñieåm naøo khaùc. Khi noù quay trôû laïi möùc bình thöôøng thì ñieän theá nghæ hoaøn toaøn ñöôïc khoâi phuïc. Toùm laïi, söï lan truyeàn caùc

667

xung thaàn kinh ñöôïc thöïc hieän do söï khueách taùn cuûa hai ion Na+ vaø K+. Khi teá baøo thaàn kinh truyeàn tín hieäu, nhöõng loã nhoû trong teá baøo thaàn kinh seõ môû ra ñeå cho ion Na+ vaøo teá baøo. TTX khoùa nhöõng loã naøy ngaên caûn söï truyeàn tín hieäu cuûa heä thaàn kinh.

Ion quanidilium (hình 14.18) coù theå ñöôïc vaøo teá baøo bôûi noù coù khaû naêng nhaùi laïi söï hydrat hoùa cuûa ion Na+. Ion naøy laø moät phaàn cuûa phaân töû TTX baùm vaøo keânh di chuyeån vaøo trong teá baøo cuûa ion Na+, phaàn coøn laïi cuûa phaân töû TTX baùm vaøo nhöõng loã trong teá baøo thaàn kinh. Vôùi khoái löôïng lôùn cuûa phaân töû TTX, noù seõ ngaên caûn söï di chuyeån cuûa ion Na+

vaøo trong teá baøo thaàn kinh. Söï trao ñoåi ion Na+ seõ bò ngöøng vaø coù theå daãn ñeán tình traïng maøng teá baøo thaàn kinh khoâng hoaït ñoäng. Keát quaû laø heä thaàn kinh bò teâ lieät vaø coù theå cheát.

Hình 14.17: Vò trí baùm cuûa TTX

Hình 14.18: Ion quanidilium

668

14.2.5. Möùc ñoä ñoäc haïi cuûa TTX

Ngöôøi ngoä ñoäc caù noùc thöôøng thaáy nhöõng trieäu tröùng sau 2–24 giôø, tuøy theo taïng töøng ngöôøi, soá löôïng caù aên vaø theo loaøi caù aên phaûi. Tröôøng hôïp ngoä ñoäc naëng trieäu tröùng xuaát hieän sau 30 phuùt. Naïn nhaân thöôøng bò teâ moâi teâ löôõi caûm giaùc kieán boø ôû ñaàu ngoùn tay, ngoùn chaân, tieáp theo laø noân möûa, ñaàu choaùng vaùng, ñau ñôùn khoù chòu ôû vuøng traùn vaø trong loøng con maét, ñoàng töû giaõn nôû, tay chaân bò teâ lieät, da tím ngaét, nhieät ñoä vaø huyeát aùp thaáp. Trong voøng 2 giôø, neáu khoâng cöùu chöõa, naïn nhaân hoaøn toaøn bò teâ baïi, cöùng haøm döôùi, tuy ngöôøi tænh taùo; vaø beänh nhaân chæ baát tænh meâ man ngay tröôùc khi cheát maø nguyeân nhaân chính laø do teâ lieät hoâ haáp.

Tæ leä töû vong do ngoä ñoäc caù noùc leân tôùi 60% trong voøng 1–24 giôø sau khi aên phaûi caù noùc. Neáu beänh nhaân soáng qua 24 giôø thì hy voïng coù theå soáng. Ñoäc toá caù noùc hay sa gioâng tieâm vaøo ñoäng vaät seõ gaây co giaät, laøm giaûm huyeát aùp vaø teâ lieät, sau ñoù ngöng thôû. Ñoái vôùi baïch tuoäc thì caùi cheát xaûy ra trong voøng 30 giaây sau khi tieâm moät lieàu lôùn, thaäm chí ñoäc toá ñöôïc tieâm döôùi da maïch nhö tónh maïch. Daáu hieäu ñaàu tieân cuûa söï co giaät laø daùng veû loaïng choaïng, laûo ñaûo vaø nhaûy giaät ngöôïc.

TTX laø moät chaát gaây noân maïnh nhaát. Söï noân xaûy ra khi tieâm vaøo tónh maïch moät lieàu nhoû hôn 0,3μg/kg nhöng vôùi lieàu cao (1–5μg/kg) khi tieâm vaøo meøo choù gaây ra söï giaûm huyeát trong vaøi giaây, sau ñoù cô baép baét ñaàu giaûm vaø maát phaûn öùng khi kích thích daây thaàn kinh vaän ñoäng cuûa noù, cuoái cuøng laø söï ngöng thôû vaø co cöùng toaøn thaân.

TTX gaây teâ taïi choã gioáng nhö nhöõng loaïi thuoác gaây teâ khaùc. Ñieàu ñoù cho pheùp bieän luaän raèng, cô cheá hoaït ñoäng cuûa TTX vaø caùc thuoác gaây teâ gioáng nhau, caùc nghieân cöùu ngaøy caøng taäp trung vaøo xaùc ñònh khaû naêng gaây teâ taïi choã cuûa TTX. Ñoäc toá naøy ngaên caûn söï thaám cuûa caùc taùc nhaân baûo ñaûm cho söï hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh laø hai ion Na+ vaø ion K+. TTX bieåu loä söï khaùc bieät vôùi procaine va cocaine trong cô cheá hoaït ñoäng laø lieân keát moät caùch choïn loïc hoaëc laøm giaûm khaû naêng thaám cuûa ion Na+ maø khoâng aûnh höôûng ñeán khaû naêng thaám cuûa ion K+. Coù theå khaúng ñònh raèng, TTX laø moät chaát gaây teâ hieäu quaû

669

nhaát so vôùi caùc chaát gaây teâ taïi choã ñaõ bieát. Ví duï, söï lieân keát caùc teá baøo thaàn kinh cuûa cocain xaûy ra ôû noàng ñoä khoaûng 500 micromoles/lít coøn ñoái vôùi TTX laø 0,003miromoles/lít (noàng ñoä naøy khaùc nhau khoaûng 160000 laàn). TTX vôùi noàng ñoä khoaûng 10–8M ngaên caûn söï daãn truyeàn caùc xung thaàn kinh; ÔÛ noàng ñoä 10–5 M ngaên caûn söï hoaït ñoäng cuûa cô tim, lieàu ñoäc ñoái vôùi chuoät LD50 = 8,7μg/kg. Khi tieâm döôùi da moät löôïng TTX 1–3μg/kg cöøu seõ bò teâ lieät töø 1–2 ngaøy. Treân thöïc nghieäm, chaát ñoäc caù noùc taùc duïng leân heä thaàn kinh trung öông laøm cô theå bò teâ lieät, ngöng treä söï tuaàn hoaøn vaø hoâ haáp nhöng vôùi moät lieàu löôïng nhoû laïi ñöôïc duøng nhö moät chaát giaûm ñau ôû giai ñoaïn cuoái cuûa beänh ung thö.

14.2.6. Caùc giai ñoaïn cuûa söï ngoä ñoäc TTX

Giai ñoaïn ñaàu: Trieäu chöùng ñaàu tieân laø teâ löôõi, mieäng, moâi, maët; teâ coùng ngoùn tay vaø baøn tay, ngoùn chaân vaø baøn chaân xuaát hieän khoaûng 20 phuùt cho ñeán 3 giôø sau khi aên caù noùc ñoäc. Trieäu chöùng tieáp theo laø ñau ñaàu, toaùt moà hoâi, choùng maët, tay chaân trôû neân yeáu, ngöôøi laûo ñaûo, khoù khaên trong vieäc ñi laïi; tieáp theo ñoù laø ñau buïng, buoàn noân vaø taêng tieát nöôùc boït.

Giai ñoaïn thöù 2: Söï teâ lieät taêng leân, nhieàu naïn nhaân khoâng theå di chuyeån, chaäm chí ngoài coøn khoâng vöõng. Söï khoù khaên trong hoâ haáp ngaøy caøng taêng, khoù thôû vaø khoù noùi. Chöùng huyeát aùp thaáp, lieät, suy giaûm tinh thaàn vaø chöùng loaïn nhòp tim xuaát hieän….Naïn nhaân trôû neân lieät, coù theå coù yù thöùc vaø trong moät vaøi tröôøng hôïp yù thöùc raát roõ cho ñeán khi caùi cheát xuaát hieän. Caùi cheát thöôøng xuaát hieän sau 20 phuùt ñeán 8 giôø. Trong voøng 2 giôø töø khi ngoä ñoäc, neáu naïn nhaân khoâng ñöôïc cöùu chöõa seõ hoaøn toaøn bị teâ daïi, cöùng haøm döôùi, meâ man, baát tænh ngay tröôùc khi cheát maø nguyeân nhaân chính laø do teâ lieät hoâ haáp. Tyû leä töû vong do ngoä ñoäc caù noùc leân tôùi 60% trong voøng 1-24 giôø sau khi aên. Neáu beänh nhaân soáng treân 24 giôø thì hi voïng ñöôïc cöùu khoûi.

14.3. TOÅNG HÔÏP TTX

14.3.1. Toång hôïp hoaù hoïc Caáu truùc TTX ñöôïc laøm saùng toû bôûi hai ngöôøi Myõ vaø hai ngöôøi

Nhaät Baûn vaøo naêm 1964. Vieäc toång hôïp TTX ñöôïc hoaøn thaønh bôûi

670

Kishi vaø caùc coäng söï vaøo naêm 1972 (Kishi, Y. et al. J. Am. Chem. Soc. 1972, 94). Quy trình toång hôïp cuûa Kishi–Goto laø caùch toång hôïp thaønh coâng duy nhaát moät vaøi giai ñoaïn trung gian trong quaù trình toång hôïp TTX bao goàm 15 böôùc vôùi nhöõng phaûn öùng:

Hình 14.19: Quaù trình toång hôïp TTX

14.3.2. Toång hôïp sinh hoïc

Cho tôùi nay coù raát ít caùch ñöôïc bieát lieân quan tôùi quaù trình toång hôïp sinh hoïc cuûa TTX. Khoâng ngöôøi naøo taùch chieát ñöôïc nhöõng enzym lieân quan tôùi quaù trình toång hôïp sinh hoïc. Kotaki vaø Shimizu (taïp chí Hoùa hoïc Myõ 115:3, 829) ñaõ ñaët ra nhöõng phöông phaùp coù theå toång hôïp TTX baèng con ñöôøng sinh hoïc baèng caùch toång hôïp töø Adipose C5 –sugar hoaëc Isopentenyl–pp lieân keát vôùi acid Arginine (hình 14.20). Ñaây laø nhöõng phaûn öùng sinh hoùa ñaëc bieät, noù baét ñaàu töø nhöõng chaát ñôn giaûn ñöôïc lieân keát ñeå taïo thaønh nhöõng chaát phöùc taïp nhö TTX

Hình 14.20: Quaù trình toång hôïp sinh hoïc TTX

671

14.3.3. Nguoàn ngoác TTX trong töï nhieân

Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây cuûa David Berkowitz (Myõ) vaø Llona Kryspin–sorensen (Ñan Maïch) ñaõ cung caáp baèng chöùng thuyeát phuïc raèng TTX coù nguoàn ngoác töø vi khuaån. Caù noùc soáng trong moâi tröôøng khoâng saûn xuaát TTX cho ñeán khi chuùng coäng sinh vôùi vi khuaån vaø tích luyõ daàn TTX. Baïch tuoäc nhaãn xanh ñöôïc tìm thaáy ôû Asustralian tích luyõ daàn TTX trong tuyeán nöôùc boït ñaëc bieät vaø chaát ñoäc naøy coù nguoàn goác töø vi khuaån.

Quaù trình coäng sinh giöõa vi khuaån vaø ñoäng vaät ôû bieån ñaõ dieãn ra töø raát laâu. Haøng trieäu naêm veà tröôùc, loaøi caù noùc ñaõ lôïi duïng söï coäng sinh trong khaû naêng thu nhaän doøng natri ñeå coù theå mieãn nhieãm ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa TTX. Beân caïnh ñoù, coù nhöõng söï thích nghi töông töï ôû caùc loaøi sinh vaät coù saxitoxin, ciguatera hay caùc loaïi chaát ñoäc khaùc. Ngöôøi ta ñaõ bieát raèng, caùc chaát ñoäc coù lieân heä vôùi tetrodotoxin vaø anhydrotetrodotoxin ñöôïc toång hôïp bôûi raát nhieàu loaïi vi khuaån khaùc nhau, bao goàm caû hoï Vibrionaceae, q.v., Pseudomonas sp., vaø Photobacterium phosphoreum. Gioáng nhö vieäc chaên thaû caùc loaøi aên coû, nhöõng ñoäng vaät bieån khoâng xöông soáng cuõng nhö coù xöông soáng tích luõy, chöùa caùc vi khuaån naøy trong cô theå, cung caáp cho chuùng moät moâi tröôøng vaät chuû thích hôïp, ñoàng thôøi, nhö moät söï trao ñoåi, chuùng nhaän laïi söï baûo veä khoûi taùc haïi cuûa caùc chaát ñoäc sinh hoïc ôû bieån.

a. Nghieân cöùu hieän nay veà nguoàn ngoác hoaù sinh cuûa TTX

Vaøo luùc TTX môùi ñöôïc phaùt hieän, giaùo sö Anderson (Peter A. V. Anderson Ph.D.) ôû tröôøng ñaïi hoïc Santa Barbara, California cho raèng, moái quan taâm ñaëc bieät ñaùng ñöôïc chuù yù laø nhöõng doøng natri ôû loaøi söùa (Phylum Cnidaria) vaø nhöõng con saùn laù (Phylum Platyhelminthe). Doøng natri trong cô theå loaøi söùa hoaøn toaøn khoâng bò aûnh höôûng bôûi taùc ñoäng ngaên chaën doøng natri cuûa TTX, trong khi ñoù nhöõng con saùn laù (thöôøng ñöôïc cho laø loaøi coù quan heä gaàn guõi nhaát vôùi loaøi coù sôïi chaâm Cnidaria) thì nhaïy caûm vôùi TTX. Ngaøy nay, neáu duøng caùc kyõ thuaät phaùt trieån voâ tính phaân töû ñeå nhaän thaáy ñöôïc nhöõng thay ñoåi caáu truùc ñi keøm vôùi söï tieán trieån cuûa söï thu nhaän TTX. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ phaùt trieån voâ tính doøng natri töø loaøi söùa vaø keát hôïp cuïc boä ôû

672

loaøi saùn laù. Söï keát hôïp axít amin cuûa loaøi söùa cuõng ñaùng ñöôïc chuù yù nhö ôû doøng natri cuûa ñoäng vaät coù vuù maëc duø chuùng ñaõ taùch ra khoûi ñöôøng tieán hoùa cuûa ñoäng vaät coù vuù gaàn moät tyû naêm veà tröôùc (hay noùi caùch khaùc, loaøi söùa tieán hoùa chaäm hôn ñoäng vaät coù vuù gaàn moät tyû naêm). Söï gioáng nhau naøy coù nghóa laø ñaõ coù nhöõng söï kieàm cheá, ñeø neùn döõ doäi, khoác lieät trong söï phaùt trieån cuûa nhöõng doøng natri naøy – nhöõng söï kieàm cheá coù theå giuùp ta nhaän ra ñöôïc caáu truùc cô baûn cuûa söï lieân keát TTX.”.

b. TTX– Moät söï coäng sinh tieán hoaù vôùi nhöõng nguoàn goác coå xöa

Noùi veà söï tieán hoùa vaø nguoàn goác cuûa TTX, ta haõy xem nghieân cöùu xuaát saéc cuûa William H. Light: “Moät söï keát hôïp giöõa vi khuaån saûn xuaát TTX vaø caùc sinh vaät cao caáp hôn ñem laïi nhöõng thuaän lôïi roõ raøng cho caû ñoâi beân. Vi khuaån coù ñöôïc moät nôi an toaøn, thuaän tieän ñeå sinh soáng, aên vaø sinh saûn. Coøn nhöõng sinh vaät chuû thì söû duïng chaát ñoäc vaøo muïc ñích taán coâng hay töï veä hoaëc caû hai. Loaøi baïch tuoäc “ñeo nhaãn xanh” söû duïng TTX nhö moät loaïi noïc ñoäc höõu hieäu trong vieäc laøm teâ lieät, khoùa chaët con moài vaø ñoàng thôøi laø moät coâng cuï phoøng thuû raát hieäu quaû. Khi bò sinh söï, quaáy raày, loaøi sa gioâng uoán cong caùi löng ñen maøu boà hoùng cuûa chuùng laïi, ñeå loä ra maøu ñoû cam saùng ôû beà maët buïng (trong töï nhieân ñoû vaø ñen thöôøng laø nhöõng maøu caûnh baùo cho bieát moät chaát ñoäc raát nguy hieåm hay loaøi ñoäng vaät coù ñoäc). Nhöõng con caù noùc chaäm chaïp vuïng veà thöôøng ñöôïc caùc con thuù aên moài boû qua, nhöng neáu chuùng khoâng coù chaát ñoäc ñeå phoøng veä thì raát deã trôû thaønh con moài ngon beùo bôû cho caùc loaøi aên moài. Loaøi caù noùc hoå Nhaät Baûn (Fugu rubripes) laø ñoái töôïng cuûa quaù trình nghieân cöùu söï lieân keát gen maïnh. Moät söï bieán ñoåi lieân keát trong axít amin cuûa doøng ion natri ôû nhöõng loaøi naøy daãn ñeán khaû naêng mieãn nhieãm cuûa chuùng khoûi bò troùi buoäc, phong toûa bôûi TTX. Thay ñoåi söï keát hôïp acid amin cuûa protein laøm thay ñoåi caáu truùc, vaø vì theá thay ñoåi chöùc naêng cuûa noù. Quaù trình töï chuyeån hoùa xuaát hieän ôû moïi thôøi ñieåm trong caùc quaàn xaõ sinh vaät. Haàu heát nhöõng söï thay ñoåi nhö theá ñeàu trung tính hoaëc baát lôïi cho söï soáng soùt cuûa sinh vaät, nhöng thænh thoaûng coù theå taïo thuaän lôïi coù choïn loïc. Trong tröôøng hôïp cuûa loaøi F. rubripes, moät söï thay ñoåi nhoû ñaõ cho pheùp chuùng keát hôïp vôùi vi khuaån saûn xuaát TTX vaøo trong caùc

673

moâ cuûa chuùng vaø loaøi caù naøy söû duïng chaát ñoäc cho söï thuaän lôïi rieâng cuûa noù.”.

Cuõng thaät thuù vò khi nhaän thaáy laø chaát ñoäc TTX vaø chaát ñoäc ôû caùc loaøi giaùp xaùc khaùc (saxitoxin) coù söï sao cheùp phaân töû laãn nhau. Chuùng gaàn nhö laøm öùc cheá doøng ion natri, khoùa chaët enzyme vaø gaây ra nhöõng phaûn öùng sinh lyù hoïc gioáng nhau. Nhöõng phaân töû naøy cho thaáy ví duï veà söï hoäi tuï cuûa söï tieán hoùa hoùa sinh, saxitoxin coù nguoàn goác töø vi khuaån cyano ôû bieån vaø TTX töø nhöõng sinh vaät nhaân nguyeân thuûy (chöa coù nhaân ñieån hình).

14.4. PHOØNG VAØ CHOÁNG NGOÄ ÑOÄC CAÙ NOÙC

Ngoä ñoäc caù noùc (NÑCN) ñaõ vaø ñang dieãn ra treân phaïm vi caû nöôùc. Döôøng nhö con soá 23 ngöôøi thieät maïng vì caù noùc trong naêm 2002 vaãn chöa ñuû ñeå caûnh tænh nhöõng ngöôøi ñaùnh baét, buoân baùn vaø aên thòt caù noùc. Trong voøng nöûa thaùng ñaàu naêm 2003 ñaõ coù tôùi gaàn 10 ngöôøi töû vong do "thích ñuøa" vôùi caù noùc. Nhieàu vuï ngoä ñoäc do caù noùc laøm caû moät gia ñình töû vong hoaëc chæ coøn 1–2 ngöôøi soáng soùt. Nguyeân nhaân phaàn lôùn laø bieát ñoäc nhöng vaãn cöù aên. Soá coøn laïi do khoâng phaân bieät ñöôïc caù noùc vôùi caùc loaïi caù khaùc, ñaëc bieät laø caù noùc khoâ, caù noùc ñaõ ñöôïc cheá bieán. Chính vì vaäy, ngoä ñoäc do caù noùc khoâ, caù noùc ñoâng laïnh, chaû caù noùc thöôøng xaûy ra vaøo thaùng tröôùc vaø sau Teát aâm lòch. NÑCN töôi thöôøng xaûy ra taïi caùc tænh ven bieån, vaøo muøa caù noùc (töø thaùng 3 ñeán thaùng 10, nhieàu nhaát laø töø thaùng 4 ñeán thaùng 7). Ñeå phoøng traùnh ngoä ñoäc caù noùc, chuùng ta caàn löu yù nhöõng ñieàu sau:

• Khi ñaùnh baét caù phaûi ñeå nôi ít ngöôøi qua laïi, ñeå traùnh giaãm ñaïp daäp maät laøm cho ñoäc toá phaân taùn vaøo ruoät, gan, thòt caù.

• Khoâng aên caù noùc trong muøa sinh saûn, baét ñaàu töø thaùng 2 ñeán thaùng 7 haøng naêm, vì thôøi gian naøy caù coù ñoäc toá cao.

• Khi laøm caù noùc, neáu tuùi maät troøn thì laáy thòt cheá bieán moùn aên, coøn leùp thì boû ngay. Khoâng ñöôïc ñeå caùc boä phaän nhö gan, tröùng, maät vaøo thòt caù.

• An toaøn nhaát laø ñeå nguyeân con caù , duøng dao laáy 2 mieáng thòt beân mình ñeå rieâng. Sau ñoù môùi moå buïng xem maät, neáu tuùi maät troøn

674

thì môùi cheá bieán thòt thaønh moùn aên, coøn leùp thì vöùt boû ngay. Vì khi tuùi maät leùp laø ñoäc toá ñaõ thaám ra ngoaøi.

• Tröôùc khi cheá bieán caù noùc, neân caét thòt caù theo töøng kích côõ moùn naáu. ñem ngaâm trong nöôùc muoái ñaäm ñaëc (löôïng muoái boû vaøo nöôùc khoâng coøn tan nöõa), khoaûng 30 phuùt sau chaét boû nöôùc. Pha tieáp nöôùc muoái khaùc trong 30 phuùt nöõa, roài chaét boû, xong, ngaâm laïi vôùi nöôùc muoái loaõng 5–10 phuùt, sau ñoù xaû laïi nhieàu laàn vôùi nöôùc saïch, môùi ñem cheá bieán.

• Ñeå bieát chaéc ñaõ heát chaát ñoäc, neân duøng kim baïc, nhaãn baïc hay vaät gì baèng baïc boû vaøo giöõa thòt caù trong vaøi phuùt, neáu thaáy vaät ngaû sang maøu ñen laø thòt caù ñaõ bò nhieãm ñoäc.

• Traùnh aên caù khoâ vaø maém laøm töø caù noùc vì sôï ngöôøi laøm khoâng kó löôõng, coù theå maät vôõ dính vaøo thòt caù seõ gaây ngoä ñoäc.

• Khi ñun naáu caån thaän khoâng ñeå khoùi löûa than, boà hoùng rôi baùm vaøo.

14.4.1 Cheá bieán caù noùc

Nhöõng ngöôøi saønh aên vaø baïo aên ôû Myõ, Nhaät, Haøn Quoác raát meâ aên caù noùc. Ñaëc bieät laø hoaøng gia Nhaät Baûn coù haún moät soá ñaàu beáp cheá bieán caù noùc gioûi ñeå phuïc vuï, neân chöa xaûy ra vuï ngoä ñoäc naøo cho hoaøng gia. Quy trình cheá bieán caù noùc döïa vaøo moät soá nguyeân taéc ñeå loaïi boû chaát ñoäc. Caù noùc ñöôïc baùn ôû caùc nhaø haøng noåi tieáng ôû Nhaät ñöôïc caáp chöùng nhaän veà kyõ thuaät naáu aên an toaøn (gioáng nhö saûn xuaát boät thòt caù noùc ôû nöôùc ta). Tröôùc khi naáu, moå buïng caù, moi heát noäi taïng, loät da (tröø da caù noùc nhím raát ngon), phaûi tìm ra quaû thaän raát nhoû ñeå loaïi boû noù ra.

Coù nhieàu caùch ñeå loaïi boû heát chaát ñoäc cuûa caù noùc nhöng hieän taïi do trình ñoä xöû lyù cuûa ngö daân coøn yeáu vaø thöôøng laøm theo taäp quaùn cuõ neân deã xaûy ra nhöõng vuï ngoä ñoäc. Do ñoù toát nhaát laø khoâng aên caù noùc khi chöa tin töôûng hoaøn toaøn vaøo caùch xöû lyù chaát ñoäc cuûa chuùng.

14.4.2 Höôùng daãn xöû trí

Taïi nôi aên caù: Ngay khi coù daáu hieäu ñaàu tieân: teâ moâi, teâ tay (ngöôøi beänh vaãn coøn tænh): gaây meâ, ñeà phoøng beänh nhaân bò saëc (ñeå beänh nhaân naèm tö theá nghieâng, ñaàu thaáp).

675

Söû duïng than hoaït tính (boät hay nhuõ) ñeå giaûi ñoäc: Ngöôøi lôùn: uoáng 30g + 250ml nöôùc saïch quaáy ñeàu; Treû 1 – 12 tuoåi: uoáng 25g pha vôùi 100 – 200ml nöôùc saïch quaáy ñeàu; Treû döôùi 1 tuoåi: uoáng 1g/kg pha vôùi 50ml nöôùc saïch quaáy ñeàu. Coù theå cho ngöôøi lôùn vaø treû em treân 12 tuoåi uoáng moät loï than hoaït nhuõ 30ml. Ñöa ngöôøi bò ngoä ñoäc ñeán beänh vieän. Uoáng than hoaït tính sôùm, trong voøng 1 giôø sau khi aên caù, seõ coù hieäu quaû cao, loaïi boû chaát ñoäc. Choáng chæ ñònh khi ngöôøi beänh ñaõ hoân meâ hay roái loaïn yù thöùc.

Neáu ngöôøi beänh coù roái loaïn yù thöùc, hoân meâ, thôû yeáu hoaëc ngöøng thôû, tím: thoåi ngaït mieäng hay mieäng muõi qua canun Mayo hai chieàu. Treân xe caáp cöùu ñaûm baûo hoâ haáp, huyeát ñoäng.

Theo kinh nghieäm daân gian thì caùch caáp cöùu caáp thôøi nhaát ñoái vôùi ngöôøi bò ngoä ñoäc caù noùc laø: Cho toaøn thaân naïn nhaân tieáp xuùc ngay vôùi muoái aên (NaCl) (vuøi naïn nhaân trong ñoáng muoái, chæ tröø choã thôû hoaëc ngaâm mình trong nöôùc muoái baõo hoøa). Hieän nay, chöa coù thuoác ñaëc trò giaûi ñoäc do ñoäc toá caù noùc. Caùc naïn nhaân bò nhieãm ñoäc toá caù noùc chæ môùi ñöôïc chöõa trò theo trieäu chöùng laâm saøng. Nhö nhöõng tröôøng hôïp bò ngoä ñoäc thöïc phaåm khaùc, neân cho beänh nhaân noân möûa, röûa daï daøy caøng sôùm caøng toát, coù theå cho tieâm tónh maïch dung dòch Gluconat Calei 10%.

Nhöõng tröôøng hôïp naïn nhaân bò co giaät maïnh, caûn trôû ñeán ñieàu trò thì neân ñeå naïn nhaân ñöôïc yeân tónh nghæ ngôi vaø duøng moät loaïi an thaàn. Trong tröôøng hôïp hoâ haáp keùm, thì duøng Coramine. Neáu cuoáng hoïng bò co thaét, ñaët oáng thoâng khí quaûn, cho thôû khí oxy, laøm hoâ haáp nhaân taïo, tieâm dung dòch coù chöùa sinh toá. Neáu naïn nhaân quaù ñau ñôùn thì duøng thuoác giaûm ñau. Neáu bò ngöùa tieâm thuoác khaùng Histamin. Veà roái loaïn tieâu hoùa, neân duøng than thöïc vaät vaø thuoác co giaät. Ñeå ñieàu trò roái loaïn thaàn kinh coù theå keát hôïp Acid Salicilic – Colchicine – Sinh toá B1; B6 vaø B12. Ngoaøi ra caàn phaûi ñieàu trò tình traïng maát nöôùc.

14.4.3. Antipois thuoác giaûi ñoäc

Hieän nay, Vieät Nam vaãn chöa coù thuoác ñieàu trò ñaëc hieäu vaø phoøng ngöøa NÑCN ñeå cung caáp roäng raõi cho ngöôøi tieâu duøng. Tuy nhieân töø naêm 1999 tôùi nay, caùc baùc só taïi Khoa Choáng ñoäc (Beänh vieän

676

Baïch Mai) thöôøng xuyeân söû duïng loaïi thuoác coù teân goïi Antipois laøm töø than hoaït nhuõ ñeå ñieàu trò cho beänh nhaân bò ngoä ñoäc thöïc phaåm, ñaëc bieät laø NÑCN. PGS– TS Nguyeãn Thò Duï, Tröôûng khoa Choáng ñoäc, taùc giaû cuûa thuoác Antipois, noùi: "Antipois laø thuoác uoáng daïng nöôùc daønh cho nhöõng beänh nhaân bò ngoä ñoäc thöïc phaåm, thuoác tröø saâu, caùc loaïi hoaù chaát, thuoác, v.v...". ÔÛ nöôùc ta, vieäc duøng than hoaït tính trong ngoä ñoäc caáp ñöôøng tieâu hoaù ñaõ coù töø haøng chuïc naêm nay. Song, do chöa thoâng duïng, nhieàu tuyeán y teá cô sôû chöa coù than hoaït tính vaø cuõng chöa bieát caùch duøng than hoaït tính.

Tröôùc thöïc traïng ñoù, Khoa Choáng ñoäc ñaõ nghieân cöùu theo coâng thöùc cuûa Myõ vaø saûn xuaát loaïi than hoaït nhuõ phoái hôïp vôùi Sorbitol. Than hoaït coù taùc duïng haáp thuï caùc chaát ñoäc. Bôûi vaäy, trong tröôøng hôïp bò ngoä ñoäc, neáu uoáng Antipois ngay trong voøng 1 ñeán 3 giôø seõ coù taùc duïng raát toát. Nhöõng beänh nhaân bò NÑCN thöôøng rôi vaøo traïng thaùi lieät raát nhanh. Do ñoù, neáu ñöôïc uoáng thuoác Antipois kòp thôøi seõ coù taùc duïng giöõ chaát ñoäc laïi trong daï daøy, ngaên khoâng cho chaát ñoäc vaøo maùu vaø ñeán caùc cô quan noäi taïng khaùc gaây nguy hieåm tôùi tính maïng. Nhöng do than hoaït tính coù nhöôïc ñieåm deã gaây taùo boùn neân caùc baùc só Khoa Choáng ñoäc ñaõ cheá theâm thuoác nhuaän traøng Sorbitol nhaèm giaûm nguy cô gaây taùo boùn cuûa loaïi hoãn hôïp than hoaït tính naøy qua ñöôøng tieâu hoaù. Sorbitol laø loaïi ñöôøng coù vò ngoït neân raát deã uoáng, nhaát laø vôùi treû em.

Treân thò tröôøng, than hoaït tính ñöôïc baùn döôùi daïng vieân neùn hoaëc boät ñoùng goùi trong tuùi nylon loaïi 5mg/tuùi. Tuy nhieân, tröôøng hôïp bò ngoä ñoäc vaø NÑCN – moät loaïi ngoä ñoäc caáp, vieäc pha cheá than hoaït nhuõ daïng boät raát maát thôøi gian, beänh nhaân khoù uoáng, deã noân, gaây bieán chöùng saëc vaøo phoåi. Neáu bôm than hoaït vaøo cô theå baèng ñöôøng xoâng deã laøm than hoaït laéng hoaëc gaây taùo boùn do khoâng uoáng thuoác nhuaän traøng. Antipois laø daïng thuoác nöôùc, ñöïng trong chai nhöïa 100ml, raát thuaän tieän khi söû duïng taïi gia ñình cuõng nhö tröôøng hoïc. Ñaëc bieät, ñoái vôùi ngö daân ñaùnh baét caù xa bôø neân thöôøng xuyeân coù nhöõng chai thuoác Antipois ñeå caáp cöùu kòp thôøi neáu xaûy ra ngoä ñoäc maø khoâng theå tôùi ngay caùc cô sôû y teá. Khoù khaên laø ôû choã, Antipois vaãn chöa phoå bieán roäng raõi treân thò tröôøng do chöa ñöôïc caáp giaáy pheùp saûn

677

xuaát. Theo PGS–TS Nguyeãn Thò Duï, trong thôøi gian tôùi, neáu ñöôïc Boä Y teá caáp giaáy pheùp löu haønh, BV Baïch Mai seõ hôïp taùc vôùi Coâng ty Döôïc Vinapharm ñeå saûn xuaát thuoác Antipois. Khoa Choáng ñoäc môùi saûn xuaát raát haïn cheá thuoác Antipois nhaèm ñaùp öùng nhu caàu söû duïng cuûa Khoa. Moät soá cô sôû y teá taïi Haø Noäi ñaõ lieân heä vôùi Khoa ñeå ñöa Antipois vaøo ñieàu trò ngoä ñoäc. Chi phí saûn xuaát 1 chai Antipois taïi khoa Choáng ñoäc hieän nay laø 20,000 ñoàng. Neáu saûn xuaát haøng loaït, soá tieàn naøy seõ giaûm ñi raát nhieàu. Trong thôøi gian qua, Khoa Choáng ñoäc ñaõ aùp duïng than hoaït nhuõ coù Sorbitol (baûo quaûn treân 6 thaùng) cho haøng traêm beänh nhaân ngoä ñoäc caáp ñöôøng tieâu hoaù, nhaát laø NÑCN, haïn cheá ngoä ñoäc naëng cuõng nhö giaûm soá löôïng ngoä ñoäc nheï tôùi beänh vieän.

14.5. KEÁT LUAÄN Ngoä ñoäc caù noùc, taùc haïi cuûa noù ñoái vôùi con ngöôøi vaø lôïi ích töø

vieäc khai thaùc nguoàn lôïi thuûy saûn naøy ñaõ ñöôïc laøm roõ trong chöông naøy. Laøm theá naøo ñeå loaïi boû nhöõng taùc haïi cuûa caù noùc, ñoàng thôøi khai thaùc moät caùch hieäu quaû nhaát nguoàn thuûy saûn naøy thöïc söï laø baøi toaùn khoù, maø ñeå giaûi noù caàn coù söï phoái hôïp ñoàng boä cuûa ba nhaø: nhaø nöôùc, nhaø khoa hoïc vaø ngö daân.

Ñoái vôùi nhaø nöôùc: Caàn xaây döïng nhaø maùy cheá bieán caù noùc vaø thu gom caù noùc töø ngö daân ñeå taùch chieát vaø tinh cheá TTX – ñoäc toá cöïc kyø quyù giaù. Ñaåy maïnh coâng taùc tuyeân truyeàn ñeå ngöôøi daân yù thöùc taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa caù noùc. Ñoàng thôøi ñöa ra caùch höôùng daãn cuï theå caùch cheá bieán caù noùc.

Ñoái vôùi nhaø khoa hoïc: Ñaåy maïnh nghieân cöùu hoaøn thieän quy trình taùch chieát vaø tinh cheá TTX töø caù noùc, ñeå khai thaùc caù noùc moät caùch hieäu quaû nhaát, ít toán keùm nhaát, phuø hôïp vôùi ñieàu kieän kyõ thuaät ôû Vieät Nam.

Ñoái vôùi ngö daân: Caàn naém vöõng nhöõng kieán thöùc cô baûn veà caù noùc vaø ñoäc toá cuûa noù. Ña soá ngöôøi daân cheá bieán caù noùc theo taäp quaùn cuõ neân tæ leä ngoä ñoäc khaù cao, vì vaäy phaûi thay ñoåi taäp quaùn cuõ naøy, ñoàng thôøi tieáp caän caùch cheá bieán caù noùc saïch hôn, an toaøn hôn.

Neáu coù söï phoái hôïp ñoàng boä nhö treân thì caù noùc seõ trôû thaønh nguoàn lôïi thuûy saûn voâ cuøng quyù giaù khoâng nhöõng phuïc vuï nhu caàu trong nöôùc maø coøn coù theå xuaát khaåu.

678

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh.

2. Leâ Quang Huaán (1996), Nghieân cöùu hoaøn thieän quy trình taùch chieát, tinh cheá vaø ñaùnh giaù haøm löôïng tetrodotoxin cuûa moät soá loaøi caù noùc ôû vuøng bieån mieàn trung Vieät Nam– Trung taâm KHTN vaø coâng ngheä quoác gia, Vieän Coâng ngheä sinh hoïc.

3. http://www.mekongriver.org/tin0203.htm

4. http://www.cahcm.vnnews.com/1113/11130023.htm

5. http://home.earthlink.net/~zh32/ttx.html

6. http://puffernet.tripod.com/tetrodotoxin.html

7. http://www.life.umd.edu/grad/mlfsc/zctsim/ionchannel.html

8. http://www.chm.bris.ac.uk/motm/ttx/ttxv.htm

9. http://fugu.hgmp.mrc.ac.uk/PFW/Toxins/

10, http://www.kingsnake.com/toxinology/tetrodotoxin.html

11. http://www.nature.com/nsu/020722/020722–10,html

12. http://www.abc.net.au/science/news/stories/s1000732.htm

*: Coù söï coäng taùc cuûa Leâ Thò AÙi Nöông, Ñaéc Huyønh Thaùi Uyeân, Leâ Ñaêng Khoa, Nguyeãn Thò Thu Thuyû.

679

CHÖÔNG 15

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG POLYCLOBIPHENYL

(Ecotoxicology of PCBs)

15.1. GIÔÙI THIEÄU

15.1.1. Toång quan ñoäc chaát halogen hoùa vaø taùc haïi

Halogen laø caùc nguyeân toá thuoäc nhoùm halogen nhö clo, flo, brom, iot, chuùng lieân keát coäng hoùa trò vôùi cacbon, vôùi caùc nguyeân toá voâ cô taïo ra caùc saûn phaåm môùi coù haïi cho moâi tröôøng. Chuùng coù maët raát ít, xuaát hieän trong moâi tröôøng chuû yeáu do caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp, coâng nhieäp, thuoác baûo veä thöïc vaät... Moät trong caùc nguyeân toá halogen gaây haïi cho moâi tröôøng laø clo voâ cô – moät ion chính coù hoaït tính sinh lyù cao. Clo lieân keát coäng hoùa trò vôùi cacbon ít coù maët trong thieân nhieân. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhieàu halogen laï trong caùc sinh vaät bieån, naám vaø vi sinh vaät baäc cao. Caùc sinh vaät bieån phaûi soáng trong moâi tröôøng coù noàng ñoä halogen cao hôn nhöõng sinh vaät soáng treân caïn vaø trong moâi tröôøng nöôùc ngoït.

Halogen deã saûn xuaát, chuùng noái keát deã daøng vaøo nguyeân töû cacbon chöa baõo hoøa. Halogen ñöôïc duøng nhieàu trong cheá taïo dung moâi, hoùa chaát coâng nghieäp, noâng döôïc vaø döôïc phaåm. Thoâng thöôøng, ngöôøi ta halogen hoùa caùc chaát ñeå laøm taêng troïng löôïng phaân töû cuûa caùc hôïp chaát, töùc laø laøm taêng troïng löôïng rieâng, ñieåm soâi, ñieåm noùng chaûy vaø aùp suaát hôi. PCBs ñöôïc cheá taïo baèng caùch clo hoùa biphenyl cho tôùi khi ñaït ñöôïc nhöõng tính chaát mong muoán.

680

Caùc hôïp chaát halogen hoùa coù tính beàn vöõng cao hôn laø nhöõng hôïp chaát khaùc. Ví duï, moái lieân keát C–X ( X: halogen) beàn vöõng hôn laø moái lieân keát giöõa C–H. Tính beàn vöõng naøy laïi khoâng toát veà maët moâi tröôøng vì chuùng toàn löu quaù laâu trong thieân nhieân, khoù bò phaân huûy bôûi caùc vi sinh vaät hieáu khí cuõng nhö kò khí. Ví duï, trong moâi tröôøng, DDT chuyeån hoùa thaønh DDE beàn vöõng hôn, ít ñoäc hôn.

Caùc ñaëc tính cuûa halogen cho thaáy khaû naêng halogen hoùa caøng cao thì tính hoøa tan trong nöôùc caøng giaûm. Caùc chaát halogen hoaù coù khaû naêng troän laãn vôùi nhau vaø vôùi caùc vaät chaát phaân cöïc khaùc nhö daàu vaø caùc chaát beùo nguoàn goác sinh hoïc. Caùc chaát halogen hoùa coù xu höôùng tích luõy trong moâ môõ ñoäng vaät. Do ñoù, chuùng laø nhöõng chaát khoù chuyeån hoùa sinh hoïc hoaëc bò baøi tieát ra ngoaøi. Söï tích luõy sinh hoïc cuûa caùc hôïp chaát khoâng phaân cöïc laø raát cao, ñoâi khi sinh vaät tích luõy ôû noàng ñoäc cao hôn ôû möùc luõy thöøa töø 3 ñeán 6 laàn so vôùi noàng ñoä coù trong nöôùc maø chuùng ñang soáng. Ñaëc tính beàn vöõng vaø öa daàu cuûa caùc chaát halogen hoùa coù noàng ñoä thaáp trong nöôùc vaø cao hôn ôû trong buøn ñaùy, ñaát vaø sinh vaät. Söï tích luõy sinh hoïc trong nhieàu loaøi sinh vaät khaùc nhau goïi laø söï phaùt taùn sinh hoïc. Söï phaùt taùn naøy ñaùng keå laø ôû caùc loaøi coân truøng vì caùc giai ñoaïn aáu truøng phaùt trieån trong nöôùc hoaëc trong lôùp ñaát maët. Caùc chaát coù ñoä boác hôi cao seõ phaân taùn nhanh choùng vaøo trong khoâng khí, caùc hôïp chaát coù ñoä boác hôi trung bình hoaëc thaáp bò aûnh höôûng maïnh meõ bôûi caùc ñieàu kieän khí haäu vaø ñöôïc dòch chuyeån ñi moät quaõng ngaén trong khí quyeån hoaëc bò giöõ laïi laâu daøi trong caùc phöùc chaát khaùc. Döïa treân söï keát hôïp cuûa nguyeân töû halogen maø ngöôøi ta chia laøm hai nhoùm chính: nhoùm halogen hydrocacbon vaø nhoùm halogen voøng thôm.

15.1.2. Toång quan veà nhoùm halogen voøng thôm

Trong coâng nghieäp, nhaát laø coâng nghieäp cheá bieán thuûy saûn, thuoác tröø saâu, saûn xuaát giaáy, möïc in... moät löôïng lôùn chaát thaûi ñöôïc sinh ra laø nhöõng hôïp chaát halogen voøng thôm nhö PCP (polychlorophenol), PCPP (polychlorpp), PCB (polychlorobiphenyl), PCBz (polychlorobenene)... Haàu heát ñaây laø nhöõng chaát coù ñoäc tính cao, aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø moâi tröôøng. Caùc hôïp chaát ñoái vôùi phenol vaø phenolxy halogen hoùa coù tính phaân cöïc cao hôn nhöõng

681

hôïp chaát thôm halogen hoùa. Do vaäy, chuùng coù phaûn öùng khaùc nhau. Caùc chaát naøy coù theå ñöôïc saûn xuaát do muïc ñích naøo ñoù hoaëc laøm chaát trung gian cho caùc phaûn öùng hoùa hoïc, saûn phaåm phaân huûy caùc hoùa chaát phöùc taïp.

Ñaëc tính phaân cöïc cuûa caùc chaát thôm halogen hoaù laøm cho chuùng coù theå ñaït ñeán noàng ñoä cao trong moâi tröôøng loûng vaø phaân boá ñoàng ñeàu trong caùc teá baøo. Caùc benzene halogen hoùa nhö bromobenzene, p–dichlorobenzene (PDP), hexachlorobenzene (HCB) ñeàu coù tính öa môõ cao. Do vaäy, tröôùc khi bò loaïi thaûi chuùng ñaõ ñi vaøo caùc quaù trình bieán döôõng. Caùc hôïp chaát naøy gaây haïi cho gan thaän vaø heä thaàn kinh. Caùc chaát bieán döôõng goàm nhöõng phenol halogen hoùa coù hoaït tính sinh hoïc gaây neân nhöõng bieán dò vaø ung thö. Do caùc halogen voøng thôm coù toàn dö laâu trong moâi tröôøng, noù ñi vaøo chuoãi thöùc aên. Caùc chaát halogen voøng thôm xaâm nhaäp kieåu naøy seõ toàn dö laâu daøi, gaây ra caùc ngoä ñoäc maõn tính, khoù chöõa vaø aûnh höôûng maïnh leân tính di truyeàn. Ví duï, nhieãm ñoäc ñioxin nhieàu khi ôû ngöôøi cha vaø meï khoâng coù bieåu hieäu nhöng ñeán khi sinh con thì ñioxin naøy ñaõ laøm cho ñöùa treû bò dò daïng vaø chaát ñoäc ñioxin naøy khoù bò ñaøo thaûi vì chuùng toàn dö trong môõ, trong caùc moâ, phaù huûy teá baøo, laøm ñaûo loän traät töï cuûa caùc gen; do vaäy, laøm toån thöông ñeán thai nhi.

15.2. ÑOÄC CHAÁT PCBs

15.2.1. Nguoàn goác

PCB laø polyclobiphenyl coù ñoä beàn hoùa hoïc vaø ñoä beàn sinh hoïc raát cao, coù aùp suaát boác hôi thaáp vaø laø moät chaát löôõng ñieän. Nhôø caùc tính chaát ñoù maø ngöôøi ta söû duïng PCB laøm dung dòch laïnh, caùch ñieän trong caùc maùy bieán aùp vaø trong caùc tuï ñieän, trong öùng duïng laøm thaåm thaáu boâng vaø sôïi xi maêng, laøm caùc chaát hoùa deûo vaø laøm caùc chaát phuï gia cho moät soá sôn eâpoxy, thuoác tröø saâu. Nhöõng tính chaát tuyeät vôøi vaø höõu ích ñoù ñaõ laøm cho caùc PCB coù nhieàu öùng duïng roäng raõi, ñoàng thôøi ñoùng goùp vaøo vieäc phoå bieán vaø tích luõy PCB trong moâi tröôøng.

Vaøo 1929, coâng ty Monsanto baét ñaàu saûn xuaát moät hoå phaùch coù daàu loûng hình thaønh do hai voøng benzen vôùi nhöõng nguyeân töû clo.

682

Hoùa hoïc cuûa noù töông töï nhö nhöõng hình vieân hoï clo höõu cô nhö dioxin, furans, nhöõng ñoäc toá huøng maïnh nhaát ñöôïc bieát.

Hình 15.1. Coâng thöùc cuûa moät soá hôïp chaát thôm chöùa clo

15.2.2. Lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån ñoäc chaát PCBs

• 1865: Hoùa hoïc nhö PCB ñaàu tieân ñöôïc khaùm phaù.

• 1881: PCBs ñaàâu tieân ñöôïc toång hôïp.

• 1914: PCBs xuaát hieän trong moâi tröôøng, laø hôïp chaát giöõ caùc loâng chim trong vieän baûo taøng.

• 1927: PCBs ñaàu tieân ñöôïc saûn xuaát thöông maïi bôûi coâng ty Anniton Ordnanc, beân trong Anniston, Alabama.

• 1930: Coâng ty treân ñoåi teân thaønh Coâng ty hoaù chaát Swann.

• 1933: Vaán ñeà sôùm xuaát hieän ôû coâng nhaân taïi nhaø maùy naøy. Caùc coâng nhaân bò muïn tröùng caù, muïn muû treân maët vaø treân thaân theå hoï. Laøm cho hoï caûm giaùc bieáng aên, vaø caùc beänh ngoaøi da.

• 1935: Swann ñöôïc mua bôûi coâng ty hoùa chaát Monsanto (St,Louis, Missouri, Monsato saûn xuaát PCBs ôû Sauget, Illinois vaø Anniston, Alabama). Sau ñoù laø ôû YÙ (Caffaro), Phaùp (Protolec), Nhaät Baûn (Ñöùc Co.). Hoùa chaát Kanegafuchi coøn ñöôïc saûn sinh ôû Nga. Noù ñöôïc söû dung roäng raõi trong nöûa ñaàu theá kæ naøy, nhöõng nhaø cung caáp thieát bò ñieän nhö GE vaø Westinghouse trôû thaønh ngöôøi duøng chính. Moät kyõ sö Monsanto goïi PCBs laø moät hoùa chaát coâng nghieäp hoaøn haûo.

683

• 1936: Moät coâng chöùc nhaø nöôùc thuoäc sôû y teá coâng coäng moâ taû vôï vaø con bò caùc noát taøng nhan keát hôïp vôùi caùc muïn muû do tieáp xuùc vôùi quaàn aùo cuûa coâng nhaân. Ngoaøi nhöõng toån thöông da, nhöõng trieäu chöùng bò nhieãm ñoäc cuûa caùc coâng nhaân hít phaûi khoùi naøy. Moät baùo caùo noùi veà söï bieáng aên töï nhieân cuûa caùc coâng nhaân naøy.

• Naêm 1936, ba coâng nhaân coâng ty Halowax cheát. Khaùm nghieäm töû thi cho thaáy nhöõng thieät haïi khoác lieät cho nhöõng ngöôøi coøn soáng. Nhöõng nhaø nghieân cöùu Harward cho bieát khi khöû truøng baèng clo nhöõng chlorinated hydrocarbons trong khoâng khí cuûa nhöõng nhaø maùy khaùc nhau cho nhöõng keát quaû töông töï veà nhöõng aûnh höôûng to lôùn ñeán söùc khoeû con ngöôøi. Ñieàu naøy caøng chöùng toû khöû truøng baèng clo diphenyl, clo naphthalenes raát nguy hieåm, nhaát laø caùc hydro clo. Mr. F.R. Kaimer, trôï lyù giaùm ñoác cuûa coâng ty General Electric’s Wireworks taïi NewYork, noùi raèng: Khu laân caän coù khoaûng 60 ngöôøi bò noåi muïn nhoït. Taùm hoaëc möôøi ngöôøi bò ñau ñôùn kinh khuûng vì beänh ngoaøi da. Moät ngöôøi ñaøn oâng cheát do hôi nöôùc Halowax.

• 1937: Moät nghieân cöùu veà veä sinh vaø chaát ñoäc coâng nghieäp PCBs ñoái vôùi ngöôøi beänh.

• 1937: The Harvard School of Public Health nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà trieäu chöùng beänh cuûa vieäc khöû truøng baèng clo diphenyl (PCBs). Cuoäc gaëp gôõ ñöôïc tham döï bôûi nhöõng ngöôøi ñaïi dieän töø Halowax Corp., Monsanto, General Electric, the U.S. Public Health Service, Sôû y teá coâng coäng Massachusetts and Connecticut, vaø moät soá ngöôøi khaùc. Tröôùc chieán tranh theá giôùi, Halowax Corporation ôû thaønh phoá New York baét ñaàu saûn xuaát saûn phaåm khöû truøng baèng chlorinated naphthelenes phuû beân ngoaøi daây ñieän, nhöõng coâng ty General Electric baét ñaàu söû duïng chuùng. Soá ngöôøi bò nhieãm beänh xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu, vôùi trieäu chöùng laø nhöõng muïn nhoït vôùi maøu toái, tieáp theo laø nhöõng muïn muû vaø caùc noát taøn nhang.

• 1947: Ban y hoïc cuûa Westinghouse neâu vaán ñeà PCBs coù theå gaây haïi beân trong con ngöôøi.

• 1947: GE baét ñaàu söû duïng PCBs ñeå saûn xuaát thieát bò ñieän. Noù naèm ôû phía ñoâng soâng Hudson. GE baét ñaàu troän PCBs vôùi daàu taïo

684

thaønh Pyrosol. Vaøo naêm 1952, noù baét ñaàu söû duïng PCBs. Tôùi naêm 1977, coù khoaûng 500,000 – 1,5 trieäu taán PCBs ñoå xuoáng doøng soâng Hudson.

• 1949: Caùc coâng nhaân ôû nhaø maùy hoùa chaát Monsanto ôû Nitro, phía Taây Virginia bò nhieãm ñioxin, furans (chaát ñoäc maøu da cam ñöôïc söû duïng ôû Vieät Nam). Coù 28 ca bò ung thö. Ñieàu ñoù chöùng minh PCBs coù tính chaát töông töï ñioxin, furan, vaø thöôøng xuaát hieän cuøng nhau.

• 1950: Taøi lieäu GE noùi veà nhöõng ích lôïi cuûa maùy bieán theá PCB (Pyranol). Noù ñöôïc xem nhö daàu khoaùng vaät.

• 1951: Maëc daàu ñaõ ñöôïc caûnh baùo tính ñoäc PCB nhöng Coâng ty Monsato laïi moät laàn nöõa trình dieãn nhöõng ích lôïi cuûa chaát naøy.

• 1954: Coâng ty giaáy Appleton baét ñaàu laøm PCB phuû leân giaáy than khoâng cacbon, thaûi PCB xuoáng doøng soâng Fox.

• 1956: Monsanto cho coâng nhaân maëc quaàn aùo baûo veä vaø baét ñaàu nghieân cöùu nhöõng hieäu öùng ñoäc cuûa caùc hoùa chaát naøy. Hoï tìm caùch giöõ kín vaø tieáp tuïc baùn saûn phaåm.

• 1956: Monsanto bieát raèng nhöõng saûn phaåm PCB coù thaønh phaàn Ñioxin vaø DibenzoFurans. Cuoái naêm 1960, nhöõng nhaø nghieân cöùu ñoäc laäp khaùm phaù nhöõng moái nguy hieåm.

• 1956: Nhöõng hoà sô GE chöùa ñöïng 43 tröôøng hôïp nguy hieåm veà söùc khoeû vaø laøm cheát ngöôøi cuûa PCBs, vaø caùc hoùa chaát thaønh phaàn.

• 1957: Töø 1957 ñeán 1977, coâng ty Westinghouse Electric Corporation ôû Bloomington, Indiana söû duïng “Interteen” (hoãn hôïp PCB Arochlors trong daàu khoaùng) nhö laø moät chaát ñieän moâi.

• 1959: Giaùm ñoác trôï lyù cuûa Monsanto’s Medical Department vieát cho caùc nhaø quaûn lyù cuûa Industrial Hygiene at Westinghouse caûnh baùo veà hieän töôïng beänh do nhieãm ñoäc chaát PCBs.

• 1964: Dr. Soren Jensen (nhaø nghieân cöùu ngöôøi Thuïy Ñieån) ñaõ khaûo saùt möùc DDT trong maùu ngöôøi. Oâng ta ñaõ thöû troän laãn PCBs vaø DDT vaø phaùt hieän noù dieät ñöôïc coân truøng maëc duø noù khoâng phaûi laø thuoác dieät coân truøng. Nhöõng gì xung quanh oâng ñeàu bò oâ nhieãm bôûi noù

685

töø trong maãu toùc vôï oâng ñeán ba ñöùa con cuûa oâng. OÂng tin chaéc ñoù chính laø PCBs.

• 1965: Monsanto bieát ñioxin laø moät chaát gaây ung thö cao. DDT laø moät chaát gaây oâ nhieãm khi noù ñöôïc troän chung vôùi PCBs.

• 1966: Coäng ñoàng khoa hoïc ñaõ yù thöùc vaán ñeà moâi tröôøng do ñoäc chaát PCBs gaây ra. Dr. Soren Jensen tìm thaáy PCBs ôû khaép nôi treân Thuïy Ñieån, töø caùc con caù, ñeán caùc con chim Ñaïi Baøng. Ñeå loä khaû naêng PCBs nhieãm ñoäc trong daây chuyeàn thöïc aên. Hoùa chaát naøy taäp trung ô nhöõng phaàn lipid vaø phaàn môõ cuûa nhöõng loaøi ñoäng vaät coù vuù. Nhöõng ñoäng vaät caáp cao trong daây chuyeàn thöùc aên caát giöõ PCBs ôû möùc ñoä cao (nhöõng con caù voi, gaáu, caù heo). Nhöõng thaäp nieân sau caùc nhaø khoa hoïc chöùng minh söï tích luõy PCBs trong daây chuyeàn thöùc aên, phaù vôõ maïng thöùc aên cuûa toaøn haønh tinh. Thaät söï, chaát ñoäc PCBs laø moät vaán naïn cuûa caû theá giôùi.

• 1967: Monsanto goïi ñeán coâng ty Shell Oil, ôû Thuïy Ñieån, ñeå hoûi veà nhöõng maãu baùo caùo veà PCBs.

• 1968: Sau nhöõng khaùm phaù cuûa Jensen, ngöôøi thöïc hieän taïi Monsanto ñeán Thuïy Ñieån, thaáy taøi lieäu veà chaát ñoäc PCBs, keát quaû phaùt hieän PCBs trong moâi tröôøng vaø hoï ñaõ voâ cuøng kinh ngaïc.

• 1968: 1.300 cö daân ôû Kyushu, Nhaät Baûn bò ngoä ñoäc khi aên phaûi gaïo troän vôùi daàu caùm ñöôïc laøm töø PCBs. Nhieàu trieäu chöùng dieãn ra kinh khuûng, töø dò öùng ngoaøi da, ñeán suy hoâ haáp, thaàn kinh. 2/12 ñöùa treû con ñöôïc sinh ra coù trieäu chöùng nhieãm ñoäc PCBs. Töø ñoù, hôn 50 ngöôøi cheát, coù nhieàu khoái u beân trong, hieän töôïng maùu traéng phoå bieán. Keá tieáp laø vieäc xuaát baûn moät cuoán saùch y hoïc veà nhöõng thoáng keâ cho thaáy PCBs gaây ung thö phoåi, gaây haïi tôùi heä thoáng mieãn dòch, khaû naêng sinh saûn, heä thoáng thaàn kinh vaø noäi tieát. Nhöõng naêm sau ñoù, nhöõng ngöôøi cheát do bò ung thö taêng gaáp 6 laàn, trong ñoù phuï nöõ taêng gaáp 3 laàn. Töø hieän töôïng Yusho, Monsanto ñaët ra muïc tieâu baùn saûn phaåm gaáp 20 laàn vôùi heä thoáng ñoát noùng chaát loûng trong daây chuyeàn thöïc phaåm.

• 1968: Caùc coâng nhaân taïi Westinghouse ôû Bloomington, Indiana baét ñaàu coù nhöõng caâu hoûi veà ñoäc chaát naøy sau vuï ñaàu ñoäc ôû Nhaät Baûn.

686

Caùc vieân chöùc Westinghouse traán an hoï khi noùi raèng PCBs laø an toaøn tuyeät ñoái. Moät ngöôøi phaùt ngoân Westinghouse, Christopher C. Newton, ñöôïc xaùc nhaän bôûi tuaàn baùo BUSINESS WEEK ôû Sauter, ñaõ nhuùng tay vaøo trong PCBs.

• 1968: Nhieãm ñoäc daây chuyeàn thöùc aên do PCBs ñaõ lan roäng ra ôû Hoa Kyø töø nghieân cöùu Dr. Robert Riseborough cuûa tröôøng ñaïi hoïc California ôû Berkeley, ngöôøi tình côø khaùm phaù ra hieän töôïng naøy khi nghieân cöùu veà chim öng oeregrine. Nhöng Monsanto laïi töø choái nhöõng keát quaû ban ñaàu naøy.

• 1969: Giöõa nhöõng naêm 1969 ñeán naêm 1971 coù ít nhaát 9 tröôøng hôïp nhieãm ñoäc bôûi ñoäc chaát PCBs.

• 1969: Monsanto vieát moät baûn keá hoaïch giaûm bôùt oâ nhieãm, ñoàng nghóa noù seõ keùo theo caùc nôi töø chaâu Aâu, ñeán chaâu Myõ La tinh, ñaëc bieät laø vöông quoác Anh vaø Thuïy Ñieån. Keá hoaïch caûnh baùo cho raèng hình aûnh coâng ty luoân chòu traùch nhieäm veà nhöõng gì mình laøm vaø quan taâm tôùi phuùc lôïi moâi tröôøng. Töø ñoù cho thaáy nhöõng nguoàn lôïi tieàm taøng töø vieäc chòu traùch nhieäm. Coâng ty tieáp tuïc tung ra thò tröôøng nhöõng saûn phaåm coù ñoäc chaát PCBs, vôùi baûo hieåm cho nhöõng ngöôøi söû duïng.

• 1969: Monsanto thieát laäp uûy ban ñeå giöõ nhöõng kieán thöùc veà PCBs. Vaán ñeà ngaøy caøng nghieâm troïng. Chuùng ta khoâng theå baûo veä moïi thöù thay vì thay theá chuùng. Caùc ñoäng vaät vaø caù, saâu boï seõ bò haïi. Caùc vaán ñeà thieät haïi cho heä sinh thaùi khi khöû truøng baèng PCBs.

• 1969: Haønh ñoäng moâi tröôøng quoác gia ñöôïc chuyeån tôùi ñaïi hoäi, ñònh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (EIA) taäp trung vaøo nhöõng doøng soâng. Naêm 1969–1970 söï kieän thaùo gôõ nhaø maùy giaáy PCBs thoaùt vaøo trong doøng soâng Fox.

• 1970: Haøng naêm, Myõ saûn xuaát 85 trieäu taán PCBs.

• 1970: Nhöõng lôøi caûnh baùo töø coâng ty Monsanto khoâng ñöôïc söû duïng nöôùc coù chöùa PCBs, maëc duø töø khi nhöõng vuï kieän xaûy ra chöa coù moät lôøi caûnh baùo naøo veà ñoäc chaát naøy.

687

• 1970: Nhöõng ngöôøi noâng daân cho nhöõng con lôïn aên gaàn khu PCBs cuûa coâng ty ñaõ bò nhieãm PCBs. PSBs ñöôïc choân döôùi loøng ñaát laø baèng chöùng nghieâm tuùc veà söï nhieãm ñoäc PCBs trong thöùc aên ôû ñòa phöông. Nguoàn thöïc phaåm nhö: caù, gaø, lôïn laø nguoàn laây nhieãm nghieâm troïng nhaát. Ñöa ra lôøi caûnh baùo quaàn chuùng veà söï nhieãm ñoäc PCBs.

• 1970: Ñeà nghò ñaàu tieân cho leänh caám toaøn boä vieäc saûn xuaát PCBs bôûi ngöôøi ñaïi dieän William Fitz Ryan vì söùc khoeû coäng ñoàng vaø vì nhöõng gian laän cuûa Monsanto veà chaát ñöôïc löu thoâng treân thò tröôøng. Nhöng caùc vieân chöùc Monsanto noùi raèng ñaõ coù yù thöùc tröôùc söï lieân quan PCBs.

• 1970: Monsanto noùi nhöõng böôùc duøng ñeán baûo hieåm vì söï an toaøn coâng coäng nhöng töø choái cho nhöõng kieán thöùc veà söï löu haønh PCBs trong moâi tröôøng. Nhaø maùy W.G. Krummrich ôû Sauget ñoå xuoáng moät löôïng lôùn hoùa chaát taïi Wall Street Journal, laø nôi taäp trung nhieàu PCBs (khoaûng 74.000 ppm). Trong nhieàu naêm, ñaây laø nhaø maùy saûn xuaát PCBs lôùn nhaát. Nhöõng vieân chöùc Monsanto nhaán maïnh raèng khoâng phaûi taát caû PCBs ñeàu do hoï ñoå xuoáng. Moïi thöù keå treân ñeàu coù hôn moät trieäu taán pheá lieäu hoùa hoïc ñeàu thuoäc veà Monsanto. Moät ñaùnh giaù khaùc cho raèng, coù khoaûng 13M taán pheá lieäu hoùa hoïc ñaõ ñoå xuoáng doøng soâng Mississippi. Vaøo nhöõng naêm 1970, caùc nhaø khoa hoïc nhaän thöùc raèng PCBs cuõng gaàn gioáng nhö DDT, gaây nhöõng aûnh höôûng tôùi moâi tröôøng xung quanh.

• 1970: Monsanto göûi nhöõng maãu PCBs ñeán phoøng thí nghieäm thöû ñoäc ñoäng vaät keát quaû cho thaáy coù dibenzofurans vaø coù caû dioxin. Söï lieân quan laø PCBs baûn thaân noù khoâng chöùa ñöïng chaát ñoäc nhöng nhöõng saûn phaåm ñi keøm chuùng thì cöïc kì ñoäc. Ñoù laø voû boïc beân ngoaøi ñeå Monsanto tieáp tuïc saûn xuaát PCBs, phuû ñònh söï aûnh höôûng söùc khoeû coù lieân quan ñeán PCBs. Hoï bieát khuyeát taät nhöõng saûn phaåm hoï ñöa ra nhöng hoï vaãn tranh luaän veà nhöõng lôïi ích laâu daøi cuûa chuùng.

• 1970: Coâng ty Campbell’s Soup ñaõ phaûi dieät 146.000 con gaø sau khi phaùt hieän söï coù maët ôû möùc cao cuûa ñoäc chaát PCBs coù trong nhöõng con gaø ñöôïc taêng troïng löôïng ôû New York .

688

• 1970: Tôø theå thao Illustrated xuaát baûn baøi baùo: “Chaát ñoäc daïo chôi treân bieån cuûa chuùng ta” noùi veà möùc nguy hieåm beân trong con caù. Aroclor 1254, moät ñoàng phaân PCBs, laø moät trong nhöõng chaát gaây ung thö. Dieãn ra moät vuï kieän ôû Texas do Monsanto söûa ñoåi baûn nghieân cöùu veà ñoàng phaân naøy khi ñöa ra saûn xuaát ngoaøi thò tröôøng.

• 1971: Papageorge höôùng vaøo moät uûy ban ñaëc bieät cuûa quoác gia Myõ nhöõng tieâu chuaån cho vieäc söû duïng ñoäc chaát PCBs naøy.

• 1971: Do sôï nhöõng vuï kieän, Monsanto baét ñaàu yeâu caàu khaùch haøng töø boû nhöõng khoaûn nôï taøi chính cho vieäc söû duïng khoâng thích hôïp caùc hoùa chaát caøng laøm cho ngöôøi mua löu yù ñeán nhöõng nguy hieåm coù theå coù.

• 1971: Moät nhoùm nhaân vieân Westinghouse baøn veà ñoäc chaát PCBs, chuù troïng ñeán daây chuyeàn thöùc aên. Thöøa nhaän söï tích tröõ hoang daõ cuûa PCBs khi taùi saûn xuaát nhöõng thöùc aên cho gaø vaø gaây ra söï coá Yusho. Hoï ghi nhaän raèng ñibenzofurans ñöôïc sinh ra khi ñoát noùng daàu PCBs. Ñieàu ñoù chöùng toû PCBs ñoäc tôùi söùc khoûe loaøi ngöôøi vaø ñoäng vaät. Ñieàu ñoù ñöôïc lôø ñi vaø tieáp tuïc söû duïng PCBs.

• 1971: Nhaø hoùa sinh ôû Westinghouse caûnh baùo coäng ñoàng ñòa phöông veà söï nhieãm ñoäc bôûi PCBs do caùc nhaø maùy hoùa chaát xung quanh taïo ra. Coøn caùc coâng ty ñaõ giöõ bí maät vaø tieáp tuïc ñoå chaát loûng PCBs tröïc tieáp vaøo moâi tröôøng ñòa phöông.

• 1971: Monsanto ñaõ thieâu huûy 88.000 con gaø ôû moät trang traïi phía Baéc Carolina vì roø ræ PCBs töø moät heä thoáng ñoát noùng ñaõ bò nhieãm baån.

• 1972: Monsanto cung caáp nhöõng maãu ghi chuù: PCB laø moät hoùa chaát toàn taïi khaù laâu trong moâi tröôøng. Bôûi vaäy, noù khoâng caàn phaûi ra khoûi moâi tröôøng.

• 1972: Nhöõng hoaït ñoäng queùt doïn doøng soâng Hudson ñöôïc thöïc hieän moät caùch khoù khaên.

15.3. TÍNH CHAÁT PCBs

Coâng thöùc chung cuûa caùc poâlybiphenyl PCBs (phía traùi coù theå dao ñoäng töø 1 10) vaø moät chaát ñoàng phaân 2–Clo ñaëc tröng (phía

689

phaûi). PCBs laø hoùa chaát khoâng toàn taïi trong thieân nhieân. Cho ñeán naêm 1900 chuùng baét ñaàu xuaát hieän gaàn nhöõng coâng ty vaø nhöõng khaùch haøng söû duïng chuùng. Tröôùc heát ñöôïc saûn xuaát bôûi Monsanto (coâng ty chæ ñeå saûn xuaát PCBs). Vaøo naêm 1929, PCB ñöôïc xem laø moät ñoät phaù trong coâng nghieäp. Noù khoâng deã chaùy, caùch ñieän, thuoäc tính caùch ly, raát oån ñònh, chòu ñöôïc nhieät ñoä vaø söùc eùp. Nhìn chung, chuùng raát toát trong vieäc söû duïng trong nhöõng chaát loûng chaát ñieän moâi, nhöõng chaát caùch ly trong maùy bieán theá vaø caùc tuï ñieän vôùi vai troø ngaên ngöøa söï phaùt löûa, noå.

PCBs nhanh choùng ñöôïc môû roäng duøng trong nhöõng chaát loûng thuûy löïc, neùn eùp, giaáy than khoâng caùcbon, maùy neùn, chaát maøu, chaát dính, chaát loûng laøm maùt moâtô ñieän, aùnh saùng huyønh quang, nhöïa raûi ñaù. PCBs coøn goïi laø askarel, laø chaát caùch ñieän, caùch nhieät toát, ñoàng thôøi cuõng laø chaát loûng raát beàn khoâng aên moøn vaø khoâng baét löûa. Askarel laø caùc chaát loûng chöùa töø 50% –70% PCB, 30–60% triclobenzen (TCB). PCBs coù khoaûng 209 ñoàng phaân, toàn taïi nhieàu daïng khaùc nhau. Chuùng ñöôïc saûn xuaát töø 60–90 ñoàng phaân khaùc nhau. PCB goàm moät biphenyl, vôùi moät cacbon raøng buoäc vôùi voøng benzen, caùc lieân keát coøn laïi coù theå vôùi hidroâ, hoaëc clo. Coù theå gaén clo ôû caùc vò trí khaùc nhau nhö ortho, meta, para.

Hình 15.2. Caáu truùc PCBs ít ñoäc hôn do 2 nguyeân töû Clo naèm ôû vò trí ortho ñaåy nhau laøm phaân töû PCB keùm linh ñoäng

690

Hình 15.3. Caáu truùc PCBs coù tính ñoäc cao do caùc nguyeân töû Clo naèm ôû vò trí meâta hoaëc para neân phaân töû PCB raát linh ñoäng

Neáu chæ coù hai clo, moät ôû vò trí ortho (cacbon 2) vaø moät ôû vò trí ortho khaùc (cacbon 2’). Nhöõng ñoàng phaân khaùc ôû vò trí ortho thì ít ñoäc hôn so vôùi nhöõng ñoàng phaân 6 clo. Tính ñoäc PCBs khoâng chæ phuï thuoäc vaøo chæ soá clo ñöôïc giôùi thieäu ôû treân maø coøn ôû vò trí para. Cho nhöõng ñoàng phaân clo ôû hai vò trí para (4,4’) vaø ít nhaát 2 clo ôû nhöõng vò trí meta (3,5,3’,5’) ñöôïc xem laø töông töï ñioxin thì ñaëc bieät ñoäc. Hoaëc khi coù ñuùng moät clo hoaëc khoâng coù söï thay theá naøo ôû vò trí ortho, nhöõng ñoàng phaân coù khaû naêng hieäu chænh maët phaúng ñoàng dieän thì thuoäc daïng “caáu truùc phaúng ñaëc bieät ñoäc”.

PCBs laø nhöõng chaát loûng coù daàu, hoaëc nhöõng chaát raén khoâng coù vò giaùc. Trong khi ñoù moät soá PCBs coù pha troän clo taïo neân nhöõng chaát ít deã chaùy hôn. PCBs laø söï pha troän hoùa chaát höõu cô toång hôïp vôùi cuøng caáu truùc hoùa hoïc cô baûn ñoù vaø nhöõng thuoäc tính vaät lyù töông töï ñöôïc xeáp haïng töø nhöõng chaát loûng daïng daàu ñeán nhöõng chaát raén maøu vaøng nhaït.

PCB laø moät chaát kò nöôùc, khoâng hoøa tan trong nöôùc. Noù laø chaát ôû trong khoâng khí, nhöng khoâng ôû pha khí. Noù laø chaát loûng nheï ñeán noãi coù theå ôû treân cao nhöõng doøng khoâng khí. Nhöõng chaát naøy ôû trong khoâng khí, di chuyeån xuoáng maët ñaát nhôø nhöõng ñieàu kieän töï nhieân: möa, söï ngöng tuï, nhieät ñoä.

Khi chuùng ôû daïng phaân töû, coù theå moät vaøi phaân töû clo taùch ra, phaân töû seõ hoøa tan vaøo trong nöôùc, laøm cho noù coù tính di ñoäng cao. TCDD, hexachlorobenzen, p’–DDE, metylmercury vaø polychlorinated biphenyl (PCBs) xuaát hieän ôû taàn soá cao trong nöôùc, caën, caù trong caùc hoà phía baéc Myõ vaø xuaát hieän trong thaønh phaàn bô, söõa, thòt trong caùc

691

cheá ñoä aên kieâng. Trong khoaûng 209 ñoàng phaân PCB coù khoaûng 12 ñoàng phaân gioáng ñioxin.

Tröôùc naêm 1956, hoaëc sôùm hôn, Monsanto bieát raèng PCBs coù theå troän laãn dioxin (TCDD), furan. Ñaëc bieät khi ñoát noùng, hoaëc ñoát chaùy PCBs thì caøng nguy hieåm. Ñieåm soâi PCBs 325–366oC. Nhöng khoâng may Furans ñöôïc taïo ra töø PCBs ôû 250–450oC. PCBs ñöôïc ñoát chaùy taïi nhaø maùy ôû nhieät ñoä cao hôn moät ít PCBs chuyeån sang ñioxin hoaëc furan. Söï oxi hoùa PCBs vaø caùc phuï gia taïo thaønh nhöõng saûn phaåm laø nhöõng axit, aldehyt, oxyt giaø (thuoác nhuoäm toùc) coù nhöõng tính ñoäc rieâng bieät.

15.4. TAÙC ÑOÄNG ÑOÄC HAÏI CUÛA PCBs TRONG MOÂI TRÖÔØNG

15.4.1. PCBs trong daây chuyeàn thöïc phaåm

Con ñöôøng thoâng thöôøng nhaát ñeå PCBs xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi laø qua thöïc vaät, thuûy saûn, khí quyeån. Chuùng coù theå toàn löu trong moâ môõ cuûa sinh vaät soáng.

PCBs thaûi ra neáu troän vôùi chlorobenzene döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä seõ bò phaân huûy vaø sinh ra nhieàu chaát ñioxin vaø furan cöïc kì ñoäc daãn ñeán ung thö aùc tính. PCBs beàn trong moâi tröôøng, mang tính chaát cuûa nhöõng chaát boâi trôn. Khi ñoäc chaát PCBs ñöôïc thaûi ra soâng, moät phaàn ñöôïc caùc vi sinh vaät phaân huûy, ta tìm thaáy nhöõng maûnh vuïn coù noù treân caùc doøng soâng.

Phytoplankton (sinh vaät troâi noåi), nhöõng ñôn baøo, hoaëc nhöõng maãu soáng quang hôïp ñôn giaûn xaây döïng töø heä sinh thaùi hoøa tan nhöõng nguoàn cacbon deã bò aûnh höôûng bôûi PCBs nhaát. Phytoplankton lieân tuïc laáy nöôùc vaøo beân trong ñeå soáng, neân chuùng lieân tieáp tích luõy PCBs vaøo trong cô theå. Naêm 1970, caùc nhaø khoa hoïc tìm thaáy phytoplankton vôùi nhöõng möùc lôùn khoaûng 1ppt, nhöng hieän nay leân khoaûng 1ppm.

Zooplankton (sinh vaät troâi noåi thuoäc heä ñoäng vaät), loaøi giaùp xaùc coù hai chaân, aên nhöõng phytoplankton, nhöõng maûnh vuïn vôùi soá

692

löôïng lôùn, seõ tích luõy PCBs vaøo trong cô theå. Vaø cöù theá PCBs ñi vaøo moâ môõ nhöõng con caù, vaø cuoái cuøng ñi vaøo trong cô theå con ngöôøi.

Khi PCBs haáp thu vaøo ñaát, giun aên nhöõng chaát naøy vaø trôû thaønh moài cho caù nhoû, caù nhoû bò nhöõng con caù lôùn hôn aên thòt, vaø nhöõng con caù lôùn bò aên bôûi nhöõng con chim. Giun thì coù thôøi gian soáng ngaén nhöng chim thì soáng thôøi gian daøi vaø PCBs tích tuï trong moâ môõ cuûa chim vaø trôû thaønh ñoäc chaát. PCBs tích tuï trong ñaát, neáu tieáp xuùc tröïc tieáp, voâ yù nhieãm ñoäc chaát vaøo trong buïng (laøm ñaát khoâng röûa tay huùt thuoác hay aên thöùc aên...) coù theå bò nhieãm PCBs. Moâi tröôøng khoâng khí nhieãm PCBs, ñaát cuõng bò nhieãm PCBs. PCBs coù nhieàu trong rau quaû, neân ñöôïc tích luõy daàn trong cô theå con ngöôøi.

Nghieân cöùu cuûa y hoïc ñaõ cho thaáy, PCBs gaây ra nhöõng hieäu öùng veà söùc khoûe heát söùc ña daïng. Ngöôøi Myõ trung bình nhaän moät löôïng PCBs vöôït qua ngöôõng toái thieåu. Nhieãm ñoäc chaát PCBs gaây nhieàu aûnh höôûng ñeán söùc khoeû maø ta khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc.

Khoâng phaûi taát caû 209 loaïi PCBs coù cuøng nhöõng hieäu öùng ñoù. Moät vaøi chaát coù thuoäc tính gioáng ñioxin, moät vaøi PCBs aûnh höôûng ñeán hoocmoân, moät soá khaùc aûnh höôûng ñeán daây thaàn kinh. PCBs thay ñoåi nhöõng heä thoáng chính trong cô theå (mieãn dòch, hoocmoân, thaàn kinh, vaø heä thoáng men). Vì vaäy, PCBs aûnh höôûng roäng ñeán nhieàu cô quan trong cô theå. PCBs thaät söï aûnh höôûng ñeán söùc khoeû coäng ñoàng vaäy maø chuùng bò lôø ñi quaù laâu.

15.4.2. Ñoäc chaát aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa treû

Khi treû em bò nhieãm ñoäc chaát, ñoäc chaát caûn trôû söï tieáp thu baøi hoïc cuûa treû em, caûn trôû söï phaùt trieån naêng löïc ñaày ñuû, ñoù laø keát quaû cuûa nhöõng töông taùc giöõa di truyeàn hoïc, nhaân toá xaõ hoäi, vaø moâi tröôøng. Gaàn 12 trieäu (17%) treû em ôû Myõ bò giaø ñi tröôùc 18 tuoåi, tieáp thu baøi keùm, keùm phaùt trieån veà haønh vi vaø yù thöùc, ñöôïc ñöa ñeán nhöõng trung taâm ñieàu khieån vaø ngaên ngöøa beänh ôû Myõ. Nhöõng ñöùa treû vôùi chöông trình hoïc ñaët bieät taêng theâm 191% töø naêm 1977 ñeán naêm 1994. Khoaûng 1% treû em bò chöùng chaäm phaùt trieån thaàn kinh taùc ñoäng tính töï aùi cao vaøo khoaûng ÷ 21.000 treû.

693

15.4.3. Ñioxin, PCBs vaø Furans

Ba chaát naøy gioáng nhö anh em cuøng nhaø, chuùng luoân ñi cuøng nhau. Khi phaùt hieän beänh nhaân nhieãm ñoäc chaát PCBs, luoân tìm thaáy veát tích cuûa nhieãm ñoäc chaát ñioxin, furans. Ñioxin vaø furans coù ñoä ñoäc cao. Chuùng laø nhöõng hoùa chaát ñoäc nhaát töø tröôùc tôùi nay. Ngoaøi ra, 12 trong 209 loaïi PCBs töông töï veà caáu truùc vaø tính ñoäc ñioxin vaø furans. Chuùng ñöôïc xeáp chung hoï vôùi ñioxin. Ñioxin laø chaát ñoäc maøu da cam ñöôïc söû duïng trong chieán tranh Vieät Nam. Ñioxin vaø nhöõng hôïp chaát PCBs laø nhöõng hôïp chaát gaây ung thö. Nhieàu nhaø hoùa hoïc ñaõ nghieân cöùu PCBs thuaàn khieát trong khi thöïc teá PCBs luoân ñi keøm vôùi ñioxin vaø furans, ñoù laø ñaëc tính cuûa hôïp chaát naøy.

15.4.4. PCBs, ñioxin vaø beänh vieâm maøng trong daï con

Beänh vieâm maøng daï con (Endometriosis) laø chöùng ñau buïng kinh nieân, caèn coãi trong daï con. Noù keùo theo söï phaùt trieån khoâng bình thöôøng beân ngoaøi daï con (Hình 15.4). Khi ñeán chu kì kinh nguyeät, noù gaây ra ñau trong thôøi gian haønh kinh. Ñaùng keå hôn, caùc chaát ñoäc coøn taùc ñoäng leân nhöõng cuoäc giaûi phaãu caét boû töû cung, hay buoàng tröùng. Taùc ñoäng naøy taêng leân ñaùng keå ôû nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây do ung thö buoàng tröùng. PCBs vaø ñioxin gaây nhieãu hoocmoân, coù theå phaù vôõ steriod. Chuùng taán coâng heä thoáng mieãn dòch. Vaøi nghieân cöùu cho thaáy nhöõng moái lieân keát giöõa hoùa chaát vaø nhöõng caên beänh trong con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Nhieàu ñioxin khoûe maïnh lieân keát endometriosis. Nhöõng kieåu PCBs nhaát ñònh gioáng hình daïng ñioxin thì cuõng taùc ñoäng gioáng ñioxin.

Nhöõng loaïi PCBs vaø ñioxin nhaát ñònh coù tính chaát ñan xen vôùi nhöõng hoocmoân–notrogen vaø coù theå phaù vôõ hoaït ñoäng cuûa caùc steroid. Ngoaøi ra, chuùng choáng laïi heä thoáng mieãn dòch neân gaây beänh ung thö buoàng tröùng. Nhöõng cuoäc thöû nghieäm 5 laàn trong 3 tuaàn. Caùc maøng trong daï con ñeàu taêng troïng löôïng vaø coù nhöõng thay ñoåi ôû moâ teá

Hình 15.4

694

baøo. Hoaït ñoäng cuûa ethoxyresorufin–O–deethylase (EROD) trong nhöõng ngöôøi soáng ñöôïc xaùc ñònh laø coù aûnh höôûng laøm ung thö buoàng tröùng. PCBs laø moät nhaân toá laøm ung thö buoàng tröùng. Noù ñöôïc theå hieän qua caùc chaát:

0–10 microg/kg :2,3,7,8–tetrachloroñibenzo–P–ñioxin (2,3,7,8–TCDD).

0–30 mg/kg cuûa 2,2’,4,4’,5,5’– hexachlorobiphenyl (PCB153).

100 –1000 microg/kg cuûa 3,3’,4,4’,5 pentachlorobiphenyl (PCB126).

10–100 micro/kg cuûa 2,3,4,7,8 – pentachloroñibenzofuran (4–PEDCF).

0–20mg/kg cuûa 1,3,6,8 – tetrachloroñibenzo–p–dioxin (1,3,6,8 – TCDD).

PCB 169 : 2,2’,3,3’,4,4’–hexachlorobiphenyl.

PCB 169 : 3,3’,4,4’,5,5’ hexachlorobiphenyl.

Theo lôøi khuyeán caùo cuûa caùc toå chöùc y teá theá giôùi, söï phaùt trieån cuûa caùc saûn phaåm phuï trong coâng ngheä hoùa hoïc ñaõ khoâng bò ngaên chaën. Caùc chaát laøm ngöng treä tuyeán noäi tieát (disupters noäi tieát) baét nguoàn töø caùc clo höõu cô, beàn nhö PCBs. Nhöõng taùc ñoäng ñoäc haïi vaø daøi haïn cuûa Disruptors noäi tieát laø do söï thieáu hieåu bieát veà cô cheá hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan trong cô theå. Söùc khoûe loaøi ngöôøi bò thaùch thöùc bôûi aên moøn hoùa hoïc trong cô theå con ngöôøi.

15.4.5. PCBs vaø chöùng serotonin trong naõo

Serotonin laø moät söï truyeàn tín hieäu thaàn kinh baèng chaát hoùa hoïc bò aûnh höôûng bôûi ñoäc chaát PCBs. Serotonin lieân quan ñeán söï ñieàu chænh thaân nhieät cuûa cô theå, nhaän thöùc caûm giaùc vaø ñieàu khieån taâm traïng. Noù giöõ vai troø chính trong söï maát traät töï haønh vi, caûm xuùc, söï chaùn naûn, lo laéng, töï töû. Noù laøm taêng theâm

695

nhöõng möùc serotinin trong naõo. Nhieãm baån chaát PCBs ngaøy caøng lan roäng, nhaát laø cö daân ôû xung quanh nôi saûn xuaát hoùa chaát naøy. Nhöõng bieåu hieän chaùn naûn laâm saøng, traïng thaùi caêng thaúng coù theå ñöôïc lieân keát vôùi nhöõng serotonin dò thöôøng ñang phaùt trieån trong naõo. Khöû truøng baèng clo taïo neân hôïp chaát PCBs, neân khaû naêng nhieãm ñoäc bôûi PCBs lan truyeàn khaù roäng raõi.

15.4.6. Söï suy giaûm heä thoáng mieãn dòch

Heä thoáng mieãn dòch cuûa con ngöôøi bò hö haïi do nhieãm PCBs. Nhöõng ngöôøi aên caù nhieãm ñoäc laø ñang ñöa PCBs vaøo cô theå vôùi moät löôïng cao. Heä thoáng mieãn dòch bò hö haïi daãn ñeán ñau yeáu, bò truyeàn nhieãm hôn bình thöôøng, nhöng ñoâi khi bò toån haïi saâu saéc hôn ví duï bò ung thö.

Nhöõng vò thaønh nieân vaø treû nhoû deã bò aûnh höôûng khi heä thoáng mieãn dòch suy yeáu. Heä thoáng mieãn dòch quay laïi taán coâng vaøo trong caùc maøng moûng cuûa cô theå. Heä thoáng mieãn dòch aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa nhieàu heä thoáng khaùc. Cô theå con ngöôøi laø moät maïng khoùa nhöõng heä thoáng phuï thuoäc laãn nhau. Heä thoáng mieãn dòch bao goàm: tuûy xöông, haïch trung tuyeán (ñöôïc ñònh vò baèng xöông öùc ôû beân traùi tim). Taát caû maùu ñöôïc saûn xuaát bôûi nhöõng tuûy xöông.

Trong thôøi gian ñöùa treû phaùt trieån trong daï con, haïch trung tuyeán xöû lyù nhieàu baïch huyeát caàu cuûa ñöùa treû maø di truù khaép nôi trong cô theå. Nhöõng baïch huyeát caàu ñieàu khieån söï mieãn tröø teá baøo, chuùng phaù huûy söï xaâm haïi cuûa vi khuaån, viruùt, söï taêng tröôûng nhöõng oå dò thöôøng gaây ung thö. Neáu trung tuyeán khoâng phaùt trieån, heä thoáng mieãn dòch phaùt trieån khoâng hoaøn toaøn.

PCBs coù khaû naêng gaây aûnh höôûng khu trung tuyeán, laøm cho söï truyeàn nhieãm nhieàu hôn, kinh nieân, keùo daøi, nhöõng dò öùng coù veû naëng hôn. Nhöõng trieäu chöùng khaùc bao goàm xuaát hieän haïch treân cô theå vaø xaùo troän khaû naêng mieãn nhieãm.

PCBs coù theå gaây ra töï mieãn dòch: PCBs laø moät nhaân toá trong beänh töï mieãn nhieãm. Xaáp xæ 50 trieäu ngöôøi Myõ, 20% daân cö, bò beänh

696

töï mieãn nhieãm. PCBs ñöôïc tìm thaáy coù aûnh höôûng ñeán heä thoáng mieãn dòch. Trong nhöõng xaùo troän chuyeân bieät veà cô quan, quaù trình töï mieãn nhieãm ñöôïc ñònh höôùng choáng laïi töøng cô quan: beänh hen (heä thoáng hoâ haáp), beänh ñaùi ñöôøng (tuûy), hoaëc lan roäng khaép cô quan trong cô theå: vieâm khôùp, beänh lôû ngoaøi da, meät nhoïc.

Treû em môùi sinh, chöa sinh thì aûnh höôûng PCBs hôn nhöõng ngöôøi lôùn. Nhieàu ngöôøi bò taùc ñoäng bôûi nhöõng hieäu öùng PCBs, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi nghieän röôïu, thuoác laù, hoaëc nhöõng ngöôøi bò hoäi chöùng Grine, vieâm gan B, hoaëc ngöôøi tieáp xuùc vôùi thuoác ñoäc tieàm taøng trong cô theå, thay ñoåi söï saûn xuaát colestron, triglycerides, lipoproteins. Ngoaøi ra, PCBs coøn xuùc taùc nhöõng men trong cô theå taùc ñoäng ñeán phaûn öùng hoùa hoïc trong thaân theå daãn ñeán ung thö vaø beänh ñaùi ñöôøng.

15.4.7. Beänh ngoaøi da do taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát PCBs

PCBs coù theå nhanh choùng xuyeân vaøo beân trong da, qua caùc veát thöông. Söï tieáp xuùc PCBs tröïc tieáp seõ ñe doïa tôùi söùc khoûe con ngöôøi. Ñaõ coù nhöõng khuyeán caùo coâng nhaân phaûi maëc ñoà baûo hoä ñeå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa PCBs. Nghieân cöùu lòch söû PCBs, ta cuõng thaáy roõ nhöõng vuï nghieâm troïng do tieáp xuùc qua da. Noùi chung, nhöõng tröôøng hôïp naøy thöôøng nghieâng veà nhöõng nôi tieáp xuùc vôùi noàng ñoä cao. Moät soá nhaø khoa hoïc cho raèng, PCBs khoâng gaây ra Chlorance. Nhöng thay vaøo ñoù laø söï khoâng tinh khieát cuûa chaát naøy. Nhöõng veát PCBs luoân ñi keøm theo veát ñioxin vaø furans. Noùi tôùi Chlorance coù söï lieân heä roäng raõi ñeán TCDD, vaø nhöõng hôïp chaát ñioxin töông töï PCBs. Chlorance laø nhöõng muïn tröùng caù, do söï xaâm nhaäp cuûa ñioxin vaøo bieåu bì cuûa da.

15.4.8. Beänh hôû haøm eách, taéc ngheõn cô quan baøi tieát treû em lieân quan ñeán PCBs

Söï oâ nhieãm PCBs coù theå lieân quan ñeán vôùi nhöõng khuyeát taät baåm sinh. Nghe ra thì coù veû laï nhöng söï thaät nhieàu nghieân cöùu ñaõ cho thaáy, söï tích luõy ñoäc chaát PCBs trong nhöõng con caù treân caùc doøng soâng oâ nhieãm ñaõ laøm bieán ñoåi gen gaây ra nhöõng khuyeát taät baåm sinh. Ñieån hình laø ôû Wisconsin, coù khoaûng 14,8 tröôøng hôïp bò hôû haøm eách trong 10.000 ñöùa treû ñöôïc sinh ra, xaáp xæ 104 tröôøng hôïp trong moät

697

naêm (Coù khoaûng 1/500 trong nhöõng ngöôøi chaâu AÙ, 1/1000 trong nhöõng ngöôøi da traéng, 1/2000 trong nhöõng ngöôøi da ñen). Nhöõng chuyeân gia

taïi beänh vieän ôû Wisconsin cuõng khoâng giaûi thích ñöôïc taïi sao laïi coù maät ñoä cao nhö vaäy. Hôn theá nöõa, theo ñieàu tra ôû Myõ, naêm 1987 coù 9,7 tröôøng hôïp bò taéc ngheõn cô quan baøi tieát trong 10.000 ñöùa treû ñöôïc sinh ra; ñeán naêm 1996 thì coù tôùi 15,5 tröôøng hôïp, töùc taêng gaàn 60%. Ngöôøi ta cho raèng khoaûng 80% laø do söï aên kieâng, hay huùt thuoác, vaø nhöõng ñoäc toá trong nöôùc vaø khoâng khí. Khoâng coù söï nghieân cöùu naøo ñöôïc xaùc ñònh

nhöõng vuøng ven doøng soâng Fox, vònh Green hay hoà Michigan, nhöõng nôi coù noàng ñoä PCBs cao. AÛnh höôûng cuûa PCBs vaø ñioxin seõ laøm taêng cao nhòp ñoä xuaát hieän nhöõng tröôøng hôïp bò söùt moâi, hôû haøm eách, hay bò taéc ngheõn cô quan baøi tieát. Ngöôøi daân chaâu AÙ do taäp quaùn, truyeàn thoáng, thöôøng aên moät soá löôïng caù nhieàu hôn so vôùi nhöõng daân toäc khaùc. Theo 35 nghieân cöùu cho thaáy söï nhieãm PCBs laøm taêng ñaùng keå khuyeát taät naøy trong chuoät, vaø laøm bieán daïng phoâi thai gaø. Tuy nhieân, cuõng caàn phaûi laáy caùc maãu nghieân cöùu töø caùc baø meï ñeå nhöõng nhaø ñoäc hoïc moâi tröôøng chuùng ta coù caùi nhìn toång quan hôn veà taùc haïi cuûa ñoäc chaát PCBs tôùi nhòp ñoä taêng cuûa caùc khuyeát taät baåm sinh. Coù khoaûng 38 nghieân cöùu cho PCBs coù lieân quan ñeán nhöõng khuyeát taät naøy. Ña phaàn laø caùc ñoàng phaân gioáng ñioxin vaø Furan: PCB 156, PCB 153 (hexa), PCB 169, PCb 126 (penta).

15.4.8. PCBs taùc ñoäng ñeán caùc men trong gan

Nhöõng nghieân cöùu môùi cho thaáy PCBs laø nhaân toá ñaåy maïnh quaù trình sinh beänh ung thö. PCBs thuùc ñaåy söï saûn xuaát men trong gan ngöôøi, kích hoaït söï bieán ñoåi baøi tieát ôû gan, taêng cöôøng hoaït ñoäng gaây ung thö do caùc hoùa chaát khaùc gaây ra, hoaëc söï trao ñoåi chaát vaøo trong caùc saûn phaåm phuï. Moät keát quaû khaùc cho thaáy, PCBs laøm taêng khaû

698

naêng ung thö do huùt thuoác laù, khoâng khí bò oâ nhieãm, hoaëc nhöõng chaát oâ nhieãm coù trong thöùc aên, nöôùc uoáng cuûa chuùng ta.

Moät söï pha troän cuûa PCBs, goïi laø Aroclor 1254 ñöôïc söû duïng trong phoøng thí nghieäm, taùc ñoäng ñeán caùc men trong gan. Ñeå kieåm tra khaû naêng cuûa caùc hoùa chaát gaây ra nhöõng thay ñoåi trong cô theå hoaëc gaây ung thö, nhoùm nghieân cöùu ñaõ söû duïng chuoät ñeå thí nghieäm. Caùc hieäu öùng ñoäc thu ñöôïc voâ cuøng khoù chính xaùc trong thöïc teá, vì con ngöôøi coøn söû duïng thuoác laù vaø coøn voâ soá nhöõng chaát tích luõy trong cô theå con ngöôøi. Thaät vaäy, söï caûm öùng cuûa men tröôùc ñoäc chaát PCBs cuõng ñoùng goùp moät phaàn nhaân toá gaây ung thö. PCBs laø taùc nhaân ñaåy maïnh quaù trình ung thö, maëc duø nhöõng taùc nhaân khôûi ñaàu gaây beänh laïi laø moät chaát khaùc. Ñaõ coù khoaûng 29 nghieân cöùu veà khaû naêng cuûa PCBs kích thích saûn xuaát men trong gan, kieåm tra tính ñoäc cuûa hoùa chaát naøy.

15.4.9. PCBs vaø beänh ung thö

PCBs gaây ung thö cho con ngöôøi. PCBs tích luõy trong ñoäng vaät vaø gaây ung thö cho chuùng. Ngoaïi suy ñieàu ñoù caøng chöùng toû “PCBs gaây ung thö cho con ngöôøi”. Phaàn lôùn ung thö ôû con ngöôøi do söï nhieãm baån nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi, khoâng phaûi laø di truyeàn (theo nghieân cöùu gaàn ñaây cuûa Paul Lichtenstein, thuoäc vieän Karalinska, Stockholm, Thuïy Ñieån). PCBs coøn gaây neân nhöõng beänh sau:

Trieäu chöùng teâ lieät thaàn kinh, ung thö heä thoáng tieâu hoùa, ung thö baïch huyeát (beänh baïch caàu), ung thö gan, heä thoáng tuùi maät (ñaëc bieät laø PCB Aroclor 1254 and 1242).

Ung thö da, nhöõng khoái u aùc tính (PCB Aroclor 1242, 1016).

Ung thö naõo.

Ung thö tuyeán tuïy.

Ung thö tuyeán tieàn lieät.

699

Ung thö vuù (ñaëc bieät laø nhöõng chaát coù tính töông töï ñioxin vaø furans).

15.4.10. Beänh tim vaø taùc ñoäng PCBs taïi ñoäng maïch vaønh

Hôn 50 nghieân cöùu veà beänh tim cho thaáy coù moät moái lieân keát giöõa PCBs vaø beänh veà ñoäng maïch vaønh, taùc ñoäng nhöõng côn ñau tim baát thình lình, vaø chöùng phình ñoäng maïch chuû. Moät vaøi nghieân cöùu cho thaáy, PCBs laøm taêng hoaëc thay ñoåi colestreron, triglycerides, lipoproteins. Moät vaøi cô cheá cho thaáy söï thieät haïi huyeát maïch.

Taùc ñoäng cuûa PCBs ñeán con ngöôøi thaät quaù lôùn. PCBs ñöôïc saûn sinh ra nhö moät thaønh coâng cuûa hoùa hoïc, nhöng giôø ñaây thaät khoù maø loaïi boû ñöôïc noù vaø ñeå cho noù khoâng taùc ñoäng ñeán con ngöôøi. Nhòp ñoä taêng ung thö trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây taêng leân ñaùng keå. Nhöng ñoù laø beänh taät cuûa töøng caù nhaân neân cuõng chaúng coù moät ñôn thöa naøo ñeà nghò ngöøng thaûi caùc chaát PCBs xuoáng soâng do nhöõng hieäu öùng gaây töû vong naøy khoâng heà ñöôïc bieát ñeán. Tìm treân baûn ñoà bò ung thö trong vuøng Northeast Wisconsin, so saùnh vôùi caùc vuøng khaùc, môùi thaáy heát hieäu öùng gaây ra beänh ung thö. Nhöng vaãn khoâng coù moät cô quan hay hieäp hoäi naøo ñöùng ra baûo veä nhöõng con ngöôøi naøy, ñaëc bieät laø nhöõng moái lieân keát giöõa caên beänh ung thö vôùi ñoäc chaát PCBs. Caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng, söï tích luõy ñoäc chaát PCBs trong caù coù theå gaây ung thö hôn PCBs thoâng thöôøng. Ngöôøi ta nghieân cöùu caù thaät saïch vôùi muïc ñích so saùnh. Nhöng thaät ra taát caû moïi söï so saùnh ñeàu khaäp khieãng vì baûn thaân trong ngöôøi chuùng ta ñaõ tích luõy ñoäc chaát naøy. Coù leõ 10 naêm hay 20 naêm nöõa môùi gaây ung thö cho moät ngöôøi nhöng nhöõng ñöùa treû coøn naèm trong buïng meï thì coù söï tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi ñoäc chaát PCBs, trong khi nhöõng hieäu öùng coù theå khoâng xuaát hieän neáu ñoù laø ngöôøi tröôûng thaønh. PCBs coøn coù khaû naêng xuùc taùc caùc men trong gan, taêng cöôøng caùc hoaït ñoäng gaây ung thö, kích hoaït söï phaùt trieån cuûa caùc khoái u, xaâm haïi heä thoáng mieãn dòch.

Hôn nöõa, ña soá nghieân cöùu khoâng khaûo saùt keát hôïp vôùi ñioxin vaø furans, maëc duø ñi ñoâi vôùi PCBs luùc naøo cuõng coù ñioxin vaø furans. Qua tính chaát cuûa PCBs ta ñaõ thaáy roõ ñieàu ñoù. Khi ñoát chaùy nhöõng pheá lieäu chöùa ñöïng PCBs thì chuùng bò bieán ñoåi thaønh ñioxin vaø

700

furans. Nhieät ñoä chuyeån ñoåi PCBs thaønh furans laø 270oC. Coù theå noùi ba chaát treân luoân ñi cuøng nhau, khoâng theå taùch rôøi chuùng ñöôïc. Ñoâi khi chuùng ñöôïc nghieân cöùu treân nhöõng ñoäng vaät (chuoät) coù thôøi gian soáng ngaén hôn con ngöôøi, neân nhöõng bieán ñoåi sinh lyù trong cô theå chöa coù bieåu hieän roõ reät. Khi nhaéc ñeán nghieân cöùu PCBs, thì phaûi noùi ñeán vuï kieän noåi tieáng cuûa coâng ty Monsanto (1970), khi mua chuoäc moät nhaø nghieân cöùu ñoäc chaát ñeå söûa keát quaû thí nghieäm töø “gaây ung thö” thaønh “khoâng gaây ung thö”, vôùi baèng chöùng laø nhöõng khoái u hình thaønh trong cô theå con chuoät.

15.5. CAÙCH PHOØNG TRAÙNH NHIEÃM PCBs ÑEÅ BAÛO VEÄ BAÛN THAÂN

1. Traùnh aên caù vaø nhöõng ñoäng vaät hoang daõ töø nhöõng khu vöïc soâng, hoà hay vònh laø nguoàn tieáp nhaän cuûa caùc nguoàn thaûi nhieãm PCBs. Taát caû caù vaø vòt soáng treân caùc doøng soâng ñoù ñeàu nhieãm ñoäc chaát PCBs, Traùnh aên nhöõng con caù bò nhieãm baån, bôûi vì chuùng coù theå tích luõy PCBs trong cô theå, ñeå roài PCBs ñi vaøo trong cô theå con chaùu töông lai cuûa chuùng ta.

2. Traùnh aên nhöõng saûn phaåm töø ñoäng vaät beùo, thòt ñoû, chim nuoâi, nhöõng saûn phaåm töø bô söõa, tröùng... Neáu baïn khoâng coù khaû naêng loaïi tröø noù, thì haõy aên nhöõng saûn phaåm ít beùo vì PCBs, Ñioxin, Furans ñeàu tích luõy trong caùc moâ môõ ôû noàng ñoä cao. Ta coù theå giaûm nhòp ñoä ung thö, beänh tim, vaø caùc vaán ñeà quan troïng ñeán söùc khoeû, coøn moùn aên chay quaû laø haáp daãn hôn nhieàu.

3. Traùnh tieáp xuùc da, ngaên ngöøa hoaëc haïn cheá söï tieáp xuùc da vôùi nhöõng buøn ñaùy, hay ñaát, nöôùc nhieãm ñoäc chaát naøy. PCBs coù theå nhanh choùng ñöôïc huùt xuyeân qua da.

4. Kieåm tra nhöõng vaät chöùa huyønh quang cuõ trong nhaø, trong tröôøng, nôi laøm vieäc. Nhöõng vaät ñoù chöùa ñöïng soá löôïng lôùn quan troïng PCBs vaø caàn ñöôïc thay theá. Neân loaïi boû caùc nôi chöùa ñöïng pheá lieäu ôû ñòa phöông, khoâng tieáp xuùc vôùi nhöõng pheá lieäu naøy.

5. Thay theá nhöõng trang thieát bò cuõ nhö: maùy truyeàn hình vaø tuû laïnh tröôùc naêm 1979. Nhöõng vaät naøy coù theå coù söï roø ræ moät löôïng nhoû PCBs vaøo khoâng khí khi chuùng trôû neân noùng trong thôøi gian laøm vieäc.

701

6. Kieåm tra maùy bôm. Neáu baïn uoáng nöôùc gieáng, baïn phaûi kieåm tra maùy bôm coù chöùa PCBs trong daàu hay khoâng? Ñoâi khi nhöõng maùy bôm naøy roø ræ PCBs; bôûi vaäy chuùng caàn phaûi ñöôïc thay theá vaø baát kyø söï nhieãm baån naøo caàn phaûi ñöôïc nhöõng ngöôøi baûo trì chuyeân nghieäp xöû lyù.

7. Kieåm tra nhöõng saûn phaåm PCBs cuõ: hình veõ treân nhöõng beà maët, vöõa loûng traùm keõ hôû ôû töôøng cuõ, nhöïa ñöôøng cuõ, haéc ín, nhöïa giaáy vaø nhöõng keo raùc cuõ coù theå nhieãm baån PCB, ñoâi khi ôû möùc cao. Chuùng phaûi ñöôïc loaïi boû khi keát quaû döông tính. Traùnh tieáp xuùc da vaø tieán haønh thoâng gioù vuøng toát cho ñeán khi tình traïng ñöôïc kieåm soaùt. Neáu nhöõng saûn phaåm PCBs cuõ ñöôïc naáu chaûy hoaëc ñoát chaùy coù theå laøm taêng söï nhieãm baån bôûi khoùi, vì cuõng taïo ra furans vaø dioxins môùi.

8. Traùnh nhöõng vò trí coù khu coâng nghieäp cuõ, nhöõng toaø nhaø ñaõ bò suïp ñoå. Traùnh nhöõng vuøng coù thieát bò ñieän cuõ, nhöõng tuï ñieän vaø nhöõng maùy bieán theá PCBs coù theå naèm trong vaøi centimet trong gaïch cuõ, beâ toâng vaø nhöõng thöù trang trí khaùc beân ngoaøi, chuùng seõ tieáp tuïc bay hôi vaøo khoâng khí trong nhieàu naêm sau.

9. Caån thaän khi ôû trong vöôøn. Neáu baïn laøm vieäc trong vöôøn coù gioù thoåi töø bôø soâng, ñaëc bieät neáu caën ñaùy cuûa doøng soâng ñöôïc naïo veùt vaø ñaép buøn ñoù leân vöôøn, haõy mang gaêng tay vaø quaàn aùo ñeå traùnh tieáp xuùc vôùi lôùp ñaát naøy. Ñaát phaûi ñöôïc kieåm tra söï nhieãm baån hoaù hoïc tröôùc khi gieo troàng caø roát vaø khoai taây. Khi duøng phaûi boùc voû caøroát vaø khoai taây vì PCBs taäp trung trong lôùp lipid.

10. Giaûm bôùt buïi vaø chaát baån trong nhaø ñeå giaûm bôùt PCBs.

11. Vitamin E coù theå baûo veä tim khoûi söï taán coâng PCBs neân caàn söû duïng Vitamin E thöôøng xuyeân trong aên uoáng.

12. Chính phuû phaûi thu doïn PCBs: tuyeân truyeàn cho quaàn chuùng hieåu roõ taùc haïi cuûa PCBs, doïn deïp PCB trong doøng soâng, vònh vaø caùc nôi khaùc.

13. Neáu baïn laøm ñöôïc moïi thöù ôû treân thì söï nhieãm ñoäc PCB seõ giaûm ñaùng keå.

14. Moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra, laøm theá naøo ñeå coù theå bieát ñöôïc chuùng ta coù bò nhieãm PCBs hay chöa? ÔÛ nhöõng phoøng thí nghieäm naøo? Giaù bao

702

nhieâu? Neáu ta bò nhieãm ñoäc chaát naøy thì caùc hieäu öùng söùc khoeû phaûi do nôi ñaâu chi traû hay chính chuùng ta phaûi chi traû cho nhöõng chaát ñoäc maø chuùng ta khoâng heà taïo ra? Theo trang web Fox River, neáu baïn muoán kieåm tra treân cô theå coù PCBs hay khoâng baïn phaûi toán 100$, coøn thöû ñoäc chaát ñioxin hay furans baïn phaûi toán 500$. Nhöng thaät khoù khi chöùng minh PCBs gaây ra nhöõng hieäu öùng söùc khoûe ñaëc bieät cho moät caù nhaân. Ña soá caùc baùo caùo thoáng keâ cho thaáy PCBs laøm taêng theâm hieäu öùng söùc khoûe hieän höõu cho moät coäng ñoàng daân cö. PCBs coù theå laøm taêng nguy cô, nhöng baïn khoâng theå chöùng minh raèng tröôøng hôïp caù nhaân cuûa mình do chính PCBs gaây ra. Do ñoù, baïn neân thöû nghieäm ñaát, nöôùc xung quanh xem coù hoùa chaát hay khoâng traùnh tieáp xuùc vôùi noù, vaø nhöõng ñoà ñieän nhö tivi, tuû laïnh cuõ, hay caùc oáng nöôùc neân ñöôïc xöû lyù cho toát ñeå phoøng traùnh nhieãm ñoäc PCBs.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM.

2. Clairn. Sawyer, Perryl. McCarty, Genef. Parkin, Chemistry for environmental engineering, McGrawhill International Editions Civil Engineering Series.

3. http://www.foxriverwatch.com/precautionary_pcb_pcbs.html

4. http: // www.microsome.com

5. http://www.foxriverwatch.com/dioxins_pcb_pcbs_1.html

6. http://www.cdc.gov/niosh/86111_45.html#Toxicity

7. http://www.cdc.gov/niosh/78127_7.html

8. http://www.pcb.org

9. http://www.environmentalchemistry.com

10. http://www.foxriverwatch.com/human_health_pcb.html

11. http://www.clearwater.org/pcbs

Ghi nhaän söï coäng taùc cuûa Nguyeãn Hoaøng Lan Thanh

703

CHÖÔNG 16

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG THUÛY TRIEÀU ÑOÛ (Ecotoxicology of Red Tide)

16.1. KHAÙI NIEÄM VEÀ HIEÄN TÖÔÏNG THUYÛ TRIEÀU ÑOÛ

16.1.1. Giôùi thieäu

Nöôùc bieån ven bôø Nha trang boãng ñoû röïc, sau ñoù chuyeån sang xanh thaãm, roài ñen, thaäm chí nôi nöôùc tuø, khoâng coù soùng, nöôùc ñen ngoøm nhö nöôùc coáng. Haàu heát caùc vi sinh vaät bieån ñeàu bò tieâu dieät, muøi hoâi thoái boác leân noàng naëc, ngöôøi taém bieån caûm thaáy ngöùa ngaùy khoù chòu, caøng gaõi caøng ngöùa. Ñoù laø do hieän töôïng "Thuûy trieàu ñoû" (TTÑ).

Hieän töôïng TTÑ (Red Tide) hay coøn goïi laø “söï nôû hoa” cuûa taûo laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån buøng noå vaø oà aït nôû hoa cuûa caùc loaøi taûo bieån coù tính ñoäc (Harmful Algal Blooms). Söï “nôû hoa” naøy thöôøng laøm cho nöôùc bieån coù maøu ñoû, ñoâi khi coù maøu vaøng xanh, naâu, xaùm hay maøu caùm gaïo... tuøy theo ñaëc tính cuûa töøng loaøi taûo phaùt trieån taïi ñoù. Maøu naøy laø maøu cuûa taûo, chuùng phaùt trieån daøy ñaëc vaø noåi treân maët nöôùc neân coù maøu. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp, hieän töôïng thuûy trieàu ñoû laïi khoâng theå phaùt hieän baèng maét thöôøng ñöôïc do lôùp taûo naèm hôi saâu döôùi maët nöôùc bieån, ta chæ coù theå nhaän bieát qua hieän töôïng caùc sinh vaät bieån cheát haøng loaït vaø noåi leân treân maët bieån.

Khi hieän töôïng xaûy ra thì taûo seõ tieát ra moät löôïng raát lôùn caùc chaát ñoäc coù theå gaây haïi cho caùc sinh vaät soáng taïi vuøng bieån ñoù, ngoaøi ra löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc bieån cuõng seõ giaûm ñaùng keå do chuùng ñaõ bò taûo tieâu thuï cho quaù trình sinh tröôûng cuûa mình. Hieän töôïng

704

naøy coù theå xuaát hieän treân moät vuøng bieån roäng ñeán vaøi traêm kilomet vuoâng. Chuùng ta raát khoù coù theå ñoaùn tröôùc ñöôïc thuûy trieàu ñoû seõ xuaát hieän khi naøo, ôû ñaâu vaø chuùng seõ toàn taïi trong bao laâu do noù lieân quan ñeán raát nhieàu yeáu toá veà thôøi tieát vaø doøng chaûy … vaø vieäc quan saùt thöôøng xuyeân tính chaát vaø tình traïng cuûa nöôùc bieån ñoái vôùi con ngöôøi laø voâ cuøng khoù khaên.

ÔÛ Vieät Nam hieän töôïng naøy coøn khaù môùi meû nhöng cuõng ñaõ coù xaûy ra ôû khu vöïc bôø bieån thuoäc Nam Trung Boä (töø Caø Naù ñeán Phan Rí). Do ñoù caàn coù söï quan taâm cuûa giôùi chuyeân moân caøng sôùm caøng toát ñeå coù theå haïn cheá ñöôïc thieät haïi do hieän töôïng naøy gaây ra.

16.1.2. Sô löôïc veà hieän töôïng taûo nôû hoa (Harmful Algal Blooms–HABs)

Hieän töôïng do moät soá loaøi taûo ñoäc vaø coù haïi soáng ngoaøi bieån gaây ra, chuùng laø nhöõng thöïc vaät vi sinh ñôn baøo. Haàu heát caùc loaøi taûo ñeàu coù ích do chuùng taïo ra sinh khoái vaø naêng löôïng cho moâi tröôøng nöôùc nhöng chæ coù söï nôû hoa cuûa caùc loaøi taûo ñoäc môùi gaây neân thuûy trieàu ñoû.

Söï nôû hoa cuûa taûo xaûy ra ñoät ngoät vaø raát nhanh, chuùng phaùt trieån vaø nôû hoa daøy ñaëc treân maët nöôùc bieån trong moät khoaûng thôøi gian ngaén. Thuûy trieàu ñoû laø moät daïng nôû hoa nhöng do caùc loaøi taûo coù maøu ñoû gaây ra laøm cho maët nöôùc coù maøu ñoû. Ñeå hieåu roõ hôn veà khaùi nieäm naøy ta seõ giaûi thích yù nghóa cuûa caùc chöõ trong cuïm töø “Harmful Algal Blooms”:

• “Harmful”: nghóa laø coù haïi. Coù haïi ôû ñaây laø tieàm taøng, noù khoâng theå hieän roõ ra beân ngoaøi, gioáng nhö laø söï tích tuï ñoäc chaát trong chuoãi thöùc aên, noàng ñoä chaát ñoäc trong cô theå caøng cao ñoái vôùi caùc sinh vaät baäc caøng cao. Haïi ôû ñaây coù theå aûnh höôûng ñeán söùc khoeû vaø coù khi caû sinh maïng cuûa con ngöôøi khi aên phaûi caùc loaøi haûi saûn ñaõ bò nhieãm ñoäc taûo

• “Algal”: chæ caùc loaøi taûo bieån, chuùng laø caùc vi sinh vaät nhoû beù, chæ nhìn thaáy ñöôïc döôùi kính hieån vi ñieän töû phoùng ñaïi nhieàu laàn. Do ñoù khi nöôùc nhieãm taûo vôùi noàng ñoä chöa cao raát khoù nhaän bieát baèng maét thöôøng. Taûo coù khaû naêng quang hôïp do chuùng coù chaát dieäp luïc toá nhö caùc loaøi thöïc vaät khaùc.

705

• “Bloom”: nghóa laø söï nôû hoa, khi taûo nôû hoa laø chuùng ñaõ phaùt trieån thaønh moät vuøng roäng lôùn vôùi toác ñoä raát nhanh. Khi ñoù noàng ñoä taûo ñoäc trong nöôùc raát cao, chuùng phaùt trieån thaønh lôùp raát daøy treân maët bieån, coù khi daøy ñeán hôn 10cm

16.1.3. Nguyeân nhaân hình thaønh hieän töôïng thuûy trieàu ñoû

Do moâi tröôøng töï nhieân: Thuûy trieàu ñoû thöôøng xuaát hieän ôû doïc bôø bieån vaøo muøa heø vaø muøa thu. Vaøo caùc muøa naøy thöôøng coù nhieàu côn gioù töø ñaïi döông thoåi vaøo mang theo hôi laïnh vaø thoåi caùc teá baøo taûo töø ngoaøi khôi xa vaøo ñaát lieàn. Bôø bieån thöôøng laø nôi coù nhieàu daân cö sinh soáng neân löôïng chaát höõu cô, chaát dinh döôõng coù nhieàu hôn ngoaøi khôi xa, cuøng vôùi khaùc ñieàu kieän khí haäu thuaän lôïi khaùc nhö: nhieät ñoä taêng, vieäc trao ñoåi nöôùc keùm, haøm löôïng chaát dinh döôõng trong moâi tröôøng taêng, noàng ñoä muoái thaáp vaø maët bieån töông ñoái yeân tónh…, taûo seõ phaùt trieån nhanh choùng, neân ñöôïc goïi laø Harmful Algal Blooms – nghóa laø söï buøng noå taûo ñoäc haïi. Nhôø gioù vaø caùc doøng haûi löu maø caùc teá baøo taûo taäp trung thaønh moät vuøng lôùn treân maët nöôùc bieån daãn ñeán hieän töôïng thuûy trieàu ñoû.

Do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi: Nöôùc thaûi sinh hoaït, nöôùc thaûi coâng nghieäp vaø phaân boùn, thuoác baûo veä thöïc vaät ôû ñoàng ruoäng theo nöôùc möa ñoå ra bieån. Maët duø chaát dinh döôõng raát toát cho caùc sinh vaät soáng ôû bieån nhöng tyû leä caùc chaát dinh döôõng do nhöõng nguyeân nhaân naøy mang ñeán laïi raát cao, gaây aûnh höôûng xaáu cho bieån. Chuùng taïo ñieàu kieän cho thöïc vaät phuø du nhö taûo phaùt trieån maïnh. Caùc ví duï ñieån hình:

Naêm 1971, vuøng bieån Kagosin ôû Nhaät ñaõ xaûy ra hieän töôïng thuûy trieàu ñoû do nöôùc thaûi töø khu daân cö gaàn ñoù thaûi ra.

Thaùng 8/1978 vuøng bieån Boät Haûi ôû Trung Quoác cuõng xuaát hieän hieän töôïng thuûy trieàu ñoû treân moät dieän tích 560 km2 suoát hôn 20 ngaøy do nguoàn nöôùc thaûi töø thaønh phoá Thieân Taân vaø Baéc Kinh gaây ra.

16.2. CAÙC LOAØI TAÛO GAÂY NEÂN HIEÄN TÖÔÏNG THUÛY TRIEÀU ÑOÛ

16.2.1. Khaùi nieäm chung

Caùc loaøi taûo bieån naøy coù khaû naêng tieát ra moät soá chaát ñoäc, laø nhöõng thöïc vaät phieâu sinh (phytoplankton) ñôn baøo. Chuùng duøng aùnh

706

saùng maët trôøi ñeå quang hôïp vaø chaát höõu cô trong nöôùc bieån ñeå laøm nguoàn naêng löôïng cho quaù trình phaùt trieån.

Khi taûo buøng noå nöôùc bieån coù noàng ñoä taûo raát cao, khoaûng 200 trieäu teá baøo taûo/1 lít nöôùc bieån (nghóa laø trung bình trong 1 gioït nöôùc bieån vaøo luùc hieän töôïng thuûy trieàu ñoû xaûy ra cöïc ñaïi coù ñeán vaøi traêm ngaøn teá baøo trong moät gioït nöôùc bieån). Bôûi vì laø loaøi ñôn baøo sinh saûn theo phöông phaùp nhaân ñoâi neân chuùng phaùt trieån raát nhanh. Trong suoát voøng ñôøi phaùt trieån thì moät teá baøo taûo ban ñaàu sau 2 – 3 tuaàn seõ phaùt trieån thaønh 1 trieäu teá baøo môùi theo cô cheá nhaân ñoâi.

Neáu nhö caùc ñieàu kieän töï nhieân, thôøi tieát khoâng thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa taûo nhö nguoàn chaát dinh döôõng caïn kieät hay caùc ñaùm taûo bò doøng nöôùc hay gioù phaân taùn ñi thì chuùng seõ trôû veà daïng tieàm taøng vaø chìm xuoáng ñaùy bieån. Tuy nhieân, hieän nay ngöôøi ta cuõng chöa coù nhöõng soá lieäu cuï theå veà moâi tröôøng thuaän lôïi ñeå hieän töôïng naøy xaûy ra. Neáu nhö chuùng ta coù ñöôïc nhöõng thoâng soá cuï theå thì hieän töôïng thuûy trieàu ñoû coù theå ñöôïc döï ñoaùn vaø haïn cheá deã daøng hôn.

Moãi vuøng bieån ôû caùc ñòa phöông khaùc nhau seõ coù nhöõng loaøi taûo ñaëc tröng phaùt trieån gaây neân hieän töôïng thuûy trieàu ñoû taïi ñoù neân hieän töôïng xaûy ra ôû moãi vuøng raát khaùc nhau vaø caùch döï ñoaùn xöû lyù cuõng raát khaùc nhau.

16.2.2. Moät soá ví duï ñieån hình veà caùc loaøi taûo gaây hieän töôïng thuûy trieàu ñoû

• Khu vöïc bôø bieån phía ñoâng baéc Ñaïi Taây Döông (töø Maritimes, Canada ñeán phía Nam New England) coù loaøi taûo Gonyaulax tamarenis.

• Khu vöïc bôø bieån phía taây Thaùi Bình Döông (töø California ñeán Alaska) coù loaøi Gonyaulax catenella.

• ÔÛ vuøng bieån San Diego coù loaøi taûo Gonyaulax polyedra

• Khu vöïc bôø bieån phía taây Florida coù loaøi: Ptychdiscus breve

• Bôø bieån Nam Trung Boä (Vieät Nam) coù loaøi: Phaeocystis

• Vuøng bieån Florida (nöôùc Myõ) coù loaøi Karenia brevis

• ÔÛ Brazin, hieän töôïng thuûy trieàu ñoû xaûy ra do loaøi taûo: Gyodinium aureolum, Gymnodinium sp., Dinophysis acuminata, Nostiluca scintillans

707

• ÔÛ Bungari (vuøng bieån Ñen) coù loaøi: Prymnesium parum

• Taïi vuøng bieån Wadden (nöôùc Ñöùc) coù loaøi: Dinophysis spp vaø Alexandrium excavatum

• Taïi moät soá vuøng bieån ôû Italia coù söï hieän dieän cuûa caùc loaøi: Prorocentrum micans, Gonyaulax polyedra, Gymnodinium sp., vaø moät soá loaøi thuoäc chi Alexandrium vaø Dinophysis gaây ra.

• TaÏi Philippin coù söï hieän dieän cuûa loaøi: Pyrodinium bahamense var compressum

16.2.3. Ñaëc ñieåm cuûa moät soá loaøi taûo ñoäc coù theå gaây hieän töôïng thuûy trieàu ñoû

a. Alexandrium monilatum

Hình 16.2: Teá baøo Alexandrium monilatum

- Thuoäc hoï Alexandrium, toàn taïi ôû daïng ñôn baøo hay daïng chuoãi

- Moâi tröôøng soáng: caùc khu vöïc ven bôø, caùc cöûa soâng nôi coù nhieät ñoä nöôùc aám (caùc mieàn caän nhieät ñôùi)

- Ñoäc toá gaây ra: Hemolysin

- Moät soá teân goïi khaùc: Gonyaulax monilata, Gessnerium mochimaensis, Gessnerium monilatum, Pyrodinium monilatum.

- Taùc haïi gaây ra cho ñoäng thöïc vaät: gaây cheát caù vaø caùc loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng khaùc trong nöôùc bieån. Khoâng gaây haïi cho caùc loaøi (sellfish) nhö: soø, heán, toâm, cua… do caùc loaøi naøy coù khaû naêng khoâng trao ñoåi nöôùc vaø thöùc aên vôùi moâi tröôøng ngoaøi khi nöôùc bieån bò thuûy trieàu ñoû nhöng chuùng seõ daàn daàn cheát vì ñoùi.

708

- Phaùt trieån maïnh nhaát vaøo thaùng 7 ñeán thaùng 10.

- Khi teá baøo taûo cheát ñi noù seõ ñeå laïi caùc teá baøo tieàm taøng ôû döôùi ñaùy vaø caùc teá baøo naøy seõ phaùt trieån thaønh teá baøo taûo môùi khi gaëp ñieàu kieän thuaän lôïi.

- Hieän nay ngöôøi ta cuõng chöa coù caùc nghieân cöùu cuï theå ñeå keát luaän raèng loaøi taûo naøy coù gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoeû con ngöôøi hay khoâng.

b. Chattonella subsalsa

Phaân boá ôû nhöõng vuøng nöôùc maën, caùc vuøng cöûa soâng, caùc keânh ñaøo vaø ôû moät soá ao hoà; Ñoäc toá taïo ra: Brevetoxins (PbTx2 vaø PbTx3); Coù khaû naêng gaây cheát caù. Hieän nay chöa coù keát luaän cuï theå veà aûnh höôûng ñeán con ngöôøi vaø caùc loaøi giaùp xaùc khaùc; Taûo phaùt trieån maïnh vaøo muøa heø vaø muøa ñoâng, coù theå toàn taïi töø 1 ñeán 5 thaùng; Phaùt trieån nhanh ôû vuøng nöôùc coù ñoä maën thaáp vaø coù söï toàn taïi cuûa caùc chaát dinh döôõng nhö photpho vaø nitô

c. Cryptoperidiniopso

- Teá baøo coù kích thöôùc töø 5 – 25 μm.

- Phaân boá nhieàu ôû: döôùi ñaùy bieån, ôû vuøng nöôùc hôi maën, nhieät ñoä aám.

- Chöa xaùc ñònh ñöôïc ñoäc toá do loaøi taûo naøy gaây ra

- Coù theå gaây thöông toån, laøm lôû loeùt da hoaëc cheát ñoái vôùi caù, chöa coù keát luaän veà aûnh höôûng ñoái vôùi söùc khoeû con ngöôøi vaø loaøi giaùp xaùc.

- Coù theå keát hôïp gaây ñoäc cuøng vôùi loaøi Pfiesteria piscicida

Hình 16.3: Teá baøo Chattonella

709

d. Nhoùm taûo Dinophysis

Hình 16.4: Teá baøo taûo Cryptoperidiniopsoid vaø Dinophysis caudata daïng ñôn vaø ñoâi

Phaân boá:

+ D. acuta: roäng khaép, coù nhieàu ôû nôi coù nhieät ñoä aám hay laïnh

+ D. caudata: phaân boá roäng khaép, coù nhieàu ôû nôi coù nhieät ñoä laïnh

+ D. fortii: phaân boá roäng khaép, caû nôi coù nhieät ñoä noùng hay laïnh

Coù maët ôû haàu heát caùc vuøng bôø bieån vaø cöûa soâng. Chuùng taïo ra ñoäc toá axit Okadaic vaø caùc daãn xuaát cuûa noù. Gaây DSP ôû loaøi giaùp xaùc, chöa coù nghieân cöùu veà aûnh höôûng cuûa chuùng leân söùc khoeû con ngöôøi; Chuùng coù khaû naêng taïo giao töû vaø laø loaøi sinh saûn höõu tính. Teá baøo coù chöùa laïp luïc, chuùng coù theå phaùt huyønh quang maøu vaøng cam hay ñoû. Teá baøo daøi khoaûng 70 μm.

e. Gambierdiscus toxicus

Phaân boá chuû yeáu ôû vuøng nhieät ñôùi vaø caän nhieät ñôùi, chuû yeáu ôû caùc bôø bieån vaø vuøng nöôùc saâu. Teá baøo taïo ra caùc ñoäc chaát nhö: ciguatoxins, gambiertoxins vaø maitotoxins. Gaây cheát caù, gaây aûnh höôûng ñeán thaàn kinh cuûa caù laøm cho caù coù chuyeån ñoäng khoâng töï chuû. Gaây trieäu chöùng CFP (Ciguatera fish poisoning) ôû ngöôøi, aûnh höôûng ñeán con ngöôøi moät caùch nghieâm troïng, gaây suy nhöôïc cô theå traàm troïng trong khoaûng thôøi gian daøi, coù khi trieäu chöùng coøn taùi phaùt vaøi naêm sau ñoù. Ñoäc chaát cuûa chuùng coøn coù theå tích luõy qua chuoãi thöùc aên vaø gaây haïi caøng nghieâm troïng cho caùc sinh vaät baäc cao. Loaøi taûo naøy xuaát hieän trong suoát muøa noùng, ñaëc bieät laø ôû nhöõng choã noâng; Kích thöôùc teá baøo roäng khoaûng 80μm, coù daïng hình ñóa vaø coù beà daøy. Nhaân

710

teá baøo hình chöõ nhaät vaø naèm veà phía sau. Caùc teá baøo tieàm taøng cuûa chuùng luoân coù döôùi ñaùy bieån.

f. Gymnodinium catenatum

Hình 16.5 a, b: Teá baøo taûo Gambierdiscus toxicus vaø Teá baøo taûo Gymnodinium catenatum

Ñoäc toá do loaøi naøy tieát ra laø: Saxitoxins vaø Derivatives; gaây hieän töôïng PSP (Paralytic shellfish poisoning) ñoái vôùi loaøi giaùp xaùc. Hieän nay chöa coù nghieân cöùu naøo chöùng minh chuùng coù theå gaây haïi cho caù vaø con ngöôøi. Teá baøo coù kích thöôùc khoaûng 40μm, toàn taïi ôû daïng ñôn baøo hay daïng chuoãi (thoâng thöôøng moät chuoãi cuûa chuùng coù ñeán hôn 60 teá baøo rieâng leû goäp laïi). Treân ñænh teá baøo coù caùc roi di chuyeån theo chieàu kim ñoàng hoà.

g. Gymnodinium pulchellum

Hình 16.6: Teá baøo taûo Gymnodinium pulchellum vaø taûo Karenia brevis

711

Loaøi taûo naøy thöôøng phaân boá nhieàu ôû vuøng cöûa soâng.

Ñoäc toá maø chuùng tieát ra laø Brevetoxins. Ñoäc toá naøy coù theå gaây cheát caù vaø aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán heä hoâ haáp cuûa con ngöôøi.

Kích thöôùc teá baøo khoaûng 25μm, teá baøo coù hình oval, nhaân teá

baøo naèm veà phía beân traùi.

h. Karenia brevis (hình 16.6)

- Phaân boá ôû caùc bôø bieån, cöûa soâng nôi coù nhieät ñoä nöôùc aám, ñaëc bieät ôû caùc vuøng caän nhieät ñôùi.

- Ñoäc chaát do taûo tieát ra laø: Brevetoxins vaø Derivatives

- Loaøi taûo naøy coù theå gaây cheát caù, chim vaø gioáng lôïn bieån soáng ôû bôø bieån Phi dhaâu vaø vuøng nhieät ñôùi dhaâu Myõ. Ngoaøi ra chuùng cuõng coù theå tieâu dieät moät soá sinh vaät ñaùy.

- Gaây hieän töôïng NSP (nhieãm ñoäc thaàn kinh ñoái vôùi ñoäng vaät hai maûnh voû, Neurotoxic shellfish poisoning) ñoái vôùi loaøi giaùp xaùc

- Chuùng coøn gaây aûnh höôûng heä hoâ haáp vaø gaây vieâm da ñoái vôùi con ngöôøi

- Loaøi taûo naøy khoâng theå toàn taïi khi ñoä muoái cuûa nöôùc nhoû hôn 24ppt

- Chuùng coù khaû naêng toàn taïi trong ñieàu kieän nöôùc coù ít chaát dinh döôõng.

- Loaøi taûo naøy coøn coù teân goïi khaùc laø: Ptychodiscus brevis hay Gymnodinium breve

- Kích thöôùc teá baøo khoaûng 18 – 45 μm, nhaân teá baøo hình troøn vaø naèm ôû goùc phaàn tö phía döôùi, beân traùi cuûa teá baøo.

i. Karenia mikimotoi

• Ñoäc toá do loaøi taûo naøy tieát ra laø: Gymnodimine

• Loaøi taûo naøy coù theå gaây cheát caù vaø laøm aûnh höôûng ñeán heä hoâ haáp cuûa ngöôøi.

712

• Loaøi naøy coøn coù teân goïi khaùc laø: Gymnodinium nagasakiense, coù kích thöôùc gaàn baèng vôùi loaøi K.Brevis (khoaûng 18 – 40μm). Nhaân teá baøo coù hình chöõ nhaät hoaëc hình ellipse naèm ôû goùc phaàn tö beân traùi phía döôùi cuûa teá baøo.

h. Karlodinium micrum

Thöôøng phaân boá ôû caùc bôø bieån vaø cöûa soâng vuøng caän nhieät ñôùi. Hieän nay ngöôøi ta chöa xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc loaïi ñoäc toá do loaøi taûo naøy tieát ra, tuy nhieân loaøi taûo naøy coù khaû naêng gaây cheát caù. Loaøi naøy coù theå deã bò nhaàm laãn vôùi moät soá loaøi khaùc nhö Pfiesteria piscicida vaø Gyrodinium estuariale. Tuy nhieân loaøi naøy coù laïp luïc rieâng giuùp ta phaân bieät chuùng vôùi P.piscicida. Noàng ñoä ñoäc chaát trong loaøi taûo naøy khaù thaáp, vôùi nöôùc coù noàng ñoä taûo laø >100 trieäu teá baøo/1 lít thì môùi gaây cheát teá baøo aáu truøng caù Tuyeát sau 48 giôø. Teá baøo hình oval, kích thöôùc teá baøo khoaûng 20μm

a) b) c)

Hình 16.7: Teá baøo taûo Karenia mikimotoi (a); Teá baøo taûo Karlodinium micrum (b); Teá baøo taûo Pfiesteria piscicida (c)

• Pfiesteria piscicida

• Chuùng laø loaøi thöïc vaät phuø du, coù khi phaân boá ôû taàng nöôùc saâu döôùi ñaùy bieån, ôû caùc cöûa soâng.

• Ñoäc toá do loaøi taûo naøy tieát ra vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh cuï theå.

• Loaøi taûo naøy coù theå gaây cheát caù. Trong phoøng thí nghieäm ngöôøi ta coøn phaùt hieän raèng chuùng coøn coù theå tieâu dieät caùc ñoäng vaät khoâng xöông soáng.

713

• Chuùng coøn coù theå gaây neân caùc ung nhoït vaø caùc veát lôû loeùt treân thaân caù. Ñoái vôùi con ngöôøi chuùng coù theå gaây aûnh höôûng heä hoâ haáp, gaây trieäu chöùng phaùt ban treân da

• Kích thöôùc teá baøo khoaûng 5 – 25 μm

j. Nhoùm taûo Prorocentrum

Hình 16.8: Prorocentrum lima; Prorocentrum hoffmannianum; vaø Prorocentrum mexicanum

• Ñaây laø loaøi thöïc vaät ñaùy, chuùng phaân boá ôû caùc vuøng bôø bieån vaø cöûa soâng vuøng nhieät ñôùi nôi coù nhieät ñoä nöôùc aám. Chuùng thöôøng soáng baùm treân caùc loaøi taûo lôùn hôn, treân coû bieån vaø treân caùc raëng san hoâ.

• Loaïi ñoäc toá do nhoùm taûo naøy tieát ra thöôøng laø: axit Okadaic, Derivatives, vaø Prorocentrolide

• Chuùng gaây hieän töôïng DSP (Diarrheic shellfish poisoning) ôû caùc loaøi giaùp xaùc.

• Kích thöôùc cuûa loaøi naøy thöôøng vaøo khoaûng 40 – 80μm

k. Gonyaulax grindleyi, Gonyaulax polygramma vaø Protoperidinium quinquecorne

a) b) c) Hình 16.9: a. Teá baøo taûo Gonyaulax grindleyi

b. Teá baøo taûo Gonyaulax polygramma c. Teá baøo taûo Protoperidinium quinquecorne

714

Gonyaulax grindleyi: Loaøi naøy coøn coù teân goïi khaùc laø Protoceratium reticulatum. Ñaây laø loaøi raát deã nhaän bieát do coù hình daùng ñaëc tröng. Ñoäc chaát do loaøi taûo naøy tieát ra laø: Yessotoxins

Gonyaulax polygramma: Teá baøo taûo coù nhöõng raõnh doïc neân raát deã nhaän ra, caùc raõnh naøy chæ xuaát hieän khi teá baøo tröôûng thaønh. ÔÛ hai ñænh teá baøo thon daøi ra, voû ngoaøi teá baøo raát daøy. Loaøi taûo naøy seõ aên maøu khi bò nhuoäm, taûo coù khaû naêng phaùt saùng, aùnh saùng cuûa chuùng nhìn nhö aùnh saùng cuûa caùc con ñom ñoùm. Loaøi taûo naøy khoâng tieát ra ñoäc toá ñoái vôùi sinh vaät, söï hieän dieän cuûa chuùng trong nöôùc chæ laøm giaûm noàng ñoä oxy hoaø tan.

Protoperidinium quinquecorne: Loaøi naøy khoâng coù maøu nhöng khi chuùng phaùt trieån thì laøm cho nöôùc coù maøu naâu do maøu cuûa caùc saûn phaåm cuûa quaù trình quang hôïp cuûa chuùng. Laàn ñaàu tieân loaøi taûo naøy ñöôïc phaùt hieän laø ôû Nhaät. Loaøi naøy khoâng gaây ñoäc nhöng seõ laøm giaûm löôïng oxy hoøa tan gaây aûnh höôûng ñeán caùc sinh vaät khaùc khi chuùng phaùt trieån nhieàu.

16.3. NHIEÃM ÑOÄC ÔÛ NGÖÔØI DO THUÛY TRIEÀU ÑOÛ

Khi coù hieän töôïng thuûy trieàu ñoû thì caùc loaøi trai, soø, heán… laø nhöõng loaøi thöôøng tích tuï caùc ñoäc chaát do taûo tieát ra trong cô theå chuùng vaø khi con ngöôøi aên vaøo seõ bò nhieãm ñoäc, tuøy theo loaïi ñoäc chaát, neáu naëng coù theå daãn ñeán töû vong ôû ngöôøi. Ngoaøi ra ngöôøi daân soáng ôû vuøng coù thuûy trieàu ñoû thöôøng bò cay maét vaø chaûy nöôùc maét thöôøng xuyeân. Coå hoïng bò khoâ raùt vaø ho lieân tuïc, nhaát laø ñoái vôùi ngöôøi lôùn tuoåi.

16.3.1. Nhieãm ñoäc ASP (Amnesic Shellfish Poisoning; nhieãm ñoäc laøm quyeân ôû ñoäng vaät thaân meàm hai maûnh voû)

• Khi nhieãm ñoäc ASP seõ bò aûnh höôûng ñeán trí nhôù vaø gaây ñau daï daøy, loaïi nhieãm ñoäc naøy thöôøng ñöôïc laây lan töø caùc loaøi giaùp xaùc nhö toâm, cua, ngheâu, soø, heán, v.v..

• Loaøi taûo gaây ra loaïi nhieãm ñoäc naøy laø nhoùm Pseudo–nitzschia (ñieån hình laø P. pseudodelicatissima vaø P.multiseries)

• Ñoäc chaát gaây ra laø: axit Domoic vaø caùc daãn xuaát cuûa noù.

715

• Trieäu chöùng ñoái vôùi con ngöôøi: xuaát hieän sau 24 giôø nhieãm ñoäc, bieåu hieän maát trí nhôù coù theå keùo daøi hôn 1 naêm

• ÔÛ ngöôøi lôùn thöôøng coù bieåu hieän nhieãm ñoäc naëng hôn treû em.

• Caùc trieäu chöùng töùc thôøi:

+ Noân möûa, ñau buïng quaèn quaïi

+ Tieâu chaûy vaø ñau ñaàu.

• Caùc trieäu chöùng keùo daøi:

+ Beänh nhaân coù bieåu hieän maát phöông höôùng

+ Trí nhôù giaûm ñaùng keå

+ Hoân meâ theo töøng côn

• Nhieãm ñoäc thöôøng bò laây lan töø: trai bieån, loaøi cua Dungeness

16.3.2. Nhieãm ñoäc CFP (Ciguatera Fish Poisoning)

• Trieäu chöùng chuû yeáu cuûa loaïi nhieãm ñoäc naøy laø bieåu hieän nhieät ñoä cô theå bò noùng laïnh thaát thöôøng

• Loaøi taûo gaây nhieãm ñoäc CFP laø: Gambierdiscus toxicus

• Ñoäc toá gaây nhieãm ñoäc laø: Ciguatoxin vaø Maitotoxin

• Bieåu hieän beänh ôû cô theå ngöôøi:

+ Bieåu hieän nhieãm ñoäc xuaát hieän trong voøng töø 3 ñeán 24 giôø sau khi chaát ñoäc thaâm nhaäp vaøo cô theå

+ Coù nhöõng bieåu hieän khoâng bình thöôøng ñoái vôùi heä thaàn kinh khi bò nhieãm ñoäc, trieäu chöùng cuûa beänh coù theå taùi phaùt laïi sau vaøi thaùng hay vaøi naêm.

• Nguyeân nhaân chuû yeáu: do aên thöùc aên haûi saûn baét töø vuøng bò nhieãm thuûy trieàu ñoû.

• Nhöõng bieåu hieän sau khi nhieãm ñoäc töø 3 –5 giôø:

+ Noân möûa nhieàu vaø nhöùc ñaàu

+ Ñau buïng quaèn quaïi vaø tieâu chaûy

– Nhöõng bieåu hieän sau khi nhieãm ñoäc töø 12 – 18 giôø:

716

+ Nhöùc ñaàu keùo daøi

+ Beänh nhaân bò ngöùa da nhieàu

+ Thaân nhieät cô theå khoâng oån ñònh, bò noùng laïnh thaát thöôøng

+ Khoâng kieàm cheá ñöôïc caûm xuùc, deã noùng naûy caùu gaét

+ Bò ñau caùc khôùp xöông vaø nhöùc moûi cô, coù theå daãn ñeán teâ lieät cô baép.

+ Hay bò aûo giaùc vaø choùng maët

+ Maïch khoâng ñeàu vaø huyeát aùp giaûm.

Nhöõng loaøi gaây nhieãm ñoäc: loaøi caù nhoàng (Barracuda), caù Snapper, Amberjack, Kingfish, Mahi mahi vaø caù Muù. Tuy nhieân phaûi tieâu thuï moät luùc moät löôïng lôùn thì môùi nhieãm ñoäc ngay.

16.3.3. Nhieãm ñoäc DSP (Diarrheic Shellfish Poisoning)

• Loaøi taûo gaây ra: loaøi Dinophysis (D.acuminata, D. caudata) vaø loaøi Prorocentrum (P.lima, P.hoffmanianum)

• Ñoäc toá gaây ra: axít Okadaic, Pectenotoxins, Dinophysistoxins

• Trieäu chöùng baét ñaàu xuaát hieän sau khi cô theå nhieãm ñoäc töø 30 phuùt ñeán 12 giôø vaø seõ bieán maát sau 3 ngaøy.

• Caùc trieäu chöùng cuï theå:

+ Noân möûa vaø buoàn noân, ñau buïng quaèn quaïi

+ Tieâu chaûy keùo daøi

+ Caûm thaáy ôùn laïnh trong ngöôøi.

• Ñoäc toá coù theå bò nhieãm töø: soø (naèm trong tuyeán tieâu hoaù), trai vaø heán.

16.3.4. Nhieãm ñoäc NSP (Neurotoxic Shellfish Poisoning)

• Loaøi taûo gaây ra: Karenia brevis

• Ñoäc toá gaây ra: Brevetoxins vaø derivatives

• Trieäu chöùng nhieãm ñoäc xuaát hieän sau vaøi giôø vaø seõ keát thuùc sau vaøi ngaøy

717

• Trieäu chöùng cuï theå:

+ Löôõi, moâi, coå hoïng bò ngöùa vaø coù caûm giaùc bò teâ

+ Bò ñau cô, coù bieåu hieän ñau daï daøy

+ Bò choùng maët, hoa maét vaø choaùng vaùng

• Caùc loaøi coù theå laây nhieãm ñoäc: trai, soø, heán…

16.3.5. Nhieãm ñoäc PSP (Paralytic Shellfish Poisoning)

• Loaøi taûo gaây ra: Gymnodinium catenatum

• Ñoäc toá gaây ra: Saxitoxin vaø Derivatives

• Trieäu chöùng nhieãm ñoäc bieåu hieän sau khi nhieãm ñoäc töø 30 phuùt ñeán 3,5 giôø vaø seõ maát ñi sau vaøi ngaøy

• Trieäu chöùng cuï theå:

+ Ngöùa da vaø bò teâ coå hoïng vaø caùc ñaàu ngoùn tay

+ Tình traïng cô baép nhöùc moûi khoâng oån ñònh

+ Da vaø coå hoïng bò khoâ, caûm thaáy ueå oaûi vaø thöôøng bò choaùng, bò taét tieáng noùi.

+ Bò soát vaø phaùt ban

+ Noân möûa, tieâu chaûy

• Neáu tröôøng hôïp nhieãm ñoäc noàng ñoä cao thì heä hoâ haáp khoâng hoaït ñoäng vaø coù theå bò töû vong sau 24 giôø.

• Ñoäc chaát coù theå bò nhieãm töø: trai, soø, heán, moät soá loaøi cua vaø toâm huøm.

16.4. TAÙC ÑOÄNG ÑOÄC CUÛA THUÛY TRIEÀU ÑOÛ LEÂN SINH VAÄT

16.4.1. Ñoái vôùi moâi tröôøng bieån vaø moâi tröôøng xung quanh

Laøm maát myõ quan moâi tröôøng bieån do nöôùc bieån chuyeån maøu vaø coù muøi hoâi thoái boác leân do xaùc caùc sinh vaät bieån cheát bò thoái röõa, xaùc taûo cheát… Khi ñoù baõi bieån seõ trôû thaønh moät baõi raùc vôùi caùc chaát höõu cô hoâi thoái vaø ñoäc haïi, gaây oâ nhieãm cho moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí xung quanh. Muøi tanh seõ theo gioù bieån vaøo khu daân cö, gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoeû cuûa ngöôøi daân.

718

Do taûo phaùt trieån daøy ñaëc neân aùnh saùng maët trôøi khoâng chieáu saâu xuoáng möïc nöôùc bieån, gaây haïi cho heä sinh thaùi bieån. Ngoaøi ra, löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc giaûm taïo ñieàu kieän cho caùc vi sinh vaät kî khí phaùt trieån, caùc vi khuaån khöû sulfat seõ chuyeån hoaù sulfat trong nöôùc bieån thaønh khí Hydro Sulphide (H2S) gaây muøi hoâi thoái; khí naøy coøn coù theå gaây aên moøn caùc vaät lieäu baèng saét vaø gaây aûnh höôûng heä hoâ haáp cuûa daân cö xung quanh.

16.4.2. Ñoái vôùi caùc sinh vaät

Khi taûo phaùt trieån buøng noå seõ taïo thaønh moät lôùp raát daøy treân maët nöôùc, chuùng seõ caûn trôû aùnh saùng chieáu xuoáng bieån gaây haïi cho caùc loaøi sinh vaät ñaùy. Hôn nöõa chuùng seõ tieâu thuï moät löôïng lôùn oxy hoøa tan trong nöôùc gaây giaûm oxy ñaùng keå vaø ñieàu naøy cuõng daãn ñeán caùi cheát cuûa caùc loaøi sinh vaät bieån nhö: toâm, cua, soø, oác … hay coù theå gaây cheát haøng loaït ñoái vôùi moät soá loaøi sinh vaät bieån khaùc.

Nhieàu loaøi taûo khaùc coøn coù theå gaây haïi cho caùc ñoäng vaät coù vuù soáng taïi khu vöïc ñoù, tuy nhieân cuõng coù moät soá loaøi chæ gaây haïi cho toâm caù chöù khoâng gaây haïi ñeán söùc khoeû con ngöôøi vaø caùc ñoäng vaät coù vuù.

Moät soá loaøi ñoäng vaät thaân meàm khi nhieãm ñoäc seõ khoâng laøm chuû ñöôïc söï hoaït ñoäng cuûa caùc cô vaø chuùng khoâng theå di chuyeån ñöôïc, bieåu hieän nhieãm ñoäc chæ ôû beân trong teá baøo, khoâng theå hieän ra beân ngoaøi neân raát khoù nhaän bieát laø chuùng ñaõ bò nhieãm ñoäc. Tyû leä gaây cheát ñoái vôùi loaøi naøy laø khoaûng 55 – 69%. Loaøi cua khi aên thòt caùc

Hình 16.10: Caù cheát do hieän töôïng thuûy trieàu ñoû

719

ñoäng vaät thaân meàm bò nhieãm ñoäc vaãn khoâng bò nhieãm ñoäc. (theo Roberts et al., 1979).

16.4.2.1. Ñoái vôùi caù

Khi bò nhieãm ñoäc caù seõ bò cheát haøng loaït do chaát ñoäc töø taûo tieát ra haáp thu tröïc tieáp qua mang ñi vaøo cô theå. Ngoaøi ra, chaát ñoäc coøn xaâm nhaäp vaøo caùc moâ raát maõnh lieät. Nhöõng bieåu hieän khi caù bò nhieãm ñoäc:

+ Caù co giaät maïnh vaø bôi lung tung khoâng ñònh höôùng.

+ Caù ñi ra phaân nhieàu hôn bình thöôøng vaø noân möûa thöùc aên ra mieäng nhieàu.

+ Vaây ngöïc cuûa caù bò teâ lieät, vaây ñuoâi bò cong gaây khoù khaên cho caù khi bôi vaø giöõ thaêng baèng.

+ Tuaàn hoaøn maùu chaäm hôn bình thöôøng vaø khi ñeán cöïc ñieåm thì caù seõ bò cheát do khoâng hoâ haáp ñöôïc.

Noàng ñoä taûo trung bình coù theå gaây cheát caù laø khoaûng 2,5.105 teá baøo taûo/1 lít nöôùc, tuy nhieân thöïc teá coù theå cao hôn hay thaáp hôn tuyø theo töøng loaïi taûo vôùi caùc ñoäc tính khaùc nhau. Thoâng thöôøng thì caùc loaøi giaùp xaùc nhö toâm, cua vaø ngheâu, soø, heán ít bò aûnh höôûng bôûi thuyû trieàu ñoû do chuùng coù khaû naêng khoâng trao ñoåi chaát vôùi moâi tröôøng nöôùc xung quanh neân khoâng bò nhieãm ñoäc. Chæ moät soá ít loaøi taûo gaây nhieãm ñoäc cho chuùng. Tuy nhieân, neáu thôøi gian thuûy trieàu ñoû toàn taïi laâu cuõng seõ daãn ñeán caùi cheát cuûa chuùng do ñoùi vì khoâng coù thöùc aên. Ñoái vôùi caùc loaøi soáng trong vuøng bieån coù hieän töôïng thuûy trieàu ñoû thì con ngöôøi cuõng khoâng neân aên thòt ñeå baûo ñaûm an toaøn söùc khoeû.

16.4.2.2. Ñoái vôùi chim vaø caùc loaøi ñoäng vaät coù vuù khaùc

Trong khu vöïc xaûy ra hieän töôïng thuûy trieàu ñoû ngöôøi ta phaùt hieän coù raát nhieàu loaøi chim bieån cheát hoaëc trong tình traïng söùc khoeû raát keùm nhö: chim coác (Double–crested cormorants), vòt moû nhoïn ngöïc ñoû … Thoâng thöôøng ñoäc chaát xaâm nhaäp qua ba caùch: qua ñöôøng hoâ haáp, qua thöùc aên, qua nöôùc uoáng. Bieåu hieän khi nhieãm ñoäc:

+ Raát khoù khaên khi bay, khi bay ñaàu cuùi xuoáng ñaát (ñoái vôùi caùc loaøi chim)

720

+ Nöôùc muõi, nöôùc maét vaø dòch nhôøn trong mieäng chaûy ra nhieàu

+ Tuyeán daàu bò roái loaïn, aùp huyeát vaø thaân nhieät giaûm vaø bò maát nöôùc

+ Raát khoù khaên cho vieäc hoâ haáp

16.4.3. Ñoái vôùi neàn kinh teá

• Gaây aûnh höôûng ñeán saûn löôïng ñaùnh baét cuûa caùc ngö daân, laøm maát ñi nguoàn thu nhaäp cuûa ngö daân.

• Khi hieän töôïng thuûy trieàu ñoû xuaát hieän ôû bôø bieån thì neàn kinh teá ñòa phöông, ngoaøi caùc khoaûn thieät haïi höõu hình do chuùng gaây ra, coøn bò thieät haïi moät khoaûn lôïi nhuaän khoâng nhoû töø hoaït ñoäng du lòch.

• Toán chi phí ñeå döï baùo hieän töôïng thuûy trieàu ñoû taïi caùc vuøng bieån

• Khi thuyû trieàu ñoû ñaõ heát thì chi phí ñeå giaûi quyeát vaán ñeà moâi tröôøng do chuùng ñeå laïi cuõng laø moät khoaûn khoâng nhoû.

• Chi phí chu caáp thuoác men vaø trôï caáp cho ngöôøi daân bò nhieãm caùc ñoäc chaát töø taûo ôû vuøng bò xaûy ra hieän töôïng thuûy trieàu ñoû.

16.5. CAÙC ÑÖÔØNG ÑOÄC CHAÁT XAÂM NHAÄP VAØO CÔ THEÅ SINH VAÄT

Ñoäc chaát coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå sinh vaät qua nhieàu caùch khaùc nhau nhö:

• Haáp thu tröïc tieáp vaøo teá baøo (ñoái vôùi caùc loaøi haáp thu thöùc aên baèng caùch loïc chaát dinh döôõng töø nöôùc nhö: boït bieån, ñoäng vaät phieâu sinh, ñoäng vaät thaân meàm, loaøi giaùp xaùc)

• Sinh vaät söû duïng nöôùc coù ñoäc chaát do teá baøo tieát ra hay sau khi teá baøo ñaõ cheát (caù, soø, oác…)

• Laây nhieãm töø moâi tröôøng khoâng khí qua ñöôøng hoâ haáp (caùc loaøi ñoäng vaät coù vuù, chim, ruøa…)

• Nhieãm ñoäc thoâng qua quaù trình tích luõy sinh hoïc

Ñoái vôùi caùc sinh vaät döôùi nöôùc, nhieãm ñoäc xaûy ra qua boán ñöôøng chính sau:

+ Nhieãm ñoäc do moâi tröôøng nöôùc uoáng

+ Nhieãm ñoäc do hoâ haáp

721

+ Nhieãm ñoäc thoâng qua thöùc aên hay traàm tích buøn chöùa ñoäc toá

+ Nhieãm ñoäc tröïc tieáp.

16.6. CAÙC BIEÄN PHAÙP NGAÊN NGÖØA HIEÄN TÖÔÏNG THUÛY TRIEÀU ÑOÛ

Hieän nay nguoàn chaát thaûi höõu cô do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi taïo ra thaûi xuoáng bieån chính laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính laøm cho thuûy trieàu ñoû ngaøy caøng xaûy ra nhieàu hôn vaø gaây thieät haïi nhieàu hôn. Do ñoù caàn coù caùc bieän phaùp haïn cheá nhö:

• Khuyeán caùo ngöôøi daân söû duïng phaân boùn ñuùng caùch vaø khoâng laïm duïng phaân boùn gaây hieän töôïng dö thöøa phaân boùn treân ñoàng ruoäng.

• Trong lónh vöïc xöû lyù nöôùc thaûi: xöû lyù phaûi coù keá hoaïch cho töøng khu vöïc cuï theå tuøy theo tính chaát nöôùc thaûi cuûa töøng vuøng. Chuù yù noàng ñoä chaát höõu cô giuùp taûo coù theå phaùt trieån nhö nitô vaø phospho khoâng ñöôïc vöôït tieâu chuaån thaûi.

• Traùnh thaûi tröïc tieáp phaân vaø nöôùc thaûi cuûa thuù nuoâi ôû caùc noâng traïi xuoáng soâng, bieån maø khoâng qua xöû lyù.

• Ñoái vôùi ngaønh chaên nuoâi thuûy haûi saûn chuù yù löôïng thöùc aên, traùnh cho aên dö thöøa gaây dö chaát dinh döôõng trong nöôùc.

• Chuù yù ñaàu tö söùc vaø tieàn cuûa cho coâng taùc quan traéc theo doõi chaát löôïng nöôùc bieån vaø caùc thoâng soá chaát höõu cô, noàng ñoä taûo trong nöôùc bieån ñeå kòp thôøi öùng phoù khi thuûy trieàu ñoû xaûy ra.

• ÔÛ nhöõng khu vöïc bôø bieån coù nguy cô deã bò nhieãm thuyû trieàu ñoû hay caùc khu vöïc gaàn nôi coù hieän töôïng thuyû trieàu ñoû, chính quyeàn caàn ñeå caùc baûn thoâng baùo vaø tuyeân truyeàn giaùo duïc cho ngöôøi daân taùc haïi cuûa thuyû trieàu ñoû. Khuyeán caùo moïi ngöôøi khoâng neân ñaùnh baét vaø söû duïng nguoàn haûi saûn nôi coù hieän töôïng thuûy trieàu ñoû.

• Caàn thaønh laäp caùc toå chöùc goàm caùc nhaø chuyeân moân trong caùc lónh vöïc coù lieân quan ñeán thuûy trieàu ñoû ñeå nghieân cöùu, khaûo saùt caùc soá lieäu nhaèm taïo ñieàu kieän deã daøng cho quaù trình söï ñoaùn hieän töôïng thuûy trieàu ñoû (ví duï nhö toå chöùc STAR (Solutions To Avoid Red tide) ôû Myõ).

722

16.7. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP XÖÛ LYÙ KHI THUÛY TRIEÀU ÑOÛ XUAÁT HIEÄN

• Taêng söï khuaáy ñoäng cuûa nöôùc bieån ñeå laøm aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån daøy ñaëc cuûa caùc teá baøo taûo baèng caùc thieát bò caùnh quaït... (ví duï thieát bò Couette)

• Nhanh choùng doïn deïp xaùc ñoäng thöïc vaät cheát ñeå haïn cheá chaát höõu cô vì ñoù chính laø nguoàn dinh döôõng cho taûo phaùt trieån, ñoàng thôøi khuyeán caùo ngöôøi daân veà aûnh höôûng cuûa thuyû trieàu ñoû.

• Thöïc hieän ngay caùc khaûo saùt ñeå xaùc ñònh loaøi taûo naøo phaùt trieån chuû yeáu gaây neân hieän töôïng ñeå coù caùc bieän phaùp xöû lyù vaø phoøng traùnh cuï theå.

• Trong vaøi naêm gaàn ñaây moät soá nöôùc treân theá giôùi ñaõ duøng ñaát seùt ñeå khoáng cheá thuûy trieàu ñoû.

Khoáng cheá thuûy trieàu ñoû baèng ñaát seùt

Ngöôøi ta söû duïng ñaát seùt do chuùng coù ñaëc tính sau: coù theå haáp thu caùc teá baøo taûo raát toát vaø chæ baèng phöông phaùp cô hoïc ñôn giaûn; Ñaát seùt ñöôïc pha vôùi nöôùc bieån seõ taïo thaønh moät loaïi coát lieäu, ngöôøi ta phun treân maët nöôùc, sau khi keát hôïp vôùi taûo ñaát seùt naëng vaø chìm xuoáng ñaùy bieån, chuùng seõ ñöôïc vôùt leân sau ñoù vaø ñöôïc xöû lyù; Ñaát seùt coù theå tieâu dieät taûo ñoäc vôùi hieäu suaát khaù cao, khoaûng 80 – 90 % trong voøng 2 giôø; Khaû naêng haáp thu taûo cuûa ñaát seùt phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá nhö: loaïi ñaát seùt, loaøi taûo gaây ra thuûy trieàu ñoû, giaù trò pH cuûa nöôùc bieån…

Ñeå chuaån bò ñaát seùt, trong moät vaøi tröôøng hôïp ngöôøi ta thöôøng pha theâm chaát PAC (Polyhydroxy aluminum chloride) ñeå taïo khaû naêng baùm dính teá baøo taûo toát hôn. Ñaát seùt, sau khi haáp thu taûo, seõ ñöôïc ñem quay ly taâm vôùi toác ñoä 2800 voøng/phuùt trong 4 phuùt. Nhöõng vieân ñaát seùt naøy seõ ñöôïc khöû truøng taûo baèng tia töû ngoaïi trong dung dòch aceton, sau ñoù quay ly taâm laàn nöõa. Duøng caùc loaïi thuoác vaø vi sinh vaät coù khaû naêng dieät taûo vaø coù theå duøng KMnO4 noàng ñoä 4mg/l hay ozon cuõng coù theå khöû chaát ñoäc do taûo tieát ra moät caùch raát hieäu quaû.

723

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Leâ Huy Baù, Laâm Minh Trieát (2000), Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc Kyõ thuaät.

2. Ñoã Hoàng Lan Chi, Laâm Minh Trieát (2002), Vi sinh vaät kyõ thuaät moâi tröôøng, Vieän Moâi tröôøng vaø Taøi nguyeân, Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh.

3. Ñaëng Ñình Kim, Ñaëng Hoaøng Phöôùc Hieàn (2002), Coâng ngheä sinh hoïc vi taûo, NXB Noâng nghieäp.

4. http://www.china–hab.ac.cn/english/ccwd http://www.afcd.gov.hk/fisheries/eng/e_aqenv.htm

5. http://www.brim.ac.cn/books/ntlrpt/chapter33.1–3.2.html 6. http://www.china.org.cn/e–white/environment/e–6.htm 7. http://www.doh.state.fl.us/environment/redtide/redtide.html 8. http://www.flmnh.ufl.edu/fish/InNews/redtide2004.htm 9. http://www.leeparks.org/pdf/beachcleanuptxt.htm 10. http://www.mass.gov/dph/fpp/redtide.htm 11. http://www.opcw.org/html/global/s_series/98/s78_98.html 12. http://www.pbrla.com/swimsafety_algae.html 13. http://www.redtide.whoi.edu/hab/ 14. http://www.start1.com/ 15. http://www.usm.edu/gcrl/hab/rt101199.htm 16. http://www.utas.edu.au/docs/plant_science/HAB2000/ 17. http://walton.ifas.ufl.edu/Marine%20Science/ 18. http://web.mit.edu/seagrant/2ifbysea/ issues/spring02/profile.html 19. http://www.whoi.edu/redtide/notedevents/Texas/ Texasbreve11–20–

00.html 20. http://vm.cfsan.fda.gov/~frf/hamm01ab.html 21. http://www.afcd.gov.hk/fisheries/eng/e_aqenv.htm 22. http://www.whoi.edu/redtide/ 23. http://www.floridamarine.org/features/category_sub.asp?id=1816 ______________________________________________________ Ghi nhaän söï ñoùng goùp cuûa Traàn Nguyeãn Thieân AÂn

724

CHÖÔNG 17

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

(Ecotoxicology of Photochemical smog)

17.1. GIÔÙI THIEÄU

Chuùng ta ñaõ noùi nhieàu, laøm nhieàu theá nhöng oâ nhieãm khoâng khí vaãn ñang laø vaán ñeà ñau ñaàu ñoái vôùi moïi quoác gia hieän nay; ñaëc bieät laø ôû nhöõng thaønh phoá lôùn, xe coä löu thoâng lieân tuïc suoát ngaøy ñeâm, nhöõng khu trung taâm coâng nghieäp vôùi haøng traêm ngaøn oáng khoùi xaû nhöõng cuoän khoùi ñen kòt vaøo baàu khí quyeån.

OÂ nhieãm khoâng khí gaây ra nhieàu haäu quaû tröïc tieáp vaø giaùn tieáp ñeán söùc khoûe con ngöôøi, ñeán caùc heä sinh thaùi, ñeán saûn xuaát, ñeán caùc coâng trình xaây döïng, caùc taùc phaåm ngheä thuaät. OÂ nhieãm khoâng khí keùo theo nhieàu hieän töôïng khaùc nhö möa axit, hieäu öùng nhaø kính, loã thuûng taàng ozon, vaø ñaëc bieät laø söông muø quang hoùa,...

17.1.1. OÂ nhieãm khoâng khí ñoâ thò coå ñieån

17.1.1.1 Tình hình chung

OÂ nhieãm khoâng khí ôû ñoâ thò coå ñieån phaùt sinh ra thuaät ngöõ “söông” laø vaán ñeà cuûa nhöõng thaønh phoá Taây AÂu vaø Baéc Mó vaøo nhöõng thaäp nieân 1950 vaø 1960.

Vaøo muøa ñoâng khoâng khí thöôøng laïnh, ñaëc tröng bôûi toác ñoä gioù chaäm vaø taàng xaùo troän raát moûng. Caùc haït khoùi, boà hoùng keát hôïp vôùi

725

hôi aåm khoâng khí taïo thaønh hoãn hôïp maøu vaøng xanh maø ngöôøi daân ôû ñaây goïi laø hieän töôïng “suùp ñaäu”. Ngoaøi ra, cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ñaàu theá kæ 19, vôùi vieäc döïa vaøo caùc nguyeân lieäu reû tieàn, caùc nguyeân lieäu hoaù thaïch, ñaõ thaûi vaøo moâi tröôøng nhöõng chaát gaây oâ nhieãm nhö laø: SO2, CO2, NO2... Hoãn hôïp caùc chaát naøy keát hôïp vôùi khoâng khí aåm taïo neân hieän töôïng khoùi muø. Caùc khoùi naøy keát hôïp vôùi caùc goác sunfua laøm cho hoãn hôïp khí naøy coù maøu vaøng xanh.

Caùc haït boà hoùng vaø khoùi trong khoâng khí taïo thaønh hoãn hôïp khoùi (smoke) vaø söông muø (fog); keát hôïp hai thuaät ngöõ naøy laïi ñöôïc thuaät ngöõ “smog”. Caùc haït naøy keát hôïp vôùi goác sunfua vaø hôi nöôùc laøm cho coù tính acid cao, coù theå gaây kích thích maét, muõi vaø khí quaûn. Trong hoaøn caûnh khoùi muø nhö vaäy, naêm 1952 raát nhieàu ngöôøi phaûi nhaäp vieän vaø treân 4000 ngöôøi ñaõ cheát ôû khu vöïc London trong vaøi ngaøy. Caùc tröôøng hôïp töông töï cuûa acid sol cuõng xaûy ra ôû caùc thaønh phoá khaùc ôû Taây AÂu vaø Baéc Mó ñaõ thuùc ñaåy con ngöôøi quan taâm ñeán vieäc quaûn lí chaát löôïng khoâng khí ôû nhöõng nöôùc naøy. Nhöõng haït muoäi khoùi trong khoâng khí oâ nhieãm coù khaû naêng goùp phaàn ñaùng keå vaøo vieäc sinh ra axit nitô (HNO2) – moät hôïp chaát ñoùng vai troø quan troïng ñeå taïo thaønh caùc khoùi quang hoaù (moät danh töø chung cho caùc hoaù chaát oâ nhieãm trong khí quyeån taïo bôûi phaûn öùng giöõa caùc chaát hydro cacbon vaø oâxyt nitô döôùi taùc duïng cuûa aùnh saùng maët trôøi).

Sau haøng loaït caùc nghieân cöùu tieán haønh trong phoøng thí nghieäm caùc nhaø khoa hoïc Vieän Paul Scherer vaø Ñaïi hoïc Bern ñaõ cho bieát HNO2 ñöôïc taïo thaønh heát söùc nhanh choùng töø NO2 (dioxyt nitô) vaø nöôùc vôùi söï tham gia cuûa caùc haït khoùi trong moâi tröôøng khoâng khí bò oâ nhieãm. Töø lónh vöïc thöïc nghieäm, ngöôøi ta keát luaän, axit nitô tích tuï vaøo ban ñeâm ôû nhöõng nôi coù khoái löôïng khoâng khí oâ nhieãm cao. Vaøo luùc maët trôøi moïc, axit naøy bò quang ly thaønh oâxyt nitô (NO2) vaø goác hydroxyt coù hoaït tính cao (OH) vaø seõ tham gia vaøo quaù trình quang hoaù vaøo ban ngaøy vaø taïo ra khoùi quang hoaù.

Vieäc hình thaønh axit nitô trong vuøng khoâng khí bò oâ nhieãm coøn ít ñöôïc saùng toû. Theo moät nhaø khoa hoïc taïi Vieän Paul Scherrer, thì caùc phaûn öùng pha khí taïo ra H2SO4 vaø söï phaùt taùn thaúng HNO2 töø quaù trình ñoát chaùy khoâng khí ñöôïc tính vaøo löôïng axit taïo ra do baàu

726

khoâng khí bò oâ nhieãm. Ñieàu naøy gôïi yù raèng coøn coù quaù trình phaûn öùng gaây ra treân beà maët tieáp xuùc. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ chöùng minh raèng phaûi tính ñeán toác ñoä hình thaønh axit naøy treân boà hoùng cao hôn töø 5 ñeán 7 baäc so vôùi beà maët tieáp xuùc khaùc nhau trong khoâng khí. Theo Paul J. Crutzen, ngöôøi nhaän giaûi Nobel veà hoaù hoïc naêm 1995, thì coâng trình nghieân cöùu naøy ôû Thuî Syõ raát ñaùng chuù yù vaø coù yù nghóa: "Nhöõng vuøng taïo thaønh axit HNO2 nhôø boà hoùng chính laø nhöõng taàng khoâng khí giaùp ranh bò oâ nhieãm bôûi khí thaûi coâng nghieäp (hay chaùy röøng) vaø caùc haønh lang bay. Nhoùm nghieân cöùu Thuî Syõ ñaõ söû duïng maùy gia toác Cyclotron taïo ra chaát ñoàng vò phoùng xaï voøng ñôøi ngaén cuûa nitô N13 duøng laøm chaát ñaùnh daáu vaø aùp duïng moät kyõ thuaät ñaëc bieät ñeå ño tröïc tieáp noàng ñoä HNO2, HNO2, NO2, NO vaø nitô. Ñaây laø moät kyõ thuaät heát söùc môùi giuùp nghieân cöùu söï hình thaønh axit nitô trong khoâng khí.

Ngoaøi ra, oâ nhieãm do khoùi quang hoaù thöôøng xaûy ra ôû caùc khu vöïc ñoâ thò phaùt trieån coù maät ñoä xe coä löu thoâng lôùn. Nguyeân nhaân do caùc chaát thaûi trong ñoäng cô ñoát trong laø nguoàn goác phaùt thaûi raát lôùn nhöõng taùc nhaân taïo thaønh khoùi quang hoaù nhö laø NOx vaø caùc hydrocacbon. Naêm 1948, khi ñöôïc giao nhieäm vuï tìm hieåu nguyeân nhaân khoùi daøy ñaëc ôû Los Angeles, tröôøng ñaïi hoïc toång hôïp Stanford noåi tieáng ñaõ khoâng phaùt hieän ñöôïc raèng xe coä chính laø moät thuû phaïm cuûa hieän töôïng naøy. Haäu quaû laø maõi ñeán naêm 1974, khi chính saùch caám vaän daàu laøm giaûm löôïng khí thaûi caáu thaønh söông muø – do xe coä phaûi naèm laïi nhaø xe – ngöôøi ta môùi nhaän ra raèng song song vôùi vieäc giaûm thieåu löôïng khí thaûi naøy soá löôïng ngöôøi cheát do caùc beänh ñöôøng hoâ haáp vaø tim maïch cuõng giaûm ñi theá laø ngöôøi ta ñaõ coù moät chöùng côù khoa hoïc.

Caùc nhaø quaûn lyù ñaõ aùp duïng nhieàu bieän phaùp ñeå giaûm nguy cô xaûy ra caùc hieän töôïng naøy nhö chuyeån daàn vieäc söû duïng nhieân lieäu than coù haøm löôïng S cao sang daàu coù haøm löôïng S thaáp vaø khí töï nhieân coù chöùa ít löu huyønh hôn. Hôn nöõa quaù trình ñoát daàu vaø hôi saïch hôn do daàu vaø khí hoaø troän toát hôn. Caùc ngaønh coâng nghieäp vaø nhaø maùy ñieän phaûi boá trí oáng cao treân 100m, nghóa laø trong ñieàu kieän khí töôïng öu tieân trong giai ñoaïn thôøi tieát laïnh. Vì theá, nhöõng ñieàu

727

kieän ñaëc bieät cuûa khoùi muø coå ñieån naøy ñaõ bieán maát haàu heát ôû caùc vuøng treân theá giôùi.

17.1.1.2. Moät soá tröôøng hôïp ñieån hình

a. Söông muø Luaân Ñoân, Lusanca:

Moät trong nhöõng vuï oâ nhieãm moâi tröôøng nghieâm troïng huûy dieät nhieàu vi sinh vaät vaø laøm gieát cheát nhieàu ngöôøi treân phaïm vi toaøn caàu laø vuï “Cheát ngöôøi vì söông muø Luaân Ñoân, Lusanca”.

Söï kieän söông muø Luaân Ñoân gaây chaán ñoäng theá giôùi phaùt sinh ngaøy 5 thaùng 12 naêm 1952. Hoâm ñoù baét ñaàu töø saùng sôùm, caû thaønh phoá Luaân Ñoân bao truøm trong söông muø. Khi tieáng chuoâng vang leân, nhieät ñoä giaûm xuoáng nhanh choùng. Khoâng khí aåm öôùt vaø naëng gioáng nhö moät khoái chì ñeø leân khoâng trung thaønh phoá, söông daøy ñaëc khoâng loaõng ra ñöôïc, khoâng theå nhìn thaáy maët trôøi. Trong luùc ñoù, haøng ngaøn, haøng vaïn oáng khoùi töø caùc gia ñình vaø caùc nhaø maùy cuõ vaãn tieáp tuïc nhaû vaøo baàu trôøi nhöõng cuoän khoùi ñen nhö cuõ. Maët ñaát khoâng heà coù gioù, khoùi khoâng theå khueách taùn ñöôïc. Trong khoâng khí, noàng ñoä cuûa buïi khoùi vaø khí sunfurô khoâng ngöøng taêng leân. Khaép caùc ngoõ heûm traøn ñaày khí sunfurô vaø buïi than. OÂ toâ baät ñeøn to nhöng nhöõng aùnh saùng maøu vaøng khoâng xuyeân noåi söông muø, caûnh saùt giao thoâng phaûi ñeo khaåu trang phoøng ñoäc, ngöôøi qua laïi ngaøy caøng ho nhieàu vaø chaûy nöôùc maét. Ñeán chaäp toái ngaøy thöù 5, söông muø môùi baét ñaàu nhaït daàn. Nhöng luùc ñoù traän söông muø keùo daøi 5 ngaøy ñaõ cöôùp ñi sinh maïng hôn 4000 ngöôøi, ba thaùng sau ñoù laïi tieáp tuïc cheát theâm hôn 8000 ngöôøi.

Hieän töôïng naøy laïi ñöôïc chöùng kieán vaøo thaùng 9 naêm 1955 taïi thaønh phoá Lusanca (Myõ). Keát quaû laø trong 2 ngaøy söông muø ñaõ coù 400 cuï giaø treân 65 tuoåi bò cheát, cao gaáp 3 laàn so vôùi bình thöôøng. Trong thôøi gian thaønh phoá Lusanca bò söông muø, vuøng ven ngoaïi oâ töø maøu xanh bieán thaønh maøu naâu, khoâng ai daùm aên, saûn löôïng hoa quaû vaø caùc noâng saûn khaùc giaûm troâng thaáy, haøng loaït caây coái laù xanh bieán thaønh maøu vaøng, caùc caùnh röøng vôùi haøng vaïn maãu bò khoâ heùo vaø cheát.

728

b. Söông muø Ñaïi döông

Ngaøy 15 thaùng 4 naêm 1912 ñaùnh daáu moät söï kieän bi thaûm nhaát trong lòch söû haøng haûi theá giôùi: chieác taøu Titanic, moät laâu ñaøi môùi treân maët bieån, laàn ñaàu tieân vöôït Ñaïi Taây Döông ñaõ ñuïng phaûi nuùi baêng treân bieån, bò ñaém keùo theo caùi cheát cuûa 1500 ngöôøi. Luùc ñoù taøu Titanic laø nieàm töï haøo toät baäc cuûa ngaønh haøng haûi Anh, moät thaønh töïu saùng choùi veà khoa hoïc kyõ thuaät ñaàu theá kæ 20. Taøu daøi 272 meùt, vôùi nhöõng tieän nghi hieän ñaïi nhaát, nhö moät toøa laâu ñaøi saùng röïc di chuyeån treân maët bieån. Taøu rôøi caûng Southampton ngaøy 10 thaùng 4 naêm 1912 luùc 11giôø 15 phuùt. Sau hai chaëng döøng ôû Cherbourg vaø Queens Town, Titanic tieán thaúng veà New York. Moïi chuyeän töôûng chöøng nhö troâi chaûy nhöng... Ngaøy 14 thaùng 4 naêm 1912, trôøi trôû laïnh ñoät ngoät. Titanic tieán thaúng veà phía Terre Neuve, lao thaúng ñeán khu vöïc baêng troâi. Moät ñeâm ñaày sao, bieån tónh laëng nhö maët hoà. Söông muø daøy ñaëc. Moät nuùi baêng caùch taøu 600 meùt maø ngöôøi tröïc taøu khoâng heà nhìn thaáy. Khi phaùt hieän ra thì ñaõ quaù treã, nuùi baêng ñaõ cheùm 6 nhaùt vaøo voû taøu. Nöôùc aøo aït traøn vaøo caùc khoang. Luùc ñoù laø 0 giôø 10 phuùt, ngaøy 15 thaùng 4 naêm 1912. Chæ coù 1000 choã treân canoâ caáp cöùu, maø haønh khaùch ñeán 2200 ngöôøi. Bieån toái ñen nhö möïc. Trôøi laïnh döôùi 00C. Moät caûnh hoãn loaïn chöa töøng coù. Ngöôøi chaïy nhoán nhaùo. Than khoùc. Gaøo theùt. Phaù cöûa. Nöôùc ñaõ ngaäp ñeán caùc cabin cuûa boong döôùi. Con taøu trong mô ñaõ bieán thaønh côn aùc moäng. Ñeán 2 giôø 5 phuùt, chieác canoâ cuoái cuøng ñöôïc thaû xuoáng bieån. Khoaûng 10 phuùt sau ñoù, moät quaàng saùng buøng leân trong moät tieáng noå döõ doäi. Con taøu vôõ ra vaø daàn chìm xuoáng ñaùy ñaïi döông. 1500 ngöôøi quaãy ñaïp, gaøo theùt, baùm vaøo nhau... nhöng voâ voïng. Söï im laëng daàn daàn ngöï trò.

Vaøi ngaøy sau thaûm hoïa, nhöõng ngöôøi ñi vôùt xaùc ñaõ chöùng kieán moät khung caûnh xuùc ñoäng: moät daây 180 ngöôøi cheát ñang oâm nhau. Moät phuï nöõ cheát trong tö theá tay vaãn ghì chaët ñöùa con 2 tuoåi. Taát caû nhö ñang chìm saâu vaøo moät giaác nguû...Thuû phaïm chính cuûa tai naïn khuûng khieáp noùi treân laø söông muø. Söông muø ñaõ ngaên caûn taàm nhìn cuûa ngöôøi thuûy thuû tröïc taøu ñeâm aáy.

729

17.1.2. OÂ nhieãm khoâng khí ñoâ thò hieän ñaïi

Vaán ñeà oâ nhieãm khoâng khí ôû caùc ñoâ thò hieän ñaïi khoù coù theå moâ taû baèng caùc thuaät ngöõ thoáng nhaát. Noù leä thuoäc nhieàu vaøo traïng thaùi khí töôïng vaø möùc ñoä phaùt trieån kinh teá. Caùc ñieàu kieän khí haäu quyeát ñònh ñoä saâu cuûa taàng xaùo troän, taàn soá khí ngöng treä, ñoä aåm, nhieät ñoä vaø thôøi gian coù naéng. Taát caû caùc thoâng soá naøy ñeàu quan troïng trong söï tieán trieån cuûa nhöõng möùc oâ nhieãm khoâng khí cao. Maëc duø noùi chung ñieàu kieän khí haäu quyeát ñònh khaû naêng coù hay khoâng coù nhöõng vaán ñeà oâ nhieãm khoâng khí traàm troïng, nhöng vaãn caàn phaûi nhaán maïnh raèng khí haäu khoâng chòu traùch nhieäm cho nhöõng vaán ñeà naøy maø ñoù laø do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Sau ñaây laø vaán ñeà oâ nhieãm ôû Hoàng Koâng:

OÂ nhieãm khoâng khí khoâng phaûi laø chuyeän môùi ôû Hoàng Koâng. Chính quyeàn cuûa ngöôøi Anh tröôùc ñaây ñaõ phôùt lôø nhöõng daáu hieäu caûnh baùo naïn oâ nhieãm moâi tröôøng vaø gaàn nhö queân laõng noù trong nhöõng naêm gaàn ñaây do coù nhöõng baát ñoàng vôùi Trung Quoác veà vaán ñeà caûi caùch chính trò. Nhöng hieän nay, tình traïng oâ nhieãm khoâng khí ñaõ tôùi möùc baùo ñoäng, ñaëc bieät ñoái vôùi moät thaønh phoá ñöôïc xem laø cöûa ngoõ cuûa khu vöïc vaø laø moät trung taâm taøi chính ngang taàm vôùi caùc trung taâm taøi chính lôùn nhö New York, Luaân Ñoân vaø Tokyo. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, khu caûng Victoria nhìn töø xa bò bao phuû bôûi moät lôùp khoùi buïi nhö söông muø maøu naâu. Theo Ñaøi quan saùt Hoàng Koâng, soá ngaøy "u aùm khoùi buïi" taïi ñaây ñaõ taêng hôn gaáp ñoâi töø thaùng gieâng ñeán thaùng 9–1999 so vôùi cuøng thôøi kyø naêm 1998. Ngay töø naêm 1995, moät cuoäc nghieân cöùu veà caùc chöùng beänh hoâ haáp trong löïc löôïng caûnh saùt tuaàn tra taïi Hoàng Koâng cho thaáy beänh vieâm phoåi cuûa caùc nhaân vieân caûnh saùt chæ thuyeân giaûm roõ reät khi hoï chaám döùt coâng vieäc tuaàn tra treân ñöôøng! Naêm 1998, caùc cô quan chöùc naêng taïi Hoàng Koâng cuõng ñaõ thöû "ñònh giaù" caùc chi phí phaùt sinh maø ngaân saùch Hoàng Koâng phaûi chi ra cho ngaønh y teá ñeå chöõa caùc chöùng beänh do oâ nhieãm gaây ra laø 490 trieäu ñoâla/naêm. Nhöng ñieàu teä haïi hôn laø taïi Hoàng Koâng, moãi naêm ñaõ coù hôn 1.900 ngöôøi cheát do phaûi hít thôû baàu khoâng khí ñoäc haïi naøy! Caùc nhaø hoaït ñoäng ñaõ vaän ñoäng 21 phoøng thöông maïi quoác teá ôû Hoàng Koâng keâu goïi caùc coâng ty thaønh laäp Hoäi Lieân

730

hieäp thöông maïi baûo veä moâi tröôøng. Caùc nhaø doanh nghieäp Hoàng Koâng lo laéng vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng neáu khoâng ñöôïc giaûi quyeát seõ aûnh höôûng xaáu ñeán vieäc keâu goïi ñaàu tö cuûa nöôùc ngoaøi. Toå chöùc "Nhöõng ngöôøi baïn cuûa haønh tinh" öôùc tính ngaønh du lòch Hoàng Koâng bò thaát thu ñeán 580 trieäu ñoâla moãi naêm do naïn oâ nhieãm khoâng khí taïi ñaây. Moät thaønh vieân cuûa Hoäi lieân hieäp thöông maïi baûo veä moâi tröôøng cho bieát hieän nay caùn caân ñaàu tö nöôùc ngoaøi ñang nghieâng veà phía Singapore duø nöôùc naøy cuõng bò aûnh höôûng khaù naëng neà do naïn chaùy röøng ôû Indonesia vöøa qua. Caùc phoøng thöông maïi cuûa Anh vaø Myõ ñaõ tieán haønh ñieàu tra vaø nhaän thaáy söï xuoáng caáp moâi tröôøng taïi Hoàng Koâng laø nguyeân nhaân chính gaây khoù khaên cho vieäc ñaáu thaàu cuûa caùc doanh nghieäp nöôùc ngoaøi. Chính vì theá, tröôùc maét Hoàng Koâng seõ laép ñaët 14 traïm quan saùt baàu khí quyeån, trong ñoù coù 3 traïm ñaët taïi caùc khu vöïc noäi oâ nhaèm kieåm tra chaát löôïng khoâng khí treân toaøn laõnh thoå naøy. Caùc traïm quan saùt ñaõ ghi nhaän coù tôùi 222 ngaøy baàu khoâng khí ôû Hoàng Koâng coù chæ soá oâ nhieãm raát cao. Chæ soá oâ nhieãm khoâng khí API (Air Pollution Idex) ñöôïc tính toaùn döïa vaøo 5 tieâu chuaån: carbon monoxide, sulfur dioxide, nitrogen dioxide, ozone vaø soá löôïng buïi con ngöôøi hít phaûi (RSPs). Chæ soá oâ nhieãm khoâng khí töø 51–100 ñöôïc xem laø cao; töø 100 ñeán dôùi 200: raát cao; töø 200 trôû leân laø cöïc kyø nguy hieåm. Con ngöôøi soáng trong baàu khoâng khí coù chæ soá oâ nhieãm töø 100–200 seõ caûm thaáy raát khoù chòu neáu ñaõ coù vaán ñeà veà tim maïch hay hoâ haáp. Khi hít thôû baàu khoâng khí coù chæ soá oâ nhieãm treân 200, ngöôøi beänh seõ traûi qua caùc trieäu chöùng beänh lyù raát naëng neà. Taïi Hoàng Koâng, noàng ñoä nitrogen dioxide trong khoâng khí ñaõ taêng khoaûng 60% trong voøng vaøi naêm qua do soá löôïng xe hôi taêng leân quaù nhanh (hieän nay laø 600.000 chieác). Trong khi ñoù, töø nay ñeán naêm 2016; soá löôïng xe hôi taïi Hoàng Koâng seõ taêng leân gaáp ñoâi, thaäm chí gaáp ba laàn con soá hieän taïi. Löôïng ozone trong khí quyeån che chôû con ngöôøi choáng laïi böùc xaï cuûa tia cöïc tím cuõng bò moûng daàn ñi do khí thaûi töø soá löôïng oâtoâ khoång loà naøy. Ñieàu ñoù coù nghóa laø soá ngöôøi maéc beänh ñöôøng hoâ haáp seõ caøng taêng cao trong töông lai. Ngoaøi ra, nhöõng haït buïi nhoû li ti döôùi 10 micron (moät phaàn trieäu cuûa meùt) cuõng laø taùc nhaân nguy hieåm coù theå gaây roái loaïn tim maïch vaø ung thö phoåi neáu con ngöôøi hít phaûi trong moät thôøi gian daøi. Hieän taïi, chính quyeàn Hoàng Koâng ñaõ

731

taêng möùc phaït ñoái vôùi caùc loaïi xe xaû khoùi treân ñöôøng töø 58 ñoâla leân 74 ñoâla Myõ. Song ñieàu naøy ôû Hoàng Koâng xem ra chaúng coù taùc duïng maáy ñoái vôùi caùc taøi xeá taxi vaø taøi xeá xe taûi bôûi möùc phaït noùi treân haõy coøn quaù thaáp ñeå coù theå raên ñe hoï. Nhieàu taøi xeá cho raèng hoï phaûi cho xe noå maùy caû nhöõng luùc döøng xe ñeå heä thoáng maùy laïnh hoaït ñoäng vì thôøi tieát ôû Hoàng Koâng quaù noùng, nhöng hoï laïi khoâng bieát raèng 37 chieác xe noå maùy khi döøng laøm baàu khoâng khí oâ nhieãm töông ñöông 4.000 chieác xe ñang chaïy treân ñöôøng!

Cho ñeán nay, ôû Hoàng Koâng chæ coù vuøng Big Apple laø nôi caùc taøi xeá khoâng döøng xe laâu quaù 5 phuùt do töø thaäp nieân 1970, nôi ñaây ñaõ bò aûnh höôûng naëng neà bôûi khoùi vaø söông quang hoaù (photochemical smog). Chính quyeàn Hoàng Koâng muoán chuyeån toaøn boä 17.000 xe taxi chaïy baèng daàu diesel sang söû duïng nhieân lieäu khí hoaù loûng LPG (Liquefied petrolium gas). Naêm 1998, sau khi ñeå 30 xe taxi vaøo chaïy thöû nghieäm thaønh coâng baèng nhieân lieäu khí hoaù loûng, ñeán nay ñaõ coù 200 xe taxi taïi Hoàng Koâng ñang vaän haønh loaïi nhieân lieäu môùi naøy vaø ngöôøi ta hy voïng raèng ñeán naêm 2005, moät soá löôïng lôùn xe hôi taïi Hoàng Koâng seõ chính thöùc söû duïng nhieân lieäu LPG. Ñieàu naøy seõ laøm giaûm ñöôïc möùc ñoä oâ nhieãm khoâng khí xuoáng 30%.

Hoàng Koâng cuõng laø moät trong nhöõng khu vöïc coù soá löôïng xe buyùt nhieàu nhaát theá giôùi. Vieäc ñöa khí hoaù loûng vaøo söû duïng cho xe buyùt chöa daùm ñaët ra bôûi nguy cô chaùy noå raát cao moät khi caùc boàn chöùa nhieân lieäu naøy roø ræ! Cuõng raát khoù khaên khi phaûi thieát keá choã ñaët caùc boàn nhieân lieäu khoång loà treân xe buyùt. Ñoái vôùi nhöõng xe buyùt môùi saûn xuaát, chính quyeàn Hoàng Koâng buoäc caùc nhaø thieát keá phaûi ñaùp öùng ñöôïc caùc tieâu chuaån baûo veä moâi tröôøng cuûa chaâu AÂu. Khoùi thaûi töø caùc nhaø maùy saûn xuaát hoaù chaát coâng nghieäp ôû Hoàng Koâng cuõng laø taùc nhaân gaây oâ nhieãm naëng cho baàu khoâng khí. Haøng naêm, caùc nhaø maùy naøy saûn xuaát ñeán 80.000 taán sulfur dioxide. Töø thaäp nieân 1990, ña soá caùc nhaø maùy naøy ñaõ ñöôïc dôøi veà Trung Hoa ñaïi luïc nhaèm giaûm chi phí nhaân coâng vaø traùnh bò phaït vì töø naêm 1990, Hoàng Koâng ñaõ caám caùc nhaø maùy ôû ñaây saûn xuaát nhieân lieäu naëng coù chöùa sulfur duøng trong coâng nghieäp. Nhöng töø thaùng 10 ñeán thaùng 4 haøng naêm, nhöõng

732

luoàng gioù thoåi töø phía Baéc – nôi coù nhieàu nhaø maùy hoaù chaát – laøm Hoàng Koâng bò bao vaây bôûi khí sulfur vaø nitrogen dioxide.

Nhö vaäy, chuyeän oâ nhieãm khoâng khí ôû Hoàng Koâng vaãn laø "ñeà taøi muoân thuôû". Tröôûng ñaëc khu haønh chính kinh teá Hoàng Koâng – oâng Ñoång Kieán Hoa – vaãn phaûi leân dieãn ñaøn höùa heïn ñeå traán an dö luaän. Coøn tính khaû thi cuûa caùc döï aùn laøm saïch baàu khoâng khí ôû Hoàng Koâng thì... haõy ñôïi ñaáy!

Möùc phaùt trieån kinh teá quyeát ñònh nguoàn naêng löôïng söû duïng, möùc ñoä coâng nghieäp hoaù, khaû naêng nhaäp mua nhöõng nhieân lieäu cao caáp vaø khaû naêng aùp duïng nhöõng coâng ngheä saïch. Khoâng nhaát thieát laø moät neàn kinh teá phaùt trieån cao seõ daãn ñeán möùc ñoä oâ nhieãm khoâng khí thaáp, ngöôïc laïi trong suoát thôøi gian baét ñaàu phaùt trieån kinh teá thöôøng ngöôøi ta öu tieân cho vieäc phaùt trieån phoàn vinh ñöa ñeán laøm suy thoaùi chaát löôïng moâi tröôøng hay chaát löôïng khoâng khí. Chæ sau moät giai ñoaïn phaùt trieån naøo ñoù thì ngöôøi ta môùi öu tieân cho giaûm thieåu oâ nhieãm moâi tröôøng.

Derek Elsom cho ta caùi nhìn bao quaùt veà hieän traïng ôû nhieàu nôi treân theá giôùi. Coù theå chia tình traïng oâ nhieãm khoâng khí ñoâ thò thaønh hai loaïi chung: khoùi muø muøa heø vaø khoùi muø muøa ñoâng. Khoùi muø muøa heø ñaëc tröng bôûi caùc phaûn öùng quang hoùa daãn ñeán coù nhieàu chaát oxi hoaù (ñaëc bieät laø ozon vaø PAN) xaûy ra ôû caùc vó ñoä cao vaø trung chæ trong muøa heø vaø ôû nhöõng vuøng nhieät ñôùi trong suoát naêm. Khoùi muø muøa ñoâng ñaëc tröng bôûi nhieàu haït xaûy ra ôû nhöõng vó ñoä cao vaø trung chuû yeáu trong muøa ñoâng. Vì caùc phaûn öùng quang hoaù taïo ra caùc haït (thoâng qua quaù trình taïo maàm keát tinh) neân söï phoái hôïp cuûa hai loaïi khoùi muø naøy seõ laø tröôøng hôïp xaáu nhaát. ÔÛ nhieàu vuøng ñoâ thò thuoäc caùc nöôùc caän nhieät ñôùi xaûy ra caû hai loaïi khoùi muø naøy.

17.2. TOÅNG QUAN SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

17.2.1. Khaùi nieäm

Theo nhieàu taùc giaû, söông muø quang hoùa laø chaát oâ nhieãm thöù caáp ñöôïc hình thaønh khi hydrocacbon vaø oxit nitô bò giöõ laïi do hieän töôïng ñaûo nhieät vaø xaûy ra caùc phaûn öùng quang hoùa hình thaønh neân peroxy acetyl nitrat (PAN) vaø ozon.

733

Hieän töôïng söông muø quang hoùa xaûy ra ôû ngay lôùp khoâng khí keà saùt maët ñaát, coù nguoàn goác nhaân taïo laø chính. Caùc saûn phaåm chuû yeáu cuûa phaûn öùng quang hoùa goàm coù: ozon, caùc daãn xuaát nitro cuûa hydrocacbon vaø caùc chaát höõu cô khaùc. Nhö vaäy, ta thaáy “söông muø quang hoùa” ñöôïc hình thaønh khi hoäi ñuû ba thaønh toá sau ñaây trong khí quyeån:

• Tia UV trong thaønh phaàn aùnh saùng maët trôøi.

• Caùc hydro cacbua, oxit nitô...

• Hôi nöôùc.

Tia UV gaây phaûn öùng quang hoùa ñoái vôùi caùc hydro cacbua, oxit nitô... Vì vaäy, teân khoa hoïc cuûa hieän töôïng naøy laø söông muø quang hoùa.

17.2.2. Khaùi nieäm söông, söông muø vaø söông muø quang hoùa

17.2.2.1. Söï ngöng keát laø gì?

Söï ngöng keát laø söï chuyeån pha cuûa nöôùc töø theå hôi sang theå loûng xaûy ra trong khí quyeån döôùi daïng nhöõng gioït nöôùc raát nhoû vôùi ñöôøng kính vaøo khoaûng vaøi micronmet (μm). Caùc gioït nöôùc lôùn hôn ñöôïc hình thaønh baèng caùch keát tuï caùc haït nhoû laïi vôùi nhau hoaëc baèng caùch vaän chuyeån khueách taùn cuûa hôi nöôùc.

17.2.2.2. Haït nhaân ngöng keát

Söï hình thaønh nhöõng gioït nöôùc trong quaù trình ngöng keát luoân luoân dieãn ra treân nhöõng trung taâm ñöôïc goïi laø haït nhaân ngöng keát. Neáu teá baøo phoâi thai cuûa gioït nöôùc khoâng xuaát hieän treân haït nhaân ngöng keát thì noù khoâng oån ñònh; Caùc phaân töû taïo thaønh caùc gioït nöôùc laïi seõ bay töù tung. Vai troø cuûa haït nhaân ngöng keát laø nhôø vaøo söï huùt aåm cuûa noù maø caùc teá baøo phoâi thai cuûa gioït nöôùc seõ lôùn leân moät caùch oån ñònh. Neáu khoâng khí hoaøn toaøn trong saïch, töùc laø khoâng coù caùc haït buïi, khoùi,... thì hieän töôïng ngöng keát seõ khoâng bao giôø xuaát hieän cho duø khoâng khí ñaõ ñaït ñeán traïng thaùi baõo hoøa. Tuy nhieân haït nhaân ngöng keát luoân luoân toàn taïi trong khí quyeån bôûi theá cho neân moät löôïng raát ít hôi nöôùc quaù baõo hoøa cuõng khoâng quan traéc thaáy. Phaàn lôùn nhöõng taïp chaát trong khoâng khí coù theå ñöôïc coi nhö nhöõng haït nhaân ngöng keát.

734

17.2.2.3. Caùc saûn phaåm ngöng keát

Khoâng khí aåm chöa baõo hoøa hôi nöôùc nhöng vì moät lyù do naøo ñoù laøm cho nhieät ñoä cuûa noù giaûm xuoáng döôùi ñieåm söông, khoâng khí vöôït quaù baõo hoøa, löôïng hôi nöôùc thöøa ra seõ trôû veà theå loûng hoaëc raén vaø chuùng ñöôïc goïi laø saûn phaåm ngöng keát. Nhieät ñoä khoâng khí bò giaûm coù theå do khoâng khí chuyeån ñoäng leân cao, hoaëc chuyeån ñoäng ngang (bình löu) traøn leân beà maët ñeâm laïnh hôn, cuõng coù theå do maát nhieät veà ban ñeâm do böùc xaï. Saûn phaåm ngöng keát goàm coù caùc loaïi sau ñaây:

• Söông muø: ñöôïc hình thaønh ôû lôùp khoâng khí gaàn maët ñaát, do böùc xaï hoaëc bình löu. Haït nöôùc cuûa söông muø nhoû, baùn kính trung bình khoaûng 2–5.10–5 mm.

• Söông vaø söông muoái: ñöôïc hình thaønh ngay treân maët ñaát laïnh hay treân caùc ngoïn coû do quaù trình böùc xaï cuûa maët ñaát. Nhöõng haït nöôùc nhoû ñöôïc ngöng keát ôû nhieät ñoä döông sau moät thôøi gian keát hôïp vôùi nhau thaønh nhöõng haït söông lôùn. Neáu ôû nhieät ñoä aâm thì hôi nöôùc taïo thaønh nhöõng tinh theå raén goïi laø söông muoái.

• Maây: laø taäp hôïp nhöõng saûn phaåm ngöng keát hay thaêng hoa cuûa hôi nöôùc ôû caùc ñoä cao khaùc nhau trong khí quyeån.

Trong daân gian coù moät caùch phaân loaïi khaùc:

• Neáu nöôùc ñoïng thaønh haït treân caùc laù caây, ngoïn coû thì goïi laø söông moùc.

• Neáu lô löûng trong khoâng khí maø daøy ñaëc goïi laø söông muø.

• Neáu mong manh nom töïa nhö nhöõng laøn khoùi vaét ngang caùc ngoïn caây hay traûi ra treân maët soâng, maët hoà thì goïi laø söông khoùi.

• Neáu söông hình thaønh luùc gaàn saùng, veà muøa ñoâng, trong ñieàu kieän nhieät ñoä haï xuoáng thaáp, thì caùc haït nöôùc seõ trôû thaønh caùc haït baêng nhoû, traéng, gioáng nhö nhöõng haït muoái, goïi laø söông muoái.

17.2.2.4 . Söông muø quang hoùa

Söï ngöng keát cuõng dieãn ra treân nhöõng phaân töû vaø haït nhoû thuoäc chaát raén, nhö nhöõng vaät phaåm cuûa söï chaùy hoaëc cuûa söï phaân raõ caùc chaát höõu cô. Ñoù laø nhöõng axit nitric (HNO3), axit sunfuric (H2SO4), amoni sunfat ((NH4)2SO4),... ÔÛ nhöõng khu trung taâm coâng nghieäp

735

trong khí quyeån chöùa moät löôïng lôùn nhöõng haït nhaân ngöng keát nhö theá. Nhöõng phaân töû khaù lôùn khoâng huùt aåm nhöng thaám nöôùc cuõng ñoùng vai troø cuûa haït nhaân ngöng keát. Khi söï ngöng keát dieãn ra treân caùc saûn phaåm cuûa caùc phaûn öùng quang hoùa (caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp) ta coù söông muø quang hoùa.

17.3. CAÙC PHAÛN ÖÙNG QUANG HOÙA TRONG KHÍ QUYEÅN

17.3.1 Khaùi nieäm quaù trình quang hoùa

Quaù trình quang hoùa ñöôïc hieåu laø haøng loaït nhöõng phaûn öùng hoùa hoïc xaûy ra trong ñoù naêng löôïng caàn thieát cho phaûn öùng ñöôïc chuyeån ñeán qua nhöõng tia ôû daïng aùnh saùng nhìn thaáy ñöôïc hoaëc tia cöïc tím. Ñoái vôùi phaûn öùng quang hoùa coù moät soá nguyeân taéc cô baûn sau:

• Phaûn öùng quang hoùa chæ xaûy ra vôùi caùc phaàn töû coù khaû naêng haáp thuï caùc phoâtoân maø noù gaëp.

• Moãi phoâtoân ñöôïc haáp thuï coù theå kích hoaït chæ vôùi moät phaàn töû duy nhaát ôû quaù trình quang hoùa ñaàu tieân.

• Theo quy luaät haáp thuï naêng löôïng thì tröôùc heát caùc phoâtoân ñöôïc haáp thu bôûi caùc phaàn töû ôû nhöõng traïng thaùi coù naêng löôïng thaáp. Do ñoù, ñoái vôùi quaù trình quang hoùa thì nhöõng traïng thaùi kích ñoäng naêng löôïng thaáp raát coù yù nghóa.

Hieäu quaû haáp thu quang hoùa ñöôïc ñònh nghóa qua möùc haáp thuï S cuûa moät quaù trình quang hoùa: S = soá phaàn töû tham gia phaûn öùng/soá phoâtoân bò haáp thuï. Theo ñònh luaät ñöông löôïng ñieän hoùa cuûa Einstein thì moät phoâtoân hoaït hoùa moät phaân töû. Naêng löôïng mang bôûi moät phoâtoân laø:

E = hc / a

c: toác ñoä aùnh saùng

h: haèng soá Plank

a: böôùc soùng aùnh saùng

Maët khaùc, theo ñònh luaät haáp thu quang hoùa cuûa Lambert– Beer thì cöôøng ñoä aùnh saùng I sau khi ñi qua moät lôùp khí ñoàng nhaát coù chieàu daøy l ñöôïc xaùc ñònh theo:

736

I = I0. e– k.l.C

C: noàng ñoä khí

Io: cöôøng ñoä saùng ban ñaàu

Nhö vaäy cöôøng ñoä saùng ñaõ haáp thuï IA seõ ñöôïc xaùc ñònh:

IA = I0 – I

Quang hoùa sinh thaùi laø moät ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu quaù trình hoùa hoïc vôùi söï tham gia cuûa caùc chaát hoùa hoïc trong moâi tröôøng töï nhieân vaø ñöôïc thöïc hieän tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp nhôø naêng löôïng maët trôøi. Caùc phaûn öùng quang hoaù ñoùng moät vai troø quan troïng trong thaønh phaàn khí quyeån cuõng nhö trong trong quaù trình oâ nhieãm moâi tröôøng khí quyeån. Nhöõng phaûn öùng naøy phaûn aùnh taùc ñoäng cuûa caùc soùng ñieän töû leân vaät chaát.

Böôùc ñaàu tieân cuûa phaûn öùng naøy laø phaân töû haáp thuï proâton taïo neân traïng thaùi kích hoaït:

A A* (1)

Trong ñoù: h – haèng soá Planck

ν – taàng soá aùnh saùng

hν – bieåu thò proton cuûa aùnh saùng.

Tieáp ñoù phaân töû ôû traïng thaùi kích hoaït seõ tham gia caùc phaûn öùng sau:

a. Toaû nhieät

Caùc phaân töû ôû traïng thaùi kích hoaït traû laïi naêng löôïng dö döôùi daïng naêng löôïng toaû nhieät

A* A + E (2)

E – naêng löôïng ñöôïc giaûi phoùng

Phaân töû bò kích thích maát naêng löôïng dö cuûa mình cho nguyeân töû hay phaân töû trung gian. Nguyeân töû naøy coù khaû naêng chuyeån ñoåi naêng löôïng lôùn, ngay sau ñoù giaûi phoùng naêng löôïng döôùi daïng nhieät ñeå trôû veà traïng thaùi ban ñaàu:

hν

737

A* + M A + M* (3)

M* M + E (4)

b. Phaùt xaï Naêng löôïng dö cuûa nguyeân töû bò maát döôùi daïng caùc soùng ñieän töø.

Khi böôùc soùng cuûa caùc tia ñieän töø naøy naèm trong giaûi nhìn thaáy cuûa quang phoå thì caùc phaûn öùng naøy goïi laø phaûn öùng phaùt quang

A* A + hν (5) c. Trao ñoåi naêng löôïng lieân phaân töû Naêng löôïng cuûa caùc phaân töû bò kích thích truyeàn cho phaân töû

khaùc, laøm cho phaân töû môùi trôû neân traïng thaùi kích hoaït:

A* + M A + M* (6) d. Trao ñoåi naêng löôïng noäi phaân töû Naêng löôïng ñöôïc trao ñoåi ngay trong phaân töû laøm bieán ñoåi caùc

phaân töû töø traïng thaùi kích hoaït naøy sang traïng thaùi kích hoaït khaùc:

A* A*’ (7) e. Ion hoaù Neáu naêng löôïng do photon cung caáp cho phaân töû ñuû lôùn thì caùc

ñieän töû khoâng chæ bò ñaåy ra khoûi quyõ ñaïo ngoaøi maø coøn coù khaû naêng bò ñaåy ra khoûi phaïm vi aûnh höôûng cuûa lieân keát phaân töû, trôû thaønh ñieän töû töï do vaø bieán caùc phaân töû ôû traïng thaùi kích hoaït trôû thaønh caùc ion:

A* A+ + e– (8)

(Nguoàn: Cuø Thaønh Long – 2003)

E

Traïng thaùi kích thích Traïng thaùi cô baûn

Hinh 17.1: Caùc traïng thaùi spin cuûa phaân töû

Möùc zero Möùc zero Möùc zero

A*’A*A

738

17.3.2 Phaûn öùng hoaù hoïc

Caùc phaân töû bò kích thích trôû thaønh caùc phaân töû coù hoaït tích cao, raát deã tham gia vaøo caùc phaûn öùng hoaù hoïc, taïo thaønh caùc hôïp chaát môùi trong khí quyeån. Caùc phaûn öùng quang hoaù hoïc laø nhöõng phaûn öùng quan troïng nhaát trong khí quîeån vaø thöôøng coù caùc daïng chuû yeáu sau:

17.3.2.1 Lieân keát quang hoaù: Caùc phaân töû ôû traïng thaùi kích hoaït lieân keát vôùi caùc phaân töû khaùc maø noù gaëp, taïo ra hôïp chaát môùi maø khoâng caàn chaát xuùc taùc hay ñieàu kieän nhieät ñoä, aùp suaát...

A* + B C + D + ... (9)

Ví duï: phaûn öùng cuûa NO2 kích hoaït vôùi caùc chaát höõu cô deã bay hôi

NO2* + CH3CO(O)O CH3COO(O)NO2 (10)

17.3.2.2 Phaân li quang hoaù: caùc phaân töû bò kích thích coù naêng löôïng dö lôùn hôn naêng löôïng lieân keát hoaù hoïc cuûa phaân töû seõ bò phaân li thaønh chaát môùi:

A* B1 + B2 (11)

Caùc phaûn öùng phaân li quang hoaù ñoùng vai troø raát quan troïng trong khí quyeån. Moät trong nhöõng phaûn öùng quan troïng nhaát laø phaûn öùng phaân li NO2 taïo ra oxy nguyeân töû coù tính oxi hoaù maïnh:

NO2* NO + O (12)

17.3.2.3 Phaùt quang: Khi phaân töû ôû traïng thaùi kích thích trôû veà traïng thaùi ban ñaàu thì noù seõ phaùt ra moät naêng löôïng:

NO2* NO2 + hν (13)

17.3.2.4 Ñoàng phaân töï phaùt: Naêng löôïng dö trong caùc phaân töû ôû traïng thaùi kích hoaït laøm thay ñoåi lieân keát trong phaân töû, taïo ra caùc ñoàng phaân.

Ví duï: o–nitrobenzaldehyt chuyeån thaønh o–nitrozobenzoic acid:

739

(14)

Phaûn öùng naøy ñöôïc öùng duïng trong vieäc laøm xaï quang keá ñeå ño tia ñieän töø.

Naêng löôïng cuûa tia nhìn thaáy hoaëc tia cöïc tím thöôøng ñaït ñeán giaù trò trung bình cuûa lieân keát hoaù hoïc. Vì vaäy, khi moät phaân töû haáp thuï moät proton ôû vuøng phoå ñieän töû naøy, caùc lieân keát hoaù hoïc coù theå bò phaù vôõ. Neáu bieát ñöôïc naêng löôïng cuûa moät lieân keát hoaù hoïc naøo ñoù, coù theå döï baùo ñöôïc phaûn öùng quang hoaù seõ xuaát hieän töø moät böôùc soùng xaùc ñònh naøo ñoù. Ta bieát ñöôïc toác ñoä aùnh saùng C= 3*108 m*s –1 vaø tính theo coâng thöùc sau:

C = f*λ; f: taàng soá, λ laø ñoä daøi böôùc soùng

Phöông trình Planck moâ taû quan heä giöõa taàn soá cuûa soùng vaø naêng löôïng

E = h*f; vôùi h laø haèng soá Planck coù giaù trò baèng 6.63*10 –34 J*s

Keát hôïp hai phöông trình treân ta coù: Ehc

=λ

Vôùi 1 mol ta coù: E

Nhc=λ ; trong ñoù N laø soá Avogadro coù giaù

trò baèng 6.02*1023 mol–1

ÔÛ taàng treân cuûa khí quyeån, tia töû ngoaïi coù böôùc soùng λ < 290nm seõ lieân quan ñeán phaûn öùng quang hoaù trong taàng ñoái löu nhöõng tia töû ngoaïi coù λ < 400 nm coù theå tham gia phaûn öùng quang hoaù.

Phaûn öùng quang hoaù cô baûn xaûy ra trong moâi tröôøng goàm:

Phaûn öùng quang hoaù sinh ra oxy nguyeân töû:

NO2 + hν NO + O (15)

λ< 420 nm

O C– H

NO2

O C– H

NO2

O C– H

NO2

O C– OH

NO+ hν

740

Phaûn öùng daây truyeàn phaân nhaùnh hay ngaét nhaùnh

ROO + hν ROO* (16)

NO + ROO NO2 + saûn phaåm môùi (16)

NO2 + R* saûn phaåm (ví duï: PAN) (17)

Phöông trình phaûn öùng taïo peroxyaxetyl nitrat (PAN) seõ ñöôïc trình baøy ôû phaàn sau.

17.4. QUAÙ TRÌNH PHAÙT SINH CAÙC CHAÁT OÂ NHIEÃM TRONG SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

17.4.1. Caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí sô caáp

17.4.1.1. Giôùi thieäu

Treân theá giôùi, coù naêm loaïi nguyeân vaät lieäu chính ñöôïc thaûi tröïc tieáp vaøo trong khí quyeån vôùi nhöõng hình thöùc khaùc nhau vaø coù löôïng ñuû lôùn ñeå gaây ra caùc ruûi ro ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi. Ñoù laø cacbon monoxit (CO), hydrocacbon (CH), caùc daïng haït, sulfur dioxit (SO2) vaø caùc hôïp chaát chöùa nitô (NOx).

Nhoùm naøy ñöôïc goïi laø caùc chaát oâ nhieãm sô caáp. Chuùng töông taùc vôùi nhau hoaëc töông taùc vôùi caùc phaân töû khaùc coù maët trong nguoàn thaûi cuûa ñoäng vaät.

17.4.1.2. Cacbon monoxit (CO)

CO laø saûn phaåm ñoát chaùy cuûa caùc vaät lieäu höõu cô nhö xaêng daàu, than ñaù, goã vaø raùc röôûi. Nguoàn lôùn nhaát cuûa CO laø hoaït ñoäng giao thoâng vaän taûi. Maëc duø hieäu quaû söû duïng nhieân lieäu ñaõ ñöôïc gia taêng vaø vieäc söû duïng caùc chaát xuùc taùc ñaõ laøm giaûm söï phaùt thaûi CO nhöng CO vaãn laø moät vaán ñeà nan giaûi do soá löôïng xe treân ñöôøng phoá ngaøy caøng taêng.

Moät nguoàn lôùn nöõa cuûa CO laø khoùi thuoác laù. ÔÛ nöôùc Myõ vaø moät soá nöôùc khaùc, coù söùc eùp raát lôùn ñeå haïn cheá vieäc huùt thuoác laù. Caùc nhaø haøng chæ ñònh nhöõng khu vöïc caám huùt thuoác laù, caùc nôi coâng coäng

741

cuõng ra chæ ñònh caám huùt thuoác laù. Khoùi ñang giaûm ñi trong quaù trình coâng nghieäp hoùa hieän nay, nhöng ôû caùc quoác gia phaùt trieån, khoùi thuoác laù coù nhöõng söï meâ hoaëc cuûa noù, do keát quaû cuûa caùc chieán dòch tieáp thò roäng raõi cuûa caùc coâng ty, nhaø maùy saûn xuaát thuoác laù. CO laø moät chaát oâ nhieãm khoâng beàn. Caùc quaù trình töï nhieân chuyeån CO thaønh nhöõng hôïp chaát khaùc khoâng gaây haïi. Vì vaäy, khoâng khí coù theå laøm saïch CO neáu nhö khoâng coù löôïng CO môùi ñöôïc ñöa vaøo trong khí quyeån.

Nguoàn chính cuûa carbon monoxit, hydrocacbon, vaø oxit nitô laø söï ñoát chaùy beân trong ñoäng cô. Söï taäp trung moät löôïng lôùnxe oâ toâ laøm gia taêng caùc chaát oâ nhieãm. Noàng ñoä cao cuûa CO gaây ra meät moûi, choùng maët vaø nhöùc ñaàu.

Naáu aên vaø söôûi aám gaây taùc haïi ñoái vôùi söùc khoeû. Khoaûng 2,5 tyû ngöôøi, phaàn lôùn laø phuï nöõ vaø treû em, traûi qua haøng giôø moãi ngaøy vôùi cacbon conoxit, caùc loaïi haït vaø hydrocacbon gaây ung thö

17.4.1.3. Hydrocacbon (HC)

Ngoaøi CO, hoaït ñoäng giao thoâng coøn thaûi ra nhieàu loaïi hydrocacbon (HC). Hydrocacbon laø nhoùm hôïp chaát höõu cô bao goàm caùc nguyeân töû hydro vaø cacbon. Noù bay hôi töø söï cung caáp nhieân lieäu hoaëc töø nhöõng veát cuûa nhieân lieäu khoâng chaùy hoaøn toaøn. Söï ñoát chaùy beân trong ñoäng cô laø nguoàn chuû yeáu cuûa caùc hydrocacbon. Ngoaøi ra, caùc loø luyeän kim vaø caùc ngaønh coâng nghieäp cuõng ñoùng goùp moät löôïng lôùn hydrocacbon. Caùc hydrocacbon trong khí quyeån cuõng khoâng gaây taùc haïi lôùn. Chuùng chæ gaây nhieàu taùc haïi khi tham gia phaûn öùng hình thaønh caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp.

17.4.1.4 . Caùc loaïi haït

Haït laø nhöõng maûnh nhoû cuûa vaät lieäu raén, phaân taùn trong khí quyeån, taïo thaønh moät loaïi lôùn thöù ba trong caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí. Caùc phaàn töû khoùi töø caùc ñoáng löûa, caùc maåu amiaêng, caùc phaàn töû buïi, vaø tro taøn töø caùc nhaø maùy coâng nghieäp ñoùng goùp vaøo troïng taûi haït. Caùc loaïi haït naøy cuõng gaây ra beänh ung thö (chaúng haïn buïi amiaêng).

742

Caùc loaïi haït thöôøng bò ñeå yù vì chuùng deã daøng bò nhaän ra. Khoùi ñen phaùt ra töø caùc nhaø maùy coù theå nhìn thaáy maø khoâng caàn toán keùm caùc thieát bò quan traéc vaø thöïc söï chuùng ñaõ gaây ra nhöõng söï phaûn ñoái kòch lieät, coøn nhöõng vuøng thaûi ra nhöõng loaïi khí khoâng maøu nhö CO vaø SO2 thì laïi ít bò nhaän bieát.

• Sol khí (aerosol): caùc haït coù kích thöôùc haït keo phaân taùn trong khí quyeån (þ < 0,4μm).

• Sol khí ngöng tuï (conden sation aerosol): ñöôïc taïo thaønh do ngöng tuï caùc chaát boác hôi hoaëc bôûi caùc phaûn öùng trong chaát khí.

• Sol khí phaân taùn (dispesion aerosol): ñöôïc taïo thaønh töø caùc chaát raén bò nghieàn mòn, töø söï nguyeân töû hoùa caùc chaát loûng hoaëc töø söï phaân taùn cuûa buïi.

• Söông muø (fog): goàm caùc haït loûng coù kíck thöôùc raát nhoû.

• Khoùi (smoke): goàm caùc haït taïo thaønh do söï ñoát chaùy nhieân lieäu khoâng hoaøn toaøn (coù laãn buïi than).

17.4.1.5. Sunfua dioxit (SO2)

SO2 laø hôïp chaát cuûa löu huyønh vaø oxygen ñöôïc taïo ra khi ñoát chaùy caùc nhieân lieäu hoùa thaïch coù chöùc löu huyønh. Than ñaù vaø daàu hoûa hình thaønh töø caùc sinh vaät cuõng coù chöùa löu huyønh.

SO2 coù muøi cay, haéc vaø kích thích caùc moâ hoâ haáp. Noù cuõng phaûn öùng vôùi nöôùc, oxygen vaø caùc vaät lieäu khaùc trong khoâng khí hình thaønh caùc chaát coù tính axit. Axit thì coù theå baùm vaøo caùc loaïi haït (do tính huùt aåm cuûa caùc loaïi haït) vaø khi chuùng ta hít vaøo noù aên moøn caùc moâ.

Naêm 1306, vua nöôùc Anh (Edward I) ñaõ caám ñoát caùc loaïi than ñaù tìm thaáy ôû bôø bieån trong caùc thaønh phoá ôû Luaân Ñoân. Nhöõng loaïi than ñaù naøy coù chöùa haøm löôïng löu huyønh cao vaø coù theå gaây ra muøi ñoäc haïi trong thaønh phoá. Nhöõng luaät caám cuûa Edward laø nhöõng luaät ñaàu tieân vaø toát nhaát veà moâi tröôøng lieân quan ñeán chaát löôïng khoâng khí.

17.4.1.6 . Oxit nitô (NO vaø NO2)

Caùc oxit nitô (NO vaø NO2) laø loaïi thöù 5 cuûa caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí gaây sô caáp. Söï keát hôïp khaùc nhau cuûa oxy vaø nitô

743

taïo ra nhieàu loaïi hôïp chaát, trong ñoù NO vaø NO2 laø thöôøng thaáy nhaát. Khi söï ñoát chaùy xaûy ra trong khoâng khí, phaân töû nitô vaø oxy töø khoâng khí coù theå phaûn öùng vôùi nhau vaø hình thaønh caùc oxit nitô:

N2 + O2 2NO (nitô oxit)

2 NO + O2 2NO2 (nitô dioxit)

Hoãn hôïp cuûa nitô oxit vaø nitô dioxit ñöôïc goïi laø NOx. NO2 trong hoãn hôïp phaûn öùng vôùi caùc hôïp chaát khaùc taïo ra söông muø quang hoùa. Nguoàn chuû yeáu cuûa NO laø töø ñoäng cô xe oâ toâ. Caùc chaát xuùc taùc laøm giaûm löôïng NO thaûi ra töø söï ñoát chaùy cuûa ñoäng cô, nhöng söï gia taêng soá löôïng xe löu thoâng laøm cho löôïng NOx taêng leân ôû nhöõng khu vöïc trung taâm. NOx ñaùng ñöôïc chuù yù vì noù lieân quan ñeán caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp.

Baûng 17.1: Caùc chaát gaây oâ nhieãm sô caáp trong quaù trình söông quang hoaù

Chaát oâ nhieãm Nguoàn

Cacbon monoxit Caùc nhieân lieäu hoùa thaïch chaùy khoâng hoaøn toaøn Khoùi thuoác laù

Hydrocacbon Caùc nhieân lieäu chaùy khoâng hoaøn toaøn Khoùi thuoác laù Caùc chaát hoùa hoïc

Haït Söï ñoát chaùy caùc nhieân lieäu hoùa thaïch Saûn xuaát noâng nghieäp Hoaït ñoäng xaây döïng Chaát thaûi coâng nghieäp Söï phaù huûy caùc toøa nhaø

Sunfua dioxit Söï ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch Luyeän kim

Caùc hôïp chaát cuûa nitô Söï ñoát chaùy caùc nhieân lieäu hoùa thaïch

17.4.2. Caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp trong söông muø quang hoùa

17.4.2.1. Toång quan

Caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp laø caùc hôïp chaát hình thaønh töø söï töông taùc cuûa nhieàu loaïi chaát oâ nhieãm sô caáp khaùc nhau. Söông muø

744

quang hoùa laø hoãn hôïp cuûa caùc chaát oâ nhieãm hình thaønh töø söï töông taùc cuûa NO vaø NO2 döôùi taùc duïng cuûa caùc tia töû ngoaïi.

Hai thaønh phaàn coù söùc huûy dieät lôùn nhaát cuûa söông muø quang hoùa laø ozon (O3) vaø peroxy acetyl nitrat (PAN). Chuùng laø nhöõng hôïp chaát coù tính oxy hoùa maïnh, coù nghóa laø chuùng deã daøng phaûn öùng vôùi caùc hôïp chaát khaùc, bao goàm caû nhöõng loaïi tìm thaáy trong nhöõng vaät soáng, gaây ra söï huûy dieät. Moät quaù trình taïo ra söông muø quang hoùa maãu bao goàm moät chuoãi caùc phaûn öùng sau ñaây:

1. Löôïng giao thoâng buoåi saùng taïo ra moät löôïng lôùn NO

N2 + O2 2NO

2. NO phaûn öùng vôùi phaân töû O2 trong khí quyeån taïo ra NO2

NO2 trong khí quyeån gaây ra söông muø quang hoùa, coøn goïi laø söông muø maøu naâu ñoû

2NO + O2 2NO2

3. Khi maët trôøi leân cao, NO2 phaûn öùng vôùi caùc tia töû ngoaïi giaûi phoùng nguyeân töû O

NO2 + tia töû ngoaïi NO + O

4. Caùc phaân töû oxy phaûn öùng vôùi nguyeân töû oxy hình thaønh ozon

O2 + O O3

5. Caùc hydrocacbon trong khí quyeån phaûn öùng vôùi ozon vaø taïo ra peroxy acetyl nitrat (PAN). Nhieàu loaïi thieát bò khaùc nhau laøm giaûm löôïng hydrocacbon thoaùt vaøo khí quyeån vaø laøm giaûm löôïng PAN hình thaønh.

6. Khi ozon vaø PAN phaûn öùng vôùi caùc vaät chaát soáng, chuùng gaây ra söï toån thöông vaø bò chuyeån thaønh nhöõng phaàn töû keùm hoaït ñoäng, vaø söông khoùi thöïc söï ñöôïc laøm saïch.

Nhöõng chaát oâ nhieãm khoâng khí quan troïng khaùc laø chì vaø caùc ñoäc chaát hoùa hoïc.

745

17.4.2.2. Cô cheá hình thaønh caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp trong söông muø quang hoùa

a. NO, O3 vaø NO2

Trong khí thaûi cuûa ñoäng cô ñoát trong coù ñuû caû hai thaønh toá ñeå gaây hieän töôïng söông muø quang hoùa: caùc oxit nitô vaø caùc hydrocacbon. Nhieät ñoä cao (khoaûng 2500oC) vaø aùp suaát cao (tôùi 40 atm) cuûa chu kyø ñaùnh löûa (chu kyø 3 trong 4 chu kyø cuûa ñoäng cô ñoát trong laø naïp khí, neùn khí, ñaùnh löûa, thoaùt khí) taïo ra khí NO.

N2 + O2 → 2NO

Söï nguoäi laïnh nhanh cuûa ñoäng cô ñoát trong trong chu kyø 4 khieán cho NO khoâng kòp nhieät phaân vaø ñi vaøo chaát thaûi.

Trong khoâng khí:

2NO + O2 → NO2

Phaûn öùng quang hoùa ñaàu moái

NO2 + hν (a < 420nm) → NO + O

(ν laø taàn soá aùnh saùng)

O3 + O + M → O3 + M

(M laø vaät thöù 3 haáp thuï naêng löôïng)

O3 + NO → NO2 + O2

Neáu trong khí thaûi coøn löôïng dö hydrocacbon RH

O + RH → Ro + caùc saûn phaåm khaùc

O3 + RH → Ro + caùc saûn phaåm khaùc

Ro laø goác töï do coù theå chöùa hoaëc khoâng chöùa oxy

Ro tham gia vaøo caùc phaûn öùng daây chuyeàn ñeå sinh ra caùc goác töï do môùi. Cuoái cuøng coù theå xaûy ra phaûn öùng “caét ñöùt” daây chuyeàn

NO + RCOOo → NO2 + caùc saûn phaåm khaùc

(RCOOo laø goác töï do coù chöùa oxy)

NO2 + Ro → caùc saûn phaåm khaùc (ví duï PAN)

746

b. PAN (peroxy acetyl nitrat)

PAN ñöôïc sinh ra nhö sau:

CH4 + O → CH3o + HOo

CH3o + O2 + M → H3COOo + M

H3COOo + NO2 + M → H3C–OONO2 + M

(PAN)

Neáu thay CH4 baèng RH, ta coù ROONO2 laø nhöõng chaát gaây oâ nhieãm naëng.

CH3CHO + hm → CH3COo + H

CH3CHO + HOo → CH3COo + H2O

CH3COo + O2 → CH3CO2Oo

CH3CO2Oo + NO2 → CH3–CO–O–O–NO2

(PAN = peroxy ankyl nitrat)

Trong khí thaûi ñoäng cô ñoát trong coù theå taïo thaønh caùc hydrocacbon thôm coù voøng ngöng tuï nhö PAH (Polycylic aromatic hydrocacbon).

CH3–CH3 benzen benzo(a)pyren (PAH)

500oC 500oC

benzo(f)fluoranthene (PAH); 3–Nitro pyren (mutagenic)

SO2 tham gia phaûn öùng quang hoùa khi haáp thuï tia böùc xaï maët trôøi trong khoaûng böôùc soùng a = 300–400 nm, ôû aùp suaát thaáp vaø sinh ra SO2 kích hoaït

SO2 + hm → SO2o

Trong ñieàu kieän bình thöôøng, ôû noàng ñoä 5–30 ppm khi ñoä aåm khoâng khí laø 32–90% vaø coù maët caùc phaàn töû NOx, CnHm cuøng caùc thaønh phaàn quang hoùa khaùc thì SO2 tham gia phaûn öùng taïo thaønh H2SO4

SO2 + 0.5 O2 + H2O → H2SO4

SO2 tham gia vôùi moät soá goác sinh ra töø quaù trình quang hoùa

nhieät nhieät

747

SO2 + HO2o → OH + SO3

SO2 + RO2 → RO + SO3 (R laø goác ankyl)

SO2 + OH + M → HOSO2o + M

HOSO2o + O2 → HOSO2O2

o

HOSO2O2o + NO → HOSO2Oo + NO2

Baûng 17.2: Haèng soá phaân ly quang hoùa cuûa moät soá chaát ôû taàng ñoái löu

(Ñaëng Kim Chi, 2001)

( j; s–1 ) Thôøi gian löu (s)

O3 + a(≤ 360nm) → O2 + O 4,5. 10–4 2000

NO2 + a(≤ 420nm) → NO + O 8. 10–3 125

HNO2 + a(≤390nm) → NO + OH 2,8. 10–3 360

CH2O + a(≤ 360nm) → H2 + CO 5,4. 10–5 20000

17.5. CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

17.5.1. Vò trí ñòa lyù vaø ñòa hình

Vò trí ñòa lyù vaø ñòa hình coù aûnh höôûng ñeán höôùng gioù, möa, qua ñoù aûnh höôûng ñeán chaát löôïng khoâng khí. Ñòa hình coù aûnh höôûng quan troïng ñeán chieàu gioù vaø toác ñoä cuûa gioù.

Gioù thöôøng xuaát hieän vaøo buoåi toái khi nhieät ñoä giaûm ñi, mang theo moät soá chaát oâ nhieãm ñi vaøo thung luõng. Ñòa hình thung luõng laøm ngaên caûn höôùng gioù taïo ra caùc xoaùy lôùn, laøm thay ñoåi höôùng caùc nguoàn oâ nhieãm. Caùc chaát oâ nhieãm bò löu giöõ laïi laâu hôn caùc vuøng khaùc. Vì vaäy khi gioù nuùi traøn xuoáng thöôøng keøm theo hieän töôïng ngoä ñoäc cuûa con ngöôøi vaø tình traïng cheát ñoät töû xaûy ra raát cao. Caùc chaát oâ nhieãm sô caáp bò giöõ laïi vôùi noàng ñoä cao vaø thôøi gian laâu laøm taêng caùc saûn phaåm quang hoùa vaø hieän töôïng söông muø quang hoùa trôû neân traàm troïng hôn.

748

17.5.2. Vaán ñeà ñaûo nhieät trong taàng ñoái löu

Trong taàng ñoái löu coù moät vaøi ñaëc ñieåm ñaùng löu yù: khoái khoâng khí khoâ khi gia taêng ñeán moät giôùi haïn naøo ñoù bôûi söï gia taêng nhieät ñoä thì khoâng taêng nöõa vaø thaäm chí coøn giaûm. Neáu noù bao quanh moät khoái khoâng khí laïnh hôn thì noù laïi tieáp tuïc bieán ñoåi trong moät thôøi gian ngay sau ñoù. Noù coù theå taêng hoaëc giaûm, tuøy thuoäc vaøo löôïng nhieät cuûa khoái khí chieám öu theá. Cöù leân 1000 meùt thì nhieät ñoä khoâng khí giaûm xuoáng 6,4oC. Do ñoù trong ñieàu kieän neáu möùc ñoä giaûm quaù möùc so vôùi quy luaät treân thì caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí seõ deã daøng xaâm nhaäp vaøo. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí.

Tính ñaûo nhieät: laø traïng thaùi khí töôïng maø qua ñoù caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí xaâm nhaäp vaøo baàu khí quyeån laøm cho nhieät ñoä khoâng khí giaûm chaäm hôn so vôùi bình thöôøng theo ñoä cao.

Hình 17.1: Hiện tượng phát tán ô nhiễm bình thường

và do nghịch đảo nhiệt

749

Tính ñaûo nhieät coù theå taïo neân söï ñoåi choã khí haäu, laøm cho nhieät ñoä khoâng khí baát thöôøng, oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí taêng leân. Moät thaûm hoïa do ñaûo nhieät coù theå keå ñeán laø taïi thung luõng Manse (Bæ) vaøo naêm 1930 vaø töông töï ôû thung luõng doïc soâng Monongahela vaøo naêm 1948. Trong caùc vuï naøy haøng traêm ngöôøi cheát. Hieän töôïng ñaûo nhieät ñaõ laøm taêng noàng ñoä hôi khí ñoäc, gaây ra tình traïng ngaït thôû vaø laøm gia taêng tæ leä töû vong.

Khi hieän töôïng ñaûo nhieät xaûy ra, hình thaønh moät “naép” khoâng khí naèm treân khoái khoâng khí laïnh. Khoâng khí saùt maët ñaát do laïnh hôn neân khoâng ñi leân ñöôïc, chaát gaây oâ nhieãm bò giöõ laïi ôû caùc taàng thaáp, noàng ñoä taêng leân ñeán möùc ñoä nguy hieåm. Ñoù chính laø nhaân toá goùp phaàn gaây ra hieän töôïng söông muø quang hoùa ôû Luaân Ñoân naêm 1952 laøm cheát ngaït vaø laøm toån thöông heä hoâ haáp khoaûng 4000–5000 ngöôøi. ÔÛ Los Angeles vaøo thaùng 8 naêm 1969 cuõng xaûy ra tình traïng naøy vaø ñaõ gaây thieät haïi ñaùng keå veà ngöôøi vaø cuûa.

17.6. MOÄT SOÁ LOAÏI SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

17.6.1. Söông khoùi muøa heø (smog) hay söông muø traéng

Ñaây laø loaïi thöôøng gaëp nhaát, gaây ra chuû yeáu bôûi khí NO2. Döôùi aùnh naéng maët trôøi muøa heø, chuùng bò phaân ly vaø giaûi phoùng ra O nguyeân töû coù tính phaûn öùng maïnh. Chuùng keát hôïp vôùi oxy phaân töû trong lôùp khoâng khí thaáp ôû gaàn maët ñaát ñeå taïo ra ozon. Ozon phaûn öùng vôùi cacbua hydrua nhaát laø giôø cao ñieåm cuûa hoaït ñoäng giao thoâng trong thaønh phoá, ñeå taïo ra söông muø traéng.

17.6.2. Söông muø muøa ñoâng (fog) hay söông muø ñen

Veà muøa ñoâng taïi caùc thaønh phoá coâng nghieäp vaø caùc thaønh phoá coù hoaït ñoäng giao thoâng nhoän nhòp, khoâng khí aåm öôùt chöùa nhieàu SO2 vaø H2SO4, thöôøng xuaát hieän loaïi söông muø muøa ñoâng (fog) hay söông muø ñen.

17.6.3. Söông muø maøu naâu ñoû

Thöôøng coù trong nhöõng thaønh phoá oâ nhieãm khí traàm troïng. Maøu ñaëc tröng naøy laø do coù söï toàn taïi cao cuûa haøm löôïng NO2, cuøng keát hôïp vôùi nöôùc taïo ra axit nitric (HNO3).

750

17.7. SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA ÔÛ MOÄT SOÁ NÔI TREÂN THEÁ GIÔÙI

ÔÛ Myõ, treân baàu trôøi caùc ñoâ thò khoång loà nhö New York, Washington, Los Angeles,... thöôøng xuyeân coù ñaùm maây khí ñoäc bao phuû, ñoù laø nhöõng ñaùm söông muø quang hoùa. Tröôùc heát ôû thaønh phoá Los Angeles muøa heø thöôøng coù söông muø traéng, gaây ra beänh vieâm hoïng, beänh ñau maét, beänh ñöôøng hoâ haáp, laøm söùc khoûe giaûm suùt, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi. Hieän nay, ôû Myõ coù khoaûng 75 trieäu ngöôøi daân thaønh phoá soáng trong nhöõng khu vöïc bò oâ nhieãm bôûi söông muø traéng.

Treân ñöôøng phoá thuû ñoâ Bon cuûa nöôùc Ñöùc, caùc caûnh saùt giao thoâng giöõ gìn an toaøn giao thoâng khi laøm vieäc phaûi ñeo maët naï phoøng söông muø quang hoùa maø phaàn lôùn laø söông muø traéng muøa heø. ÔÛ Ba Lan, taïi thaønh phoá Nowa Huta gaàn Cracovie, phöùc hôïp coâng nghieäp lôùn nhaát ôû nöôùc naøy ñaõ gaây ra söông muø traéng bao phuû Cracovie trong 135 ngaøy/naêm.

Töø naêm 1970, thuû ñoâ Toâkyoâ cuûa Nhaät Baûn vaøo muøa heø ñaõ bò lôùp söông muø traéng bao truøm leân ñöôøng phoá trong nhieàu giôø. Ñaëc bieät, vaøo ngaøy 23/06/1971, do taùc ñoäng naëng neà cuûa söông muø traéng ñaõ coù 11620 ngöôøi bò cheát. Hieän nay, ôû Toâkyoâ ngöôøi ta ñaõ khaéc phuïc ñöôïc phaàn lôùn haäu quaû baèng caùch xaây döïng caùc “caây oxy”, töùc laø heä thoáng cung caáp oxy cho ngöôøi ñi laïi treân caùc phoá.

ÔÛ Athenes, thuû ñoâ Hy Laïp do baàu khoâng khí thuû ñoâ bò oâ nhieãm naëng, tính ra bình quaân moãi ngaøy coù 6 ngöôøi daân bò cheát do söông muø traéng. Caùc thaønh phoá San Pauloâ (Braxin), thaønh phoá Meâxicoâ, thaønh phoá Cairoâ (Ai caäp), Niu Ñeâli (AÁn Ñoä) luoân luoân phaûi ñöông ñaàu vôùi söông muø traéng trong muøa heø. Rieâng ôû thaønh phoá Calcutta cuûa AÁn Ñoä ñaõ coù 60% thò daân maéc caùc beänh do söông muø traéng gaây ra bôûi hoaït ñoäng cuûa xe oâ toâ.

ÔÛ thuû ñoâ Luaân Ñoân nöôùc Anh trong nhöõng naêm 1950–1960 ñaõ xuaát hieän nhöõng ñôït söông muø ñen ñoäc haïi, gaây cheát ngöôøi haøng loaït. Trong nhöõng naêm ñoù coù moät ngaøy, ngay vaøo giöõa tröa, moät lôùp söông muø ñen daøy ñaëc ñaõ laøm cho nhöõng ngöôøi ñi caùch nhau moät taàm tay maø khoâng troâng thaáy nhau, baàu trôøi trôû neân toái ñen. Chæ trong 3

751

ngaøy, ñaõ coù tôùi 100 ngöôøi böôùc nhaàm xuoáng soâng vaø bò cheát ñuoái, caùc laùi xe ñaõ khoâng nhìn thaáy ñeøn hieäu giao thoâng vaø ñaõ coù hôn 20000 tai naïn oâ toâ xaûy ra vaø coù 1000 ngöôøi daân thuû ñoâ maéc beänh vieâm phoåi caáp tính. Söông muø ñen muøa ñoâng ôû Anh naêm 1952 laø nguyeân nhaân töû vong cuûa treân 4000 ngöôøi ôû Luaân Ñoân, phaàn lôùn laø ngöôøi lôùn tuoåi. May thay, hieän töôïng söông muø ñen ñaõ ít gaëp hôn, nhôø ngöôøi ta ñaõ thay theá than ñaù giaøu löu huyønh baèng moät loaïi than ñaù “saïch” hôn ñaõ xöû lyù bôùt löu huyønh tröôùc ñoù.

Thuû ñoâ Meâhicoâ ñöôïc xem laø thaønh phoá bò oâ nhieãm khoâng khí ñöùng ñaàu theá giôùi, khoùi nhaø maùy gaây ra söông muø maøu ñoû quanh naêm. ÔÛ ñaây khoâng coù bình minh, ngöôøi daân thuû ñoâ khoâng nhìn thaáy ñöôïc aùnh saùng töø maët trôøi chieáu xuoáng thaønh phoá. Khoâng gian luoân luoân coù lôùp söông khoùi vaø söông muø aâm u daøy ñaëc. Duø ñang giöõa tröa, xe oâ toâ chaïy (treân 3 trieäu oâ toâ) cuõng phaûi baät ñeøn. Moïi ngöôøi luoân luoân chuù yù ñeán maùy ño chaát löôïng khoâng khí chia thaønh 500 naác. Neáu maùy baét ñaàu chæ naác 200 trôû leân thì traùnh cöû ñoäng vaø hoâ haáp nheï hay söû duïng bình oxy. Bôûi vaäy ôû nöôùc Meâhicoâ moãi naêm coù 100.000 tröôøng hôïp töû vong do nguyeân nhaân oâ nhieãm khoâng khí.

Töø thaäp kyû 80, chính phuû Myõ ñaõ coâng boá cho nhaân daân nöôùc naøy bieát roõ caùc thaønh phoá lôùn nhö New York, Washington, Baltimore Philadephia,...bò oâ nhieãm khoâng khí. Moät baùo caùo taïi Quoác hoäi Myõ ñaõ löu yù raèng haøng naêm ôû Myõ, cuõng nhö ôû Canada, coù 50.000 tröôøng hôïp töû vong vì naïn oâ nhieãm khoâng khí vaø laøm cho haøng ngaøn ngöôøi daân cheát sôùm hôn bình thöôøng.

Keát quaû ñieàu tra gaàn ñaây cuûa Ngaân haøng theá giôùi cho bieát tình traïng oâ nhieãm khoâng khí ôû 6 thaønh phoá lôùn cuûa AÁn Ñoä ñaõ laøm cheát hôn 40.000 ngöôøi. Thuû ñoâ Niu Ñeâli, thaønh phoá bò oâ nhieãm xeáp haøng thöù 4 treân theá giôùi, ñaõ coù tôùi 7.500 tröôøng hôïp töû vong.

ÔÛ Cubatao (Braxin), do oâ nhieãm khoâng khí bôûi söông muø quang hoùa maø tyû leä ngöôøi daân ôû ñaây maéc caùc beänh ñöôøng hoâ haáp vaø beänh lao cuõng nhö tyû leä töû vong cuûa treû em sô sinh raát cao.

Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa Lieân hieäp quoác naêm 1985, coù khoaûng 1 tyû ngöôøi, töùc laø gaàn moät nöûa daân soá cuûa caùc ñoâ thò treân theá giôùi phaûi soáng trong baàu khoâng khí bò oâ nhieãm, ñaëc bieät laø do SO2.

752

17.8. TAÙC HAÏI CUÛA HIEÄN TÖÔÏNG SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA

17.8.1. Taùc haïi cuûa caùc chaát gaây oâ nhieãm sô caáp

Cho ñeán nay chuùng ta ñaõ bieát nhöõng kieåu vaø nhöõng nguoàn chính gaây oâ nhieãm khoâng khí. Baây giôø chuùng ta xem xeùt aûnh höôûng cuûa nhöõng chaát oâ nhieãm naøy leân söùc khoûe con ngöôøi, nhöõng nguyeân vaät lieäu töï nhieân, heä sinh thaùi vaø khí haäu toaøn caàu. Theo APA, daân chuùng soáng trong nhöõng thaønh phoá oâ nhieãm nhaát ôû Hoa Kyø coù theå cheát sôùm hôn daân chuùng ôû nhöõng thaønh phoá coù khoâng khí trong laønh töø 15–17%. Caùc beänh veà tim, ñöôøng hoâ haáp, ung thö phoåi, taát caû ñeàu nghieâm troïng hôn ñoái vôùi nhoùm ngöôøi hít thôû khoâng khí oâ nhieãm, so vôùi nhoùm ngöôøi töông ñöông soáng trong moâi tröôøng khoâng khí trong laønh. Ñieàu naøy coù nghóa laø baïn seõ giaûm tuoåi thoï töø 5 ñeán 10 naêm neáu baïn soáng trong nhöõng vuøng “teä nhaát” cuûa Los Angeles hoaëc Baltimore. Dó nhieân laø ñieàu ñoù coøn phuï thuoäc vaøo cöôøng ñoä, khoaûng thôøi gian phôi nhieãm cuõng nhö tuoåi taùc vaø tình traïng söùc khoûe tröôùc ñoù cuûa moãi ngöôøi. Söï ruûi ro coøn cao hôn ñoái vôùi treû em, ngöôøi giaø hoaëc nhöõng ngöôøi ñang bò caùc beänh veà hoâ haáp, beänh tim maïch, nhöõng ngöôøi nhaïy caûm hôn do di truyeàn hoaëc do söï phôi nhieãm tröôùc ñoù. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc naëng, luyeän taäp nhieàu coù theå deã cheát hôn nhöõng ngöôøi laøm vieäc taïi choã.

Tình traïng ôû nhieàu nöôùc coøn teä hôn ôû Canada hoaëc Hoa Kyø. Theo Lieân hieäp quoác, coù ít nhaát 1,3 tæ ngöôøi treân theá giôùi soáng ôû nhöõng vuøng coù khoâng khí bò oâ nhieãm traàm troïng. Trong khu vöïc “tam giaùc ñen” cuûa Balan, Hungary vaø Tieäp Khaéc, caùc beänh veà hoâ haáp, chöùng khoù ôû, ung thö phoåi, tyû leä töû vong döôùi 18 tuoåi vaø söï saåy thai cao hôn 50% so vôùi ôû nhöõng vuøng khoâng oâ nhieãm cuûa nhöõng quoác gia naøy. Vaø ôû Trung Quoác, soá ngöôøi cheát vì ung thö phoåi cuûa daân thaønh thò cao gaáp 4 laàn ñeán 6 laàn so vôùi ngöôøi soáng ôû mieàn queâ. Khoùi löûa duøng trong naáu nöôùng vaø söôûi aám cuõng gaây taùc haïi. Haøng tyû phuï nöõ vaø treû em traûi qua nhieàu giôø moãi ngaøy trong tình traïng khoâng ñaûm baûo söùc khoûe naøy. Theo Toå chöùc y teá theá giôùi, coù khoaûng 4 trieäu treû em döôùi 5 tuoåi cheát moãi naêm do beänh hoâ haáp caáp tính maø nguyeân nhaân laø söï oâ nhieãm khoâng khí.

753

Laøm theá naøo maø söï oâ nhieãm khoâng khí laïi gaây ra nhöõng aûnh höôûng ñeán söùc khoûe? Con ñöôøng phoå bieán nhaát laø do hít phaûi, nhöng söï haáp thuï tröïc tieáp qua da hoaëc qua caùc chuoãi thöùc aên cuõng laø con ñöôøng quan troïng.

Caùc chaát oxy hoùa maïnh nhö sunfat, SO2, NOx, O3 laøm toån thöông nhöõng moâ trong maét vaø ñöôøng hoâ haáp, Nhöõng vaät lieäu daïng haït lô löûng (kích thöôùc <10μm) xuyeân saâu vaøo phoåi vaø gaây vieâm taáy. Söï caûm öùng do vieâm gaây ra söï ñi ngoaøi, suy yeáu chöùc naêng cuûa phoåi vaø gaây ra nhöõng vaán ñeà veà tim maïch khi coá gaéng laøm caân baèng söï thieáu oxygen baèng caùch co boùp nhanh hôn vaø maïnh hôn. Neáu söï vieâm taáy khoác lieät, nhieàu chaát khí thaám xuyeân qua phoåi vaø laøm toån thöông moâ, daãn ñeán beänh khí thuõng.

17.8.1.1 Taùc haïi cuûa CO

CO keát hôïp vôùi hemoglobin taïo thaønh oxy hemoglobin HbO2, vì CO coù aùi löïc vôùi hemoglobin maïnh hôn oxy gaáp 250 laàn, vaø laøm suy giaûm khaû naêng vaän chuyeån oxy cuûa hoàng caàu. Tình traïng thieáu oxy trong maùu laø nguyeân nhaân gaây ra chöùng ñau ñaàu, choùng maët, suy tim vaø thaäm chí coù theå gaây cheát.

Ngöôøi ta thaáy raèng khi khoâng khí chöùa 1% CO vaø 16% O2 thì coù ñeán 95% hemoglobin keát hôïp vôùi CO ñeå hình thaønh cacboxy hemoglobin (HbCO). Bôûi vaäy ngay khi trong khoâng khí chæ chöùa 0,001% CO cuõng ñuû ñeå hình thaønh moät löôïng ñaùng keå HbCO trong maùu cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät. Maùu chöùa nhieàu HbCO seõ maát chöùc naêng hoâ haáp. Khi 20% hoàng caàu cuûa maùu bò maát khaû naêng keát hôïp vôùi oxy thì con ngöôøi bò nhieãm ñoäc CO, bieåu hieän baèng trieäu chöùng ñieån hình laø nhöùc ñaàu naëng, bò maát nguû, choùng maët, buoàn noân. Neáu 70% hoàng caàu bò öùc cheá bôûi CO thì cô theå bò thieáu oxy vaø ñi ñeán choã bò cheát ngaït. Neáu con ngöôøi soáng trong moâi tröôøng khoâng khí chöùa 1% CO thì bò baát tænh sau 2 giôø vaø bò töû vong. Chính vì vaäy maø trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, phaùt xít Ñöùc ñaõ söû duïng khí CO ñeå saùt haïi haøng loaït tuø nhaân trong caùc traïi taäp trung cuûa chuùng, bôûi vì khi ngöôøi ôû trong khoâng khí coù noàng ñoä CO khoaûng 250 ppm thì coù theå bò töû vong.

754

Ñoái vôùi thöïc vaät, noàng ñoä CO trong khoâng khí taêng leân ñeán 100 – 1000 ppm laøm laù caây quaên laïi vaø ruïng ñi, do dieän tích laù bò thu heïp, caây non bò cheát yeåu. CO cuõng goùp phaàn gaây ra beänh vieâm cuoáng phoåi. Beänh vieâm cuoáng phoåi laø söï vieâm taáy dai daúng cuûa cuoáng phoåi (lôùn hoaëc nhoû trong phoåi), gaây ra chöùng ho ñau ñôùn vaø chöùng co thaét cô khoù chòu laøm ñeø neùn ñöôøng hoâ haáp. Vieâm cuoáng phoåi nghieâm troïng daãn ñeán beänh khí thuõng. Vaø haäu quaû laø caùc pheá nang bò phaù huûy.

Khoâng khí bò öù ñoïng laïi laøm söng phoàng caùc khoang chöùa khí trong phoåi, noù ngaên caûn söï tuaàn hoaøn trong maùu. Khi nhöõng teá baøo cheát ñi do thieáu oxygen vaø döôõng chaát, thaønh pheá nang bò phaù huûy, taïo ra moät khoaûng troáng roãng khoâng coù khaû naêng trao ñoåi khí. Phoåi bò maát tính ñaøn hoài vaø vieäc thôû trôû neân khoù khaên hôn. Naïn nhaân cuûa beänh khí thuõng thöôøng taïo ra tieáng rít ñaëc thuø khi hoï thôû. Thöôøng hoï caàn boå sung theâm oxygen ñeå giaûm cöôøng ñoä hoâ haáp.

17.8.1.2. Taùc haïi cuûa caùc hydrocacbon

– Taùc haïi cuûa metan (CH4): CH4 laø moät hydrocacbon ñôn giaûn ñaïi dieän cho söï phaùt thaûi cuûa xe coä.

CH4 + 2O2 + 2NO + hm H2O + HCHO + 2NO2

Caùc hydrocacbon bò oxy hoùa thaønh aldehyd (phaân töû coù chöùa nhoùm CHO). Trong phaûn öùng treân, noù laø formaldehyd. Nhöõng aldehyd gaây toån thöông maét vaø laø nhöõng taùc nhaân gaây ung thö.

– Taùc haïi cuûa etylen (C2H5OH): Etylen laø thaønh phaàn cuûa khí thaûi ñoäng cô vaø ñöôïc thoaùt ra töø nhaø maùy loïc daàu thoâ vaø nhöõng nhaø maùy hoùa chaát. Noàng ñoä etylen cao trong khí quyeån gaây haïi ñoái vôùi nhöõng thöïc vaät nhaïy caûm. Ngöôøi ta cho raèng, nhöõng khu röøng ôû chaâu AÂu vaø mieàn baéc nöôùc Myõ bò phaù huûy coù leõ moät phaàn laø do caùc hôïp chaát höõu cô deã bay hôi nhö etylen.

– Taùc haïi cuûa benzen (C6H6): Benzen laø moät thaønh phaàn ñaùng quan taâm trong nhieân lieäu xe hôi. Noù thöôøng chieám 5% veà noàng ñoä. Benzen cuõng laø chaát gaây ung thö. Noàng ñoä cao cuûa benzen coù theå tìm thaáy trong khí quyeån caùc thaønh phoá, vaø noù laøm gia taêng soá ngöôøi bò beänh ung thö. Khoùi thuoác laù cuõng laø nguoàn quan troïng taïo ra benzen trong khí quyeån.

755

– Taùc haïi cuûa toluen: Toluen laø moät hôïp chaát thôm hieän dieän vôùi noàng ño lôùn trong xaêng daàu. Nhieàu daáu hieäu chöùng toû noù ít gaây ung thö hôn benzen, nhöng noù cuõng gaây ra nhöõng hieäu öùng khoù chòu.

Toluen cuõng ñoùng goùp quan troïng trong vieäc taïo ra ozon vaø aldehyd trong khí quyeån. Theâm vaøo ñoù, noù coøn hoaït ñoäng hình thaønh peroxy benzoyl nitrat (PAN), moät taùc nhaân gaây vieâm maét raát hieäu quaû.

17.8.1.3 . Taùc haïi cuûa caùc loaïi haït

Caùc haït cuõng coù theå tích luõy trong phoåi vaø gaây caûn trôû vieäc trao ñoåi khí cuûa phoåi. Tuy nhieân nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi moät löôïng lôùn haït (do coâng vieäc) thì môùi coù nguy cô maéc beänh naøy (beänh ngheà nghieäp). Khi chuùng ta hít thôû khoâng khí coù chöùa caùc loaïi haït, chuùng ta laïi tieáp xuùc vôùi moät löôïng lôùn caùc chaát khaùc ñoäc haïi hôn tích luõy treân chính nhöõng haït ñoù. Axit sunfuric, axit nitric vaø axit cacbonic laø nhöõng chaát coù theå gaây vieâm ñöôøng hoâ haáp, thöôøng xuyeân coù trong caùc loaïi haït.

17.8.1.4. Taùc haïi cuûa SO2

SO2 vaø axit sunfuric H2SO4 gaây ra söï phaù hoaïi to lôùn ñoái vôùi thaûm thöïc vaät. Ngoaøi ra chuùng phaù huûy cöïc kyø maïnh meõ caùc nguyeân vaät lieäu nhö ñaù, caùc vaät lieäu xaây döïng. Naêm 1986, toå chöùc tieàn thaân cuûa INCO (International Nickel Company) baét ñaàu môû cöûa cheá bieán quaëng sunfua taïi Sudbury. SO2 vaø axit sunfuric thaûi ra bôûi quaù trình naøy gaây ra söï phaù hoaïi to lôùn thaûm thöïc vaät trong khoaûng 30 km, taïo ra nhöõng caûnh aûm ñaïm, caèn coãi xung quanh khu vöïc saûn xuaát. 20 naêm sau ngöôøi ta boå sung maùy loïc khí sunfua vaøo. Söï phaùt thaûi ñaõ giaûm 90% vaø heä sinh thaùi xung quanh ñaõ baét ñaàu hoài phuïc laïi. Tuy nhieân, khu vöïc gaàn nhaø maùy vaãn laø vuøng ñaát hoang troáng vaéng vaø khaéc nghieät. Ñoái vôùi thöïc vaät, xaûy ra söï taåy caùc chaát dieäp luïc vaø sau ñoù laø söï hoaïi töû (cheát) thaønh töøng veát treân laù. Neáu söï phaù hoaïi khoác lieät, toaøn boä caây coù theå cheát. Tuy nhieân, nhöõng trieäu chöùng cuûa taùc haïi naøy thì hay mô hoà, khoâng roõ raøng vaø khoù taùch rieâng reõ vôùi caùc beänh veà laù hoaëc do coân truøng.

ÔÛ moät giaù trò naøo ñoù, khi noàng ñoä cuûa ozon vaø SO2 rieâng reõ ôû möùc döôùi ngöôõng giôùi haïn, khoâng coù thieät haïi naøo ñaùng keå xaûy ra. Nhöng cuõng vôùi noàng ñoù, khi coù maët ñoàng thôøi caû ozon vaø SO2, nhöõng toån thöông laø ñaùng keå. Tuy nhieân, trong coû linh laêng, SO2 vaø O3 keát hôïp

756

vôùi nhau laøm giaûm söï toån thöông so vôùi neáu chuùng ñöùng rieâng reõ. H2SO4 taùc duïng vôùi ñaù voâi trong coâng trình xaây döïng taïo ra thaïch cao:

H2SO4 + CaCO3 → H2O + CO2 + CaSO4 ( CaSO4.H2O: thaïch cao)

Thaïch cao tan trong nöôùc möa. Vaø coâng trình bò phaù huûy. Moät vaán ñeà khaùc laø thaïch cao chieám theå tích lôùn hôn ñaù voâi, vaø ñaù coâng trình haàu nhö bò noå tung. SO2 laø khí töông ñoái naëng (phaân töû löôïng 64) neân thöôøng ôû gaàn maët ñaát, ngang vôùi taàm sinh hoaït cuûa con ngöôøi. SO2 coù khaû naêng hoøa tan trong nöôùc cao hôn caùc khí gaây oâ nhieãm khaùc neân deã phaûn öùng vôùi cô quan hoâ haáp cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät.

Cô cheá: SO2 laøm teâ caùc loâng mao caûn trôû buïi vaø ñi saâu vaøo trong ñöôøng hoâ haáp gaây taùc haïi. Khi ôû haøm löôïng thaáp, SO2 laøm söng nieâm maïc. Khi ôû haøm löôïng cao (> 0,5 mg/m3), SO2 gaây töùc thôû, ho, vieâm loeùt ñöôøng hoâ haáp

Khi coù maët ñoàng thôøi caû SO2 vaø SO3, chæ caàn noàng ñoä thaáp cuõng seõ coù taùc ñoäng hôïp löïc, phaûn öùng sinh lyù phaùt sinh maïnh hôn so vôùi phaûn öùng cuûa töøng chaát khí rieâng bieät, thaäm chí gaây co thaét pheá quaûn maïnh vaø ôû noàng ñoä cao coù theå daãn ñeán nguy hieåm cheát ngöôøi. SO2 coù theå laøm baïc maøu caùc taùc phaåm ngheä thuaät, aên moøn kim loaïi vaø laøm giaûm ñoä beàn cuûa caùc vaät lieäu voâ cô, höõu cô. SO2 laøm hö hoûng vaø giaûm tuoåi thoï caùc saûn phaåm vaûi nilon, tô nhaân taïo, ñoà duøng da, giaáy,... Ngoaøi ra, SO2 coøn laøm giaûm taàm nhìn trong khí quyeån.

17.8.1.5 . Taùc haïi cuûa NO2

NO2 laø chaát khí maøu naâu nhaït, muøi cuûa noù coù theå baét ñaàu phaùt hieän ôû noàng ñoä 0,12 ppm. NO2 deã haáp thuï böùc xaï töû ngoaïi, deã hoøa tan trong nöôùc vaø tham gia vaøo caùc phaûn öùng hoùa hoïc. NO2 laø loaïi khí coù tính kích thích. Khi tieáp xuùc vôùi nieâm maïc, taïo thaønh axit qua ñöôøng hoâ haáp hoaëc hoøa tan vaøo nöôùc boït roài vaøo ñöôøng tieâu hoùa, sau ñoù vaøo maùu. NO2 coøn xuùc taùc cho oxy nguyeân töû phaûn öùng vôùi hydrocacbua, nhaát laø caùc loaïi coù noái ñoâi, ñeå bieán thaønh peroxyt khaù phöùc taïp nhö peroaxeâtin nitrat laøm cay maét döõ doäi.

ÔÛ haøm löôïng 15–50 ppm, NO2 gaây nguy hieåm cho tim, phoåi, vaø gan (Ñaëng Kim Chi, 2001). ÔÛ haøm löôïng 0,05–0,2 ppm, NO2 ñaõ gaây

757

neân nhöõng toån thöông treân toå chöùc cuûa boä maùy hoâ haáp (Nguyeãn Phöôùc Töông, 1999).

NO2 vaø hôi nöôùc taïo thaønh HNO3 gaây thieät haïi caây coái, muøa maøng. Ngoaøi ra NO2 vaø NOx coøn laøm phai maøu thuoác nhuoäm vaûi, laøm hö hoûng vaûi boâng, aên moøn kim loaïi vaø sinh ra caùc phaân töû nitrat.

NO2 +H2O HNO3

17.8.2 Taùc haïi cuûa söông muø quang hoùa

Khi hieän töôïng söông muø quang hoùa xaûy ra, trong baàu khí quyeån raát khoù chòu naøy, taàm nhìn xa bò haïn cheá roõ reät, cö daân coù nguy cô maéc caùc chöùng beänh hieåm ngheøo (ung thö, vieâm phoåi, môø maét,...), khoâng khí coù nhieàu ñoäc toá, caùc thieát bò kim loaïi nhanh choùng bò aên moøn, gia caàm bò ngoä ñoäc, rau quaû bò nhieãm ñoäc. Theo quy ñònh cuûa cô quan chaát lượng khoâng khí Myõ (Air Quality Officals), “ngaøy söông muø” laø ngaøy coù taàm nhìn xa nhoû hôn 5 km (döôùi 3 daëm) vaø coù ñoä aåm töông ñoái nhoû hôn 60%. Möùc ñoä oâ nhieãm do söông muø quang hoùa ñöôïc ñaùnh giaù theo noàng ñoä ozon trong khoâng khí.

17.8.2.1. Taùc haïi cuûa ozon

Ozon vaø khoùi quang hoùa laø nhöõng chaát coù tính oxy hoùa cao, deã tham gia vaøo caùc phaûn öùng ñoái vôùi caùc cô quan trong cô theå ngöôøi vaø thöïc vaät cuõng nhö coù theå phaù huûy caùc nguyeân vaät lieäu, laøm xuoáng caáp caùc coâng trình quaân söï vaø daân söï.

• Taùc haïi leân vaät lieäu: Ozon laø moät khí hoaït ñoäng ñaëc bieät. Noù taán coâng vaøo lieân keát ñoâi cuûa caùc phaân töû höõu cô raát deã daøng. Cao su laø moät vaät lieäu polyme vôùi nhieàu lieân keát ñoâi, do ñoù noù bò taán coâng deã daøng bôûi ozon. Cao su bò ozon laøm raïn nöùt, caùc loáp xe bò hö haïi vaø caû nhöõng ngöôøi chuyeân lau chuøi xe cuõng coù theå bò toån thöông. Nhöõng loaïi cao su toång hôïp môùi coù nhieàu lieân keát ñoâi hôn ñöôïc baûo veä bôûi caùc nhoùm chöùc hoùa hoïc, vì theá chuùng beàn hôn ñoái vôùi söï phaù huûy cuûa ozon. Moät taùc haïi nöõa cuûa ozon laø söï laøm phai maøu cuûa chuùng. Ñieàu naøy ñaëc bieät nghieâm troïng ñoái vôùi nhöõng phoøng tröng baøy ngheä thuaät trong nhöõng thaønh phoá bò oâ nhieãm, ñaëc bieät laø nhöõng phoøng tranh söû duïng caùc chaát lieäu truyeàn thoáng coù tính nhaïy caûm ñaëc bieät.

758

• Taùc haïi ñoái vôùi thöïc vaät: Thöïc vaät cuõng raát nhaïy caûm ñoái vôùi ozon. Söï giaûm toác ñoä taêng tröôûng cuûa caây troàng khi ozon toàn taïi ôû noàng ñoä cao chöùng toû caây troàng haáp thu ozon qua dieäp luïc toá. Beân trong cô theå caây troàng coù söï phaûn öùng giöõa ozon vaø chlorophyl laøm maát chlorophyl vaø laøm giaûm quang hôïp, do ñoù naêng suaát caây troàng giaûm (Leâ Huy Baù, 2002).

Baûng 17.3: Mieâu taû taùc haïi cuûa O3 ñoái vôùi thöïc vaät

Loaïi caây Noàng ñoä O3 (ppm) Thôøi gian taùc duïng Bieåu hieän taùc haïi

Cuû caûi 0,05 20 ngaøy (8giôø/ngay) 50% laù bieán thaønh maøu vaøng

Thuoác laù 0,1 5,5 giôø Giaûm 50% moïc maàm vaø phaùt trieån phaân hoa

(Nguoàn: Phaïm Ngoïc Ñaêng, 1997)

Hieäu öùng sinh hoùa cuûa O3 xuaát hieän chuû yeáu do keát quaû cuûa söï phaùt sinh goác töï do. Nhoùm hidrosulfua (–SH) treân enzim bò toån haïi do söï taán coâng cuûa caùc taùc nhaân oxi hoùa naøy. Caùc nhoùm –SH bò oxi hoùa bôûi O3. Caùc enzim bò laøm teâ lieät bôûi caùc taùc nhaân oxi hoùa quang hoùa goàm Izoxitric dehidrogenaza, malic ñehidrogenaza, vaø gluco–6–photphat ñehidrogenaza. Caùc enzim naøy bò bao boïc bôûi voøng xitric acid vaø bò laøm suy yeáu khaû naêng saûn sinh naêng löôïng teá baøo cuûa glucozô. Caùc nhaân toá naøy ngaên caûn hoaït tính caùc enzim toång hôïp ra xenlulozô vaø chaát beùo trong thöïc vaät. ÔÛ möùc 0,2 pm O3 gaây nguy haïi ñoái vôùi caây thuoác laù, caø chua, ñaäu Haø Lan vaø raát nhieàu caây khaùc. Noù kìm haõm chu trình sinh tröôûng laøm giaûm saûn löôïng caây troàng. ÔÛ noàng ñoä 15– 20ppm noù gaây beänh ñoám laù laøm khoâ heùo maàm non.

• Taùc ñoäng ñoäc haïi leân ñoäng vaät vaø con ngöôøi: Ñoái vôùi con ngöôøi chuùng laøm cay maét vaø ñau nhoùi maét, gaây ho, ñau ñaàu, caûm thaáy meät moûi, baûi hoaûi, beänh veà phoåi nhö xuaát huyeát, phuø neà, khoâ coå hoïng vaø laøm heïp ñöôøng khí vaø giaø hoùa maøng phoåi. O3 laø saûn phaåm cuûa quaù trình quang hoùa. O3 gaây taùc haïi ñoái vôùi maét vaø cô quan hoâ haáp cuûa con ngöôøi. Khoâng khí chöùa 50 ppm O3 trong vaøi giôø seõ daãn ñeán traøn dòch phoåi nghóa laø söï tích luõy chaát loûng trong phoåi. ÔÛ noàng ñoä thaáp O3 gaây ra söï tích luõy chaát loûng trong phoåi vaø phaù hoaïi caùc mao quaûn

759

cuûa phoåi. Nhöõng ñoäng vaät ít tuoåi vaø nhöõng ngöôøi treû tuoåi raát nhaïy caûm vôùi taùc ñoäng gaây ñoäc naøy. O3 laø chaát kích öùng taùc ñoäng maïnh leân caùc nieâm maïc, trong thöïc nghieäm ngöôøi ta cho tieáp xuùc vôùi noàng ñoä 4–6 ppm laøm cheát 50% chuoät coáng vaø chuoät nhaét. ÔÛ noàng ñoä thaáp O3 cuõng laøm cho suùc vaät phoøng thí nghieäm bò nhieãm truøng thöù caáp. Tieáp xuùc lieân tieáp vôùi O3 gaây ra caùc roái loaïn hoâ haáp maõn tính ôû xuùc vaät, giaø sôùm, taêng tæ leä maéc u tuyeán phoåi. Kích öùng muõi vaø hoïng ôû noàng ñoä töø 0,05 – 1ppml. Giaûm thò löïc, nhöùc ñaàu khoù thôû, ho, co thaét, gaây roái loaïn caùc chöùc naêng oâ nhieãm ôû ngöôøi khi tieáp xuùc vôùi caùc noàng ñoä töø 0,3 – 1 ppm O3. Giaûm khaû naêng baõo hoøa oxihemolobin vaø toån thöông hình thaùi hoàng caàu, roái loaïn thaàn kinh daãn tôùi roái loaïn hoãn hôïp vaø khoù khaên dieãn ñaït khi tieáp xuùc töø 1,5 – 2 ppm O3. Phuø phoåi khi tieáp xuùc vôùi caùc noàng ñoä cao töø 4 – 5ppm. Cheát trong vaøi phuùt khi tieáp xuùc ôû noàng ñoä 50ppm. Tieáp xuùc laâu daøi hoaëc tieáp xuùc lieân tieáp vôùi noàng ñoä khoaûng 1ppm gaây nhöùc ñaàu meät moûi, hoâ haáp khoù khaên vaø roái loaïn chöùc naêng hoâ haáp, aûnh höôûng tôùi söùc khoûe vaø gaây caûm giaùc khoù chòu cho con ngöôì. Gaây caûm giaùc muøi haêng, cay, khoù chòu ôû muõi. Gaây kích thích raùt vaø toån thöông ôû maét, cô quan hoâ haáp. Peroxyacyl nitrate vaø aldehyde coù trong khoùi quang hoùa coù khaû naêng gaây ñau raùt vaø toån thöông cho maét.

• Moät soá tieâu chuaån ñaùnh giaù möùc ñoä taùc haïi cuûa ozon

Theo tieâu chuaån phaåm chaát khoâng khí cuûa Myõ, möùc ozon 0,1ppm ñaõ gaây taùc haïi, lôùn hôn 0,15 ppm gaây taùc haïi nghieâm troïng cho cô quan hoâ haáp, thò giaùc, da.

Baûng 17.4: Tieâu chuaån ñaùnh giaù möùc ñoä taùc haïi cuûa ozon

Haøm löôïng ozon Taùc haïi > 0,3 ppm Gaây kích thích cô quan hoâ haáp, gaây söng taáy vaø raùt boûng 1–3 ppm Meät moûi, ñau ñaàu sau 2 giôø tieáp xuùc > 8 ppm Roái loaïn chöùc naêng cuûa phoåi, oxy hoùa caùc enzym, protein, amniaxit,

lipit, gaây nguy hieåm 0,2 ppm Kìm haõm sinh tröôûng, giaûm saûn löôïng

15–20 ppm Gaây beänh ñoám laù, khoâ heùo maàm non

(Trích theo Ñaëng Kim Chi, 2001)

760

17.8.2.2 . Taùc haïi cuûa NO

• Taùc haïi leân vaät lieäu, kieán truùc: Chuùng phaù huûy caùc chaát maøu (hay saéc toá). NO laøm gia taêng toác ñoä phaù huûy ñaù cuûa caùc toøa nhaø, nhöng quaù trình xaûy ra nhö theá naøo ngöôøi ta cuõng chöa roõ. Ñaõ coù yù kieán cho raèng NO laøm gia taêng hieäu quaû taïo ra axit sunfuric (H2SO4) treân beà maët ñaù trong caùc thaønh phoá coù noàng ñoä SO2 trung bình. Moät soá khaùc laïi cho raèng hôïp chaát nitô trong khí quyeån oâ nhieãm giuùp cho caùc vi sinh vaät phaùt trieån toát hôn treân ñaù vaø laøm taêng söï phaù huûy trung gian bôûi vi sinh vaät.

• Taùc ñoäng ñoäc haïi NO2 leân ngöôøi: NO taùc duïng vôùi hoàng caàu trong maùu, laøm giaûm khaû naêng vaän chuyeån oxy, gaây ra beänh thieáu maùu. NO ôû haøm löôïng thaáp khoù bò oxy hoùa thaønh NO2 nhöng ôû haøm löôïng cao deã bò oxy hoùa thaønh NO2 nhôø oxy khoâng khí. NO ôû noàng ñoä cao cuõng laøm suy yeáu chöùc naêng cuûa phoåi, ñaëc bieät laø gaây ra beänh hen.

Veà caûm quang coù theå nhaän bieát muøi NO2 ôû 0,1ppm; tuy nhieân ngöôøi ta deã quen muøi aáy. ÔÛ 20– 50 ppm ngoaøi muøi raát maïnh coøn gaây kích öùng maét. 150 ppm kích öùng cuïc boä nhaát laø ñöôøng hoâ haáp. Moái nguy hieåm cuûa NO2 laø sau giai ñoaïn kích öùng sô boä ngöôøi ta caûm thaáy bình phuïc (trôû laïi bình thöôøng) taïm thôøi nhöng sau ñoù 3 ñeán 8 giôø xaûy ra phuø phoåi ngöôøi nhieãm ñoäc khoûi ñöôïc hoaëc cheát laø tuøy theo söï can thieäp luùc bò nhieãm ñoäc.

Cô cheá nhieãm ñoäc maùu: Khí NO2 phaûn öùng vôùi caùc goác (HO) trong khí quyeån ñeå hình thaønh acid nitric. Khi trôøi möa, nöôùc möa seõ röûa troâi acid hình thaønh möa acid. Moät soá thöïc vaät nhaïy caûm vôùi moâi tröôøng seõ bò taùc haïi khi noàng ñoä NO2 khoaûng 1ppm vaø thôøi gian taùc ñoäng khoaûng 1 ngaøy, neáu ôû noàng ñoä 0,35 ppm thì thôøi gian taùc ñoäng khoaûng moät thaùng. Khí NO2 vôùi noàng ñoä 100 ppm coù theå gaây töû vong cho ngöôøi vaø ñoäng vaät sau moät soá phuùt tieáp xuùc, vaø vôùi noàng ñoä khoaûng 5ppm sau moät soá phuùt tieáp xuùc seõ aûnh höôûng xaáu ñeán heä thoáng hoâ haáp. NO2 keát hôïp vôùi hemolobin (Hb) taïo thaønh methemoglobin (MetHb) laøm cho Hb khoâng vaän chuyeän ñöôïc O2 ñeå cung caáp cho teá baøo, gaây ngaït cho cô theå. Noàng ñoä Met Hb cao trong maùu bieåu hieän baèng tím taùi, ngay khi MetHb chieám töø 10 ñeán 15% trong toång soá Hb, naïn nhaân bò xanh taùi ñaëc bieät.

761

Ñoái vôùi caùc moâ phoåi, NO2 laø moät anhydric acid. Noù taùc duïng vôùi hôi nöôùc cuûa khoâng khí aåm chöùa trong caùc vuøng beân döôùi da cuûa boä maùy hoâ haáp, taùc haïi treân beà maët phoåi vaø gaây caùc toån thöông ôû beà maët phoåi. Trong moâi tröôøng coâng nghieäp, tieáp xuùc vôùi noàng ñoä 9,4mg/m3 gaây ra roái loaïn ñöôøng hoâ haáp, tieáp xuùc vôùi noàng ñoä 196mg/m3 gaây phuø phoåi. Toùm laïi, khi hít thôû phaûi NO2 seõ coù moät phaàn ñöôïc thaûi loaïi, moät phaàn ñi vaøo saâu trong phoåi vaø gaây ra taùc duïng ñoäc.

17.8.2.3 . Taùc haïi cuûa PAN

Cuõng gioáng nhö O3, PAN gaây nhieàu ñoäc haïi. Vieâm maét laø moät beänh thöôøng xuyeân trong suoát quaù trình söông muø quang hoùa. Noù baét nguoàn töø söï coù maët cuûa caùc nhoùm chöùc hoùa hoïc nhö laø peracyl nitrat (PANs), hình thaønh töø phaûn öùng cuûa NO vaø nhieàu hôïp chaát höõu cô khaùc trong söông muø. Taùc nhaân gaây vieâm maét nhieàu nhaát laø peroxy acetyl nitrat (PAN). Noù chính laø taùc nhaân kích thích ñaëc bieät cuûa khí quyeån Los Angeles. Noùi chung ozon vaø PAN khi ôû haøm löôïng thaáp gaây cay, ñau nhoùi maét, ñau ñaàu, meät moûi. ÔÛ haøm löôïng cao gaây xuaát huyeát, phuø neà, khoâ coå hoïng, giaø hoùa ñöôøng phoåi, heïp ñöôøng khí. Cũng giống nhö O3, hieäu öùng sinh hoùa cuûa PAN xuaát hieän chuû yeáu do keát quaû cuûa söï phaùt sinh goác töï do. Nhoùm hiñrosulfua (–SH) treân enzim bò toån haïi do söï taán coâng cuûa caùc taùc nhaân oxi hoùa naøy. Caùc nhoùm –SH bò oxi hoùa boûi PAN vaø cuõng bò axetyl hoùa bôûi PAN trong soá caùc amino axit chöùa S thì Sestein bò PAN taán coâng maïnh.

17.9. GIAÛI THÍCH HIEÄN TÖÔÏNG SÖÔNG MUØ LUAÂN ÑOÂN – LUSANCA

17.9.1. Taïi sao söông muø Luaân Ñoân gieát cheát ngöôøi?

Qua nhieàu cuoäc ñieàu tra, cuoái cuøng ngöôøi ta ñaõ laøm saùng toû raèng khí sunfurô vaø nhöõng gioït nöôùc cuøng taùc duïng vôùi buïi trong khoâng khí hình thaønh neân traän söông muø daøy ñaëc. Caùc buïi chuû yeáu do caùc haït than trong khoùi than gaây neân chuùng chöùa khí sunfurô, oxit silic, oxit nhoâm laøm thaønh nhöõng haït nhaân cuûa nhöõng gioït muø xuùc taùc vôùi khí sunfurô, hình thaønh SO3, gaây nguy haïi cho söùc khoûe con ngöôøi, uy hieáp söï soáng. Trong söông muø, haøm löôïng axit sunfuric raát lôùn, chöùa nhieàu chaát ñoäc, khí ñoäc vaø buïi, laøm cho phoåi cuûa con ngöôøi hình thaønh neân caùc boït nhoû trong nieâm maïc vaø daàn daàn thaønh töøng maûng lôùn. Chuùng thaâm nhaäp vaøo maùu, chaûy khaép toaøn thaân gaây nguy hieåm.

762

Ngoaøi ra trong traän söông muø naøy, ñieàu kieän khí haäu cuõng ñoùng vai troø “hung thuû” giuùp hình thaønh söông muø. Saùng ngaøy 5 thaùng 12 treân khoâng trung Luaân Ñoân coù moät nguoàn cao aùp ngöng treä laïi, laøm cho maët ñaát hoaøn toaøn khoâng coù gioù. Ban ñeâm maët ñaát böùc xaï raát maïnh, phaàn lôùn nhieät löôïng maát ñi, do ñoù nhieät ñoä gaàn maët ñaát thaáp so vôùi nhieät ñoä treân cao, vì vaäy trong khoâng gian treân maët ñaát töø 50–150 m hình thaønh moät lôùp “nhieät ñoä ngöôïc”: khoâng khí laïnh chìm xuoáng döôùi, khoâng khí noùng, nheï ôû treân, khieán cho khoâng khí treân, döôùi khoù trao ñoåi vaø ôû traïng thaùi oån ñònh. Lôùp “nhieät ñoä ngöôïc” gioáng nhö moät caùi chaûo lôùn uùp leân caû thaønh phoá, ngaên chaën nhieät ñoä maët ñaát vaän ñoäng ñi leân. Vì vaäy buïi khoùi, khí sunfurô töø trong caùc oáng khoùi cuûa caùc nhaø maùy gia ñình bò phong toûa ôû phía döôùi khoâng khueách taùn ra ñöôïc, caùc chaát oâ nhieãm tích tuï ngaøy caøng nhieàu, laïi coù söông muø laøm moâi giôùi neân ñaõ hình thaønh ra thaûm kòch söông muø gieát cheát ngöôøi.

17.9.2. Giaûi thích Söï kieän thaùng 9 naêm 1955 taïi thaønh phoá Lusanca (Myõ)

Do oâ toâ duøng xaêng, khí thaûi ra chöùa caùc chaát sunfurô, khí CO vaø khí nitrorua cuøng hôïp chaát caùc khí cacbua. Döôùi tia töû ngoaïi cuûa aùnh naéng maïnh, hai loaït khí cuoái cuøng seõ xaûy ra haønh loaït phaûn öùng hoùa hoïc, sinh ra moät loaït söông muø maøu xanh lam nhaït, goàm caùc khí ozon, aldehid taïo thaønh ñöôïc goïi laø söông muø quang hoùa hoïc. Noàng ñoä söông muø naøy chæ caàn ñaït ñeán maáy phaàn traêm laø ñuû kích thích raát maïnh ñoái vôùi maét, khí quaûn, phoåi khieán cho con ngöôøi caûm thaáy ñau ñaàu, khoù thôû, thaäm chí hoân meâ. Neáu chuùng keát hôïp vôùi söông muø axit sunfurô do khí sunfurô taïo neân gaây oâ nhieãm thì toác ñoä vaø tính nguy haïi caøng lôùn.

Hình 17.2. Thành phố nhiễm (trái) và Thành phố không ô nhiễm

763

Ñaëc tính Los Angeles London

Nhieät ñoä khoâng khí 24 – 32oC –1 – 4oC

Ñoä aåm < 70oC 85% (+söông muø)

Kieåu nghòch chuyeån nhieät Söï ruùt xuoáng, taïi vaøi ngaøn meùt

Söï böùc xaï (gaàn maët ñaát) taïi khoaûng 100 m

Toác ñoä gioù < 3 m/s Yeân tónh

Taàm nhìn < 0,8 – 1,6 km < 30 m

Thaùng thöôøng coù söï coá nhaát

Thaùng 8 – 9 Thaùng 12 – 1

Nhieân lieäu chính Daàu hoûa Than ñaù

Thaønh phaàn chính O3, NO, NO2, CO, vaät chaát höõu cô

Vaät chaát phaân töû, CO, hôïp chaát löu huyønh

Kieåu phaûn öùng hoùa hoïc Oxy hoùa Khöû

Thôøi gian xaûy ra cöïc ñaïi Giöõa ngaøy Saùng sôùm

Aûnh höôûng ñeán söùc khoûe Söï vieâm maét (PAN) Söï kích thích cuoáng phoåi, chöùng ho

Vaät lieäu bò toån thöông Cao su bò raïn nöùt (O3) Kim loaïi, beâ toâng duøng trong xaây döïng bò huûy hoaïi daàn daàn

17.10. GIAÛI QUYEÁT VAÁN ÑEÀ SÖÔNG MUØ QUANG HOÙA NHÖ THEÁ NAØO?

Vaán ñeà söông muø quang hoùa thöïc chaát laø vaán ñeà cuûa caùc chaát gaây oâ nhieãm thöù caáp.

Moät maët cuûa vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa caùc chaát oâ nhieãm thöù caáp laø loaïi boû caùc chaát xuùc taùc cho quaù trình hình thaønh chuùng. Trong tröôøng hôïp naøy chuùng ta chæ caàn giaûm löôïng caùc chaát gaây oâ nhieãm sô caáp nhö CO, caùc hydrocacbon, caùc loaïi haït, SO2 vaø NO2, töùc laø chæ caàn giaûm söï phaùt thaûi.

Vaán ñeà töôûng chöøng nhö raát ñôn giaûn. Con ngöôøi ñaõ coá gaéng phaân taùn caùc chaát oâ nhieãm töø caùc oáng khoùi baèng caùch söû duïng nhöõng oáng khoùi cao hôn, nhöõng maøng loïc chaén haáp thu; söû duïng caùc chaát

764

xuùc taùc cho quaù trình ñoát chaùy nhieân lieäu trong caùc ñoäng cô; söû duïng caùc nhieân lieäu ít gaây oâ nhieãm, saûn xuaát baèng nhieân lieäu saïch hôn....

Nhieàu chính saùch cũng ñaõ ñöôïc ban haønh nhö haïn cheá huùt thuoác laù, taêng cöôøng caùc phöông tieän giao thoâng coâng coäng... Nhöng trong thöïc teá, ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuoäc soáng ngaøy caøng cao cuûa mình, con ngöôøi khoâng theå ngöøng saûn xuaát, xe coä khoâng theå bôùt löu thoâng.... Vaø nhö vaäy, duø muoán hay khoâng, oâ nhieãm khoâng khí vaãn tieáp tuïc taêng leân vaø haäu quaû giaùn tieáp cuûa noù laø söông muø quang hoùa vaãn khoâng giaûi quyeát noåi.

17.11. KEÁT LUAÄN

Con ngöôøi phaûi laøm gì ñeå vöøa ñaûm baûo ñöôïc saûn xuaát, vöøa ñaûm baûo söï beàn vöõng cuûa moâi tröôøng, ñaûm baûo cho traùi ñaát luoân xanh töôi, baàu khoâng khí luoân trong laønh? Ñoù laø caâu hoûi raát khoù traû lôøi cho caû loaøi ngöôøi chuùng ta, cho caû caùc theá heä ñi tröôùc cuõng nhö caùc theá heä mai sau.

OÂ nhieãm khoâng khí cuõng ñang laø moät vaán ñeà nghieâm troïng ôû Vieät Nam, ñaëc bieät laø ôû caùc thaønh phoá lôùn. Nhöng vôùi möùc ñoä nhö hieän nay, nöôùc ta chöa coù hieän töôïng söông muø quang hoaù. Trong töông lai gaàn chaéc chaén seõ phaûi xaåy ra neáu ta khoâng coù bieän phaùp tích cöïc.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Eldon D. Enger, Environmental Science, The MCGrawHill Companies, INC,1998.

2. Herman Scheneider, Every day weather and how it works, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, 2000.

3. Timothy O’ Riordan, Environmental Science for Management Environment, School of Enviromental Sciences, University of East Anglia Norwich, 2000.

4. William P.Cunningham, Barbara Woodworth Saigo, Environmental Science, The MC GrawHill Companies, INC, 1999.

765

5. Leâ Huy Baù, Vuõ Chí Hieáu, Voõ Ñình Long, Taøi nguyeân moâi tröôøng vaø phaùt trieån beàn vöõng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc – Kyõ thuaät, 2002.

6. Ñaëng Kim Chi, Hoùa hoïc moâi tröôøng (taäp 1), Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc – Kyõ thuaät, Haø Noäi, 2001.

7. Nguyeãn Ñöùc Khieån, Moâi tröôøng vaø söùc khoûe, Nhaø xuaát baûn Lao ñoäng – Xaõ hoäi, 2002.

8. Cuø Thaønh Long, Toùm taét hoùa hoïc moâi tröôøng, Khoa hoùa, Tröôøng ñaïi hoïc khoa hoïc töï nhieân, Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2003.

9. Hoaøng Ngoïc Oanh, Ñaïi cöông khoa hoïc traùi ñaát, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, 1998.

10. Nguyeãn Höõu Phuù, Haáp phuï vaø xuùc taùc treân beà maët vaät lieäu voâ cô mao quaûn, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc – Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1998.

11. Phan Thanh Quang, Baàu trôøi vaø maët ñaát, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, 2001.

12. Nguyeãn Phöôùc Töông, Tieáng keâu cöùu cuûa traùi ñaát, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, 1999.

Ghi nhaän: coù söï coäng taùc cuûa Traàn Ngoïc Leä, Ñinh Minh Haûi

766

CHÖÔNG 18

CHAÁT THAÛI NGUY HAÏI (Hazard Wastes)

18.1. GIÔÙI THIEÄÂU

"Chaát thaûi nguy haïi" (hazard waste) cuõng coù theå goïi laø "chaát thaûi ñoäc haïi". Döôùi giaùc ñoä cuûa caùc nhaø ñoäc hoïc moâi tröôøng, caùi "nguy haïi" ôû ñaây chính laø caùi "ñoäc haïi" (toxic).

Nhöõng trung taâm kinh teá thöông maïi vaø saûn xuaát coâng nghieäp, noâng nghieäp lôùn, nhöõng heä thoáng beänh vieän, traïm xaù ñaõ taïo neân moät löôïng chaát thaûi ñoäc haïi ngaøy caøng lôùn, ngaøy caøng nguy haïi hôn. Giaûi quyeát vaán ñeà chaát thaûi ñoäc haïi vaãn ñang coøn nan giaûi; khoâng chæ rieâng ôû caùc nöôùc ngheøo maø ôû caû caùc nöôùc giaøu cuõng chöa theå giaûi quyeát coù hieäu quaû, vì quaù toán keùm. Do ñoù ngay töø baây giôø vaán ñeà chaát thaûi ñoäc haïi phaûi ñöôïc ñaët ra töø quaûn lyù ñeán giaùo duïc vaø xöû lyù ñeå khoâng bò quaù muoän.

Rieâng TP HCM, hai khu cheá xuaát vaø chín khu coâng nghieäp thaûi ra moãi ngaøy 62.700 taán chaát thaûi coâng nghieäp (soá lieäu naêm 2000) maø phaàn lôùn laø chaát thaûi ñoäc haïi khoâng ñöôïc quaûn lyù toát ñaõ goùp phaàn gaây oâ nhieãm moâi tröôøng vaø nhöõng haäu quaû laâu daøi khoâng löôøng heát ñöôïc nhö gaây taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán söùc khoûa coâng nhaân khi tieáp xuùc, gaây caùc beänh maõn tính cho ngöôøi nhieãm laâu daøi, phaù huûy coâng trình xaây döïng, phaù huûy caân baèng sinh thaùi

18.2. MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM VEÀ CHAÁT THAÛI ÑOÄC HAÏI (CTÑH)

Chaát thaûi ñoäc haïi laø caùc chaát thaûi ñöôïc sinh ra do caùc hoaït chaát coâng nghieäp, thöông nghieäp vaø noâng nghieäp. Chuùng coù theå laø chaát

767

raén, chaát loûng, chaát khí hoặc chaát seät. Trong ñònh nghóa chaát thaûi ñoäc haïi khoâng noùi ñeán chaát raén sinh hoaït nhöng thaät ra raát khoù phaân bieät moät caùch toaøn dieän chaát thaûi coâng nghieäp vôùi chaát thaûi sinh hoaït.

Theo UNEP: Chaát thaûi ñoäc haïi laø nhöõng chaát thaûi (khoâng keå chaát thaûi phoùng xaï) coù hoaït tính hoùa hoïc, hoaëc coù tính ñoäc haïi, chaùy noå, aên moøn gaây nguy hieåm hoaëc coù theå gaây nguy hieåm ñeán söùc khoûe hoaëc moâi tröôøng khi hình thaønh hoaëc tieáp xuùc vôùi caùc chaát thaûi khaùc.

Chaát thaûi khoâng bao goàm trong ñònh nghóa treân:

Chaát thaûi raén sinh hoaït coù theå gaây oâ nhieãm moâi tröôøng do chöùa moät ít chaát thaûi ñoäc haïi, tuy nhieân noù ñöôïc quaûn lyù theo heä thoáng chaát thaûi rieâng. Moät soá quoác gia ñaõ tieán haønh thu gom, taùch rieâng chaát thaûi ñoäc haïi töø raùc sinh hoaït.

Chaát thaûi phoùng xaï ñöôïc xem laø chaát thaûi ñoäc haïi nhöng khoâng bao goàm trong ñònh nghóa naøy bôûi vì haàu heát caùc quoác gia quaûn lyù vaø kieåm soaùt chaát phoùng xaï theo qui öôùc, ñieàu khoaûn, qui ñònh rieâng.

Luaät khoâi phuïc vaø baûo veä taøi nguyeân cuûa Myõ (RCRA): CTÑH laø chaát raén hoaëc hoãn hôïp chaát raén coù khoái löôïng, noàng ñoä, hoaëc caùc tính chaát vaät lyù, hoùa hoïc, laây nhieãm maø khi xöû lyù, vaän chuyeån, thaûi boû, hoaëc baèng nhöõng caùch quaûn lyù khaùc coù theå. Chuùng gaây ra nguy hieåm hoaëc tieáp tuïc taêng nguy hieåm hoaëc laøm taêng ñaùng keå soá töû vong, hoaëc laøm maát khaû naêng hoài phuïc söùc khoûe cuûa ngöôøi beänh. Thuaät ngöõ “chaát raén” trong ñònh nghóa ñöôïc giaûi thích bao goàm chaát baùn raén, loûng, vaø ñoàøng thôøi bao haøm caû chaát khí.

Cô quan baûo veä moâi tröôøng Myõ (EPA): Chaát thaûi ñöôïc cho laø nguy haïi theo quy ñònh cuûa phaùp luaät neáu coù moät hoaëc moät soá tính chaát sau:

• Theå hieän ñaëc tính deã baét löûa, aên moøn, phaûn öùng, vaø/hoaëc ñoäc haïi;

• Laø chaát thaûi xuaát phaùt töø nguoàn khoâng ñaëc tröng (chaát thaûi noùi chung töø qui trình coâng ngheä);

• Laø chaát thaûi xuaát phaùt töø nguoàn ñaëc tröng (töø caùc ngaønh coâng nghieäp ñoäc haïi);

768

• Laø caùc hoùa chaát thöông phaåm ñoäc haïi hoaëc saûn phaåm trung gian;

• Laø hoãn hôïp coù chöùa moät chaát thaûi ñoäc haïi ñaõ ñöôïc lieät keâ;

• Laø moät chaát ñöôïc qui ñònh trong RCRA; hoaëc

• Phuï phaåm cuûa quaù trình xöû lyù CTÑH cuõng ñöôïc coi laø chaát thaûi ñoäc haïi tröø khi chuùng ñöôïc loaïi boû heát tính nguy haïi.

Quy cheá quaûn lyù CTÑH cuûa Vieät Nam: CTÑH laø chaát coù chöùa caùc chaát hoaëc hoãn hôïp caùc chaát coù moät trong caùc ñaëc tính gaây nguy haïi tröïc tieáp (deã chaùy, deã noå, laøm ngoä ñoäc, deã aên moøn, deã laây nhieãm vaø caùc ñaëc tính nguy haïi khaùc), hoaëc töông taùc vôùi caùc chaát khaùc gaây nguy haïi tôùi moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi.

18.3. PHAÂN LOAÏI CHAÁT THAÛI ÑOÄC HAÏI

18.3.1. Caùc heä thoáng phaân loaïi Tuøy theo muïc ñích ngöôøi söû duïng hay thoâng tin maø ngöôøi ta ñöa

ra nhöõng chæ tieâu phaân loaïi nhaát ñònh, vaø sau ñoù, seõ coù nhöõng baûng phaân loaïi hay heä thoáng phaân loaïi töông öùng.

Heä thoáng phaân loaïi chung: Ñaây laø heä thoáng phaân loaïi daønh cho nhöõng ngöôøi coù chuyeân moân. Heä thoáng phaân loaïi nhaèm ñaûm baûo tính thoáng nhaát veà caùc danh phaùp vaø thuaät ngöõ söû duïng. Heä thoáng phaân loaïi naøy döïa treân ñaëc tính cuûa CTÑH. Theo caùch phaân loaïi naøy coù heä thoáng cuûa UNEP, qui cheá QL CTÑH Vieät Nam.

Heä thoáng phaân loaïi daønh cho coâng taùc quaûn lyù: Nhaèm ñaûm baûo nguyeân taéc chaát thaûi ñöôïc kieåm soaùt töø nôi phaùt sinh ñeán nôi thaûi boû, xöû lyù cuoái cuøng. Heä thoáng naøy taäp trung xem xeùt con ñöôøng di chuyeån cuûa CTÑH vaø nguoàn phaùt sinh ra noù. Trong soá naøy bao goàm:

Heä thoáng phaân loaïi theo nguoàn phaùt sinh

Heä thoáng phaân loaïi theo ñaëc ñieåm

Heä thoáng phaân loaïi ñeå ñaùnh giaù khaû naêng taùc ñoäng ñeáùn moâi tröôøng

Phaân loaïi theo ñoäc tính

769

18.3.2. Moät soá heä thoáng phaân loaïi thoâng duïng

18.3.2.1. Phaân loaïi theo UNEP

Trong chín nhoùm chaát thaûi nguy haïi döïa treân nhöõng moái nguy haïi vaø nhöõng tính chaát chung thì coù moät soá nhoùm laø chaát thaûi ñoäc haïi: Nhoùm 6 (Chaát ñoäc vaø chaát gaây nhieãm beänh); Nhoùm 7 (Nhöõng chaát phoùng xaï) bao goàm nhöõng chaát hay hôïp chaát töï phaùt ra tia phoùng xaï. Tia phoùng xaï coù khaû naêng ñaâm xuyeân qua vaät chaát vaø coù khaû naêng ion hoùa.

18.3.2.2. Phaân loaïi theo TCVN

Heä thoáng naøy phaân loaïi theo caùc ñaëc tính cuûa chaát thaûi. TCVN 6706: 2000 chia chaát thaûi nguy haïi thaønh 7 nhoùm, thì trong ñoù, coù moät soá nhoùm sau laø CTÑH.

Baûng 18.1. Phaân loaïi theo caùc ñaëc tính cuûa chaát thaûi

STT Loaïi chaát thaûi Maõ soá TCVN6706–2000

Moâ taû tính nguy haïi

Chaát thaûi gaây ñoäc caáp tính

5.1 Chaát thaûi coù chöùa chaát ñoäc coù theå gaây töû vong hoaëc toån thöông traàm troïng khi tieáp xuùc.

Chaát thaûi gaây ñoäc maõn tính

5.2

1. Chaát thaûi gaây ñoäc cho ngöôøi vaø sinh vaät

Chaát thaûi sinh ra khí ñoäc

5.3 Chaát thaûi chöùa caùc thaønh phaàn maø khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí hoaëc nöôùc thì giaûi phoùng ra khí ñoäc.

2. Chaát ñoâïc cho HST Chaát ñoäc cho heä sinh thaùi

6 Chaát thaûi coù chöùa caùc thaønh phaàøn coù theå gaây ra caùc taùc ñoäng coù haïi ñoái vôùi moâi tröôøng thoâng qua tích luyõ sinh hoïc hoaëc gaây aûnh höôûng cho heä sinh thaùi.

3. Chaát thaûi laây nhieãm Chaát thaûi laây nhieãm beänh

7 Chaát thaûi coù chöùa caùc vi sinh vaät soáng hoaëc ñoäc toá cuûa chuùng coù chöùa caùc maàm beänh.

770

18.3.2.3 . Phaân loaïi theo nguoàn phaùt sinh Caùc ngaønh coâng nghieäp phaùt sinh chaát thaûi ñoäc haïi theo

DOMINGUEZ, 1983.

Cheá bieán goã Cheá bieán cao su

Coâng nghieäp cô khí Saûn xuaát xaø phoøng vaø boät giaët

Khai thaùc moû Coâng nghieäp saûn xuaát giaáy

Saûn xuaát xaø phoøng vaø boät giaët Kim loaïi ñen

Coâng nghieäp saûn xuaát giaáy Loïc daàu

Saûn xuaát theùp Nhöïa vaø vaät lieäu toång hôïp

Saûn xuaát sôn vaø möïc in Hoùa chaát BVTV

18.3.2.4 . Phaân loaïi theo ñaëc ñieåm chaát thaûi ñoäc haïi Phaân loaïi döïa vaøo daïng hoaëc pha phaân boá (raén, loûng, khí)

Chaát höõu cô hay chaát voâ cô

Nhoùm hoaëc loaïi chaát (dung moâi hay kim loaïi naëng).

18.3.2.5 . Phaân loaïi theo möùc ñoä ñoäc haïi Döïa vaøo giaù trò lieàu gaây cheát 50% soá ñoäng vaät thöïc nghieäm

(LD50), Toå chöùc Y teá theá giôùi phaân loaïi theo baûng döôùi ñaây.

Baûng 18.2. Phaân loaïi qua tính ñoäc

LD50 ñoái vôùi chuoät lang (mg/kg caân naëng)

Qua mieäng Qua da

Caáp ñoäc

Daïng raén DaïÏng loûng DaÏng raén Daïng loûng

I A (raát ñoäc )

I B (ñoäc cao)

II (ñoäc trung bình)

III (ít ñoäc )

<5

5–20

50–500

>500

<20

20–200

200–2000

>2000

<10

10–100

100–1000

>1000

<40

40–400

400–4000

>4000

18.3.2.6. Phaân loaïi theo möùc ñoä gaây haïi Caùch phaân loaïi naøy döïa vaøo thaønh phaàn, noàng ñoä, ñoä linh ñoäng,

khaû naêng toàn löu, lan truyeàn, con ñöôøng tieáp xuùc, vaø lieàu löôïng chaát thaûi. Coù theå xaùc ñònh 03 nhoùm chaát thaûi chính ñoäc haïi nhö sau:

771

Nhoùm 1: bao goàm caùc chaát thaûi coù haøm löôïng ñoäc toá cao, deã thay ñoåi, beàn vöõng hoaëc tích tuï sinh hoïc. Ví duï:

* Caùc chaát thaûi dung moâi clo.

* Chaát thaûi thuûy ngaân.

* Chaát thaûi PDB.

Nhoùm 2: laø caùc chaát thoâng thöôøng khaùc nhö caùc chaát seät hydroxyt kim loaïi.

Nhoùm 3: laø caùc chaát thaûi coù khoái löôïng lôùn, coù haøm löôïng ñoäc toá khoâng cao nhöng coù khaû naêng gaây haïi treân qui moâ lôùn.

18.3.2.7 . Heä thoáng phaân loaïi kó thuaät

Phaân loaïi theo heä thoáng naøy ñôn giaûn nhöng coù hieäu quaû ñoái vôùi caùc muïc ñích kó thuaät. Baûng 18.3 trình baøy caùc loaïi chaát thaûi cô baûn cuûa heä thoáng. Heä thoáng naøy thöôøng ñöôïc söû duïng trong nhieàu tröôøng hôïp nghieân cöùu ñeå xaùc ñònh caùc phöông tieän xöû lyù, tieâu huyû phuø hôïp. Heä thoáng naøy coù theå môû roäng.

Baûng 18.3. Heä thoáng phaân loaïi CTÑH theo kó thuaät

Caùc loaïi chính Ñaëc tính Ví duï

Nöôùc thaûi chöùa chaát voâ cô

Thaønh phaàn chính laø nöôùc nhöng coù chöùa kieàm/axit vaø caùc chaát voâ cô ñoäc haïi

Axit sunphuric thaûi töø maï kim loaïi. Dung dòch amoniac trong saûn xuaát linh kieän ñieän töû. Nöôùc beå maï kim loaïi.

Nöôùc thaûi chöùa chaát höõu cô

Nöôùc thaûi chöùa dung dòch caùc chaát höõu cô nguy haïi.

Nöôùc röûa töø caùc chai loï thuoác tröø saâu.

Chaát höõu cô loûng Chaát thaûi daïng loûng chöùa dung dòch hoaëc hoãn hôïp caùc chaát höõu cô nguy haïi.

Dung moâi halogen thaûi ra töø khaâu taåy nhôøn vaø laøm saïch. Caën cuûa thaùp chöng caát trong saûn xuaát hoaù chaát.

Daàu Chaát thaûi chöùa thaønh phaàn laø daàu

Caën daàu töø quaù trình xuùc röûa taøu daàu hoaëc boàn chöùa daàu.

Buøn, chaát thaûi voâ cô

Buøn, buïi, chaát raén vaø caùc chaát thaûi raén chöùa chaát voâ cô nguy haïi.

Buøn xöû lyù nöôùc thaûi coù chöùa kim loaïi naëng.

772

Buïi töø quaù trình xöû lyù khí thaûi cuûa nhaø maùy saûn xuaát saét theùp vaø naáu chaûy kim loaïi. Buøn thaûi töø loø nung voâi Buïi töø boä phaän ñoát trong coâng ngheä cheá taïo kim loaïi.

Chaát raén/buøn höõu cô

Buøn, chaát raén vaø caùc chaát höõu cô khoâng ôû daïng loûng

Buøn töø khaâu sôn Haéc ín töø saûn xuaát thuoác nhuoäm Haéc ín trong thaùp haáp thuï pheânol Chaát raén trong quaù trình huùt chaát thaûi ñoäc haïi ñoå traøn. Chaát raén chöùa nhuõ töông daïng daàu.

(Nguoàn: Hazandous Waste Management, Michael D.LaGrega)

18.3.2.8 . Heä thoáng phaân loaïi theo danh saùch

US–EPA (Cuïc Baûo veä moâi tröôøng Myõ) ñaõ lieät keâ theo danh muïc hôn 450 chaát thaûi ñöôïc xem laø chaát thaûi ñoäc haïi. Trong caùc danh muïc naøy, moãi chaát thaûi ñöôïc aán ñònh bôûi moät kí hieäu nguy haïi cuûa US–EPA bao goàm moät chöõ caùi vaø ba chöõ soá ñi keøm. Caùc chaát thaûi ñöôïc chia theo boán danh muïc: F, K, P, U. Danh muïc ñöôïc phaân chia nhö sau:

Danh muïc F: chaát thaûi ñoäc haïi thuoäc caùc nguoàn khoâng ñaëc tröng. Ñoù laø caùc chaát ñöôïc taïo ra töø saûn xuaát vaø caùc qui trình coâng ngheä. Ví duï halogen töø caùc quaù trình taåy nhôøn vaø buøn töø quaù trình xöû lyù nöôùc thaûi cuûa ngaønh maï ñieän.

Danh muïc K: chaát thaûi töø nguoàn ñaëc tröng. Ñoù laø chaát thaûi töø caùc ngaønh coâng nghieäp taïo ra saûn phaåm ñoäc haïi nhö: saûn xuaát hoaù chaát baûo veä thöïc vaät, cheá bieán goã, saûn xuaát hoaù chaát. Coù hôn 100 chaát ñöôïc lieät keâ trong danh saùch naøy. Ví duï: caën töø ñaùy thaùp chöng caát aniline, dung dòch ngaâm theùp töø nhaø maùy saûn xuaát theùp, buïi laéng trong thaùp xöû lyù khí thaûi, buøn töø nhaø maùy xöû lyù nöôùc thaûi…

Danh muïc P vaø U: chaát thaûi vaø caùc hoaù chaát thöông phaåm nguy haïi. Nhoùm naøy bao goàm caùc hoaù chaát nhö clo, caùc loaïi axit, bazô, caùc loaïi hoaù chaát baûo veä thöïc vaät…

773

18.4. NGUOÀN GOÁC CHAÁT THAÛI ÑOÄC HAÏI

CTÑH phaùt sinh töø caùc nguoàn sau:

Caùc hoaït ñoâïng saûn xuaát coâng nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp.

Hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp.

Beänh vieän, trung taâm y teá

Moät soá dòch vuï ñaëc bieät nhö: traïm xaêng, daàu, caùc garage baûo trì xe oâ toâ, cöûa haøng hoùa chaát BVTV …

Trong sinh hoaït

18.5. TAÙC ÑOÄNG CUÛA CTÑH VÔÙI CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG

Do caùc ñaëc tính deã xaåy ra phaûn öùng ñoâïc haïi maø chaát thaûi ñoäc haïi coù theå taùc ñoäng xaáu ñeán söùc khoûe con ngöôøi, sinh vaät, gaây nguy hieåm cho caùc coâng trình xaây döïng vaø phaù huûy moâi tröôøng soáng töï nhieân. Caùc taùc ñoäng naøy chia laøm hai loaïi:

Taùc ñoäng töùc thôøi: do söï giaûi phoùng CTÑH ra moâi tröôøng bôûi söï coá baát thöôøng hoaëc do tình traïng quaûn lyù khoâng toát.

Taùc ñoäng laâu daøi: do söï xaâm nhaäp vaø tích luõy cuûa chaát nguy haïi trong cô theå ngöôøi.

18.5.1. Taùc ñoäng caáp tính

Caùc CTÑH deã chaùy noå vaø caùc chaát aên moøn, caùc chaát phaûn öùng maïnh, chaát coù ñoäc tính cao thuoäc nhoùm coù taùc ñoäng töùc thôøi. Caùc chaát deã chaùy noå coù theå daãn ñeán caùc söï coá chaùy noå gaây thieät haïi veà ngöôøi vaø taøi saûn, gaây ñình treä saûn xuaát … Ngoaøi ra, caùc ñaùm chaùy cuõng giaûi phoùng vaøo moâi tröôøng moät löôïng lôùn caùc chaát oâ nhieãm, gaây neân caùc taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi vaø heä sinh thaùi. Caùc saûn phaåm khaùc cuûa quaù trình chaùy coù theå laø moái nguy haïi khaùc cuûa söï chaùy noå. Moät ví duï cuï theå laø CO coù theå gaây beänh cheát ngöôøi hoaëc noù laøm cho maùu maát khaû naêng vaän chuyeån oxy. Caùc chaát ñoäc khaùc nhö SO2, HCl… taïo ra töø quaù trình ñoát chaùy caùc hôïp chaát coù chöùa löu huyønh hoaëc clo. Moät chaát höõu cô khaùc laø andehit laø saûn phaåm trung gian cuûa quaù trình ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn, ngoaøi ra quaù trình ñoát

774

chaùy khoâng hoaøn toaøn coøn taïo ra caùc hôïp chaát ña voøng thôm coù khaû naêng gaây ung thö.

Baûng 18.4. Tính ñoäc cuûa CTÑH leân con ngöôøi vaø moâi tröôøng

Nhoùm Teân nhoùm Ñoäc haïi ñoái vôùi ngöôøi tieáp xuùc

Ñoäc haïi ñoái vôùi moâi tröôøng

1 Chaát thaûi deã baét löûa, deã chaùy

Hoûa hoaïn, gaây boûng, töû vong Gaây oâ nhieãm khoâng khí

Caùc loaïi naøy ôû theå raén khi chaùy coù theå sinh ra caùc saûn phaåm chaùy ñoäc haïi.

2 Chaát aên moøn AÊn moøn, gaây phoûng, huûy hoaïi cô theå khi tieáp xuùc, töû vong

OÂ nhieãm khoâng khí vaø nöôùc

gaây hö haïi vaät lieäu

3 Chaát thaûi deã noå Gaây toån thöông ñeán söùc khoûe do söùc eùp, gaây boûng, daãn tôùi töû vong

Phaù huûy coâng trình

Sinh ra caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, khoâng khí, nöôùc

4 Chaát thaûi deã oxy hoùa, gaây ñoäc

Gaây chaùy noå khi xaûy ra phaûn öùng hoùa hoïc

AÛnh höôûng ñeán da, söùc khoûe.

Gaây oâ nhieãm nöôùc, ñaát

5,6 Chaâùt ñoäc AÛnh höôûng maõn tính vaø caáp tính ñeán söùc khoûe

Gaây oâ nhieãm nöôùc, ñaát

7 Chaát laây nhieãm Lan truyeàn beänh Moät vaøi haäu quaû veà moâi tröôøng

Caùc chaát phaûn öùng, caùc chaát oxy hoùa maïnh tieàm aån caùc nguy cô cho con ngöôøi hôn laø cho moâi tröôøng do chuùng khoâng beàn, deã bò phaân huûy hoaëc chuyeån hoùa thaønh caùc chaát khaùc. Quaù trình phaûn öùng ñoù coù theå phaùt sinh nhieät, gaây chaùy noå hoaëc giaûi phoùng caùc chaát coù tính ñoäc vaøo moâi tröôøng hay taïo ñieàu kieän cho caùc phaûn öùng chaùy noå xaûy ra ôû nhöõng chaát khaùc. CTÑH thöôøng aên moøn vaät lieäu gaây hö hoûng caùc coâng trình, thuøng chöùa, nhaø kho. Caùc chaát aên moøn coøn coù theå gaây ra aên moøn khi tieáp xuùc vôùi cô theå con ngöôøi, ñaëc bieät laø da. Trong caùc chaát naøy coù nhöõng chaát gaây boûng roäp, taùc ñoäng dò öùng beà maët hoaëc gaây haïi tôùi lôùp bieåu bì naèm saâu beân trong.

775

Hình 18.1. Sô ñoà caùc tuyeán xaâm nhaäp chaát thaûi nguy haïi vaøo cô theå con ngöôøi

Söï phaùt thaûi caùc thaønh phaàn chaát thaûi ñoäc haïi ra moâi tröôøng beân ngoaøi coù theå thoâng qua caùc quaù trình bay hôi, lan truyeàn theo doøng nöôùc, thaám. Nöôùc maët bò oâ nhieãm keùo theo söï oâ nhieãm cuûa ñaát vaø khoâng khí. CTÑH ñöôïc choân laáp ôû nhöõng baõi raùc khoâng hôïp veä sinh, roø ræ gaây oâ nhieãm ñaát, nöôùc maët vaø nöôùc ngaàm. CTÑH coù theå aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán con ngöôøi thoâng qua caùc tuyeán hoâ haáp, tieâu hoùa hay qua da, maét. Caùc tuyeán maø chaát thaûi xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi ñöôïc theå hieän thoâng qua sô ñoà. Sau ñaây laø moät soá chaát ñoäc aûnh höôûng lôùn ñeán söùc khoûe con ngöôøi cuøng caùc taùc ñoäng moâi tröôøng cuï theå:

Dung moâi: Caùc dung moâi höõu cô coù theå tan trong moâi tröôøng môõ cuõng nhö nöôùc. Caùc dung moâi thaân môõ khi tan trong moâi tröôøng seõ tích tuï trong môõ bao goàm caû heä thaàn kinh. Hôi cuûa dung moâi raát deã ñöôïc haáp thu qua phoåi... Coù nhieàu loaïi dung moâi höõu cô gaây ñoäc tính caáp vaø maõn tính cho con ngöôøi vaø ñoäng vaät khi tieáp xuùc.

Moät soá dung moâi höõu cô thöôøng gaëp laø benzen, toluen, xylen, etylbenzen, xyclohexan. Caùc dung moâi naøy coù theå haáp thuï qua phoåi vaø qua da. Khi tieáp xuùc ôû lieàu cao gaây ñoäc tính caáp, suy giaûm hoaït ñoäng cuûa thaàn kinh trung öông, gaây choùng maët, nhöùc ñaàu, ngoäp thôû daãn ñeán roái loaïn tieâu hoùa. Benzen tích luõy trong caùc moâ môõ vaø tuûy xöông

CTÑH Xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi

Phaùt thaûi khí

AÊnChuoãi thöùc aên

chaûy traøn

Haáp thu bôûi ñoäng

thöïc vaät

Khoâng khí

Nöôùc maët

Nöôùc caáp

Uoáng thaám

Nöôùc ngaàm

Hôi hoaëc buïi Hoâ haáp

776

gaây beänh baïch caàu, xaùo troän AND di truyeàn. Lieàu haáp thuï benzen töø 10–15 mg coù theå töû vong. Caùc dung moâi kia coù taùc duïng ñoäc haïi töông töï nhöng ñoäc tính thaáp hôn.

Caùc hydrocacbon: Caùc chaát halogen hoùa chuû yeáu laø nhoùm clo höõu cô, chuùng ñeàu laø caùc chaát deã bay hôi vaø raát ñoäc, ñaëc bieät chuùng deã gaây meâ, gaây ngaït, aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh, gan thaän nhö triclometan, tetraclorocacbon, tricloroetylen … Caùc hôïp chaát phöùc taïp coøn coù khuynh höôùng tích tuï trong cô theå ñoäng thöïc vaät nhö PCBs, DDT...

Kim loaïi naëng: Caùc kim loaïi naëng gaây haïi ñaùng keå cho moâi tröôøng. Vôùi haøm löôïng cao chuùng gaây roái loaïn, öùc cheá hoaït ñoäng cuûa sinh vaät. Tuy nhieân taùc ñoäng nguy haïi ñaùng quan taâm cuûa chuùng laø leân söùc khoûe con ngöôøi. Do söï xaâm nhaäp cuûa chuùng vaøo cô theå dieãn ra trong thôøi gian daøi neân khoù coù theå phaùt hieän vaø ngaên ngöøa.

Moät soá kim loaïi naëng tieâu bieåu laø Cr (VI), thuûy ngaân, As, Cd

Caùc chaát coù ñoäc tính cao: Caùc chaát coù ñoäc tính cao gaây ngoä ñoäc hoaëc gaây töû vong cho ngöôøi neáu xaâm nhaäp vaø tích luõy trong cô theå duø vôùi löôïng nhoû. Döôùi ñaây laø moät soá ñoäc chaát thöôøng gaëp:

o Chaát raén: antimon, cadmi, chì, bery, asen, selen, muoái cyanua vaø caùc hôïp chaát cuûa chuùng.

o Chaáùt loûng: thuûy ngaân, dung dòch caùc chaát raén ôû treân, hôïp chaát voøng thôm…

o Chaát khí: hydrocyanua, photgen, khí halogen, daãn xuaát cuûa halogen…

Moät soá chaát gaây ñoät bieán ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät höõu nhuõ, gaây ra caùc taùc ñoäng laâu daøi leân söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng nhö carcinogens (chaát gaây ung thö), asbetos (sôïi amiaêng), PCBs … Do taùc ñoäng maø chaát thaûi gaây ra cho con ngöôøi vaø moâi tröôøng laø raát lôùn vaø khoâng theå ño löôøng tröôùc ñöôïc neân vieäc quaûn lyù chaët cheõ CTÑH laø ñieàu taát yeáu.

18.5.2. Taùc ñoäng ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät Vieäc thaûi caùc chaát thaûi coâng nghieäp khoâng ñöôïc xöû lí, thaát thoaùt

daàu vaø caùc hoùa chaát khaùc do söï coá vaøo caùc con soâng vaø heä thoáng cung

777

caáp nöôùc ngaàm ñaõ laøm baån caùc nguoàn nöôùc uoáng, cuõng nhö laøm cheát caù vaø vi sinh vaät voán ñöôïc nhaân daân ñòa phöông ñaùnh baét. Caùc chaát khí nhö Hidro coù theå taùc duïng vôùi oâxi trong cô theå soáng gaây ra söï thieáu oâxi trong moâ, hydrogen cyanide öùc cheá vieäc söû duïng oxi. Nhöõng nhoùm chaát naøy ñeàu laø nhöõng chaát gaây ngaït. Ngoaøi ra, caùc chaát nhö ete seõ öùc cheá hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh trung öông daãn ñeán gaây meâ. Chaát ñoäc toaøn thaân taùc ñoäng leân cô quan hoaëc caùc moâ trong cô theå. Ví duï nhö: CCl4 taùc ñoäng leân gan, HgCl2 taùc ñoäng leân thaän, CS2 taùc ñoäng leân heä thaàn kinh; benzen taùc ñoäng leân caùc teá baøo tuûy, xöông vaø gaây beänh baïch caàu. Nhieàu chaát gaây nguy haïi cho di truyeàn, ví duï gaây ñoät bieán gen vaø ung thö

18.5.3. Ñoái vôùi moâi tröôøng

Nhöõng vaán ñeà taùc ñoäng moâi tröôøng cô baûn lieân quan ñeán vieäc xöû lyù chaát thaûi nguy haïi (bao goàm choân laáp, ñoát,…) khoâng ñuùng caùch. Vieäc choân laáp chaát thaûi ñoäc haïi khoâng ñuùng caùch coù lieân quan ñeán taùc ñoäng tieàm taøng ñoái vôùi nöôùc maët vaø nöôùc ngaàm. ÔÛ Vieät Nam, thöôøng nhöõng nguoàn nöôùc naøy ñöôïc duøng laøm nöôùc uoáng, sinh hoaït gia ñình, phuïc vuï noâng nghieäp vaø nuoâi troàng thuûy saûn. Baát cöù söï oâ nhieãm naøo ñoái vôùi caùc nguoàn naøy ñeàu gaây taùc ñoäng nghieâm troïng ñeán con ngöôøi cuõng nhö moâi tröôøng.

Vieäc ñoát chaát thaûi ñoäc haïi neáu khoâng tuaân theo nhöõng qui taéc nghieâm ngaët thì seõ gaây ra haäu quaû raát nghieâm troïng cho moâi tröôøng khoâng khí, ñaát vaø nöôùc. chaát deã chaùy noå coù theå phaù huyû vaät lieäu daãn ñeán phaù huyû coâng trình; chaát raén deã chaùy thöôøng giaûi phoùng caùc saûn phaåm chaùy ñoäc haïi; nhöõng chaát laây nhieãm gaây ra nguy cô lan truyeàn dòch beänh; caùc chaát phoùng xaï laøm taêng möùc phoùng xaï trong moâi tröôøng, gaây ra nhieàu haäu quaû naëng neà; chaát aên moøn coù taùc haïi laøm hö haïi vaät lieäu.

a. Moâi tröôøng ñaát

Trong caû ba khu vöïc nghieân cöùu: Mieàn Baéc, Mieàn Nam vaø Mieàn Trung Vieät Nam, caùc chaát thaûi raén nguy haïi bò troän laãn vôùi caùc chaát thaûi raén trô cuûa nhaø maùy vaø noùi chung ñöôïc thu gom qua hôïp ñoàng vôùi coâng ty moâi tröôøng ñoâ thò. ÔÛ Haø Noäi, phaàn lôùn chaát thaûi nguy haò

778

ôû daïng raén ñeàu bò troän laãn vôùi chaâùt thaûi nguy hai ôû daïng raén khaùc vaø ñöôïc thu gom bôûi coâng ty moâi tröôøng ñoâ thò. ÔÛ nhöõng vuøng kinh teá phía Nam, raát nhieàu chaát thaûi ñoäc haïi töông öùng cuõng ñöôïc thu gom bôûùi coâng ty dòch vuï coâng coäng vaø moät soá ngöôøi thu gom khaùc. Taát caû chuùng ñeàu ñöôïc ñöa ñeán baõi raùc maø haàu nhö khoâng ñöôïc phaân loaïi ngay taïi nguoàn taïo neân moät löôïng raùc khoång loà coù tính ñoäc cao ñöôïc choân laáp trong ñaát.

Chaát thaûi ñoäc haïi ñöôïc troän chung vôùi chaát thaûi coâng nghieäp vaø chaát thaûi ñoâ thò khaùc thöôøng ñöôïc choân laáp trong nhöõng baõi raùc keùm chaát löôïng, neáu khoâng noùi kó thuaät vaän haønh raát toài, caùc thieát bò xöû lí raùc thöôøng khoâng ñaït tieâu chuaån (nhö xe eùp raùc, phöông tieän vaän chuyeån raùc…) coäng vôùi qui trình vaän haønh xöû lí khoâng tuaân theo nhöõng qui taéc nghieâm ngaët seõ gaây ra nhöõng taùc ñoäng raát lôùn ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát.

Coâng nghieäp khai thaùc khoaùng saûn cuõng laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát nghieâm troïng. Nhieàu dieän tích ñaát ñöôïc duøng ñeå khai thaùc moû ñaõ bò oâ nhieãm nghieâm troïng bôûi lôùp ñaát ñaù bò xaùo troän vaø caùc kim loaïi naëng cuûa coâng nghieäp khai khoaùng laøm cho ñaát canh taùc bò thu heïp.

b. Moâi tröôøng nöôùc

* Nöôùc maët: Nöôùc maët bao goàm nöôùc ôû soâng, hoà chöùa, keânh, hoà ao… Ñoái vôùi Vieät Nam nguoàn nöôùc maët raát quan troïng trong vieäc phuïc vuï ñôøi soáng cuûa nhaân daân nhö aên uoáng, sinh hoaït, saûn xuaát noâng nghieäp, nuoâi troàng thuûy saûn…Tuy nhieân chuùng cuõng laø nôi tieáp nhaän nhöõng nguoàn oâ nhieãm töø nöôùc thaûi sinh hoaït noâng nghieäp, coâng nghieäp, trong ñoù yeáu toá nguy haïi cuõng toàn taïi khaù lôùn.

Nöôùc thaûi töø khu coâng nghieäp ôû Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh cuõng nhö ôû caùc khu coâng nghieäp khaùc ñeàu ñöôïc thaûi vaøo raát nhieàu keânh raïch, soâng ngoøi laø nhöõng heä thoáng thoaùt nöôùc chung maø haàu nhö khoâng ñöôïc xöû lí. Hieän nay, taát caû nhöõng nguoàn nöôùc naøy ñaõ bò oâ nhieãm bôûi chaát thaûi coâng nghieäp cuõng nhö chaát loûng thaûi töø sinh hoaït. Boä Taøi nguyeân moâi tröôøng ñaõ öôùc tính raèng nöôùc thaûi coâng nghieäp ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaøo khoaûng 20–30% toång löu löôïng doøng chaûy trong caùc soâng maø chuû yeáu töø nguoàn coâng nghieäp tinh cheá hoùa chaát vaø cheá bieán thöïc phaåm. ÔÛ khu coâng nghieäp Bieân Hoøa 1 coù

779

hôn 60 nhaø maùy, moãi nhaø maùy thaûi vaøo soâng Ñoàng Nai khoaûng 200 ngaøn m3 nöôùc thaûi moãi ngaøy vôùi noàng ñoä oâ nhieãm lôùn; ñieån hình nhö coâng ty Cogico moãi ngaøy thaûi 15000 m3 nöôùc noàng ñoä COD vöôït 12,4 laàn; nhaø maùy ñöôøng Bieân Hoøa moãi ngaøy thaûi 32000 m3 nöôùc coù noàng ñoä COD vöôït 18 laàn tieâu chuaån cho pheùp ñoái vôùi nöôùc thaûi coâng nghieäp loaïi B. Trong khi ñoù, soâng Ñoàng Nai ñöôïc choïn laø moät trong nhöõng nguoàn cung caáp nöôùc chuû yeáu cho Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Ngoaøi ra, nguoàn nöôùc maët coøn bò oâ nhieãm bôûi nöôùc roø ræ töø quaù trình eùp raùc, baõi choân laáp raùc keùm chaát löôïng.

* Nöôùc ngaàm: Noùi chung chaát löôïng nöôùc ngaàm ôû Vieät Nam vaãn thuoäc loaïi toát tröø moät soá nôi bò nhieãm saét mangan cao vaø nhieãm nöôùc bieån ôû nhöõng vuøng ven bieån. Hieän nay, chæ khoaûng 15% nöôùc ngaàm ñöôïc khai thaùc cung caáp vaøo heä thoáng nöôùc maùy vì nöôùc maët raát saün coù vaø reû. Tuy nhieân, nhu caàu nöôùc ngaàm ñang taêng leân ôû nhöõng nôi thieáu nguoàn nöôùc maët nhö Ñoàng Nai, ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø nhöõng nôi maø nguoàn nöôùc maët coù daáu hieäu oâ nhieãm.

Nhieãm baån nöôùc ngaàm ôû khu ñoâ thò, ñaëc bieät laø Haø Noäi, ngaøy caøng nghieâm troïng, nôi maø toaøn boä daân cö phaûi döïa vaøo nguoàn nöôùc ngaàm ñeå phuïc vuï cho aên uoáng vaø sinh hoaït. Taïi Haø Noäi ñaõ coù daáu hieäu noàng ñoä oâ nhieãm phaân, nitô, voâ cô vaø höõu cô cao ôû moät soá gieáng nöôùc.

Taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh, baõi raùc Ñoâng Thaïnh laø khu vöïc ñoå raùc khoâng coù heä thoáng choáng thaám, heä thoáng thu gom vaø xöû lí nöôùc raùc. Maëc duø, söï ñoùng goùp cuûa chaát thaûi ñoäc haïi coâng nghieäp chöa ñöôïc ñònh löôïng nhöng noù cung caáp moät caûnh baùo veà taùc ñoäng xaáu cuûa vieäc choân raùc thieáu kieåm soaùt nöôùc ngaàm ôû ñaây ñaõ bò oâ nhieãm khoâng theå söû duïng laøm nöôùc aên uoáng ñöôïc nöõa.

Taïi moät soá nhaø maùy, khi khaûo saùt chaát thaûi ñoäc haïi, ñaõ thaáy Bitum vaø nhöïa axit chaûy traøn raát nhieàu. Ngöôøi ta thoâng baùo raèng, chöa coù thò tröôøng cho loaïi Bitum naøy do ñoù loaïi vaät lieäu naøy cöù ñöôïc ñoå hay löu giöõ trong nhöõng thuøng theùp bò roø ræ do bò aên moøn ngay trong nhaø maùy. Nöôùc ngaàm ôû khu vöïc naøy chaéc chaén ñaõ bò nhieãm xyanua, phenol vaø nhieàu hydrocacbon. Tuy nhieân, khoâng coù soá lieäu quan traéc ñeå khaúng ñònh möùc ñoä cuûa vaán ñeà. Theâm vaøo ñoù, caùc coâng ty theùp ôû Vieät Nam ñaõ

780

ñoå xæ chöùa Fe, Zn, Cd, Pb… vaøo ñaát gaây nguy cô oâ nhieãm kim loaïi naëng nhaát laø taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo nguoàn nöôùc ngaàm.

c. Moâi tröôøng khoâng khí

ÔÛ nhieàu cô sôû saûn xuaát, dung moâi noùi chung ñöôïc thaûi baèng caùch cho bay hôi; nhöõng tröôøng hôïp quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi theo caùch naøy ñaõ gaây oâ nhieãm khoâng khí nghieâm troïng. Ngoaøi ra, nhieàu chaát thaûi töø quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp ôû daïng khí ñoäc haïi cuõng ñöôïc thaûi tröïc tieáp ra moâi tröôøng: khí thaûi töø caùc phöông tieän giao thoâng, töø quaù trình phaân huûy chaát höõu cô trong choân laáp raùc, … cuõng gaây oâ nhieãm khoâng khí.

Keát quaû khaûo saùt naêm 1998, 1999 cuûa 17 khu coâng nghieäp cuõ cuûa caùc thaønh phoá: Haø Noäi, Haûi Phoøng, Laøo Cai, Vinh, Haï Long, Hueá, Ñaø Naüng, Bieân Hoøa, Thaønh phoá Hoà Chí Minh cho thaáy, oâ nhieãm buïi trong khoâng khí phoå bieán vöôït chæ soá tieâu chuaån cho pheùp töø 1,5–3 laàn (chæ soá tieâu chuaån cho pheùp noàng ñoä buïi laø 0,2mg/m3); moät soá khu daân cö ôû caïnh khu coâng nghieäp cuõ bò oâ nhieãm buïi lôùn hôn tieâu chuaån cho pheùp töø 2 – 4 laàn nhö khu vöïc quanh nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng, VICASA (Bieân Hoøa), xi maêng Ñaø Naüng. Noàng ñoä SO2 ôû khu vöïc nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng, Taân Bình, Phöôùc Long (Thaønh phoá Hoà Chí Minh) vöôït chæ soá tieâu chuaån cho pheùp (chæ soá tieâu chuaån cho pheùp laø noàng ñoä SO2 laø 0,3mg/m3). Cuï theå:

• Chaát khí deã chaùy laø chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí ôû möùc ñoä nheï.

• Caùc khí ñoäc coù theå gaây oâ nhieãm khoâng khí naëng.

• Caùc taùc nhaân oxy hoaù vaø caùc chaát aên moøn cuõng laø thaønh phaàn ñoùng goùp ñaùng keå vaøo söï oâ nhieãm khoâng khí.

18.6. QUAÛN LYÙ CHAÁT THAÛI ÑOÄC HAÏI

18.6.1. Hieän traïng quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi Quyeát ñònh 155 cuûa Chính phuû veà “Quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi“ ñaõ

ñöôïc ban haønh vaø coù hieäu löïc nhöng caùc yeâu caàu cuûa qui cheá chöa ñöôïc thöïc thi roäng raõi do söï thieáu hieåu bieát vaø do yù thöùc cuûa chuû nguoàn thaûi. Ñaây coøn laø söï yeáu keùm cuûa caùc bieän phaùp cöôõng cheá vaø nguoàn löïc daønh cho coâng taùc quaûn lyù. Do cô sôû haï taàng veà xöû lyù coøn chöa thoûa ñaùng, hieän traïng coâng taùc quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi hieän nay nhö sau:

781

• Thu gom chaát thaûi ñoäc haïi töø caùc ngaønh coâng nghieäp cuøng vôùi chaát thaûi khoâng nguy haïi vaø tieâu huûy taïi caùc baõi choân laáp raùc thaûi sinh hoaït maø khoâng coù söï taùch rieâng CTÑH.

• Thu gom CTÑH maø moät coâng ty quaûn lyù CTÑH coù giaáy pheùp ñaõ taùch rieâng (sau ñoù CTÑH coù theå ñöôïc ñem ñeán cô sôû xöû lyù vaø tieâu huûy daønh rieâng cho CTÑH hoaëc tôùi cô sôû tieâu huûy chung cho chaát thaûi khoâng nguy haïi).

• Löu giöõ taïi cô sôû chuû nguoàn thaûi (ñeå chôø coù cô sôû xöû lyù thích hôïp).

• Xöû lyù hoaëc tieâu huûy taïi cô quan chuû nguoàn thaûi.

• Thaûi boû buøn vaø chaát loûng ñoäc vaøo doøng nöôùc thaûi.

• Taùi söû duïng vaø taùi sinh khoâng theo qui ñònh.

Quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi laø hoaït ñoäng kieåm soaùt chaát thaûi ñoäc haïi keå töø khi phaùt sinh cho ñeán khi ñöôïc xöû lyù ôû khaâu cuoái cuøng. Coù nhieàu caùch thöùc ñeå löïa choïn caùch quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi, tuy nhieân ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû thì trong ña soá caùc tröôøng hôïp caàn phaûi söû duïng toång hôïp caùc phöông phaùp.

18.6.2. Caùc phöông phaùp quaûn lyù

18.6.2.1. Xaùc ñònh, ñaùnh giaù loaïi CTÑH

Hình 18.2. Quy trình xaùc ñònh xem chaát thaûi coù phaûi CTÑH hay khoâng?

Chaát ñoù co ù pha ûi la ø chaát

tha ûi kho âng ?

Chaát thaûi co ù the åû hie än caùc ña ëc tính nguy haïi ?

Chaát tha ûi co ù ñöô ïc quy dònh trong danh muïc CTÑH ?

Chaát tha ûi co ù chöùa ca ùc thaønh phaàn nguy haïi co ù ô û phuï lu ïc

I coâng öôùc Basel

Khoâng la ø cha át tha ûi nguy ha ïi

Laø chaát tha ûi nguy haïi

co ù

kho âng

co ù

co ùkhoâng

khoâng

kho âng

coù

kho âng

782

18.6.2.2. Toå chöùc

Cô caáu chính saùch nhaèm muïc ñích phaùt trieån vaø taäp hôïp moät caùch toaøn dieän chính saùch quaûn lyù chaát thaûi vôùi caùc ñoái töôïng chính saùch coù theå ñaït ñöôïc.

Coâng cuï:

Muïc tieâu giaûm thieåu

Chính saùch chaát thaûi ñaëc bieät

Khuyeán khích

Hình phaït

Trôï giaù vaø keá hoaïch phaùt trieån coâng nghieäp

18.6.2.3. Ñaûm baûo moâi tröôøng coâng baèng vôùi caùc ñoái töôïng

Muïc ñích laø taïo neân cô sôû phaùp lyù thoáng nhaát, ñaûm baûo moâi tröôøng coâng baèng vôùi caùc ñoái töôïng.

Coâng cuï:

Luaät baûo veä moâi tröôøng

Quyeát ñònh 155 veà quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi

Caùc tieâu chuaån veà phaân loaïi, daáu hieäu caûnh baùo ñoái vôùi CTÑH.

18.6.2.4. Thi haønh nghieâm tuùc

Coâng cuï haønh chaùnh nhaèm muïc ñích thöïc hieän vaø hoã trôï vieäc thöïc thi cô caáu luaät vaø cô caáu chính saùch.

Coâng cuï:

Caùc giaáy pheùp

Thanh tra, giaùm saùt

Xöû phaït, thu hoài giaáy pheùp.

18.6.2.5. Giaùo duïc coäng ñoàng

Giaùo duïc coäng ñoàng nhaèm muïc ñích naâng cao nhaän thöùc, nhieäm vuï vaø traùch nhieäm cuûa coäng ñoàng veà quaûn lyù chaát thaûi.

Coâng cuï:

783

Chieán dòch truyeàn thoâng chung

Chöông trình truyeàn thanh, truyeàn hình

Caùc thoâng tin baùo chí, tôø rôi, aùp phích

Chöông trình daïy trong caùc tröôøng hoïc

18.6.2.6. Söû duïng ñoøn baåy kinh teá

Cô caáu kinh teá nhaèm muïc ñích taïo tình traïng kích thích veà kinh teá cuõng nhö söï oån ñònh veà thò tröôøng. Coâng cuï:

Caùc loaïi phí, thueá

Caùc khoaûn cho vay, trôï giuùp

Giaáy pheùp xaû thaûi

Taïo thò tröôøng

18.6.2.7 . Bieän phaùp kyõ thuaät

Heä thoáng kó thuaät nhaèm muïc ñích ñaûm baûo taùch chaát thaûi khoûi doøng luaân chuyeån vaø ñöa veà traïng thaùi ít ñoäc haïi sau ñoù seõ ñöôïc thaûi boû.

Coâng cuï:

Thu gom, vaän chuyeån

Cheá bieán vaø xöû lyù

Phuïc hoài naêng löôïng

Thaûi boû phaàn coøn laïi

18.6.2.8 . Taêng cöôøng thoâng tin

Heä thoáng thoâng tin nhaèm muïc ñích taêng cöôøng söï hieåu bieát veà chaát thaûi cuõng nhö naém baét kòp thôøi tình traïng hieän taïi.

Coâng cuï:

Xaùc ñònh löôïng thaûi, daïng cuõng nhö nguoàn thaûi.

Phaân tích thaønh phaàn chaát thaûi

Thoáng keâ qua töøng thôøi kì

784

Moät heä thoáng quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi coù raát nhieàu khaâu lieân quan chaët cheõ vôùi nhau, ñoøi hoûi phaûi ñöôïc giaùm saùt chaët cheõ bôûi chuû nguoàn thaûi vaø cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc veà moâi tröôøng.

18.6.3. Thöù töï öu tieân trong quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi

Quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi ñöôïc öu tieân theo thöù töï sau:

Hình 18.3. Caùc böôùc cuûa quaù trình quaûn lyù CTÑH

18.6.3.1. Giaûm thieåu chaát thaûi taïi nguoàn

Giaûm thieåu taïi nguoàn laø giaûm veà soá löôïng hoaëc ñoäc tính cuûa baát kì chaát thaûi ñoäc haïi naøo ñi vaøo doøng thaûi tröôùc khi taùi sinh, xöû lyù hoaëc ñöa ra moâi tröôøng. Thoâng thöôøng, coù hai bieän phaùp chính ñeå giaûm thieåu chaát thaûi taïi nguoàn: thay ñoåi caùch quaûn lyù vaø vaän haønh saûn xuaát vaø thay ñoåi quaù trình saûn xuaát.

Nhöõng caûi tieán trong quaûn lyù, vaän haønh saûn xuaát

• Caûi tieán caùch thöùc vaän haønh caàn thöïc hieän

• Nhöõng caûi tieán trong quaûn lyù vaø vaän haønh saûn xuaát

Giaûm thieåu chaát thaûi taïi nguoàn Loaïi tröø söï phaùt sinh Giaûm thieåu söï phaùt thaûi Taùi cheá, taùi söû duïng

Bieán ñoåi thaønh chaát khoâng ñoäc haïi hoaëc ít ñoâïc haïi Xöû lyù vaät lyù/hoaù hoïc Xöû lyù sinh hoïc Xöû lyù nhieät

Thaûi boû an toaøn hoaëc choân laáp hôïp veä sinh

785

Caûi tieán caùch thöùc vaän haønh caàn thöïc hieän trong taát caû caùc lónh vöïc saûn xuaát, baûo trì thieát bò, söû duïng vaø löu tröõ nguyeân vaät lieäu khoâ, baûo quaûn saûn phaåm, löu tröõ vaø quaûn lyù chaát thaûi. Caùc noäi dung caûi tieán trong quaûn lyù vaø vaän haønh saûn xuaát bao goàm:

- Quaûn lyù, löu tröõ nguyeân vaät lieäu vaø saûn xuaát

- Ñieàu ñoä saûn xuaát

- Ngaên ngöøa thaát thoaùt vaø chaûy traøn

- Taùch rieâng caùc doøng thaûi

- Huaán luyeän nhaân söï

- Thay ñoåi quaù trình saûn xuaát

Thay ñoåi quaù trình saûn xuaát bao goàm thay ñoåi nguyeân vaät lieäu ñaàu vaøo, coâng ngheä vaø thieát bò. Taát caû nhöõng thay ñoåi naøy nhaèm giaûm löôïng phaùt thaûi caùc chaát gaây oâ nhieãm trong quaù trình saûn xuaát. Thay ñoåi veà quaù trình coù theå thöïc hieän nhanh choùng hôn vaø ít toán keùm hôn laø thay ñoåi veà saûn phaåm vaø kó thuaät.

Thay ñoåi veà kó thuaät vaø coâng ngheä

- Caûi tieán qui trình saûn xuaát

- Ñieàu chænh caùc thoâng soá vaän haønh quaù trình

- Nhöõng caûi tieán veà vaän haønh quaù trình

- Nhöõng caûi tieán veà töï ñoäng hoùa

Taän duïng chaát thaûi: Taùi cheá vaø taùi söû duïng laø nhöõng giaûi phaùp taän duïng ñöôïc öu tieân sau giaûi phaùp giaûm thieåu taïi nguoàn. Noù cuõng ñöôïc bieát ñeán döôùi nhieàu teân goïi nhö taùi sinh (recycle), taùi söû duïng (reuse), taùi cheá (reclemation), hoaëc phuïc hoài (recovery).

18.6.3.2. Taùi söû duïng: Taùi söû duïng laø söû duïng laïi moät saûn phaåm nhieàu laàn neáu coù theå, nhaèm giaûm löôïng chaát thaûi vaø giaûm caùc nguoàn löïc phaûi söû duïng ñeå taïo saûn phaåm môùi. Taùi söû duïng bao haøm caû baùn cho vieäc söû duïng hay söûa chöõa ñeå duøng tieáp, hoaëc söû duïng saûn phaåm vaøo nhieàu muïc ñích.

786

18.6.3.3. Taùi sinh hoaëc taùi cheá: Taùi sinh, taùi cheá laø quaù trình bieán chaát thaûi taïo thaønh saûn phaåm môùi ñöôïc söû duïng nhö nguyeân vaät lieäu cuûa saûn xuaát hay saûn phaåm tieâu duøng nhaèm taïo ra hieäu quaû veà kinh teá, xaõ hoäi hay moâi truôøng…

18.6.3.4. Phuïc hoài: Phuïc hoài laø quaù trình taïo laïi caùc tính naêng söû duïng saûn phaåm nhö ban ñaàu.

Ñeå phuïc hoài hoùa chaát coù ích trong chaát thaûi ngöôøi ta öùng duïng caùc phöông phaùp hoùa lyù döïa vaøo ñaëc ñieåm cuûa hoùa chaát ñeå taùch hoùa chaát ra khoûi chaát thaûi vaø thu hoài chuùng sau khi taùch. Moãi phöông phaùp coù moät phaïm vi öùng duïng khaùc nhau döïa vaøo nguyeân lyù cuûa phöông phaùp vaø tính chaát chaát thaûi.

Baûng 18.5. Moâ taû caùc bieän phaùp taùi sinh cho CTÑH

Chaát thaûi ñoäc haïi Caùc daïng chaát thaûi

Quaù trình xöû lyù

Chaát

aên

moøn

Hôïp

chaát

cya

nua

Dung

moâi

halog

en

Dung

moâi

phi

halo

gen

Chaát

höõu

cô

chöùa

clo

Chaát

höõu

cô

khaùc

Chaát

thaûi

nhi

eãm d

aàu

PCBs

Chaát

loûng

nhi

eãm k

im lo

aïi

Chaát

loûng

nhi

eãm b

aån h

öõu c

ô

Chaát

coù

hoaït

tính

ho

ùa ho

ïc

Ñaát o

â nhi

eãm

Chaát

loûng

Chaát

raén

aên

moøn

hay

buøn

nh

aõo

Chaát

khí

Haáp phuï baèng than hoaït tính

X X X X

Trao ñoåi ion X X X X

Chöng caát X X X X X

Ñieän phaân X X

Thuûy phaân X X

Trích ly X X X X X X

Taùch baèng maøng X X X

Taùch khí, hôi X X X X X X

Bay hôi qua lôùp film X X X X

Laøm laïnh, tinh theå hoùa X X X X X X X

787

Taùi sinh coù phaïm vi öùng duïng trong nhieàu ngaønh coâng nghieäp vaø trong nhieàu laõnh vöïc do mang laïi caùc lôïi ích:

- Tieát kieäm taøi nguyeân, baûo toàn nguoàn löïc saûn xuaát, giaûm chi phí saûn xuaát

- Ngaên ngöøa söï phaùt taùn chaát ñoäc vaøo trong moâi tröôøng

- Cung caáp nguyeân vaät lieäu coù giaù trò trong coâng nghieäp

- Kích thích phaùt trieån nhöõng qui trình saûn xuaát saïch hôn

- Traùnh phaûi thöïc hieän quaù trình mang tính baét buoäc nhö xöû lyù hoaëc choân chaát thaûi.

- Löïa choïn phöông phaùp öu tieân döïa treân möùc ñoä phoøng traùnh ruûi ro:

- Taùi cheá hay taùi söû duïng trong nhaø maùy

- Taùi sinh beân ngoaøi nhaø maùy

- Baùn cho muïc ñích taùi söû duïng

- Taùi sinh naêng löôïng

18.6.4. Xöû lyù chaát thaûi ñoäc haïi

Khi chöa thöïc hieän ñöôïc chöông trình giaûm thieåu CTÑH, taûi löôïng chaát thaûi sinh ra lôùn vaø tích luõy ngaøy caøng nhieàu. Khi trieån khai caùc bieän phaùp taän duïng chaát thaûi, löôïng chaát thaûi giaûm ñi nhöng chuùng vaãn toàn taïi ngoaøi moâi tröôøng. Do ñoù chuùng ta caàn thaûi boû chuùng moät caùch an toaøn.

Trong thôøi gian nghieân cöùu vaø trieån khai caùc bieän phaùp giaûm thieåu chaát thaûi, caùc nhaø maùy vaãn saûn xuaát neân chaát thaûi vaãn tieáp tuïc ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng. Do vaäy, phaûi thöïc hieän caùc bieän phaùp giaûm thieåu theo caùc phöông phaùp sau:

18.6.4.1 . Caùc phöông phaùp hoùa hoïc vaø vaät lyù

Hai caùch xöû lyù CTÑH:

- Xöû lyù CTÑH baèng phöông phaùp vaät lyù nhaèm taùch caùc thaønh phaàn nguy haïi ra khoûi CTÑH baèng phöông phaùp taùch pha.

788

- Xöû lyù baèng phöông phaùp hoùa hoïc nhaèm thay ñoåi tính chaát hoùa hoïc cuûa chaát thaûi, ñöa noù veà daïng ít nguy haïi hôn hoaëc khoâng nguy haïi.

Moät soá phöông phaùp xöû lyù hoùa lyù coù theå aùp duïng trong xöû lyù CTÑH:

- Loïc: Caùc haït raén ñöôïc giöõ laïi ôû vaät lieäu loïc. Quaù trình loïc ñöôïc thöïc hieän do cheânh leäch aùp suaát do troïng löïc, aùp suaát dö hay do chaân khoâng.

- Keát tuûa: Quaù trình chuyeån chaát hoøa tan thaønh daïng khoâng tan baèng caùc phaûn öùng hoùa hoïc taïo tuûa, thöôøng duøng keát hôïp vôùi quaù trình taùch chaát raén nhö laéng, ly taâm, loïc.

- Oxy hoùa khöû: Ngöôøi ta troän chaát thaûi vôùi hoùa chaát xöû lyù ñeå thay ñoåi traïng thaùi oxy hoùa cuûa chaát caàn laøm giaûm tính ñoäc haïi.

- Bay hôi: Phöông phaùp naøy duøng ñeå thu hoài chaát thaûi ñoäc haïi coù theå bay hôi hoaëc laøm giaûm theå tích chaát thaûi.

- Ñoùng raén vaø oån ñònh chaát thaûi: Phöông phaùp naøy laøm giaûm tính löu ñoäng cuûa chaát thaûi ñoäc haïi trong moâi tröôøng; laøm chaát thaûi oån ñònh theå tích; giaûm hoaït tính; giaûm beà maët tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng; traùnh roø ræ hay lan truyeàn.

Ñoùng raén laø quaù trình boå sung vaät lieäu vaøo chaát thaûi nhaèm taïo neân chaát raén. OÅn ñònh laø quaù trình chuyeån chaát thaûi veà daïng oån ñònh hoùa hoïc. Thuaät ngöõ naøy cuõng bao goàm caû khaùi nieäm ñoùng raén nhöng cuõng bao goàm caû vieäc bieán ñoåi thaønh phaàn hoùa hoùa hoïc cuûa chaát thaûi.

- Coá ñònh hoùa hoïc laø bieán ñoåi chaát ñoäc haïi thaønh daïng môùi ít ñoäc haïi hôn.

- Bao goùi laø quaù trình bao phuû hoaøn toaøn hay söû duïng haøng raøo bao khoái chaát thaûi baèng moät chaát khaùc.

- Chaát keát dính voâ cô thöôøng duøng laø xi maêng, voâi, thaïch cao, silicat.

- Chaát keát ñính höõu cô thöôøng duøng laø epoxy, polyester, nhöïa asphalt, polyolefin, ure formaldehit.

789

Baûng 18.6. Trình baøy caùc phöông phaùp xöû lyù hoùa lyù vaø caùc loaïi chaát thaûi töông öùng

Chaát thaûi ñoäc haïi Daïng chaát thaûi

Quaù trình xöû lyù

Chaát

aên

moøn

Hôïp

chaát

cya

nua

Dung

moâi

halog

en

Dung

moâi

phi

halo

gen

Chaát

höõu

cô

chöùa

clo

Chaát

höõu

cô

khaùc

Chaát

thaûi

nhi

eãm d

aàu

PCBs

Chaát

loûng

nhi

eãm b

aån k

im la

ïi

Chaát

loûng

nhi

eãm b

aån h

öõu c

ô

Chaát

coù

hoaït

tính

hoùa

hoïc

cao

Ñaát n

hieãm

baån

Chaát

loûng

Chaát

raén

hoa

ëc bu

øn

Chaát

khí

Loïc x x x x x x x x x

Keát tuûa x x x

Oxy x x x

Ozone hoùa

x x x x x x

Bay hôi x x x x x x x

Ñoùng raén x x x

OÅn ñònh x x x x

18.6.4.2 . Caùc phöông phaùp xöû lyù sinh hoïc

CTÑH cuõng coù theå ñöôïc xöû lyù baèng phöông phaùp sinh hoïc ôû ñieàu kieän hieáu khí vaø yeám khí nhö chaát thaûi thoâng thöôøng. Tuy nhieân, boå sung chuûng loaïi vi sinh phaûi thích hôïp vaø ñieàu kieän tieán haønh phaûi ñöôïc kieåm soaùt chaët cheõ. Quaù trình xöû lyù sinh hoïc hieáu khí laø quaù trình hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät chuyeån hoùa caùc hôïp chaát höõu cô thaønh hôïp chaát voâ cô trong ñieàu kieän coù oxy. Saûn phaåm sinh ra laø CO2 vaø H2O.

Quaù trình kò khí: Quaù trình xöû lyù sinh hoïc kò khí laø quaù trình bieán ñoåi caùc chaát höõu cô thaønh caùc chaát voâ cô trong ñieàu kieän khoâng coù oxy. Saûn phaåm cuûa quaù trình phaàn lôùn laø CH4, ngoaøi ra coøn coù H2S, N2, NH3,H2 vaø CO2.

790

18.6.4.3. Caùc phöông phaùp nhieät

a. Ñoát

Ñoát laø quaù trình oxy hoùa ôû nhieät ñoä cao baèng oxy khoâng khí. Baèng caùch ñoát CTÑH, ta coù theå giaûm theå tích cuûa noù ñeán 80 – 90%. Nhieät ñoä phaûi cao hôn 850oC. Saûn phaåm cuoái cuøng laø tro, CO2, nöôùc…

b. Söû duïng chaát thaûi ñoäc haïi laøm nhieân lieäu

Ñaây laø phöông phaùp tieâu huûy chaát thaûi baèng caùch ñoát cuøng vôùi nhieân lieäu nhaèm taän duïng nhieät cho caùc thieát bò tieâu thuï nhieät. Löôïng chaát thaûi boå sung vaøo loø ñoát coù theå chieám 10 – 25% toång khoái löôïng nhieân lieäu.

c. Nhieät phaân

Nhieät phaân laø quaù trình phaân huûy baèng nhieät trong ñieàu kieän khoâng coù oxy. Giai ñoaïn moät laø quaù trình khí hoùa chaát thaûi baèng caùch nung noùng. Giai ñoaïn hai laø giai ñoaïn ñoát chaùy khí ñaõ sinh ra tröôùc ñoù. Saûn phaåm cuoái cuøng laø tro vaø khí cuûa quaù trình ñoát.

18.6.4.4 . Thaûi boû

Sau khi xöû lyù, quaù trình coøn laïi moät löôïng caën khoâng theå tieáp tuïc xöû lyù nhö tro cuûa quaù trình ñoát. Bieän phaùp cuoái cuøng ñeå giaûi quyeát chaát thaûi naøy laø thaûi boû an toaøn. Thaûi boû an toaøn nghóa laø chuyeån chaát thaûi veà daïng ít nguy haïi hôi, ñaûm baûo khoâng coù söï roø ræ, di chuyeån trong moâi tröôøng. Chaát thaûi caàn ñöôïc laøm giaûm hoaït tính vaø coá ñònh tröôùc khi ñöôïc ñöa vaøo moâi tröôøng.

Ñoái vôùi chaát thaûi ñoäc haïi, thaûi boû an toaøn ñöôïc coi laø phöông phaùp löu tröõ an toaøn vaø ít toán keùm ñoái vôùi phaàn caën coøn laïi. Caùc toå chöùc phaûi chöùng minh ñöôïc khaû naêng chuyeân moân cuõng nhö thaåm quyeàn thöïc hieän coâng vieäc. Caùc nhaø maùy hay cô sôû saûn xuaát nhoû coù löôïng chaát thaûi taïo ra töông ñoái ít neân vieäc töï tieâu huûy raát toán keùm do ñoù caàn taäp trung vaøo caùc nhaø maùy xöû lyù taäp trung hoaëc vaøo baõi choân laáp an toaøn. Coù nhieàu caùch thaûi boû an toaøn: choân laáp hoaëc thaûi vaøo gieáng saâu hay caùc haàm moû.

a. Choân laáp an toaøn: Hieän nay, phöông phaùp thaûi boû thoâng duïng nhaát laø choân laáp an toaøn. Choân laáp laø moâït trong nhöõng bieän

791

phaùp coâ laäp chaát thaûi nhaèm giaûm thieåu khaû naêng phaùt taùn chaát thaûi vaøo moâi tröôøng. Trong quaù trình thaûi boû chaát thaûi ñoäc haïi, ngöôøi ta kieåm soaùt ñöôïc caùc phaûn öùng xaûy ra, caùc chaát sinh ra trong khu vöïc thaûi vaø moâi tröôøng xung quanh, thöïc hieän giaùm saùt moâi tröôøng, baûo trì baõi thaûi sau ñoùng cöûa nhaèm traùnh tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng trong moïi tình huoáng keå caû khi coù söï coá xaûy ra.

b. Thaûi boû xuoáng gieáng saâu: Caùc CTÑH daïng loûng ñöôïc bôm qua caùc ñöôøng oáng xuoáng beân döôùi ñòa taàng xoáp vaø khoâ hoaëc khe nöùt cuûa caùc vuøng ñaát ñaù beân döôùi caùch xa taàng nöôùc. Chaát loûng ngaám vaøo taàng xoáp vaø bò coâ laäp vôùi nguoàn nöôùc. Phöông phaùp naøy khoâng ñöôïc aùp duïng roäng raõi vôùi lyù do:

Chæ aùp duïng ñöôïc vôùi chaát thaûi ñoäc haïi daïng loûng.

Chi phí khaûo saùt ñòa taàng khu vöïc lôùn.

18.7. CAÙC NGAØNH COÂNG NGHIEÄP PHAÙT SINH NHIEÀU CTÑH

18.7.1. Ngaønh deät nhuoäm

Ngaønh deät nhuoäm söû duïng hoùa chaát chuû yeáu ôû coâng ñoaïn nhuoäm sôïi vaø vaûi. Caùc hoùa chaát thöïc hieän nhöõng chöùc naêng coâng ngheä khaùc nhau nhö:

• Xöû lyù beà maët sôïi vaûi laøm taêng khaû naêng haáp thuï vaø giöõ maøu.

• Taåy traéng sôïi vaø vaûi.

• Trôï giuùp cho quaù trình khueách taùn maøu vaøo trong caùc loã xoáp cuûa sôïi vaø vaûi.

• Nhuoäm vaø in hoa.

Thuoác nhuoäm vaûi thöôøng coù caùc loaïi sau: tröïc tieáp, löu hoùa, azo, bazô, acid, hoaït tính, hoaøn nguyeân. Coâng thöùc caùc thuoác nhuoäm haàu heát ñeàu laø chaát höõu cô maïch voøng phöùc taïp. Ví duï: thuoác nhuoäm tröïc tieáp benzidine coù 4 voøng benzen, loaïi löu hoùa thuoäc loaïi anilin… Caùc thuoác nhuoäm mang maøu thöôøng laø nhoùm nitrozo (–NO), nitro (–NO2), azo (–N = N–), carbonyl (> C = O). Caùc thuoác nhuoäm vaø in hoa haàu heát ñeàu söû duïng dung moâi. Dung moâi seõ gaây ñoäc cho coâng nhaân khi

792

tieáp xuùc. Dung moâi laøm taêng khaû naêng khueách taùn cuûa thuoác nhuoäm trong moâi tröôøng nghóa laø khaû naêng gaây ñoäc taêng.

Trong qui trình deät nhuoäm caùc coâng ñoaïn phaùt sinh nhieàu CTÑH nhaát laø: hoùa chaát taåy vaø trôï nhuoäm, thuoác nhuoäm, hôi dung moâi vaø hoùa chaát khi tieán haønh nhuoäm ôû nhieät ñoä cao, khí ñoäc phaùt sinh trong quaù trình chuaån bò thuoác nhuoäm vaø möïc in. Trong ngaønh deät nhuoäm CTÑH coøn phaùt sinh töø caùc chaát trôï nhuoäm khoâng ñöôïc bieát teân cuõng nhö coâng thöùc hoùa hoïc. Caùc thuøng ñöïng hoùa chaát khi thaûi boû cuõng taïo ra moät löôïng ñaùng keå CTÑH.

Baûng18.6. Quaù trình phaùt sinh CTÑH töø ngaønh deät nhuoäm

Coâng ñoaïn Chaát oâ nhieãm Chaát oâ nhieãm nöôùc Caën baõ raén, baùn raén

Naáu, taåy, hoà VOCs BOD, COD, kim loaïi, chaát taåy röûa, hoà

Xô vaûi, hoà tinh boät

Deät Khoâng coù Khoâng coù Xô sôïi, daàu thaûi

Giuõ hoà VOCs töø glycol ether

BOD töø hoà tan trong nöôùc, hoà toång hôïp, chaát boâi trôn, chaát dieät naám moác

Ngaâm kieàm boùng

Khoâng coù pH cao, NaOH

Nhuoäm VOCs Kim loaïi, muoái, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát ñoäc, caùc chaát nhuoäm cation, maøu, BOD, COD, sulfit, axit/kieàm, dung moâi

In Dung moâi, axit acetic töø coâng ñoaïn laøm khoâ

SS, urea, dung moâi, maøu, kim loaïi, BOD

Hoaøn taát VOCs BOD, COD, SS, caùc chaát dung moâi Vaûi vuïn

18.7.2. Ngaønh ñieän, ñieän töû

ÔÛ Vieät Nam hieän nay noùi chung vaø ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh noùi rieâng coâng nghieäp ñieän töû chuû yeáu laø laép raùp vaø saûn xuaát maïch in. Hieän môùi chæ coù moät soá ít cô sôû saûn xuaát maïch in, tuy nhieân trong töông lai soá löôïng caùc cô sôû saûn xuaát seõ taêng leân nhieàu.

793

Coâng ngheä saûn xuaát maïch in söû duïng raát nhieàu hoùa chaát, ñaëc bieät trong coâng ñoaïn chuïp quang hoùa maïch in vaø coâng ñoaïn aên moøn baûn ñoàng maïch in. Hoùa chaát söû duïng trong coâng ngheä maïch in bao goàm: FeCl2, CuCl2, H2SO4, HCl… vaø caùc dung moâi höõu cô, chuû yeáu laø loaïi dung moâi maïch ñeå taåy daàu môõ treân baûn maïch in nhö xylen.

Moät soá coâng ñoaïn gaây oâ nhieãm trong ngaønh saûn xuaát maïch in nhö sau:

Baûng 18.8. Quaù trình phaùt sinh CTÑH töø ngaønh saûn xuaát maïch in

Coâng ñoaïn Chaát thaûi khí Chaát thaûi loûng Chaát thaûi raén

Chuaån bò maïch in

Buïi, hôi axit, VOCs Dung dòch axit vaø dung dòch kieàm thaûi

Buøn vaø baûn maïch in hoûng

Maï baûn maïch

Dung dòch maï chöùa ñoàng, dung dòch xuùc taùc, ñung dòch axit thaûi, nöôùc xuùc röûa beå maï

Buøn, caën beå maï vaø buøn xöû lyù nöôùc thaûi

In maïch Hôi chaát höõu cô vaø muø axit

Dung dòch traùng maïch thaûi, chaát khaùng, dung dòch khaéc, dung dòch axit thaûi, nöôùc thaûi coù kim loaïi

Dung moâi duøng laøm saïch baûn maïch, buøn xöû lyù nöôùc thaûi

Maï ñieän Muø axit, muø amoniac, VOCs

Nöôùc thaûi chöùa chì, chaát thaûi aên moøn, chaát phaûn öùng, dung dòch khaéc, dung dòch maï, dung dòch traùng

Buøn, caën laéng beå maï vaø buøn xöû lyù nöôùc thaûi

Haøn phuû VOCs, CFCs Xæ haøn

Gaén maïch vaø haøn

VOCs, CFCs Buïi haøn, dung moâi Xæ haøn, kim loaïi

18.7.3. Ngaønh saûn xuaát pin vaø aêc quy

Hieän nay coù moät soá qui trình coâng ngheä saûn xuaát pin khaùc nhau, tieâu bieåu laø qui trình saûn xuaát pin khoâ. Trong coâng ngheä naøy ngöôøi ta söû duïng HgCl2 ñeå laøm chaát choáng phaân cöïc. Quaù trình thieâu keát ñieän cöïc laø keát dính boät graphit baèng nhöïa than ñaù. Nhöïa than laø toå hôïp

794

cuûa raát nhieàu hôïp chaát höõu cô, ñaëc bieät laø caùc hôïp chaát höõu cô ña voøng neân khi nung seõ xaûy ra quaù trình chaùy. Neáu quaù trình chaùy khoâng hoaøn toaøn thì ñaây chính laø nguoàn gaây oâ nhieãm VOCs vaø PAHs.

Coâng ñoaïn troän boät döông cöïc töø than cuõng gaây oâ nhieãm ñaùng keå do phaùt taùn boät than mòn vaøo khoâng khí. Coâng ñoaïn cheá taïo baûn cöïc chì coù söû duïng caùc hoùa chaát boät chì, boâït oxit chì, H2SO4 ñaëc … Coâng ñoaïn cheá taïo voû bình cao su coù saûn sinh moät soá chaát trong quaù trình luyeän vaø löu hoùa.

18.7.4. Ngaønh saûn xuaát caùc saûn phaåm töø cao su

Nguyeân taéc cuûa ngaønh saûn xuaát caùc saûn phaåm töø cao su laø töø cao su soáng ñem nghieàn troän vôùi chaát phuï gia taïo hoãn hôïp ñoàng nhaát tröôùc khi ñöa vaøo khuoân eùp thöïc hieän quaù trình löu hoùa. Veà cô baûn, cao su soáng, duø laø cao su töï nhieân hay cao su nhaân taïo, ñeàu laø nhöõng chaát trô ôû ñieàu kieän thöôøng, chæ coù nguy cô deã baét chaùy. Nhöõng hoùa chaát hay phuï gia cho quaù trình hình thaønh saûn phaåm cao su raát phöùc taïp, bao goàm:

Löu huyønh: laø phi kim toàn taïi döôùi daïng boät, khoâng tan trong nöôùc, nhöng laø nguyeân lieäu deã chaùy vaø deã thaêng hoa trong töï nhieân.

Chaát xuùc tieán: ñöôïc ñöa vaøo saûn phaåm cao su vôùi tæ leä 0,62 – 0,64%. Coù nhieàu daïng chaát xuùc tieán khaùc nhau nhöng veà cô baûn ñeàu laø nhöõng chaát coù daïng amin hay carbamat höõu cô maïch voøng. Caùc chaát naøy toàn taïi ôû daïng boät raén vaø coù muøi ñaëc tröng.

Chaát laøm giaûm khaû naêng oxy hoùa cuûa saûn phaåm: coøn goïi laø chaát choáng laõo hoaù, ñöôïc söû duïng vôùi khoái löôïng lôùn treân 3,5%. Haàu heát chuùng laø saûn phaåm höõu cô daïng daãn xuaát cuûa phenol coù khaû naêng laøm giaûm hoaëc ngaên ngöøa quaù trình oxy hoùa hoaëc söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc. Thoâng thöôøng toàn taïi döôùi daïng boät raén.

Caùc chaát ñoän vaø daàu hoùa deûo, chaát laøm meàm, acid stearic, chaát choáng töï löu … Toång caùc chaát naøy vaøo khoaûng 20% so vôùi cao su. Trong soá naøy thì keõm oxit ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát, côõ 8% so vôùi löôïng cao su. Oxit keõm laø chaát deã phaân taùn vaøo khoâng khí do nheï vaø cuõng laø chaát töông ñoái hoaït ñoäng trong moâi tröôøng khoâng khí. Moät

795

taùc nhaân nöõa laø daàu hoùa deûo. Khaùc vôùi chaát hoùa deûo duøng cho nhöïa, daàu hoùa deûo duøng cho cao su coù nguoàn goác töø coâng ngheä cheá bieán daàu thoâng. Loaïi chaát thaûi naøy toàn taïi döôùi daïng daàu quaùnh, ít bay hôi, khoâng tan trong nöôùc vaø ñaëc bieät laø khaû naêng chaùy raát maïnh. Chaát ñoän thöôøng söû duïng nhaát laø muoäi than ñen. Trong tröôøng hôïp cheá taïo saûn phaåm cao su chòu löïc cao vaø choáng maøi moøn thì löôïng muoäi than söû duïng côõ 60% so vôùi cao su. Muoäi than coù ñaëc tính laø raát mòn vaø raát nheï neân laø taùc nhaân oâ nhieãm moâi tröôøng quan troïng.

Xaêng coâng ngheä: ñöôïc söû duïng côõ 2,5% treân toång löôïng saûn phaåm. Xaêng coâng ngheä laø chaát deã bay hôi, deã chaùy, nhieät ñoä soâi khoaûng 80 – 1100C, haøm löôïng löu huyønh nhoû hôn 0,025%, haøm löôïng hydrocarbon nhoû hôn 3%. Do ñöôïc söû duïng trong quaù trình löu hoùa chöù khoâng phaûi ñoát trong ñoäng cô kín neân xaêng cuõng coù taùc haïi nhö caùc loaïi hoùa chaát khaùc, möùc ñoä taùc ñoäng phuï thuoäc vaøo vieäc söû duïng vaø heä thoáng thoâng gioù cuûa nhaø maùy cuõng nhö coâng ngheä saûn xuaát.

Caùc loaïi dung moâi ñöôïc söû duïng vôùi khoái löôïng lôùn tröôùc khi löu hoùa vaø seõ chuyeån hoaøn toaøn vaøo moâi tröôøng khi thöïc hieän löu hoùa. Ñaây laø nguoàn gaây oâ nhieãm raát lôùn ñoái vôùi moâi tröôøng khoâng khí vaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe coâng nhaân tieáp xuùc. Ñoái vôùi cô sôû söû duïng xaêng pha chì thì khaû naêng oâ nhieãm caøng lôùn.

Caùc coâng ty saûn xuaát saûn phaåm töø cao su hieän nay ñeàu coù khaâu thaùo vaø laép khuoân thuû coâng hoaëc baùn töï ñoäng, do ñoù coâng nhaân thöôøng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi caùc saûn phaåm sinh ra töø quaù trình löu hoùa ñaëc bieät laø trong coâng ngheä saûn xuaát xaêm loáp oâ toâ. Vôùi loaïi saûn phaåm naøy thì keo seõ gaén keát cao su vaø vaûi vôùi nhau. Toaøn boä löôïng dung moâi söû duïng cho keo seõ thoaùt ra moâi tröôøng lao ñoäng. Neáu khoâng coù kieán truùc coâng nghieäp thì löôïng dung moâi tích tuï seõ gaây taùc haïi ñeán söùc khoûe coâng nhaân.

Khu vöïc caùn luyeän cao su laø nôi maø coâng nhaân phaûi tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi muoäi than, caùc oxit kim loaïi, chaát maøu vaø chaát phuï gia. Do raát mòn neân vieäc thao taùc tröïc tieáp trong caùc khaâu caân ñong chính laø nguoàn tieáp xuùc gaây nguy haïi ñeán söùc khoûe coâng nhaân. Tieáp xuùc vôùi than vaø löu huyønh trong thôøi gian daøi cuõng gaây nhieãm ñoäc maõn tính cho ngöôøi lao ñoäng.

796

18.7.5. Ngaønh saûn xuaát caùc saûn phaåm töø chaát deûo

Goàm caùc ngaønh saûn xuaát nhöïa, muùt, taám boâng PE… Ñoái vôùi caùc cô sôû saûn xuaát muùt xoáp treân cô sôû poly uretan, nguyeân lieäu ñeå saûn xuaát chính laø TDI (toluen isocanate) – moät hoùa chaát ñoäc – vaø ñöôïc söû duïng vôùi soá löôïng lôùn. Saûn xuaát chaát deûo coøn baét nguoàn töø caùc khí daàu moû, formalin, nhöïa urephor cuõng laø taùc nhaân gaây ñoäc cho con ngöôøi khi tieáp xuùc.

18.7.6. Ngaønh vaät lieäu xaây döïng

Söù veä sinh vaø goám söù söû duïng nguyeân lieäu chuû yeáu laø SiO2, vaø felpat ñöôïc nghieàn raát nhoû. Ñaây laø nguoàn phaùt taùn gaây caùc beänh veà phoåi. Nguyeân lieäu ñeå taïo maøu raát ña daïng chuû yeáu laø maøu voâ cô nhö oxit Zn, Se, Pb..., laø nguoàn phaùt taùn vaøo khoâng khí khi phun leân saûn phaåm. Vaät lieäu taám loùt hieän taïi coøn söû duïng amiaêng daïng sôïi crisotin laø loaïi ñaõ bò caám söû duïng. Amiaêng gaây beänh veà ung thö phoåi.

18.7.7. Ngaønh cô khí, luyeän kim vaø hoaøn thieän kim loaïi

Coâng ngheä cheá taïo cô khí ôû Vieät Nam ñöôïc ñaùnh giaù vaøo haøng coâng ngheä ñôn giaûn vaø laïc haäu nhaát. Hoaït ñoäng saûn xuaát trong ngaønh cô khí noùi chung khoâng coù söï thaûi hoùa chaát vaøo moâi tröôøng tröø khi trong daây chuyeàn coù coâng ngheä maï, xöû lyù beà maët kim loaïi (sôn nhuoäm). Ngaønh maï ñieän söû duïng raát nhieàu hoùa chaát daïng muoái kim loaïi coù ñoäc tính cao nhö: CrO3, CdCl2, MnCl2, ZnCl2, Nöôùc thaûi töø khaâu xöû lyù beà maët noùi chung vaø khaâu maï ñieän noùi rieâng coù caùc kim loaïi nhö Cr, Ni, Zn, Cd vaø caùc ñoäc toá khaùc nhö CN–, daàu khoaùng vaø ñoä acid, ñoä kieàm cao … Khi khoâng coù söï phaân doøng toát thì söï keát hôïp giöõa hai doøng thaûi chöùa cyanua vaø acid seõ taïo neân khí HCN bay vaøo khoâng khí gaây taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe ngöôøi lao ñoäng. Töø caùc beå xöû lyù hôi xuùt, HCl, H2CrO4 gaây aûnh höôûng ñeán coâng nhaân. Caùc cô sôû coù qui moâ nhoû thöôøng söû duïng coâng ngheä maï cyanua (Zn, Cu, Cd, Ag, Au…) thaûi ra caùc kim loaïi naëng vaøo moâi tröôøng.

Kim loaïi naëng thöôøng taùc ñoäng ñeán coâng nhaân thoâng qua vieäc ngaám vaøo da khi tieáp xuùc. Ñoái vôùi vieäc maï crom thoâng thöôøng tieán haønh ôû nhieät ñoä 400 vaø hôi cuûa acid cromic xaâm nhaäp vaøo phoåi cuûa coâng nhaân gaây beänh. Crom thöôøng ñöôïc bieát ñeán nhö chaát gaây ung thö vaø gaây ngoä ñoäc thaàn kinh. Cr+6 gaây ung thö phoåi trong khi CrO3 gaây boûng cho heä hoâ

797

haáp. HCN coù theå gaây nhieãm ñoäc naëng vaø cheát sau vaøi phuùt tieáp xuùc do coù ñoä linh ñoäng cao. Hôi keõm hay muoái keõm gaây ñau ñaàu vaø soát.

Coâng ñoaïn sôn beà maët gaây oâ nhieãm nghieâm troïng do söû duïng nhieàu hoùa chaát mang ñoäc tính cao. Vaät lieäu sôn thöôøng laø hôïp chaát cao phaân töû trong khi dung moâi thöôøng aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe ngöôøi tieáp xuùc. ÔÛ Vieät Nam hieâïn sôn dung moâi ñöôïc söû duïng nhieàu hôn sôn nöôùc. Dung moâi ñeå pha sôn coâng nghieäp thöôøng laø Toluen, Tricloroethylen, Xylen, Ethyl acetate, DOP… Nhö vaäy caû sôn vaø dung moâi ñeàu laø nguoàn ñöa CTÑH vaøo moâi tröôøng.

18.7.8. Ngaønh saûn xuaát giaáy

Caùc coâng ngheä taùi sinh giaáy taïo nhieàu chaát thaûi do taåy möïc in ñöa nhieàu ñoäc toá vaøo moâi tröôøng nöôùc. Nöôùc thaûi töø quaù trình taåy röûa boät chöùa nhieàu xuùt gaây ñoä kieàm cho nöôùc.

18.8. QUAÛN LYÙ CHAÁT THAÛI ÑOÄC HAÏI ÔÛ TP HOÀ CHÍ MINH

18.8.1 Nguoàn phaùt sinh

Toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp hieän taïi ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh raát lôùn. Soá lieäu thoáng keâ cuûa Vieän Kó thuaät nhieät ñôùi vaø baûo veä moâi tröôøng cho thaáy löôïng chaát thaûi vaøo naêm 2000: Vôùi 30,000 xí nghieäp coâng nghieäp vöøa vaø nhoû, 800 nhaø maùy lôùn trong vaø ngoaøi khu coâng nghieäp, löôïng chaát thaûi coâng nghieäp phaùt sinh moãi naêm laø raát lôùn. Do khoâng coù soá lieäu tính cho nhöõng naêm tieáp theo, ñeå döï ñoaùn ñöôïc löôïng chaát thaûi sinh ra coù theå döïa vaøo toác ñoä phaùt trieån cuûa coâng nghieäp (khoaûng 14%/ naêm).

Baûng 18.9. Döï baùo khoái löôïng chaát thaûi phaùt sinh naêm 2010 vaø 2020

Taûi troïng oâ nhieãm taán/naêm STT Nguoàn chaát thaûi raén coâng nghieäp

Naêm 2010 Naêm 2020 1 Khu cheá xuaát vaø caùc khu coâng nghieäp taäp trung 640,000 1.700,000

2 Caùc nhaø maùy lôùn naèm rieâng leû 150,000 400,000

3 Caùc loaïi hình coâng nghieäp vöøa vaø nhoû 1.200,000 3.000,000

Toång 1.990,000 5.100,000

Chaát thaûi ñoäc haïi (chieám khoaûng 20%CTCN) 398.000 1.020,000

(Nguoàn: Vieän Kó thuaät nhieät ñôùi vaø baûo veä moâi tröôøng thaùng 2/2000).

798

Theo ñieàu tra cuûa Sôû Khoa hoïc coâng ngheä TPHCM, hieän coù 10 hoaït ñoäng coâng nghieäp chính phaùt sinh CTÑH taïi Thaønh phoá bao goàm: ngaønh coâng nghieäp luyeän kim vaø xi maï, traïm bieán ñieän, toàn tröõ daàu vaø khí ñoát, nhaø maùy nhieät ñieän söû duïng daàu, saûn xuaát thuoác tröø saâu, saûn xuaát giaáy vaø boät giaáy, coâng nghieäp deät nhuoäm, saûn xuaát giaøy deùp, coâng nghieäp thuoäc da, coâng nghieäp ñieän töû, hoaù chaát, saûn xuaát döôïc phaåm, söûa chöõa baûo trì xe; ñoù laø caùc ngaønh coâng nghieäp chính cuûa thaønh phoá. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän treân baûng 18.10.

Baûng 18.10, Tyû leä chaát thaûi ñoäc haïi trong chaát thaûi coâng nghieäp ôû TPHCM

Chaát thaûi ñoäc haïi STT Ngaønh

Thaønh phaàn CTÑH Tyû leä so vôùi thaønh phaàn khoâng ñoäc haïi(%)

1 Cheá bieán thöïc phaåm 0 0

2 Deät nhuoäm, in vaûi Thuøng chöùa hoaù chaát, möïc in 39,4

3 May maëc 0 0

4 Da vaø giaû da Thuøng chöùa hoaù chaát 10,0

5 Thuyû tinh – –

6 Giaáy, in giaáy Baûn in hö, möïc in 34,3

7 Goã, myõ ngheä Goøn ñaùnh vecni 0,2

8 Ñieän töû Xæ haøn chì, baûn maïch ñieän töû 37,9

9 Luyeän kim – –

10 Gia coâng cô khí Gieû lau daàu nhôùt 23,9

11 Hoaù chaát vaø lieân quan ñeán hoaù chaát

Xæ kim loaïi naëng, caùc loaïi bao bì chöùa hoùa chaát, hoaù chaát hö, caën laéng chöùa hoaù chaát – kim loaïi naëng, döôïc pheá phaåm

75,2

12 Cao phaân töû Bao bì, caën hoaù chaát 30,0

13 Ngaønh khaùc – –

14 Traïm xöû lyù nöôùc thaûi Buøn thaûi cuûa cô sôû xi maï, giaáy, deät nhuoäm

46,7

(Nguoàn: CENTEMA – TPHCM)

799

Coù theå xem xeùt khaû naêng phaùt sinh CTÑH ôû moät soá ngaønh döïa theo baûng döôùi ñaây.

Baûng 18.11. Moät soá ví duï chaát thaûi ñoäc haïi phaùt sinh trong saûn xuaát coâng nghieäp

Ngaønh saûn xuaát hoaëc dòch vuï Caùc loaïi chaát thaûi ñoäc haïi

Saûn xuaát hoùa chaát vaø caùc phoøng thí nghieäm

– Caùc chaát axít vaø caùc chaát kieàm

– Caùc chaát taåy röûa maïnh

– Hoaù chaát ñoäc haïi

– Caùc chaát thaûi phoùng xaï

Xöôûng baûo döôõng vaø söûa chöõa oâ toâ – Sôn thaûi coù chöùa kim loaïi naëng

– Xaêng, daàu

– Caùc aéc quy axít chì hö hoûng

– Caùc chaát taåy röûa maïnh

Cheá taïo vaø xöû lyù kim loaïi – Sôn thaûi coù chöùa kim loaïi naëng

– Caùc chaát axít vaø chaát kieàm maïnh

– Caùc chaát thaûi coù chöùa xyanit

– Caën baõ chöùa kim loaïi naëng

Xöû lyù boác xít – Buøn ñoû

Saûn xuaát chlorine – Thuûy ngaân

Coâng nghieäp in – Caùc möïc in chöùa kim loaïi naëng

– Caùc chaát thaûi töø maï ñieän

– Caùc chaát taåy röûa maïnh

Saûn xuaát ñoà da – Chaát thaûi chöùa toluen vaø benzen

Coâng nghieäp giaáy – Caùc chaát taåy röûa deã baét löûa

– Caùc chaát axít vaø chaát kieàm maïnh.

Saûn xuaát myõ phaåm vaø chaát taåy röûa – Buïi kim loaïi naëng

– Caùc chaát taåy röûa deã chaùy

– Caùc chaát axít vaø chaát kieàm maïnh.

Saûn xuaát ñoà goã vaø noäi thaát – Caùc chaát taåy röûa deã baét löûa

– Caùc chaát röûa maïnh

800

Coâng nghieäp nhuoäm – Cadmium, axit khoaùng, thuoác nhuoäm

Thuoäc da – Dung moâi croâm

Traùng phim, röûa aûnh – Dung moâi, axit, baïc

Coâng nghieäp xaây döïng – Sôn thaûi chöùa kim loaïi naëng, deã baét löûa

– Caùc chaát taåy röûa maïnh

– Caùc chaát axít vaø chaát kieàm maïnh

* Hieän taïi soá lieäu veà chaát thaûi coâng nghieäp trong ñoù coù chaát thaûi ñoäc haïi daïng loûng khoâng theå thoáng keâ ñöôïc. Coù theå chuùng ñöôïc thaûi boû theo heä thoáng thoaùt nöôùc.

18.8.2. Thu gom, vaän chuyeån

+ Caùc cô sôû saûn xuaát vöøa vaø nhoû

+ Caùc cô sôû saûn xuaát qui moâ lôùn beân ngoaøi khu coâng nghieäp vaø khu cheá xuaát

+ Trong caùc khu cheá xuaát vaø khu coâng nghieäp

18.8.3. Löu tröõ

Chaát thaûi coâng nghieäp coù xu höôùng ñöôïc thu gom bôûi caùc coâng ty moâi tröôøng ñòa phöông hoaëc coâng ty thu gom khaùc maø khoâng ñöôïc giöõ laïi nôi phaùt sinh.

+ Löu giöõ taïi nguoàn: Vieäc löu giöõ CTÑH taïi caùc cô sôû raát phöùc taïp vaø khoâng theå thöïc hieän quaûn lyù.

+ Löu giöõ taïi caùc cô sôû xöû lyù CTÑH: Caùc cô sôû xöû lyù CTÑH hieän nay coù ñieàu kieän neân vieäc löu giöõ theo qui ñònh töông ñoái deã daøng, tuy nhieân cuõng coù moät soá coâng ty, do coâng taùc giaùm saùt cuûa cô quan nhaø nöôùc khoâng chaët cheõ, neân quaûn lyù löu giöõ coù phaàn lôi loûng.

18.8.4. Xöû lyù

Ñoái vôùi chaát thaûi loûng, do chöa thoáng keâ ñöôïc neân khoâng theå thöïc hieän quaûn lyù. Coù khaû naêng loaïi chaát thaûi naøy ñaõ ñöôïc thaûi boû vaøo nöôùc thaûi. Hieän coù 12 coâng ty thu gom vaø xöû lyù CTÑH treân ñòa baøn TPHCM, neáu moãi coâng ty coù khaû naêng thöïc hieän heát coâng suaát xöû

801

lyù cuûa mình thì löôïng CTÑH ñöôïc xöû lyù moãi ngaøy laø khoaûng 24 taán. Con soá naøy thöïc teá ñaõ khoâng ñöôïc nhö vaäy. Vôùi löôïng phaùt sinh CTÑH hieän nay thì toaøn Thaønh phoá moãi ngaøy thaûi ra 122 taán (soá lieäu naêm 2002). Nhö vaäy, 98 taán chaát thaûi moãi ngaøy töông ñöông 35600 taán moãi naêm khoâng theå ñöôïc löu giöõ toaøn boä. Vieäc löu giöõõ CTÑH an toaøn caàn phaûi coù ñieàu kieän cô sôû vaät chaát ñaûm baûo, bôûi vì CTÑH coøn laø taùc nhaân gaây tai naïn hay chaùy noå. Vieäc thaûi boû CTÑH theo con ñöôøng choân laáp nhö chaát thaûi thoâng thöôøng hay ñöôïc ñoå boû baát hôïp phaùp laø ñieàu hieån nhieân xaûy ra.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. D. LaGrega & Phillip L. Buckingham, Hazardous Waste Management.

2. Hoäi thaûo veà chaát thaûi ñoäc haïi ôû caùc khu coâng nghieäp troïng ñieåm phía Nam ôû Ñoàng Nai, 2003.

3. PGS.TS Nguyeãn Ñöùc Khieån, Quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi, NXB Xaây döïng, 2004

4. GS.TS Phaïm Ngoïc Ñaêng, Quaûn lyù moâi tröôøng ñoâ thò vaø khu coâng nghieäp.

"" Ghi nhaän coù söï coäng taùc cuûa Nguyeãn Nhaät Tröôøng

802

CHÖÔNG 19

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG TRONG NHAØ, VAÊN PHOØNG

(Ecotoxicology in House and Office)

19.1 GIÔÙI THIEÄU

OÂ nhieãm moâi tröôøng ngaøy caøng ñöôïc quan taâm vì nhöõng aûnh höôûng nghieâm troïng cuûa noù ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Chuùng ta ñang phaøn naøn vaø taäp trung giaûi quyeát oâ nhieãm khoâng khí beân ngoaøi, nhöng khoâng khí trong nhaø baïn thì nhö theá naøo? Loaïi ñoäc chaát khoâng khí naøo coù theå laøm baïn oám ôû ngay trong nhaø mình? Sau haøng chuïc naêm caûi thieän chaát löôïng khoâng khí ngoaøi trôøi, ñeán löôït chaát löôïng khoâng khí trong nhaø trôû thaønh vaán ñeà ñaùng ñöôïc quan taâm. Caùc nghieân cöùu cho thaáy raèng, thôøi gian soáng cuûa nhieàu ngöôøi chuû yeáu laø ôû trong nhaø (coù theå töø 80–90% ñoái vôùi caùn boä laøm vieäc trong caùc vaên phoøng vaø thöôøng laø 50% ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm vieäc ngoaøi trôøi hoaëc saûn xuaát tröïc tieáp). Do vaäy, oâ nhieãm trong nhaø coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Chuùng ta vaãn thöôøng nghó raèng, oâ nhieãm ngoaøi trôøi coù taùc ñoäng maïnh hôn oâ nhieãm trong nhaø nhöng thöïc ra ñieàu chuùng ta vaãn nghó chæ laø söï laàm töôûng. Vì vaäy, nhaän thöùc veà söï aûnh höôûng tieàm taøng oâ nhieãm trong nhaø, hay coøn goïi laø oâ nhieãm noäi thaát, laø raát ñaùng ñöôïc quan taâm.

Ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñieàu naøy laïi caøng ñaëc bieät quan troïng. Keát caáu nhaø ôû nhieàu nöôùc khoâng khoa hoïc, thieáu thoâng thoaùng. Nhaø ôû chaät choäi laø yeáu toá taïo ñieàu kieän cho caùc moái nguy

803

hieåm taêng leân. Nhieàu nöôùc ôû vuøng nhieät ñôùi hoaëc caän nhieät ñôùi, khí haäu noùng vaø aåm cuõng laø ñieàu kieän phaùt sinh caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm gaây ñoäc sinh hoïc trong nhaø. Tuy nhieân, taùc haïi cuûa oâ nhieãm, gaây ñoäc trong nhaø vaø trong phoøng laøm vieäc vaãn chöa ñöôïc ñaùnh giaù heát. Vaø ñaây laø vaán ñeà raát ñaùng quan taâm, keå caû ôû nöôùc ta.

19.2. TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM TRONG NHAØ, VAÊN PHOØNG

Ñeå chöùng minh oâ nhieãm vaø ñoäc haïi trong nhaø khoâng thua gì ôû khoâng khí ngoaøi phoá, chuùng ta laøm pheùp so saùnh.

OÂ nhieãm trong nhaø so vôùi oâ nhieãm ngoaøi trôøi

Beân caïnh moät soá chaát ñöôïc ñöa töø beân ngoaøi vaøo nhö CO2, caùc hôïp chaát chöùa nitô, chì.. do khí thaûi giao thoâng, buïi baëm mang theo vi khuaån gaây beänh… thì cuõng coù nhieàu chaát phaùt sinh ngay trong nhaø coù nguoàn goác töï nhieân hoaëc toång hôïp khoâng keùm phaàn nguy hieåm. Ñoù laø radon – nguyeân toá phoùng xaï thöôøng phaùt ra töø neàn ñaát, caùc oxit nitô, CO, formaldehit, khoùi thuoác laù, caùc dung moâi höõu cô deã bay hôi... Taát caû nhöõng chaát naøy ñeàu nguy haïi ñeán söùc khoûe cuûa con ngöôøi.

Hình 19.1. Caùc chaát ñoäc trong nhaø [Nguoàn: Ñaøo Anh Xuaân]

804

Tình hình oâ nhieãm ôû nhieàu nöôùc taêng leân theo möùc ñoä ñoâ thò hoùa. Daân soá taêng nhanh, dieän tích ñaát bình quaân theo ñaàu ngöôøi ngaøy caøng giaûm vaø ñeå tieát kieäm naêng löôïng (chi phí vaøo vieäc laøm maùt vaø söôûi aám), caùc toaø nhaø ñöôïc thieát keá cao taàng hôn, kín hôn. Do vaäy, khoâng khí trong nhaø keùm thoâng thoaùng, ñoä aåm cao, noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm trong nhaø ngaøy caøng taêng. Theâm vaøo ñoù, caùc saûn phaåm gia duïng trong nhaø nhö ñoà goã, thaûm, hoùa chaát saùt truøng, laøm saïch nhaø veä sinh, beáp ñun hoaëc thuoác dieät coân truøng trong nhaø nhö kieán, giaùn, maùy ñieàu hoøa nhieät ñoä, maùy huùt aåm… taát caû ñeàu coù theå trôû thaønh nguoàn gaây oâ nhieãm.

Taïi nôi laøm vieäc, cuøng vôùi nhöõng trang thieát bò treân, caùc maùy vi tính, maùy photocopy, aùnh saùng ñeøn huyønh quang… cuõng aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Vieäc laép ñaët caùc cöûa soå kín mít caøng laøm taêng söï phuï thuoäc vaøo heä thoáng ñieàu hoøa khoâng khí. Heä thoáng naøy coù theå trôû thaønh moâi tröôøng thuaän lôïi cho söï phaùt trieån cuûa naám moác vaø caùc vi khuaån gaây beänh. Naêm 1986, ôû moät khaùch saïn taïi Philadelphia, vi khuaån Legionella pneumophilia phaùt trieån trong phoåi ñaõ laøm thieät maïng 34 ñaïi bieåu döï hoäi thaûo Beänh Cöïu chieán binh. Gaàn ñaây (6/1996), Vieän nghieân cöùu xaây döïng Myõ tieán haønh phaân tích maãu oâ nhieãm trong nhaø vaø ngoaøi trôøi ñoái vôùi moät soá chaát gaây oâ nhieãm chuû yeáu vaø keát luaän, caùc chaát oâ nhieãm trong nhaø cao hôn haún caùc chaát oâ nhieãm ngoaøi trôøi, cuï theå nhö sau:

Baûng 19.1. Moät soá chaát gaây oâ nhieãm trong nhaø vaø ngoaøi trôøi taïi moät ñòa ñieåm

Chaát oâ nhieãm Ngoaøi trôøi (g/m3) Trong nhaø (mg/m3)

Dioxit nitô 7–40 13–40 (ñun baèng ñieän)

25–75 (ñun baèng gaz)

Formaldehit 0,002 0,02

Caùc chaát höõu cô bay hôi 0,02 0,2

(Nguoàn: Vieän Nghieân cöùu xaây döïng, Myõ,1996)

19.2.1. OÂ nhieãm ngoaøi trôøi

Do coù söï thaâm nhaäp thöôøng xuyeân qua caùc keõ hôû, do môû cöûa ñeå thoâng gioù töï nhieân neân oâ nhieãm ngoaøi trôøi laø moät nguoàn goác vaø coù

805

lieân quan maät thieát ñeán oâ nhieãm trong nhaø. OÁng khoùi caùc nhaø maùy ngaøy ñeâm thaûi xuoáng caùc khu vöïc daân cö ñoâng ñuùc, doøng oâ toâ chaïy khoâng ngöøng nghæ treân ñöôøng thaûi moät löôïng khí thaûi raát lôùn. Maøn buïi vaø khí thaûi treân moät Thaønh phoá coù theå gaây oâ nhieãm caû moät vuøng roäng gaáp 50 laàn dieän tích baûn thaân noù.

Hoäi chöùng oám nhaø cao taàng ñöôïc Toå chöùc y teá theá giôùi coâng nhaän laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1982 laø moät loaïi beänh phoå bieán hieän nay do möùc ñoä ñoâ thò hoùa ngaøy caøng cao. Cuïc baûo veä moâi tröôøng Myõ coâng boá hoäi chöùng naøy treân toaøn theá giôùi ñaõ thieät haïi tôùi 60 tyû USD moãi naêm do phaûi nghæ oám vaø giaûm naêng suaát lao ñoäng. Nguyeân nhaân cuûa hoäi chöùng oám nhaø cao taàng cuõng laø caùc chaát thoaùt ra töø vaät lieäu xaây döïng nhö lôùp choáng chaùy, caùch nhieät, chaát keát dính, chaát gaén, sôn, thaûm, cuõng nhö caùc chaát do nhaân vieân laøm vieäc taïo ra nhö CO2, khoùi thuoác laù, caùc chaát bay hôi do keo xòt toùc, chaát khöû muøi, nöôùc hoa, thöïc phaåm... Khuynh höôùng söû duïng maùy ñieàu hoøa khoâng khí taïi caùc vaên phoøng cuõng laø moät nguyeân nhaân vì chuùng tích tuï ñoä aåm, gaây naám moác vaø phaùt sinh caùc vi khuaån gaây beänh nhö ñau maét ñoû, vieâm hoïng... Nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong phoøng ñoùng kín thöôøng bò “hoäi chöùng oám nhaø cao taàng” gaáp ñoâi nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong nhaø môû cöûa soå.

Ngoaøi ra, caùc maùy vaên phoøng cuõng laø nguoàn phaùt ra nhöõng chaát coù haïi. Maùy photocopy khi hoaït ñoäng ñieän aùp cao thöôøng phoùng ñieän trong khoâng khí taïo thaønh ozon ñaëc bieät nguy hieåm. Maùy vi tính phaùt ra töø tröôøng neân tuyø thôøi gian laøm vieäc vôùi maùy nhieàu hay ít maø coù taùc duïng coù haïi ñeán söùc khoeû. Noù coù theå gaây ra caùc beänh tröùng caù, beänh eczeâma, nhöùc maét. Ngoaøi ra soùng töø tröøông cuûa maùy coù theå gaây roái loaïn quaù trình thai ngheùn.

ÔÛ nöôùc ta, oâ nhieãm moâi tröôøng cuõng ñaõ tôùi möùc baùo ñoäng khaån caáp, ñaëc bieät taïi thuû ñoâ Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Hieän nay, 4 quaän noäi thaønh cuõ cuûa Haø Noäi coù 68 nhaø maùy, xí nghieäp, caùc huyeän ngoaïi thaønh coù 43. Caùc nhaø maùy xí nghieäp hình thaønh moät soá khu coâng nghieäp Thöôïng Ñình, Vónh Tuy, Mai Ñoäng, Ñoâng Anh… Vôùi cô sôû saûn xuaát nhö vaäy thì caùch ñaây maáy chuïc naêm, moâi tröôøng khoâng khí Haø Noäi cuõng chöa ñaùng lo ngaïi. Nhöng giôø ñaây, nhieàu ao

806

hoà cuûa Haø Noäi bò laáp, daân cö gia taêng vaø Thaønh phoá bò beâ toâng hoùa, gaïch hoùa quaù nhanh. Caùc nhaø maùy quaù cuõ kyõ, laïc haäu, thieát bò hoûng, khoâng ñöôïc ñoåi môùi coâng ngheä… ñaõ trôû thaønh gaùnh naëng ñoái vôùi moâi tröôøng. Trung bình moät naêm, caùc nhaø maùy ngoaïi thaønh söû duïng 75.000 taán than, 11.000 taán xaêng daàu. Taïi caùc khu coâng nghieäp, noàng ñoä khí CO2 quaù tieâu chuaån cho pheùp töø 3–6 laàn (tieâu chuaån cho pheùp laø 3–5 mg/m3), noàng ñoä buïi quaù 2–6 laàn (tieâu chuaån cho pheùp laø 3–5 mg/m3).

Ngoaøi caùc nhaø maùy, xí nghieäp, hoaït ñoäng giao thoâng vaän taûi laø moät nguyeân nhaân gaây oâ nhieãm khoâng khí. Taïi caùc truïc ñöôøng giao thoâng chính (ñöôøng Giaûi Phoùng, Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Vaên Cöø, Leâ Duaån…) moãi giôø coù töø 1800–3600 xe cô giôùi qua laïi… Do ñöôøng xaáu, heïp, xe cô giôùi phaûi luoân thay ñoåi toác ñoä caøng laøm taêng khí ñoäc haïi. Keát quaû khaûo saùt cho thaáy buïi laéng gaáp 43–60 laàn, buïi chì gaáp 6–14 laàn giôùi haïn cho pheùp. ÔÛ nhöõng nôi caùch xa ñöôøng khoaûng 70m, noàng ñoä CO2, NO2, buïi laéng ñeàu quaù tieâu chuaån cho pheùp. Haø Noäi coøn bò oâ nhieãm naëng do nöôùc thaûi cuûa beänh vieän, nhaø maùy chöa ñöôïc xöû lyù.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 700 xí nghieäp lôùn, 30,000 cô sôû saûn xuaát thuû coâng nghieäp phaàn lôùn ñeàu thieáu phöông tieän xöû lyù chaát thaûi. Haøng naêm, caùc cô sôû saûn xuaát thaûi vaøo moâi tröôøng öôùc tính khoaûng 390 taán SO2, 260 taán CO2, 173 taán hydrocacbon, 70 taán andehit. Keøm theo ñoù laø buïi ñaát baån 5,08–5,1mg/m3 vaøo muøa möa vaø 7,8–8,0 mg/m3 vaøo muøa khoâ. Toaøn Thaønh phoá coù 1598 km ñöôøng giao thoâng vôùi 1.050,000 xe coä (1996). Chæ rieâng 950,000 xe maùy ôû Thaønh phoá haøng naêm thaûi ra moâi tröôøng 2.200 taán SO2, 25 taán buïi chì vaø caùc loaïi khí ñoäc.

19.2.2. Töông quan oâ nhieãm ngoaøi trôøi vaø oâ nhieãm trong nhaø

Tröôùc heát phaûi noùi raèng, moâi tröôøng trong nhaø khoâng baûo veä cho ngöôøi ôû trong nhaø khoûi taùc haïi cuûa baàu khoâng khí beân ngoaøi. Ñoái vôùi caùc khí hoaït tính nhö SO2 vaø O3, noàng ñoä cuûa chuùng trong nhaø coù theå thaáp hôn, song tuyø thuoäc vaøo chính noàng ñoä cuûa SO2 ngoaøi trôøi. Theo moät nghieân cöùu ôû Myõ, khi noàng ñoä SO2 cao, tyû leä cuûa noù ôû trong nhaø vaø ngoaøi trôøi (kyù hieäu I/O) naèm trong khoaûng 0,3–0,5. Nhöng khi noàng ñoä SO2 ngoaøi trôøi thaáp thì tyû leä I/O leân tôùi 0,7–0,9. Ñoái vôùi ozon,

807

tyû leä I/O thöôøng laø 0,1–0,3 (nhöng cuõng coù tröôøng hôïp tôùi 0,7). Ñoù laø khoâng keå tröôøng hôïp trong nhaø coù söû duïng caùc thieát bò khi hoaït ñoäng phaùt sinh ozon nhö maùy huùt buïi, maùy ion hoùa hoaëc maùy photocopy thöôøng ñöôïc trang bò taïi caùc vaên phoøng.

NO2 laø moät chaát khí hoaït ñoäng keùm hôn. Neáu trong nhaø khoâng coù nguoàn phaùt sinh ra NO2 thì tæ leä I/O nhieãm thöôøng döôùi 0,1. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng thöïc teá, vì neáu trong nhaø duøng loø söôûi ñieän, tyû leä I/O nhieãm leân ñeán 0,38, coøn neáu coù ñun naáu baèng beáp gaz, beáp daàu thì noàng ñoä NO2 seõ vöôït ngoaøi trôøi ñeán 2–3 laàn hay hôn nöõa.

CO laø khí khaù trô. Neáu khoâng coù nguoàn trong nhaø coù theå coi nhö noù ít thaâm nhaäp. Nhöng neáu duøng beáp gaz hay beáp daàu thì noàng ñoä cuûa noù cao hôn noàng ñoä ngoaøi trôøi, thaäm chí khi thoâng gioù khoâng toát noù coù theå nguy hieåm ñeán tính maïng.

Caùc loaïi hydrocacbon thöôøng gaây oâ nhieãm caû trong nhaø vaø ngoaøi trôøi. Song trong nhaø thöôøng coù caùc vaät lieäu chöùa dung moâi höõu cô neân tyû leä I/O leân tôùi 1,5–1,9. Tyû leä I/O lôùn nhaát ñoái vôùi caùc chaát daïng haït nhoû li ti bò hít vaøo phoåi coù theå trong khoaûng 0,3–3,5. Haøm löôïng caùc chaát daïng haït naøy phuï thuoäc vaøo caùc hoaït ñoäng trong nhaø nhö ñun naáu hoaëc huùt thuoác. Maëc duø radon trong moâi tröôøng ngoaøi trôøi ñöôïc phaùt taùn töø ñaát vaø ñaù, nhöng noàng ñoä cuûa noù cöïc kyø thaáp, vaø noàng ñoä trong nhaø cao gaáp haøng ngaøn laàn.

Formaldehit laø chaát gaây oâ nhieãm coù maët khaép nôi. Noàng ñoä ngoaøi trôøi cao laø do chuùng ñöôïc thaûi ra tröïc tieáp töø khí thaûi cuûa caùc ñoäng cô vaø nhöõng phaûn öùng hoùa hoïc thöù caáp cuûa caùc chaát coù trong khí quyeån. Trong nhöõng ngaøy söông muø, noàng ñoä formaldehit leân tôùi 0,1ppm, song ôû caùc Thaønh phoá ñoâng xe coä cuõng chæ leân ñeán 0,01–0,03ppm. Noàng ñoä formaldehit trong nhaø, tuyø theo nguoàn vaø ñieàu kieän moâi tröôøng coù theå töø 0,02 ñeán 1ppm hay hôn nöõa. Nhö vaäy, ngöôøi soáng trong nhaø coù theå phaûi hít thôû baàu khoâng khí coù haøm löôïng chaát naøy cao hôn haøng traêm laàn so vôùi beân ngoaøi.

Chính vì caùc nguyeân nhaân treân, khoâng khí trong nhaø vaø ngoaøi trôøi khaùc nhau raát ñaùng keå veà chuûng loaïi cuõng nhö noàng ñoä chaát oâ nhieãm. Caùc chaát oâ nhieãm ngoaøi trôøi chuû yeáu laø SO2, O3, chì, phaán hoa

808

vaø nhöõng hoùa chaát höõu cô. Caùc chaát oâ nhieãm trong nhaø chuû yeáu laø formaldehit, radon, amiaêng, acrolein, caùc chaát höõu cô, caùc vi sinh vaät vaø caùc chaát coù nguoàn goác sinh hoïc. Moâi tröôøng trong nhaø vaø ngoaøi trôøi gioáng nhau ôû CO, NOx, CO2, caùc chaát daïng haït nhoû nhö aerosol, caùc chaát höõu cô vaø baøo töû naám moác.

Nhöõng söï khaùc nhau veà tyû leä chaát oâ nhieãm I/O laø do hoaït tính hoùa hoïc cuûa caùc chaát oâ nhieãm beân ngoaøi, ñieàu ñoù xaùc ñònh khaû naêng thaâm nhaäp cuûa chuùng vaøo noäi thaát, söï coù maët cuûa nhöõng nguoàn gaây oâ nhieãm trong nhaø, keát caáu toaø nhaø vaø caùch baûo döôõng nhaèm laøm giaûm söï trao ñoåi giöõa moâi tröôøng trong nhaø vaø ngoaøi trôøi.

19.2.3. OÂ nhieãm trong nhaø ôû noâng thoân

ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån, noâng thoân laø vuøng raát ngheøo. Nhaø cöûa xaây döïng khoâng hôïp lyù, khoâng khoa hoïc. Beáp ñun naáu ngay beân caïnh nhaø ôû, thoâng gioù keùm. Moâi tröôøng khoâng khí trong beáp ñun naáu khaù gioáng vôùi moâi tröôøng caùc phoøng sinh hoaït. Tính treân quy moâ toaøn theá giôùi, moät nöûa soá hoä duøng chaát ñoát sinh khoùi goàm cuûi (thaân caây, caønh vuïn), voû caây, laù caây, caùc pheá lieäu cuûa caây troàng (nhö rôm raï, baõi mía, thaân caùc caây noâng nghieäp), cuûa coâng nghieäp ñoà goã (voû baøo, maït cöa). Moät soá nöôùc nhö AÁn Ñoä, Pakistan… coøn duøng phaân suùc vaät phôi khoâ.

ÔÛ noâng thoân nhö nöôùc ta, trong toång soá naêng löôïng tieâu thuï thì 64% duøng vaøo vieäc ñun naáu, 4% cho thaép saùng, 7% cho hoaït ñoäng ngheà phuï, 22% ñeå sô cheá noâng phaåm, 3% vaøo vieäc vaän chuyeån. Cô caáu nhieân lieäu ôû noâng thoân Aán Ñoä goàm 68,5% laø cuûi, 16,9% daàu, 8,3% phaân suùc vaät, 23% than, 0,6% ñieän vaø 3,4% caùc loaïi khaùc.

Quaù trình chaùy thöôøng taïo ra moät löôïng ñaùng keå chaát gaây oâ nhieãm, chuû yeáu laø caùc haït lô löûng (aerosol), CO, benzopyren… Caùc haït lô löûng trong khí quyeån coù kích thöôùc töø 0,01 μm hoaëc lôùn hôn nghóa laø veà khoái löôïng thay ñoåi töø 10–5 ñeán 10–15 mm. Noùi chung, chæ nhöõng haït <0,5μm trong khí quyeån laø quan troïng. Caùc haït khoùi, boà hoùng thöôøng raát nhoû, hình caàu trong khi buïi coù hình daïng khoâng ñoàng ñeàu vaø thöôøng bò tích tuï. Coù 3 yeáu toá cuûa aerosol taùc ñoäng ñeán söùc khoûe laø

809

söï phaân boá kích thöôùc haït, noàng ñoä haït trong 1 ñôn vò theå tích khoâng khí vaø thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa chuùng.

Kích thöôùc haït laø moät ñaëc tröng quan troïng ñeå xaùc ñònh ñoä ñoäc tieàm taøng cuûa chuùng vì noù quyeát ñònh söï laéng ñoïng cuûa haït trong phoåi vaø ñöôøng hoâ haáp. Caùc haït do cuûi khi chaùy phaùt ra ñeàu coù kích thöôùc nguy hieåm (<10μm). Khoùi goàm nhöõng haït hình caàu kích thöôùc töø 0,05 – 1μm; 90% khoùi do ñoát rôm coù kích thöôùc 2 μm.

CO laø saûn phaåm chaùy khoâng hoaøn toaøn khi thieáu khoâng khí hoaëc khi nhieät ñoä chaùy quaù thaáp. Khi chaát ñoát coù ñoä aåm cao vaø giaøu chaát höõu cô thì taïo thaønh löôïng lôùn hoãn hôïp bay hôi, sinh ra CO, chaát bay hôi vaø haït CO raát ñoäc. Noàng ñoä cao gaây choùng maët, ñau ñaàu, thaäm chí gaây töû vong, vì keát hôïp vôùi hemoglobin laøm maùu maát khaû naêng vaän chuyeån oxy. Khi haøm löôïng CO vöôït quaù 500 ppm, ngöôøi ta thaáy buoàn noân, khoù thôû, roái loaïn chöùc naêng naõo vaø caùc baát thöôøng veà tim maïch.

Benzopyren hình thaønh do chaùy khoâng hoaøn toaøn caùc chaát höõu cô töø thöïc vaät. Caùc nguyeân lieäu giaøu hydrocacbon thôm khi chaùy thöôøng sinh ra chaát höõu cô ña nhaân gaây ung thö vaø caùc chaát phenol raát ñoäc. Nhoùm caùc chaát höõu cô ña nhaân gaây ung thö phoåi vaø ñoät bieán trong caùc thí nghieäm treân suùc vaät.

Theo keát quaû ñieàu tra cuûa khoùi beáp ñoái vôùi phuï nöõ do Vieän Nghieân cöùu quoác gia veà söùc khoûe vaø ngheà nghieäp ôû Aán Ñoä cho thaáy: phuï nöõ naáu nöôùng trong 3 giôø lieàn trong beáp ñun baèng cuûi vaø thoâng gioù keùm coù haïi töông ñöông vôùi huùt 20 bao thuoác laù trong moät ngaøy. Nhöõng keát quaû ñieàu tra ôû Aán Ñoä cho thaáy söï tieáp xuùc cuûa ngöôøi naáu beáp ñoái vôùi haït lô löûng laø 5mg/m3, cao hôn 20 laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp cuûa WHO vaø chính phuû AÁn Ñoä. Tieáp xuùc vôùi CO laø 51 ppm, cao hôn tieâu chuaån cho pheùp 3 laàn; tieáp xuùc vôùi benzopyren laø 160ng/m3, baèng möùc cho pheùp ôû nhöõng Thaønh phoá cuûa caùc nöôùc phaùt trieån.

Möùc ñoä oâ nhieãm thay ñoåi theo vò trí trong nhaø beáp. Chieàu cao taêng thì möùc oâ nhieãm cuõng taêng. Nhaø beáp lôïp ngoùi ít bò oâ nhieãm hôn nhaø lôïp rôm raï. OÂ nhieãm muøa ñoâng cao hôn muøa heø. OÂ nhieãm CO buoåi saùng cao hôn buoåi chieàu.

810

ÔÛ vuøng noâng thoân, maät ñoä giao thoâng ít hôn, xa caùc khu coâng nghieäp neân chaát löôïng khoâng khí ngoaøi trôøi coù theå toát hôn. Song oâ nhieãm trong nhaø khoâng keùm nghieâm troïng, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, nhaø cöûa toài taøn, tieän nghi sinh hoaït keùm, beáp ôû ngay trong nhaø, söû duïng caùc chaát pheá thaûi thöïc vaät (cuûi, tre nöùa, rôm raï… ) moät soá nöôùc coøn duøng phaân suùc vaät phôi khoâ laøm chaát ñoát laïi khoâng coù oáng khoùi ñeå thoaùt hôi khí ñoäc.

19.3. KHAÙI NIEÄM OÂ NHIEÃM GAÂY ÑOÄC KHOÂNG KHÍ TRONG NHAØ, VAÊN PHOØNG

Khoâng khí trong nhaø aûnh höôûng ñeán taát caû moïi ngöôøi vaø noù thöôøng taäp trung caùc chaát oâ nhieãm cao hôn khoâng khí ngoaøi trôøi. Tuy nhieân, chuùng ta coù theå giaûm ñöôïc söï oâ nhieãm khí trong nhaø.

Khoâng khí trong nhaø gaây taùc ñoäng xaáu ñeán con ngöôøi nhö theá naøo?

Caùc toaø nhaø ngaøy caøng ñöôïc xaây döïng kín gioù hôn ñeå giöõ naêng löôïng. Coù nhieàu caùch ñeå giöõ cho khí noùng hay laïnh khoâng thoaùt khoûi nhaø nhö thieát laäp caùc cöûa soå chaéên gioù vaø caùch ly baõo, duøng thaûm hay caùc vaät lieäu beàn ñeå bòt kín caùc khe hôû vaø caùc loái môû khaùc, laøm aám nhaø baèng caùch ñoát daàu löûa, goã, than ñaù hay caùc khí töï nhieân. Tuy nhieân, khi giöõ caùc khí noùng hay laïnh trong nhaø töùc laø chuùng ta töï ñaët mình trong moâi tröôøng oâ nhieãm, ñoâi khi coøn phaùt sinh nhieàu vaán ñeà khaùc.

Trung bình, con ngöôøi traûi qua 90% thôøi gian cuûa hoï trong nhaø (coâng sôû, nhaø, tröôøng hoïc..), 65% trong soá ñoù laø ôû gia ñình. Nhöõng ngöôøi deã bò aûnh höôûng bôûi oâ nhieãm nhaát laø nhöõng ngöôøi ôû nhaø nhieàu nhaát, ñoù laø treû em, phuï nöõ coù thai, ngöôøi giaø vaø caû nhöõng ngöôøi maéc beänh kinh nieân. Treû em caàn löôïng khoâng khí nhieàu hôn 50% treân 1 pound caân naëng so vôùi ngöôøi lôùn. Theo EPA, ñoä oâ nhieãm trong nhaø coù theå cao hôn oâ nhieãm ngoaøi trôøi töø 2 ñeán 5 laàn. Sau moät vaøi hoaït ñoäng thì coù khi oâ nhieãm trong nhaø cao gaáp caû traêm laàn so vôùi beân ngoaøi.

Coù nhieàu nguoàn gaây oâ nhieãm trong nhaø, bao goàm caùc chaát hoùa hoïc, saûn phaåm taåy röûa, thuoác dieät coân truøng. Moät löôïng chaát oâ nhieãm khaùc ñöôïc taïo thaønh töø vieäc naáu nöôùng, taém giaët hay giöõ aám/laïnh

811

nhaø. Coù nhieàu phöông phaùp ñeå giaûm nguy cô oâ nhieãm khí trong nhaø vaø caûi thieän chaát löôïng khoâng khí thôû.

Laøm theá naøo ñeå bieát raèng khoâng khí trong nhaø ñang gaây nguy hieåm cho söùc khoûe cuûa baïn?

Thoâng thöôøng raát khoù xaùc ñònh loaïi chaát oâ nhieãm hay nguoàn oâ nhieãm naøo laø nguoàn gaây beänh cho con ngöôøi, ngay caû khi baïn bieát chaéc raèng khoâng khí trong nhaø ñang coù vaán ñeà. Nhieàu khí oâ nhieãm trong nhaø khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh baèng caùc giaùc quan cuûa con ngöôøi (chaúêng haïn nhö ngöûi muøi) vaø caùc trieäu chöùng gaây ra khoâng roõ raøng, ñoâi khi laïi khaù gioáng nhau, ñieàu naøy gaây theâm nhöõng khoù khaên cho vieäc xaùc ñònh caùc nguyeân nhaân chính. Moät soá trieäu chöùng laïi chæ bieåu hieän ra ngoaøi sau moät vaøi naêm. Thoâng thöôøng, caùc trieäu chöùng cuûa nhöõng beänh do oâ nhieãm khí trong nhaø laø nhöùc ñaàu, meät moûi, choùng maët, buoàn noân ngöùa muõi, ñau thanh quaûn… taùc ñoäng nghieâm troïng hôn laø caùc beänh hen suyeãn, roái loaïn hoâ haáp vaø ung thö.

Treû em thöôøng deã bò taùc ñoäng cuûa söï thay ñoåi moâi tröôøng hôn ngöôøi lôùn, vaø bôûi vì chuùng ñang phaùt trieån neân caøng deã bò aûnh höôûng bôûi caùc hieäu öùng ñoù. Beänh hen laø moät tröôøng hôïp troïng ñieåm. Khoaûng 8,9 trieäu treû em ôû Myõ trong toång soá hôn 12.4 trieäu ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi beänh hen moãi naêm. Vaán ñeà oâ nhieãm khoâng khí ñöôïc baét ñaàu nhaéc ñeán qua moät vaøi thoáng keâ veà moâi tröôøng khoâng maáy khaû quan. Theo nghieân cöùu cuûa EPA, trung bình, khoâng khí trong nhaø chöùa löôïng oâ nhieãm cao hôn töø 2–5 laàn ngoaøi trôøi. Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät, con soá ñoù coù theå laø 100 laàn.

Trong nghieân cöùu veà caùc hôïp chaát höõu cô bay hôi (VOCs), moät loaïi ñoäc chaát hoùa hoïc trong khoâng khí, UÛy ban baûo veä ngöôøi tieâu duøng Myõ ñaõ chæ ra raèng, neáu nhö khoâng khí ngoaøi trôøi chæ chöùa döôùi 10 VOCs thì trong nhaø con soá ñoù laø 150 VOCs. EPA ñaõ xeáp vaán ñeà oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø vaøo nhoùm naêm hieåm hoïa moâi tröôøng coù aûnh höôûng lôùn ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Vieän nghieân cöùu khoa hoïc quoác gia Myõ (National Academiy of Science) ñaõ öôùc löôïng raèng, nöôùc cuûa hoï ñaõ phaûi maát töø 15 ñeán 100 trieäu ñoâ la cho vieäc chaêm soùc söùc khoûe ñoái vôùi caùc beänh coù nguoàn goác do oâ nhieãm khí trong nhaø.

812

Maëc duø caùc loaïi khí cô baûn tìm thaáy ôû trong nhaø khaùc nhau ôû nôi naøy hay nôi khaùc nhöng nhìn chung chaát löôïng khoâng khí trong nhaø khoâng cao laø do boán nguyeân nhaân cô baûn sau:

Loaïi vaät lieäu maø chuùng ta duøng ñeå xaây döïng vaø trang bò cho ngoâi nhaø. Nhöõng dinh thöï hieän ñaïi chöùa moät löôïng caùc vaät lieäu toång hôïp ña daïng ñeán ñaùng kinh ngaïc, töø nhöõng taám thaûm vaø neäm cao su ñeán nhöõng taám vaùn eùp ñaõ ñöôïc xöû lyù hoùa sinh hoïc. Khí thaûi töø caùc vaät lieäu naøy, chính laø nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc töø beân trong chuùng, bò phaù vôõ daàn vaø thaûi ra khoâng khí moät caùch töø töø ôû daïng caùc khí ñoäc haïi.

Nhöõng hoùa chaát ñöôïc söû duïng ñeå laøm saïch vaø baûo trì nhaø. Nhieàu ngöôøi ñaõ laïm duïng caùc chaát laøm saïch coù nguoàn goác töø daàu moû vaø caùc saûn phaåm ñoäc haïi khaùc nhö thuoác dieät coân truøng, thuoác taåy röûa, khöû muøi khoâng khí. Caùc saûn phaåm naøy taïo ra moät löôïng caùc chaát ñoäc haïi khi söû duïng vaø ñeå laïi moät löôïng dö, löôïng naøy ñöôïc hoøa tan vaøo khoâng khí theo thôøi gian. Vieäc öùng duïng moät caùch roäng raõi caùc hôïp chaát hoùa hoïc vaøo caùc saûn phaåm duøng trong nhaø ñaõ laøm taêng caû veà soá löôïng caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí ñoäc haïi laãn noàng ñoä cuûa chuùng.

Kó thuaät xaây döïng hieän ñaïi. Caùc caên nhaø ngaøy nay ñöôïc caùch ly toát hôn vaø kín hôn baát cöù caên nhaø naøo tröôùc ñaây. Ñieàu naøy thuaän lôïi cho vieäc giöõ naêng löôïng. Tuy nhieân noù laïi khoâng toát chuùt naøo ñoái vôùi chaát löôïng khoâng khí trong nhaø bôûi vì noù khoâng ñaûm baûo ñöôïc söï löu thoâng khí ñaày ñuû ñeå loaïi boû caùc chaát oâ nhieãm ñoäc haïi hoaëc pha loaõng chuùng trong moâi tröôøng, do ñoù maø chaát löôïng khoâng khí trôû neân xaáu ñi.

Caùc thieát bò ñoát noùng nhö loø söôûi, maùy nöôùc noùng, beáp gas, neáu khoâng ñöôïc baûo trì vaø thoâng gioù ñuùng caùch, seõ thaûi vaøo khoâng khí moät soá saûn phaåm phuï töø buïi, boà hoùng vaø ñeán caû nhöõng khí gaây cheát ngöôøi nhö cacbon monoxide.

Maëc duø caùc nhaø khoa hoïc ñaõ ñöa ra khoaûng 900 loaïi khí oâ nhieãm khoâng khí, keå caû caùc khí môùi phaùt sinh nhöng theo thoáng keâ thì haàu nhö caùc chuû nhaø khoâng nhaän thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa

813

chaát löôïng khí trong nhaø. Ñoù laø bôûi vì oâ nhieãm khoâng khí raát khoù nhaän bieát. Nhieàu chaát oâ nhieãm khoâng coù muøi hoaëc muøi raát nheï. Moät ñieàu nöõa laø con ngöôøi raát deã thích nghi vôùi caùc muøi ñoù neân thöôøng khoâng quan taâm ñeán chuùng.

19.4. TAÙC NHAÂN GAÂY NHIEÃM TRONG NHAØ – NGUYEÂN NHAÂN VAØ TAÙC HAÏI

19.4.1. Caùc chaát oâ nhieãm – gaây ñoäc haïi trong nhaø

19.4.1.1. Radon

Giôùi thieäu: Radon ñöôïc tìm thaáy vaøo naêm 1900 do Friedrich Ernst Dorn, ngöôøi Ñöùc. Luùc ñaàu Radon coù teân laø Niton, theo phaùt aâm Latin laø “nitens”, nghóa laø “toaû saùng”, coøn teân radon ñöôïc duøng vaøo naêm 1923. Radon laø moät chaát khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò, coù tính phoùng xaï töï nhieân (1,2,3,4) cao.

Radon laø moät khí hieám, sinh ra trong quaù trình phaân huûy phoùng xaï radi coù trong quaëng uran cuõng nhö moät soá chaát khoaùng (granis, schist, ñaát seùt, ñaù voâi, neàn ñaát). Radon coù chu kyø baùn huûy laø 3,8 ngaøy, trong chuoãi phaân huûy taïo thaønh moät daõy caùc nguyeân toá coù thôøi gian soáng ngaén. Radon trô veà maët hoùa hoïc. Moät radon ñi vaøo khoâng khí tröôùc khi phaân huûy thaønh boán saûn phaåm coù chu kyø baùn huûy ngaén. Hai trong soá ñoù coù chu kyø baùn huûy khoaûng 30 phuùt, phaùt ra haït α (töùc haït nhaân He mang ñieän tích döông) vaø hai saûn phaåm phaùt ra tia β (töùc electron) khi phaân raõ.

Ngoaøi ra, nhöõng haït naøy coù theå taùch ra electron töø nhöõng phaàn töû tích ñieän goïi laø ion. Do mang ñieän, chuùng coù theå nhanh choùng taùc duïng vôùi caùc “haït lô löûng” raén hoaëc loûng trong khoâng khí, hình thaønh nhöõng aerosol phoùng xaï. Laø loaïi khí ñôn nguyeân töû neân radon raát deã xaâm nhaäp vaøo caùc vaät lieäu thoâng duïng nhö giaáy, thuoäc da, plastic moûng, caùc böùc tranh vaø thaïch cao, beâ toâng, baûng goã vaø haàu heát caùc vaät duïng caùch ly khaùc.

Radon tan trong nöôùc vaø caùc dung moâi höõu cô khaù toát. Radon khoâng trô hoaøn toaøn maø coù theå taïo ra caùc daïng phaân töû beàn vöõng vôùi nhöõng vaät lieäu tích ñieän aâm cao. Radon ñöôïc xem laø loaïi khí hieám khi noù xuaát hieän ôû moät vaøi daïng ñoàng vò. Tuy vaäy, chæ coù hai loaïi ñoàng vò

814

ñöôïc xem laø quan troïng ñöôïc tìm thaáy trong moâi tröôøng xung quanh laø radon 220 vaø radon 222. radon 222 ñöôïc taïo thaønh töø caùc hoaït ñoäng phaùt xaï cuûa uranium 238 coøn radon 220 ñöôïc taïo thaønh töø söï phoùng xaï cuûa thorium 232. Radon 222, coù thôøi gian phaân raõ laø 3,8 ngaøy, laø saûn phaåm phaân huûy töï nhieân cuûa uranium vaø chì. Caùc saûn phaåm naøy khoâng ôû daïng khí maø ôû daïng nhöõng ion hay nguyeân töû ñoäc laäp hay baùm dính vaøo caùc haït buïi. Radon laïi tieáp tuïc phaân huûy taïo ra caùc saûn phaåm con.

Nguoàn goác radon: Khí radon laø loaïi khí phoùng xaï ñöôïc taïo ra moät caùch töï nhieân vaø thöôøng sinh ra töø söï phaùt xaï cuûa uranium. Trong moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät thì nöôùc gieáng cuõng laø nguoàn chöùa radon. Chuùng thaûi radon vaøo khoâng khí trong nhaø khi con ngöôøi söû duïng nöôùc cho caùc muïc ñích sinh hoaït. Moät soá loaïi vaät lieäu xaây döïng nhö ñaù granite, beâ toâng… cuõng coù theå thaûi ra radon nhöng khoâng ñaùng keå. OÂ nhieãm radon töø ñaát vaãn laø chuû yeáu nhaát.

Noàng ñoä radon trong caùc cao oác ñeàu cao. Ñieàu naøy laø do hieän töôïng cheânh leäch aùp suaát, khieán cho radon bò “huùt” leân phía treân töø nhöõng veát nöùt treân neàn ñaát, saøn nhaø. Cuõng do hieän töôïng cheânh leäch aùp suaát giöõa trong nhaø vaø ngoaøi trôøi (do cheânh leäch nhieät ñoä gaây ra), radon töø ngoaøi thaâm nhaäp vaøo trong nhaø. Haøm löôïng radon trong nhaø, vì vaäy, luoân cao hôn ngoaøi trôøi, ví duï taïi Myõ trung bình cao hôn 25%, ñaëc bieät ôû bang Colorado tôùi 50%.

AÙp suaát khoâng khí trong nhaø thöôøng nhoû hôn aùp suaát khoâng khí beân ngoaøi neân ngoâi nhaø ñoùng vai troø nhö moät bình chaân khoâng huùt caùc khí beân ngoaøi vaøo, trong ñoù coù radon. Radon len loûi qua caùc keõ nöùt cuûa neàn moùng hoaëc caùc keõ hôû xung quanh caùc oáng daãn ñi töø beân ngoaøi vaøo trong nhaø.

Löôïng radon trong nhaø coøn phuï thuoäc vaøo theá ñaát cuûa ngoâi nhaø, tính chaát ñòa chaát trong vuøng coù thuaän tieän ñeå radon boác hôi hay khoâng vaø tình traïng neàn moùng cuûa ngoâi nhaø. Do vaäy maø nhöõng phoøng thaáp, nhaát laø nhöõng phoøng ôû taàng haàm, löôïng radon thöôøng khaù cao. Löôïng radon trong nhaø cuõng tuyø theo ñoä thoaùng khí cuûa nhaø ñoù.

815

AÛnh höôûng cuûa buïi trong nhaø ñeán söùc khoûe con ngöôøi Noàng ñoä radon trong khoâng khí ñöôïc ño baèng pico Curi trong moät lít khoâng khí (pCi/L). Moät pCi baèng 0,037 ñoä phaân raõ haït nhaân trong 1 giaây. Möùc ñoä tieáp xuùc cuûa ngöôøi vôùi radon ñöôïc ño baèng möùc ñoä laøm vieäc (working levels, vieát taét WL) hoaëc möùc ñoä laøm vieäc trong thaùng (working level months, vieát taét WLM). Moät WLM töông ñöông vôùi nöùc tieáp xuùc 680 WL giôø. Heä soá caân baèng hoaëc tyû leä caùc saûn phaåm phaân raõ cuûa radon thöôøng laø 0,5 ôû trong moâi tröôøng noäi thaát (dao ñoäng trong khoaûng 0,3 – 0,8).

Hieän nay, ôû Myõ tieâu chuaån beänh ngheà nghieäp tieáp xuùc vôùi radon laø 4WLM, nghóa laø duø noàng ñoä radon thaáp nhöng tieáp xuùc laâu daøi thì cuõng raát nguy hieåm. Ñeå tieát kieäm naêng löôïng, con ngöôøi thöôøng xaây döïng nhaø raát kín, vì vaäy maø moät soá nhaø coù möùc phoùng xaï do Radon leân ñeán möùc nguy hieåm vaø nhöõng ngöôøi soáng trong ngoâi nhaø ñoù seõ coù nguy cô maéc beänh ung thö cao hôn möùc trung bình. Löôïng phoùng xaï maø hoï haáp thu coù khi töông ñöông vôùi löôïng phoùng xaï maø nhöõng ngöôøi Lieân Xoâ soáng trong vuøng Checnobyl ñaõ haáp thuï luùc loø naøy noå vaøo naêm 1986 vaø thaûi caùc chaát phoùng xaï ra ngoaøi khoâng khí. Nhaø ôû Myõ coù möùc radon khoâng nhoû. Löôïng phoùng xaï nhöõng ngöôøi trong nhaø bò nhieãm do khí radon töông ñöông vôùi ba laàn löôïng phoùng xaï maø hoï haáp thu luùc ñi chuïp hình X–quang.

Theo nghieân cöùu cho thaáy nhöõng ngöôøi huùt thuoác laù ñaëc bieät deã bò aûnh höôûng cuûa radon vaø deã maéc ung thö phoåi hôn. Khi hít thôû, khí radon ñi vaøo phoåi. Moät khi ñaõ vaøo saâu beân trong, naêng löôïng radon noå vôõ ra phaù huûy maøng phoåi, gaây ung thö. Khoaûng thôøi gian töø luùc tieáp xuùc vôùi radon ñeán khi phaùt beänh coù theå laø moät vaøi naêm. Khaû naêng maéc ung thö phuï thuoäc nhieàu vaøo: 1) löôïng radon coù maët trong nhaø, 2) thôøi gian ôû taïi nhaø, 3) tình traïng huùt thuoác laù.

Nguy cô chuû yeáu cuûa radon laø ung thö phoåi vaø khaû naêng maéc beänh naøy phuï thuoäc vaøo noàng ñoä radon trong khoâng gian noäi thaát. EPA tính toaùn, neáu moät ngöôøi soáng 70 tuoåi, trong ñoù 75% thôøi gian cuûa cuoäc ñôøi laø soáng trong nhaø thì möùc nguy hieåm nhö sau:

816

Baûng 19.2. Ñoäc haïi cuûa radon trong nhaø theo noàng ñoä

Noàng ñoä radon Möùc ñoä maéc beänh trong 100 ngöôøi

4 pCi/L khoâng khí

20 pCi/L khoâng khí

200 pCi/L khoâng khí

1 – 5 ngöôøi

6 – 21 ngöôøi

44 – 77 ngöôøi

(Nguoàn: EPA, 2000)

Vôùi noàng ñoä radon laø 200 pCi/L khoâng khí, EPA caûnh caùo raèng duø chæ soáng trong caên nhaø ñoù 10 naêm thoâi thì khaû naêng maéc beänh ung thö phoåi seõ laø 14 ñeán 42 ngöôøi trong soá 100 ngöôøi. Noùi caùch khaùc, neáu tieáp xuùc vôùi noàng ñoä radon 200 pCi/L khoâng khí thì con ngöôøi seõ phaûi chòu möùc ung thö phoåi khoâng khaùc gì moät ngöôøi huùt 4 bao thuoác laù moãi ngaøy. Tieáp xuùc vôùi noàng ñoä radon 20 pCi/L khoâng khí cuõng töông ñöông vôùi huùt töø 1–2 bao thuoác laù moãi ngaøy.

Nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi radon trong khoâng gian noäi thaát thì möùc nguy hieåm caøng taêng. Treû em nhaïy caûm vôùi caùc chaát ñoäc vaø chaát phoùng xaï hôn ngöôøi lôùn neân nguy cô maéc beänh cao hôn. Nhöõng ngöôøi soáng ôû taàng treät cuõng phaûi chòu ñöïng phoùng xaï radon cao hôn caùc taàng treân vì noàng ñoä radon giaûm theo chieàu cao.

19.4.1.2 . Formaldehit

Giôùi thieäu: Cuøng vaøo thôøi gian phaùt hieän oâ nhieãm amiaêng trong khoâng khí trong nhaø (xem chöông 10), ngöôøi ta nhaän thaáy formaldehit cuõng laø chaát oâ nhieãm phoå bieán. Cuõng gioáng nhö amiaêng, formaldehit ñöôïc duøng nhieàu trong coâng nghieäp vaø caùc saûn phaåm tieâu duøng vaø vì vaäy noù coù maët ôû khaép nôi.

Caùc vaät lieäu xaây döïng vaø ñoà ñaïc trong gia ñình vaø coâng sôû caù duøng formaldehit laø: vaùn saøn, panel, ñoà goã (baøn gheá, tuû, giöôøng, giaù ñôõ treân töôøng) vaùch ngaên töø xô sôïi, caùc taám caùch nhieät, caùch aâm xoáp töø nhöïa ureâ–formaldehit ñeå oáp töôøng. Taát caû nhöõng saûn phaåm treân ñeàu duøng nhöïa chöùa formaldehit (phenoplast hoaëc aminolast) hoaëc laøm chaát keát dính, hoaëc sôn phuû beà maët.

817

Nhöïa ureâ–formaldehit khoâng beàn veà maët hoùa hoïc. Chuùng coù theå giaûi phoùng löôïng formaldehit töï do, chöa phaûn öùng heát coøn löu laïi trong saûn phaåm cuõng nhö do söï thuûy phaân cuûa chính polymer. Thoâng thöôøng, formaldehit töï do coù maët trong nhöõng nhaø di ñoäng (keùo theo oâ toâ ñeå ñi nghæ vaøo cuoái tuaàn) do söû duïng quaù nhieàu vaät lieäu toång hôïp hay ôû nhöõng caên nhaø cuõ laø do thuûy phaân caùc taám goã eùp, goã daùn vaø caùc ñoà ñaïc baèng goã nhaân taïo (eùp maït cöa, voû baøo, vaät lieäu sôïi) hoaëc do vaùch ngaên, töôøng oáp goã eùp.

Caùc nguoàn chính thaûi ra formaldehit: Caùc saûn phaåm goã eùp: nhöõng saûn phaåm goã eùp, ñaëc bieät laø nhöõng saûn phaåm coù chöùa keo daùn urea – formaldehit, laø moät nguoàn taïo formaldehit. Nhöõng saûn phaåm naøy bao goàm nhöõng mieáng vaùn nhoû ñeå loùt saøn, laøm caùc ngaên keùo, tuû, ñoà ñaïc, caùc loaïi giaáy daùn töôøng. Trong caùc nhaø vaø vaên phoøng nguoàn formaldehit maïnh nhaát laø caùc taám xoáp ureâ–formaldehit duøng ñeå caùch nhieät, caùch aâm, oáp töôøng hoaëc vaùch ngaên giöõa caùc phoøng.

Vaøo nhöõng naêm ñaàu thaäp nieân 60, nhieàu baùo caùo ñaõ neâu ra veà vieäc caùc saûn phaåm sôïi, vaûi voùc, giaáy choáng thaám gaây ra hieän töôïng dò öùng cho con ngöôøi. Nhöõng baùo caùo naøy khoâng ñöôïc chaáp nhaän trong nhöõng naêm gaàn ñaây khi caùc nhaø maùy ñang töøng böôùc giaûm löôïng formaldehit. Caùc loaïi vaûi sôïi sau naøy cuõng chæ ñöôïc theâm vaøo moät löôïng raát nhoû chaát naøy.

Caùc nguoàn ñoát: vieäc ñoát goã, daàu löûa, thuoác laù caùc loaïi khí töï nhieân vaø caùc ñoäng cô ñoát trong (nhö xe oâ toâ) cuõng thaûi ra moät löôïng nhoû formaldehydde, do ñoù cuõng goùp phaàn taïo ra nguoàn formaldehit trong khoâng khí trong nhaø.

Myõ phaåm, sôn, lôùp phuû ngoaøi vaø moät vaøi loaïi giaáùy choáng thaám: löôïng formaldehit thaûi ra töø saûn phaåm naøy raát ít vaø noàng ñoä thaáp. Tuy nhieân, vaãn coù moät soá ngöôøi nhaïy caûm vaø bò dò öùng vôùi chuùng.

Chaát caùch ly boït urea– formaldehit

Caùc saûn phaåm nhö thaûm hay vaät duïng baèng thaïch cao: Nhöõng saûn phaåm naøy khoâng chöùa formaldehit khi coøn môùi nhöng chuùng laïi coù khaû naêng huùt formaldehit phaùt ra töø caùc saûn phaåm khaùc.

818

Sau ñoù chuùng phaùt thaûi trôû laïi chaát naøy khi nhieät ñoä, ñoä aåm trong phoøng thay ñoåi.

Haøm löôïng formaldehit trong baàu khoâng khí trong nhaø: Haøm löôïng formaldehit trong baàu khoâng khí trong nhaø thöôøng ôû möùc coù theå ño ñöôïc. Nhöõng khaûo saùt taïi caùc toøa nhaø vaên phoøng ôû Myõ cho thaáy noàng ñoä formaldehit vaøo khoaûng 0,04–0,06 ppm. Haøm löôïng formaldehit trong khoâng khí ôû moät soá ñòa ñieåm ñaëc bieät leân raát cao nhö saûn xuaát goã eùp hoaëc ñoùng ñoà ñaïc baèng goã eùp phaûi tieáp xuùc vôùi formaldehit ôû noàng ñoä töø 1 ñeán 2,5 ppm.

Caùc nhaø löu ñoäng duøng nhieàu vaät lieäu töø nhöïa ureâ–formaldehit. Ñoùng kín cöûa vaø duøng khoâng khí tuaàn hoaøn thì haøm löôïng formaldehit raát cao, dao ñoäng töø 0,01 ñeán 3 ppm. Coøn caùc caên nhaø duøng taám caùch nhieät – caùch aâm töø nhöïa xoáp ureâ–formaldehit, noàng ñoä formaldehit töø 0,01 ñeán 4 ppm, trung bình töø 0,03 ñeán 0,15 ppm. Noàng ñoä HCHO giaûm theo thôøi gian, vaø cao nhaát ôû nhöõng caên nhaø môùi xaây döïng.

Ngoaøi ra, noàng ñoä HCHO trong moâi tröôøng noäi thaát coøn chòu aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá moâi tröôøng, bao goàm nhieät ñoä vaø ñoä aåm töông ñoái trong nhaø, söï cheânh leäch nhieät ñoä trong nhaø vaø ngoaøi trôøi, toác ñoä gioù.. vaø noàng ñoä naøy taêng theo nhieät ñoä vaø ñoä aåm, taùc ñoäng cuûa nhieät ñoä raát coù yù nghóa. Neáu nhieät ñoä taêng 6–8oC thì noàng ñoä HCHO taêng gaáp ñoâi, vaø ñoä aåm töông ñoái taêng 30–70%, luùc ñoù noàng ñoä HCHO taêng 40%. Noàng ñoä formaldehit cuõng lieân quan ñeán nhieät ñoä ngoaøi trôøi, noù thaáp nhaát trong nhöõng ngaøy laïnh vaø nhieàu gioù.

Taùc ñoäng cuûa formaldehit trong khoâng khí trong nhaø ñeán söùc khoûe: Formaldehit laø chaát khí khoâng maøu, coù muøi cay, gaây caûm giaùc noùng raùt trong maét vaø cuoáng hoïng, gaây buoàn noân vaø khoù thôû neáu tieáp xuùc vôùi chuùng ôû noàng ñoä cao (treân 0,1 ppm). Söï taäp trung formaldehit cao coù theå laøm taêng nguy cô maéc beänh hen suyeãn cho ngöôøi. Noù cuõng laø nguyeân nhaân gaây ra beänh ung thö ôû ñoäng vaät vaø caû ôû ngöôøi.

Moät vaøi trieäu chöùng coù lieân quan tôùi nhieãm formaldehit: chaûy nöôùc maét, chaûy muõi, caûm giaùc noùng raùt ôû maét, muõi, cuoáng hoïng, nhöùc

819

ñaàu, meät moûi. Ñaây cuõng laø nhöõng trieäu chöùng thöôøng gaëp khi bò laïnh, cuùm hoaëc do caùc nguoàn oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø khaùc gaây ra. Neáu nhöõng trieäu chöùng naøy giaûm ñi khi ra ngoaøi vaø trôû laïi khi baïn trôû veà phoøng thì chöùng toû coù söï oâ nhieãm formaldehit trong nhaø vaø caàn coù bieän phaùp laøm giaûm chuùng xuoáng.

Khaû naêng chòu taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa formaldehit phuï thuoäc vaøo söï nhaïy caûm cuûa töøng ngöôøi. Ña soá caûm thaáy cay maét, muõi vaø hoïng khi tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng maø noàng ñoä formaldehit laø 0,1 ppm ñeán 3ppm. Song neáu tieáp xuùc lieân tuïc vôùi formaldehit noàng ñoä töø 2ppm trôû leân, formaldehit baét ñaàu phaù huûy lôùp beà maët cuûa muõi, laøm giaûm khaù naêng thanh loïc caùc chaát baån vaø vi truøng cuûa heä hoâ haáp, daãn tôùi caùc beänh ñöôøng hoâ haáp. Baûng döôùi ñaây toång keát caùc taùc ñoäng cuûa formaldehit ñeán cô theå ôû nhöõng noàng ñoä khaùc nhau.

Baûng 19.3. Taùc ñoäng ñoäc haïi ñeán söùc khoûe cuûa formaldehit ôû noàng ñoä khaùc nhau

Taùc ñoäng Noàng ñoä ppm Khoâng thaáy gì 0,0 – 0,05 Thaáy muøi ñaëc tröng 0,05 – 1,0 Kích thích maét 0,01 – 2,0 Kích thích ñöôøng hoâ haáp treân 0,1 – 25 Taùc ñoäng ñeán phoåi 5 – 30 Söng phoåi, vieâm phoåi 50 – 100 Töû vong >100

(Nguoàn: EPA,1996)

Theo moät nghieân cöùu môùi ñaây veà taùc ñoäng caáp tính cuûa formaldehit vôùi ngöôøi khoâng nghieän thuoác, söï kích thích maét, muõi vaø hoïng taêng leân daàn khi noàng ñoä HCHO töø 0,5 ppm tôùi 3 ppm. Nhöõng trieäu chöùng nhö khoù thôû, ñau ñaàu, meät moûi, chöùc naêng phoåi giaûm theå hieän ôû caû nhöõng ngöôøi soáng trong nhaø vaø laøm vieäc ôû vaên phoøng.

Formaldehit gaây ung thö muõi ñoái vôùi chuoät thí nghieäm, tuy chöa coù keát luaän roõ reät treân ngöôøi. 20 coâng trình nghieân cöùu gaàn ñaây nhaát cuûa EPA ñaõ coi formaldehit laø “coù khaû naêng gaây ung thö”. Moät daãn

820

chöùng khaùc veà khaû naêng gaây ung thö cuûa formaldehit laø noù coù theå beû gaãy maïch AND, gaây ñoät bieán vaø laøm thay ñoåi nhieãm saéc theå.

Nhöõng nghieân cöùu dòch teã hoïc veà formaldehit môùi giôùi haïn trong soá caùc nhaø giaûi phaãu, öôùp xaùc, nghieân cöùu giaûi phaãu hoïc vaø teá baøo hoïc cuõng nhö ôû coâng nhaân laøm vieäc tröïc tieáp vôùi formaldehit vôùi noàng ñoä töø 0,1ppm tôùi 5ppm ñaõ thaáy moät tyû leä töû vong ñaùng keå do ung thö mieäng vaø voøm hoïng. Ngöôøi ta ñaõ thoâng baùo veà söï xuaát hieän ung thö heä tieâu hoùa, daï daøy, ruoät non, tuyeán tuïy, baøng quang, thaän, da, ung thö maùu vaø heä baïch huyeát khi tieáp xuùc vôùi formaldehit. Coù taøi lieäu coøn noùi raèng formaldehit keát hôïp vôùi hydroclorua taïo ra bisclometylen, gaây ung thö phoåi.

Töø nhöõng daãn chöùng treân coù theå keát luaän raèng coù nguy cô maéc beänh ung thö do tieáp xuùc laâu daøi vôùi formaldehit. Tuy nhieân, nguy cô aáy phuï thuoäc vaøo haøm löôïng formaldehit trong nhaø. Trong moät soá caên nhaø, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän haøm löôïng HCHO cao ngang vôùi nôi saûn xuaát, ñaëc bieät trong nhöõng nhaø môùi xaây döïng, song giaûm daàn vaø sau 1,2 naêm thì khoâng phaùt hieän HCHO nöõa, tuøy thuoäc ñoä aåm, nhieät ñoä vaø caùc yeáu toá khaùc.

Moät soá bieän phaùp ngaên ngöøa vaø giaûm ñoäc haïi formaldehit trong khoâng khí trong nhaø: Söï löïa choïn phöông phaùp ñeå giaûm löôïng formaldehit ñöôïc coi laø duy nhaát cho moãi tình huoáng. Sau ñaây laø moät vaøi phöông phaùp ñeå giaûm löôïng formaldehit trong nhaø:

Taêng söï trao ñoåi khí baèng caùch cho khoâng khí töø beân ngoaøi vaøo trong nhaø nhieàu hôn. Vieäc taêng löôïng khí vaøo nhaø ñeán möùc cöïc ñaïi seõ taïo ra söï pha loaõng löôïng formaldehit coù trong nhaø.

Baûo ñaûm raèng heä thoáng thoaùt khí cuûa toaø nhaø laøm vieäc vôùi coâng suaát toái ña. Ñieàu naøy giuùp loaïi boû caùc khí trong nhaø khaù hieäu quaû.

Giaûm ñoä aåm trong nhaø Bòt kín caùc beà maët saûn phaåm coù phaùt ra formaldehit baèng

caùc vaät lieäu khoâng chöùa formaldehit. Loaïi boû caùc saûn phaåm ñang phaùt formaldehit vaøo khoâng khí

trong nhaø. Khi caùc vaät duïng nhö thaûm, thaïch cao… coù theå haáp thuï formaldehit thì chuùng cuõng seõ thaûi laïi formaldehit khi coù ñieàu kieän

821

thích hôïp. Noùi chung, haøm löôïng formaldehit coù theå ñöôïc giaûm xuoáng neáu taêng theâm söï thoâng gioù trong thôøi gian ñuû daøi.

Tieâu chuaån formaldehit khoâng khí trong nhaø: Xaùc ñònh tieâu chuaån an toaøn cuûa formaldehit khoâng phaûi vieäc deã daøng. Cuïc An toaøn vaø y hoïc lao ñoäng Myõ (OSHA) giôùi haïn möùc ñoä tieáp xuùc cuûa coâng nhaân khi noàng ñoä HCHO 1ppm laø 8 giôø/laàn. Taát nhieân, tieâu chuaån ngheà nghieäp khoâng theå duøng ñeå ngoaïi suy ra möùc an toaøn cho nhöõng ngöôøi soáng trong nhöõng caên nhaø coù moät haøm löôïng HCHO naøo ñoù, vôùi thôøi gian töø 14 ñeán 24 giôø/ ngaøy, 7 ngaøy moät tuaàn, laïi khoâng chæ laø ngöôøi lôùn tuoåi khoûe maïnh maø coøn caû ngöôøi giaø vaø treû em. Tuy vaäy, ôû moät soá nöôùc ñaõ coù quy ñònh veà tieâu chuaån chaát löôïng khoâng khí veà haøm löôïng HCHO nhö Ñan Maïch, Haø Lan, CHLB Ñöùc vaø Italia. Caùc tieâu chuaån ñoù vaøo khoaûng 0,10 ppm. Canada taïm thôøi chaáp nhaän tieâu chuaån 0,10 ppm vaø muïc tieâu laø 0,05 ppm. Myõ chöa coù tieâu chuaån HCHO ñoái vôùi khoâng khí trong nhaø. Hieäp hoäi Kyõ sö xaây döïng ñöa ra tieâu chuaån töï nguyeän 0,10 ppm vaø rieâng bang California laø 0,05 ppm.

19.4.1.3. Caùc chaát bay hôi höõu cô Giôùi thieäu: Caùc chaát höõu cô bay hôi (Volatile Organic Compounds–

VOCs) bao goàm moät soá raát lôùn caùc chaát khaùc nhau, coù maët trong moâi tröôøng noäi thaát ôû nhieät ñoä phoøng. Chuùng ñöôïc duøng laøm dung moâi trong caùc saûn phaåm tieâu duøng. Soá löôïng caùc chaát VOCs thöôøng gaëp hôn caû, vôùi noàng ñoä vöôït quaù 0,001ppm trong khoâng khí trong nhaø, leân tôùi 350 chaát, thoaùt ra töø moïi vaät lieäu vaø saûn phaåm thoâng duïng nhö vaät lieäu xaây döïng, sôn vaø vecni, nhieân lieäu, saûn phaåm tieâu duøng, thuoác saùt truøng gia duïng.

VOCs chia thaønh hai nhoùm: nhoùm treân cô sôû daàu moû vaø nhoùm dung moâi clo hoùa. Nhoùm treân cô sôû daàu moû noùi chung coù ôû caùc saûn phaåm nhö sôn, keo daùn, caùc chaát maøu, chaát gaén (maùttit), chaát baû töôøng, chaát choáng doät. Caùc dung moâi clo hoùa laø thaønh phaàn cuûa xi ñaùnh boùng ñoà goã, sôn phun, chaát taåy sôn, caùc chaát taåy quaàn aùo (giaët khoâ).

Caùc nghieân cöùu taïi Ñan Maïch veà chaát löôïng khoâng khí trong nhaø ôû vaø vaên phoøng ñaõ chæ ra söï coù maët cuûa treân 40 chaát höõu cô chuû yeáu laø ankal C8–C13, ankylbenzen C6–C18 vaø tecpen. Caùc chaát thöôøng gaëp nhaát laø toluen, pinen vaø xylen. Khi tìm hieåu chaát thoaùt ra

822

töø 42 loaïi chaát lieäu xaây döïng, caùc nhaø nghieân cöùu Thuïy Ñieån ñaõ phaùt hieän 22 chaát höõu cô khaùc nhau. Ñoù laø nhöõng hydrocacbon beùo vaø thôm cuõng nhö caùc daãn xuaát cuûa chuùng. Möôøi chaát coù noàng ñoä cao nhaát laø toluen, 3–xylen, n–butyl–axetat, n–butanol, n–hexan, 4–xylen, etoxyetylaxetat, n–heptan vaø 2–xylen. Nhöõng chaát nghi ngôø coù khaû naêng ung thö laø n–decan, n–undecan, n–dodecan, α–pinen, α–caren, limonen, etyl–benzen, styren, 2–propanon, 2–butanol, n–propanol vaø 1,2–dicloetan. Trong moät nghieân cöùu khaùc veà oâ nhieãm noäi thaát taïi 40 caên nhaø bang Texas ñaõ phaùt hieän toluen, etylbenzen, n–xylen, p–xylen, nonan, cumen, benandehit, mesrtylen, decan, limonen, 2–2 metylnaphtalen. Tröø toluen, xylen vaø benzaldehyt, noàng ñoä trung bình döôùi 20μg/m3. Noàng ñoä trung bình cuûa toluen laø töø 45 ñeán 160μg/m3. Nhö vaäy noàng ñoä VOC trong nhaø thöôøng cao hôn noàng ñoä cuûa chuùng ôû ngoaøi trôøi töø 5 ñeán 10 laàn. Vieäc nhaän dieän nguoàn goác cuûa VOC raát khoù khaên vaø coù theå noùi noàng ñoä chöa phaûi ôû möùc baùo ñoäng. Trong ña soá tröôøng hôïp noàng ñoä cuûa VOC thaáp hôn noàng ñoä cho pheùp (Threshold Limit Value–TLV) haøng chuïc laàn. Baûng döôùi ñaây thoáng keâ caùc VOC thöôøng gaëp trong moâi tröôøng noäi thaát vaø nguoàn goác cuûa chuùng.

Baûng 19.4. Nguoàn phaùt sinh caùc hôïp chaát VOC

Loaïi Thí duï Nguoàn phaùt sinh

Hydrocacbon Propan, butan, hexan, limonen

Nhieân lieäu naáu nöôùng vaø söôûi aám, aerosol, caùc chaát taåy quaàn aùo, daàu nhôøn, chaát maøu, chaát thôm…

Hydrocacbon halogen hoùa

Metyl cloroform, metylen clorua

Aerosol, chaát xoâng hôi, chaát laøm laïnh, chaát taåy daàu môõ, chaát taåy quaàn aùo.

Hydrocacbon thôm

Benzen, toluen, xylen Sôn, vecni, keo, caùc chaát taåy röûa gia duïng, laøm saïch, taåy muøi toilet.

Ancol Etanol, metanol Chaát lau kính cöûa soå, sôn dung moâi, chaát keát dính, hôi thôû.

Xeton Axeton Sôn, vecni, chaát taåy sôn, chaát keát dính (keo)

Andehit Formaldehit, nonanal Chaát saùt truøng gia duïng, caùc ñoà ñaïc baèng goã daùn, myõ phaåm, chaát taïo vò

823

Taùc ñoäng ñeán söùc khoûe: Tieáp xuùc thöôøng xuyeân vaø keùo daøi vôùi caùc VOC seõ aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán söùc khoûe ngöôøi soáng trong nhaø. Noùi chung VOC laø nhöõng chaát hoøa tan maøu môõ vaø deã daøng bò haáp thu qua phoåi. Khaû naêng thoâng qua maùu vaøo naõo coù theå gaây ra söï suy giaûm heä thoáng thaàn kinh trung öông vaø laøm cho ngöôøi ta meät moûi, ueå oaûi vaø caûm giaùc khoù chòu. Ancol, hydrocacbon thôm vaø andehit coù theå kích thích maøng nhaày.

Moät nghieân cöùu lyù thuyeát veà khaû naêng gaây ung thö cuûa nhieàu VOC thöôøng gaëp trong nhaø ñaõ coâng boá nguy cô maéc beänh ung thö do chuùng laø töø 0,2 ñeán 3%. Maëc duø nghieân cöùu naøy chæ veà maët lyù thuyeát vaø döïa treân nhieàu giaû ñònh, song noù cung caáp nhöõng hieåu bieát veà söï nguy hieåm cuûa VOC ôû noàng ñoä thaáp. Khi coù nhöõng nghieân cöùu tæ mæ hôn veà töøng chaát môùi coù theå ñi ñeán nhöõng keát luaän chính xaùc vaø ñöa ra caùc bieän phaùp phoøng ngöøa. Caùc nghieân cöùu veà aûnh höôûng ñeán söùc khoûe cuûa moät hoãn hôïp VOC bao goàm 22 chaát gaây oâ nhieãm vôùi noàng ñoä 5 vaø 25 mg/m3 cho thaáy chuùng kích thích maét, muõi, ñöôøng hoâ haáp treân vaø coù theå traû lôøi moät caùch khaùch quan cho nhöõng caâu hoûi lieân quan ñeán chaát löôïng khoâng khí, cöôøng ñoä vaø noàng ñoä cuûa caùc VOC.

19.4.1.4. Caùc chaát saùt truøng gia duïng

Toång quan veà caùc chaát sat truøng söû duïng trong nhaø: Chaát saùt truøng gia duïng laø moät tröôøng hôïp ñaëc bieät gaây oâ nhieãm trong nhaø. Chaát saùt truøng ñöôïc söû duïng töø treân 40 naêm nay taïi caùc gia ñình Myõ ñeå dieät tröø caùc coân truøng soáng trong nhaø. Moãi naêm, Myõ saûn xuaát töø 300 – 400 trieäu pounds hoaït chaát saùt truøng duøng trong noâng nghieäp. Theo ñieàu tra cuûa EPA, 90% soá gia ñình Myõ duøng thuoác saùt truøng gia duïng – 60% soá thuoác naøy trò giaù 2,7 tyû USD duøng ñeå dieät giaùn, boï maït, kieán vaø caùc coân truøng nhoû khaùc. Giaùn ñöôïc dieät baèng Diazinon vaø Diclorvos raát ñoäc. Tröôùc khi xaây nhaø, ngöôøi ta xöû lyù neàn baèng thuoác saùt truøng ñeå tröø moái. Khi phaùt hieän toå kieán vaø moái döôùi neàn nhaø, thöôøng khoan loã vaø xöû lyù baèng thuoác saùt truøng. Boï cheùt ñöôïc dieät baèng caùch phun hoaëc xoâng hôi, caùc chaát baûo quaûn goã ñöôïc duøng ñeå ngaâm taåm vaøo goã tröôùc khi xaây döïng. Nhöõng thuoác saùt truøng khaùc ñöôïc phun xung quanh nhaø ñeå phoøng coân truøng thaâm nhaäp.

824

Nhöõng nhaø coù vöôøn troàng hoa, rau, caây caûnh thöôøng duøng thuoác tröø saâu, thuoác tröø coû, tröø naám ñeå baûo veä chuùng khoûi coân truøng gaây haïi.

Taùc ñoäng ñoäc haïi ñeán söùc khoûe: Vieäc söû duïng caùc chaát saùt truøng nhieàu khi ñeå laïi dö löôïng coù haïi trong nöôùc uoáng vaø trong thöïc phaåm. ÔÛ Myõ, haèng naêm khoaûng 2000 ngöôøi ñöôïc caáp cöùu taïi beänh vieän do ngoä ñoäc thöïc phaåm coù thuoác tröø saâu. Vieän Haøn laâm khoa hoïc Myõ döï baùo rieâng löôïng thuoác tröø saâu trong thöïc phaåm gaây ra 20,000 tröôøng hôïp ung thö trong moät naêm. Song trong sinh hoaït, dö löôïng caùc thuoác saùt truøng coøn gaây oâ nhieãm moâi tröôøng trong nhaø. Trong moät baùo caùo môùi ñaây, Consumer Reports ñaõ phaùt hieän ít nhaát 80 hoaït chaát cuûa thuoác saùt truøng duøng trong caùc gia ñình. Chuùng ñöôïc gia coâng vôùi caùc thaønh phaàn khaùc nhau ñeå taïo ra caùc cheá phaåm, ví duï daïng haït, ñeå tröø loaïi gaëm nhaám, boät vaø dung dòch ñeå dieät coân truøng.

Taát caû thuoác saùt truøng ñeàu ñoäc. Ñoái vôùi ngöôøi, nhieàu chaát taùc duïng treân da, maét vaø kích thích heä hoâ haáp, ngaên caûn söï truyeàn naêng löôïng qua heä thaàn kinh. Ñeán moät lieàu löôïng nhaát ñònh, chuùng gaây töû vong. Nhieàu chaát gaây ung thö, ñeû non, voâ sinh, ñoät bieán di truyeàn vaø taâm thaàn phaân lieät.

Khi tìm ra thuoác saùt truøng caùc nhaø khoa hoïc cho raèng chuùng seõ phaân huûy thaønh chaát voâ haïi, nhöng thöïc teá cho thaáy nhieàu chaát quaù beàn vaø ñoâi khi phaân huûy thaønh chaát coøn ñoäc hôn. Ví duï, sau 17 naêm, 39% DDT chöa bò phaân huyû, sau 10 naêm coøn laïi 50% Clodan. Naêm 1987, ngöôøi ta ñaõ coâng boá caùc thoâng tin laø trong soá 50 hoaït chaát saùt truøng gia duïng 33 chaát gaây ung thö, 36 chaát gaây ñoät bieán, 31 chaát gaây dò daïng, 32 chaát gaây voâ sinh, 49 chaát taùc ñoäng leân heä thaàn kinh. 2,4–D – moät chaát kích thích sinh tröôûng raát hay duøng trong troàng troït – gaây quaùi thai vaø ung thö baïch huyeát.

Chaát saùt truøng gia duïng ñöôïc nghieân cöùu nhieàu nhaát laø Clodan. Naêm 1982, Vieän Haøn laâm khoa hoïc Myõ ñöa ra tieâu chuaån an toaøn cho Clodan laø 5μg/m3. Noàng ñoä cao hôn gaây roái loaïn thaàn kinh, coù theå caû ung thö vaø quaùi thai. Caùc hoaït chaát khaùc chöa coù tieâu chuaån an toaøn. Ví duï: Clopyrifos – moät trong nhöõng chaát tröø moái, moät chaát thay theá

825

Clodan – chöa ñöôïc EPA keát luaän coù gaây ung thö, dò daïng hay ñoät bieán hay khoâng.

19.4.1.5. Caùc chaát khí ñoäc töø ñun beáp

Baát cöù gia ñình naøo cuõng phaûi ñun naáu, söû duïng caùc loaïi nhieân lieäu khaùc nhau. Ngoaøi ra ôû nhöõng vuøng laïnh, ngöôøi ta cuõng thöôøng xuyeân duøng loø söôûi, coù theå loø söôûi duøng daàu hoaû, duøng gaz hoaëc duøng cuûi. Trong quaù trình chaùy cuûa nhöõng nhieân lieäu aáy, nhieàu chaát oâ nhieãm sinh ra. Taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, vaán ñeà oâ nhieãm do saûn phaåm phuï cuûa söï chaùy hieän ñaõ trôû thaønh vaán ñeà quan troïng caàn quan taâm ñuùng möùc.

Vieäc ñun naáu baèng beáp gaz trôû thaønh nguoàn phaùt sinh ra khí CO, CO2, NO, NO2, caùc andehit, caùc haït lô löûng (goïi chung laø aerosol) vaø nhieàu chaát höõu cô bay hôi khaùc. Khi thieát keá nhaø beáp, ít ngöôøi chuù yù ñeán vieäc boá trí boä phaän huùt khí thaûi, do vaäy, chuùng bò löu giöõ trong nhaø, gaây oâ nhieãm noäi thaát. Nhieàu ñieàu tra cho thaáy khí CO trong beáp thöôøng coù noàng ñoä töø 10 ñeán 40 ppm vaø keùo daøi trong thôøi gian töø 15 ñeán 30 phuùt. Khi chaùy, löôïng NO2 taïo ra coù theå ñaït tôùi ngöôõng cuûa tieâu chuaån moâi tröôøng. Noàng ñoä trung bình cuûa NO2 vaøo khoaûng 18 ñeán 35ppb, trong khi ôû nhöõng nhaø naáu nöôùng baèng ñieän, haøm löôïng NO2 chæ töø 5 ñeán 10 ppb. Vieäc söû duïng loø söôûi ñoát baèng daàu hoaû hoaëc baèng gaz vaãn phoå bieán ôû nhieàu nöôùc. Chi phí naêng löôïng thaáp vì loaïi loø naøy chæ laøm aám (18–24o C) moät khoaûng khoâng gian caàn thieát. Rieâng ôû Myõ ngöôøi ta vaãn duøng tôùi treân 12 trieäu loø söôûi baèng daàu, vaø vaãn ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây oâ nhieãm trong nhaø vì NO2, CO, CO2, SO2 andehit, caùc chaát VOC vaø nhöõng haït lô löûng cöïc nhoû deã bò hít vaøo phoåi. Noàng ñoä vaø thaønh phaàn cuûa nhöõng chaát trong khí thaûi (goïi chung laø saûn phaåm phuï cuûa söï chaùy) tuyø thuoäc vaøo caùch thieát keá voøi ñoát, loaïi nhieân lieäu, vò trí baác, caùch baûo döôõng. Loø böùc xaï chaùy vôùi ngoïn löûa xanh hôn nhöng laïi sinh ra khí CO, caùc chaát höõu cô vaø haït lô löûng nhieàu hôn loø ñoái löu. Loø ñoái löu toaû nhieät nhieàu, sinh ra NO2 nhieàu hôn loø böùc xaï töø 5 ñeán 10 laán. Trong loø böùc xaï, hoãn hôïp NOx coù thaønh phaàn NO vaø NO2 ngang nhau. Vì ôû loø ñoái löu, ngoïn löûa chaùy traéng neân löôïng CO ít hôn ôû loø böùc xaï, vaø thöôøng ít nguy hieåm. Neáu duøng nhieân lieäu laø daàu hoaû, löôïng khí SO2 thoaùt ra

826

khaù cao. Loaïi daàu 2–K (chöùa 0,3%S) sinh ra löôïng SO2 gaáp 7,5 laàn so vôùi loaïi daàu 1–K. Khi söôûi aám, ngöôøi ta thöôøng duøng cuûi, do vaäy noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm caøng taêng cao. Caùc caên nhaø cuõ coù loø söôûi ñoát baèng cuûi vaãn coøn raát nhieàu. Rieâng ôû Myõ hieän coøn söû duïng tôùi 10 trieäu loø söôûi loaïi naøy. Theâm vaøo ñoù 50% soá löôïng nhaø ôû Myõ coù thieát keá loø söôûi baèng cuûi, tuy khoâng maáy khi söû duïng. Caùc saûn phaåm phuï cuûa quaù trình chaùy khi duøng loø söôûi ñoát cuûi laø CO, NOx, SO2, andehit, caùc haït mòn vaø nhieàu chaát höõu cô bay hôi. Moät coâng trình nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän tôùi treân 200 chaát trong khoùi khi ñoát cuûi, trong soá naøy coù nhöõng chaát gaây ung thö, nhö hydrocacbon thôm ña voøng. Duøng loø söôûi gaz lieân quan ñeán noàng ñoä cao cuûa NO2 vaø CO2 trong moâi tröôøng noäi thaát. Noàng ñoä CO coù theå leân tôùi 25 ñeán 50 ppm.

19.4.1.6 . Caùc chaát ñoäc töø khoùi nhang, ñeøn caày

Thoùi quen cuûa ngöôøi Chaâu AÙ noùi chung vaø ngöôøi Vieät noùi rieâng thöôøng thaép nhang ñeøn nhöõng ngaøy leã teát. Coù caû nhöõng ngöôøi ngaøy thöôøng hoï cuõng ñoát nhang, neán lieân tuïc. Khoùi bay nghi nguùt aáy ñaõ gaây ngaït thôû cho nhieàu ngöôøi trong nhaø, nhaát laø khi hoï ñoát nhang Thaùi Lan, trong caùc ñeàn thôø, chuøa chieàn ngaøy leã teát. Ngöôøi ta khoâng hieåu raèng trong khoùi nhang aáy chöùa haøng chuïc chaát ñoäc: C2H4, CO, CO2, benzen, NO, vaø nhieàu chaát hoùa hoïc coù trong nguyeân lieäu laøm nhang, phaåm maøu. Ñeøn caày cheá töø môõ vaø chaát beùo khaùc khi chaùy taïo ra nhieàu chaát ñoäc gaây ung thö. Trong ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø etylen coù trong nhang. Etylen laø chaát khí khoâng maøu, gaàn nhö khoâng muøi vaø haàu nhö khoâng tan trong nöôùc. Noù seõ gaây ñoäc ñaùng keå leân nhöõng ngöôøi trong phoøng.

19.4.1.7 . Caùc chaát gaây nhieãm ñoäc sinh hoïc trong nhaø

Giôùi thieäu: Trong caùc caên nhaø hieän ñaïi, caùc heä thoáng ñieàu hoøa khoâng khí, laøm laïnh, taïo ñoä aåm, khöû ñoä aåm… thöôøng ñöôïc trang bò, taïo ra moâi tröôøng thích hôïp cho ngöôøi soáng trong nhaø, nhöng chuùng cuõng laø nguyeân nhaân gaây ra moät soá beänh thoâng qua söï phaùt trieån naám moác, caùc vi sinh vaät truyeàn beänh, goïi chung laø caùc taùc nhaân oâ nhieãm sinh hoïc. Chuùng coù theå coù ôû caùc boä phaän keát caáu cuûa caùc ngoâi nhaø neáu ñoä aåm töông ñoái treân 70%. Nhaø ñoâng ngöôøi, ít thoâng gioù

827

hoaëc thoâng gioù hoài löu cuõng coù theå lan truyeàn caùc taùc nhaân gaây beänh cho ngöôøi, ñoâi khi thaønh dòch boäc phaùt nhö lao phoåi, sôûi, thuûy ñaäu, beänh cöïu chieán binh (legionnaires) cuõng nhö caùc beänh khaùc nöõa.

Chaát oâ nhieãm sinh hoïc bao goàm caùc loaïi vi sinh vaät, virus, naám, moác, vi khuaån, buïi, ñoäng vaät kí sinh (ve..), giaùn, phaán hoa,… Moät vaøi loaïi haàu nhö coù maët trong taát caû caùc nhaø. Khoâng coù bieän phaùp naøo ñeå loaïi boû chuùng hoaøn toaøn, trong khi khoâng heà coù moät daáu hieäu naøo cho bieát ñang coù söï phaùt trieån cuûa caùc loaïi sinh vaät naøy. Chuùng phaùt trieån trong ñieàu kieän chaát löôïng khoâng khí trong phoøng thaáp vaø coù theå laø nguyeân nhaân chuû yeáu gaây ra beänh. Chuùng coù theå phaù huûy caû beà maët phía trong vaø phía ngoaøi cuûa ngoâi nhaø. Chuùng di chuyeån trong khoâng khí vaø taát nhieân laø khoâng theå nhìn thaáy ñöôïc. Hai ñieàu kieän quan troïng hoã trôï cho söï phaùt trieån cuûa vi sinh vaät laø chaát dinh döôõng vaø ñoä aåm. Deã daøng tìm thaáy nhöõng ñieàu kieän naøy trong nhaø nhö ôû phoøng taém, nhöõng nôi aåm thaáp hay caùc thieát bò giöõ aåm (maùy chænh ñoä aåm, ñieàu hoøa nhieät ñoä) vaø ngay caû trong caùc taám thaûm vaø trong ñoà ñaïc.

Vaät lieäu vaø kó thuaät xaây döïng hieän nay coù theå giaûm löôïng khí beân ngoaøi vaøo trong nhaø nhaèm giöõ ñoä aåm cao beân trong. Vieäc söû duïng maùy giöõ aåm, ñieàu hoøa nhieät ñoä laøm taêng söï hình thaønh lôùp aåm phía trong nhaø ñaây chính laø ñieàu kieän toát ñeå caùc loaïi sinh vaät neâu treân phaùt trieån. Theo hai cuoäc khaûo saùt tieán haønh ôû Baéc Myõ vaø Canada thì khoaûng 30 – 50% caùc caáu truùc ôû trong ñieàu kieän aåm öôùt laø taïo ñieàu kieän cho vi sinh vaät phaùt trieån. Tæ leä naøy cao hôn ôû nhöõng nôi coù khí haäu noùng, aåm.

Nguoàn phaùt sinh: Chaát oâ nhieãm xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Phaán hoa baét nguoàn töø caây; virus truyeàn töø ngöôøi vaø ñoäng vaät; vi khuaån do ngöôøi, ñoäng vaät vaø caùc maûnh vuïn ñaát hay laù caây; vaät nuoâi trong nhaø thaûi ra nöôùc boït, loâng, vaûy gaøu… Protein trong nöôùc tieåu chuoät laø moät loaïi chaát gaây dò öùng maïnh, khi khoâ ñi chuùng phaùt taùn vaøo trong khoâng khí. Caùc heä thoáng ñieàu hoøa löôïng khoâng khí coù theå trôû thaønh nôi baét nguoàn saûn sinh ra naám, moác vaø caùc chaát oâ nhieãm khaùc, ñoàng thôøi goùp phaàn phaùt taùn chuùng ra moâi tröôøng. Nöôùc ñoïng, vaät lieäu bò nöôùc aên moøn hay caùc beà maët aåm öôùt ñöôïc xem laø nôi

828

sinh ra naám, moác, vi khuaån vaø coân truøng. Ngoaøi ra, caùc saûn phaåm baøi tieát cuûa boï maït buïi, coân truøng trong nhaø, caùc loaøi tieát tuùc vaø gia suùc thaûi ra cuõng coù theå phaùt taùn vaøo khoâng khí trong nhaø, gaây dò öùng ngöôøi hoaëc kích thích nhöõng ngöôøi soáng trong nhaø. Haøm löôïng nöôùc cao hoaëc bò ngöng tuï ôû caùc thieát bò ñieàu hoøa khí haäu, nöôùc roø ræ töø caùc thieát bò lau chöa saïch hoaëc baûo döôõng cuõng goùp phaàn phaùt sinh caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm sinh hoïc. Theâm vaøo ñoù, coù theå keå ñeán caû nhöõng nôi phaùt sinh khaùc nhö chính baûn thaân ngöôøi vaø gia suùc, caùc vaät lieäu höõu cô coù theå chöùa caùc neàn dinh döôõng cho caùc vi sinh vaät phaùt trieån nhö ñoà ñaïc, vaûi laøm reøm cöûa, vaûi boïc baøn gheá, caùc thöïc phaåm…

AÛnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi: Taát caû moïi ngöôøi ñeàu tieáp xuùc vôùi vi sinh vaät. Tuy nhieân, caùc aûnh höôûng ñeán söùc khoûe coøn tuyø thuoäc vaøo loaøi vaø löôïng sinh vaät tieáp xuùc cuõng nhö cô theå cuûa moãi ngöôøi. Moät soá ngöôøi khoâng bò dò öùng, nhieãm beänh hay bò ngoä ñoäc khi tieáp xuùc vôùi caùc sinh vaät naøy trong khi moät soá ngöôøi khaùc laïi chòu aûnh höôûng cuûa caùc phaûn öùng ñoù.

Ngoaïi tröø söï laây nhieãm, caùc phaûn öùng gaây dò öùng ñöôïc xem nhö laø caùc vaán ñeà söùc khoûe chung nhaát veà chaát löôïng khoâng khí trong nhaø, bao goàm dò öùng gaây vieâm phoåi hay vieâm muõi. Chuùng luoân gaén lieàn vôùi caùc loaïi vaät nuoâi (chuû yeáu laø choù vaø meøo), ñoäng vaät vi moâ soáng trong buïi, vôùi phaán hoa. Caùc phaûn öùng dò öùng naøy coù theå raát nheï nhöng cuõng coù khi ñe doïa ñeán tính maïng con ngöôøi, nhö khi bò côn hen taán coâng. Moät vaøi trieäu chöùng thöôøng gaëp nhö: 1–Chaûy nöôùc maét; 2–Chaûy muõi vaø haét xì hôi; 3–Taéc ngheõn muõi; 4–Ho; 5–Ngöùa; 6–Thôû khoù, khoø kheø; 7–Nhöùt ñaàu, soát; 8–Meät moûi.

Caùc chuyeân gia söùc khoûe ñaëc bieät quan taâm ñeán beänh hen suyeãn. Ngöôøi beänh hen coù ñöôøng hoâ haáp nhaïy caûm, deã phaûn öùng laïi vôùi caùc chaát kích thích gaây khoù thôû. Soá ngöôøi maéc beänh hen taêng leân trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Ngöôøi ta ñaõ thoáng keâ ñöôïc 16 loaïi beänh lieân quan ñeán caùc taùc nhaân sinh hoïc gaây oâ nhieãm trong nhaø nhö: vieâm muõi (Rhinitis), vieâm xoang (simisitis), vieâm tai (otilis), vieâm phoåi (Pneumonia), hen xuyeãn (Asthma), vieâm keát maïc (conjuntitivis), vieâm pheá nang (Alveolitis), soát do maùy laøm aåm (Humidifier Fever), beänh

829

naám vieâm phoåi pheá quaûn (Bronchopulmonary Aspergillosis), vieâm da tieáp xuùc (Contact Dermatitis), Eczema maãn caûm (Atopic Eczema), maøy ñay tieáp xuùc (Contact Urticaria), hoäi chöùng aåm nhaø cao taàng, dò öùng (Allergy), phaûn öùng giaû dò öùng (Pseudoallergic Reaction).

Caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm sinh hoïc chuû yeáu gaây beänh baèng cô cheá truyeàn nhieãm, gaây dò öùng vaø kích thích nhöng möùc ñoä nguy hieåm ñeán söùc khoûe coù khaùc nhau. Maëc duø coù moái lieân quan giöõa lieàu löôïng – khaû naêng gaây beänh nhöng ñoái vôùi caùc vi sinh vaät trong noäi thaát, ngöôøi ta chöa xaùc ñònh ñöôïc lieàu löôïng tuyeät ñoái hoaëc ngöôøi truyeàn nhieãm.

Caùc beänh truyeàn nhieãm do caùc loaïi vi khuaån, virus gaây ra nhö beänh cuùm, sôûi, beänh thuûy ñaäu vaø beänh lao coù theå laây lan trong nhaø. Thöôøng thì chuùng laây töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc qua tieáp xuùc vaät lyù. Löôïng vi khuaån daøy ñaëc vôùi söï tuaàn hoaøn khí khoâng toát seõ taïo ñieàu kieän lan truyeàn beänh trong nhaø. Moät soá vi khuaån, virus phaùt trieån vaø lan truyeàn nhanh qua caùc heä thoáng thoâng gioù. Ví duï nhö vi khuaån gaây beänh Legionnaire (vieâm phoåi do nhieãm khuaån) – moät beänh khaù nghieâm troïng vaø ñoâi khi laøm cheát ngöôøi, beänh soát Pontiac – gioáng nhö beänh cuùm, ñaõ lan truyeàn ñi raát roäng baèng caùch naøy.

Toác ñoä lan truyeàn caùc vi sinh vaät trong nhaø phuï thuoäc vaøo nguoàn haønh vi cuûa ngöôøi (ví duï haét hôi vaø baén nöôùc boït khi noùi chuyeän) vaø taùc duïng lan truyeàn laïi phuï thuoäc vaøo heä thoáng thoâng gioù, heä thoáng thanh loïc vaø tuaàn hoaøn khoâng khí. Khaû naêng maéc beänh phuï thuoäc vaøo tuoåi taùc (ñaëc bieät laø treû em döôùi 3 tuoåi vaø ngöôøi giaø treân 60 tuoåi), caùc beänh coù saün khaû naêng mieãn dòch cuûa cô theå, caùc beänh ngheà nghieäp laøm suy yeáu heä thoáng baûo veä.

Ngoaøi taùc haïi gaây beänh, caùc vi khuaån baùm treân heä thoáng thoâng gioù coù theå giaûi phoùng caùc chaát ñoäc nhö endotoxin gaây caùc beänh caáp tính nhö soát, ñoå moà hoâi, ñau cô, vieâm xoang, khoù thôû... Naám laïi saûn sinh ra mycotoxin, hít thôû phaûi seõ bò ngoä ñoäc caáp tính (beänh naøy goïi laø mycotoxicosis). Buïi trong nhaø sinh ra chaát kích thích khoâng ñaëc hieäu nhöng gaây dò öùng ñeán töøng caù nhaân. Caùc phaûn öùng nhieãm ñoäc töø caùc sinh vaät gaây oâ nhieãm laø nhöõng vaán ñeà veà söùc khoûe ñöôïc nghieân

830

cöùu vaø hieåu roõ nhaát. Caùc chaát ñoäc coù theå phaù huûy traïng thaùi cuûa caùc cô quan vaø caùc moâ trong cô theå, bao goàm gan, heä thoáng thaàn kinh trung taâm, boä maùy tieâu hoùa vaø heä thoáng mieãn dòch.

Naám moác trong khoâng khí trong phoøng: Naám moác sinh ra ôû nhöõng nôi coù ñoä aåm quaù cao, coù theå xuaát hieän ôû treân ñoà goã, töôøng ñaù, neàn nhaø hoaëc maët töôøng phía ngoaøi ngoâi nhaø, treân thöùc aên, giaáy, vaät lieäu caùch ly… roài daàn daàn gaây ra söï muïc röõa, thoái naùt. Chuùng coøn coù theå phaùt trieån treân chaát höõu cô, ôû nhöõng nôi maø hôi aåm vaø oxy toàn taïi trong thôøi gian daøi. Naám phaùt trieån maïnh ôû nôi aåm, toái vaø kín gioù. Chuùng deã daøng ñöôïc tìm thaáy ôû nhöõng caên phoøng kín, nhöõng keõ nöùt aåm vaø bay muøi moác trong nhaø taém, sau löng giaáy daùn töôøng treân phaàn töôøng bò aåm hay ngay caû treân traàn nhaø, ôû nhöõng choã bò ræ nöôùc. Vaøo muøa noùng vaø oi böùc, naám moác coù theå hình thaønh treân caû saùch baùo, caùc choàng taïp chí, quaàn aùo hay khaên taém.

Vai troø cuûa naám moác trong khoâng khí nhaø ôû ngaøy caøng ñöôïc quan taâm hôn khi caùc taùc ñoäng cuûa noù leân söùc khoûe con ngöôøi caøng roõ reät, nhaát laø caùc phaûn öùng gaây dò öùng. Khi caùc toaø nhaø hay caùc vaät lieäu tích luyõ moät löôïng aåm quaù möùc thì naám moác seõ phaùt trieån. Vieäc loaïi tröø hoaøn toaøn naám trong moâi tröôøng laø khoâng theå thöïc hieän ñöôïc nhöng kieåm soaùt söï phaùt trieån cuûa noù thì khoâng khoù.

Naám ñöôïc hình thaønh töø caùc baøo töû maø maét thöôøng khoâng theå nhìn thaáy ñöôïc neáu khoâng coù thieát bò phoùng ñaïi hoã trôï. Caùc baøo töû naám di chuyeån lieân tuïc trong khoâng khí trong vaø beân ngoaøi nhaø. Khi caùc baøo töû baùm vaøo moät ñieåm coù hôi aåm, chuùng baét ñaàu phaùt trieån. Caùc baøo töû naøy tieâu thuï baát cöù thöù gì ñeå soáng soùt, vì vaäy maø noù daàn daàn phaù huûy nhöõng thöù maø noù baùm vaøo. Coù raát nhieàu loaïi naám toàn taïi trong khoâng khí. Haàu heát ñeàu coù khaû naêng gaây beänh. Naám taïo ra caùc chaát gaây dò öùng cho ngöôøi vaø thaäm chí laø gaây beänh hen cho ngöôøi dò öùng vôùi naám. Moät soá khaùc taïo ra caùc ñoäc toá maïnh hoaëc caùc chaát kích thích. Nhö vaäy baûo veä söùc khoûe con ngöôøi laø moät lyù do quan troïng ñeå ngaên ngöøa vaø loaïi tröø baát cöù söï toàn taïi naøo cuûa naám moác.

Khi naám baét ñaàu nôû hoa, chuùng nhanh choùng tröôûng thaønh vaø phaùt taùn caùc baøo töû troâi noåi ngoaøi khoâng khí. Con ngöôøi tieáp xuùc vaø

831

hít caùc baøo töû naøy vaøo cô theå. Moät soá trieäu chöùng thöôøng gaëp nhö ñau ñaàu, khoù thôû, da bò kích thích, dò öùng vaø moät loaït caùc trieäu chöùng cuûa beänh hen. Nhöõng ngöôøi nhaïy caûm vôùi naám thì chæ tieáp xuùc vôùi moät löôïng nhoû cuõng ñuû gaây ra caùc traïng thaùi nhö haét xì, chaûy nöôùc maét, ho, thôû ngaén, choaùng vaùng, teâ lieät, soát vaø caùc vaán ñeà veà heä tieâu hoaù.

Söï phaân loaïi vaø tính khaéc nghieät cuûa caùc trieäu chöùng moät phaàn phuï thuoäc vaøo hình thöùc xuaát hieän cuûa naám moác, vaøo phaïm vi tieáp xuùc, tuoåi, tính nhaïy caûm cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, nhöõng hieäu öùng ñaëc bieät maø söï phaùt trieån naám gaây ra coù theå ñöôïc toång keát nhö sau: Gaây dò öùng nhö haét xì, chaûy muõi, ñoû maét, noåi ban treân da; Beänh hen taán coâng vaøo ngöôøi bò dò öùng vôùi naám; Vieâm phoåi do dò öùng (cuõng gioáng nhö vieâm phoåi do vi khuaån); Beänh truyeàn nhieãm deã taán coâng vaøo ngöôøi coù heä mieãn dòch yeáu, deã bò toån thöông.

Naám taïo ra moät loaïi ñoäc chaát ñöôïc goïi laø mycotoxin. Moät soá mycotoxin baùm leân beà maët baøo töû naám, moät soá khaùc laïi ñöôïc tìm thaáy beân trong baøo töû. Coù hôn 200 loaïi mycotoxin ñöôïc xaùc ñònh töø nhöõng loaïi naám thoâng thöôøng. Moät soá trieäu chöùng vaø beänh ñöôïc xem laø do mycotoxin gaây ra laø: söng taáy maøng nhaày, phaùt ban, buoàn noân, giaûm heä thoáng mieãn dòch, beänh gan caáp tính vaø maõn tính, söï phaù huûy heä thoáng thaàn kinh trung taâm caáp tính vaø maõn tính, aûnh höôûng tuyeán noäi tieát vaø ung thö. Nhieàu nghieân cöùu khoa hoïc ñaõ laøm saùng toû veà söï aûnh höôûng cuûa mycotoxin leân söùc khoûe con ngöôøi. Vì vaäy, caàn phaûi thaän troïng ñeå traùnh nhöõng nhieãm ñoäc do naám vaø mycotoxins. Caùch phoøng ngöøa maïnh nhaát söï phaùt trieån cuûa naám cuõng nhö ñoáùi vôùi caùc vi sinh vaät laø haõy khoáng cheá ñöôïc löôïng aåm trong nhaø.

19.5. HOÄI CHÖÙNG "BEÄNH NHAØ CAO TAÀNG"

19.5.1. Khaùi nieäm

“Sick building” laø thuaät ngöõ duøng ñeå chæ nhöõng toaø nhaø maø ngöôøi soáng trong ñoù bò aûnh höôûng ñeán söùc khoûe nhöng khoâng coù moät nguyeân nhaân ñaëc hieäu naøo vaø ñöôïc goïi döôùi teân chung laø beänh taät lieân quan ñeán nhaø cöûa (building related illness). Trieäu chöùng theå hieän laø cay maét, muõi hoïng, kích thích ñöôøng hoâ haáp treân, nhöùc ñaàu, meät moûi. Caùc trieäu chöùng naøy khieán ngöôøi ta phaûi nghæ vieäc, giaûm naêng

832

suaát lao ñoäng. Caùc toøa nhaø gaây ra hoäi chöùng naøy (sick building) thöôøng ñöôïc xaây döïng khoaûng 10 naêm veà tröôùc (ôû Myõ), kín, thoâng gioù cöôõng böùc, vaø duøng maùy ñieàu hoøa khoâng khí, cöûa soå ít khi ñöôïc môû ra.

Nhöõng nghieân cöùu nguyeân nhaân laøm caùc toøa nhaø trôû neân “ñoäc haïi” nhö sau:

Nhaø quaù kín, noùi chung löôïng khoâng khí trong laønh ñi vaøo caùc toaø nhaø naøy giaûm xuoáng toái thieåu, do tieát kieäm naêng löôïng neân ñeå khoâng khí tuaàn hoaøn cöôõng böùc.

Söôûi aám, thoâng gioù vaø ñieàu hoøa khoâng khí nhôø heä thoáng cô hoïc. Heä thoáng naøy phaân boå caùc chaát oâ nhieãm phaùt sinh töø vaät lieäu vaø caùc trang thieát bò ra toaøn toaø nhaø. Noù coù theå “uû” vaø phaùt taùn naám moác, vi khuaån, viruùt.

Boá trí thoâng gioù vaø thaûi khí khoâng hôïp lyù. Vieäc thoâng gioù coù theå ñöa caùc chaát oâ nhieãm ngoaøi trôøi vaøo trong nhaø. Ví duï: thieát bò thoâng gioù boá trí gaàn ñöôøng phoá ñoâng ngöôøi ñi laïi, beân caïnh caùc gara ñoã xe... Vò trí thieát bò thaûi khí boá trí khoâng hôïp lyù, laøm khí thaûi khoâng thoaùt ñöôïc ra ngoaøi.

Boá trí sai thieát bò phaân phoái gioù. Caùc thieát bò khueách taùn khí trôøi vaøo vaø khí thaûi ra laép ñaët taïi traàn nhaø, taïo ra söï phaân taàng vaø ñöùt quaõng doøng khoâng khí taïi traàn, gaây ra vuøng khoâng khí chuyeån ñoäng vaø tuaàn hoaøn keùm.

Thieáu kieåm tra caùc ñieàu kieän moâi tröôøng ñoái vôùi töøng caù nhaân. Moãi ngöôøi “phaûn öùng” vôùi moâi tröôøng moät khaùc. Khi thay ñoåi moâi tröôøng coù theå gaây stress, khoù chòu vaø caùc vaán ñeà söùc khoûe khaùc.

Duøng caùc vaät lieäu vaø trang thieát bò môùi. Caùc vaät lieäu toång hôïp, caùc trang thieát bò vaên phoøng hieän ñaïi, caùc chaát taåy röûa, xi ñaùnh saøn coù theå sinh ra nhieàu chaát kích thích, chaát ñoäc haïi vaø buïi chöùa formaldehit, hydrocacnom, amin, ozon vaø caùc aerosol.

Ñeøn huyønh quang phaùt ra tia töû ngoaïi vaø coù theå cung caáp naêng löôïng cho caùc phaûn öùng quang hoùa giöõa caùc chaát oâ nhieãm, taïo ra chaát ñoäc haïi hôn.

833

Söû duïng gara ñoã xe, nhaø haøng vaø caùc khoaûng khoâng gian khaùc nhö nôi ñoã xe, nhaø haøng, caâu laïc boä, caùc cô sôû dòch vuï… ôû xen laãn vôùi nhaø laøm vieäc. Nhöõng cô sôû naøy coù theå laø nôi phaùt sinh caùc saûn phaåm phuï cuûa söï chaùy.

AÙp duïng caùc bieän phaùp tieát kieäm naêng löôïng. Caùc bieän phaùp tieát kieäm naêng löôïng thöôøng laøm giaûm toác ñoä thoâng gioù, vaø taêng toác ñoä tích tuï caùc khí ñoäc vì haïn cheá löôïng khoâng khí huùt ra. Caùc boä loïc khí cuõng giaûm toác ñoä khoâng khí.

19.5.2. Taùc ñoäng ñoäc haïi leân söùc khoûe

Hoäi chöùng oám nhaø cao taàng thöôøng theå hieän ôû maét, ñaàu, muõi, hoïng, ngöïc, da vaø söï meät moûi. Ñeå xaùc ñònh nguyeân nhaân, ngöôøi ta so saùnh caùc trieäu chöùng ôû ngöôøi soáng trong caùc vaên phoøng ñieàu hoøa khoâng khí vaø thoâng gioù töï nhieân.

Baûng 19.5. Taùc ñoäng ñoäc haïi moâi tröôøng vaên phoøng leân söùc khoûe con ngöôøi

Trieäu chöùng Vaên phoøng coù ñieàu hoøa khoâng khí%

Vaên phoøng thoâng gioù töï nhieân%

Buoàn nguû 69,2 44,5

Meät moûi 68,0 52,4

Nhöùc ñaàu 67,2 50,5

Cay maét 52,1 45,9

Maát taäp trung 50,9 41,2

Caûm cuùm 50,2 32,4

Hoïng loeùt 47,9 28,3

Kích thích muõi 45,5 26,5

Ñau löng 41,8 41,4

Hoa maét 42,9 28,8

Ñau coå 41,2 39,1

Huyeát aùp 36,1 33,1

Khoâ da 29,9 16,7

834

Traàm caûm 25,1 25,2

Suy nhöôïc 20,3 9,1

Buoàn noân 19,4 7,8

Vieâm ñöôøng hoâ haáp 12,2 5,7

Töùc ngöïc 9,8 6,8

Soát 8,1 2.0

Theo nhöõng nghieân cöùu, caùc trieäu chöùng noùi treân thöôøng xaûy ra trong vaên phoøng, nhaø ôû, beänh vieän do buïi, khí ñoäc vaø caùc vi sinh vaät. Moät soá yeáu toá ñaõ xaùc ñònh laø: dö löôïng chaát taåy röûa khoâ, buïi sôïi thuûy tinh baûo veä caùc ñöôøng oáng, formaldehit taùch ra töø vaät lieäu caùch nhieät vaø caùch aåm, söï taïo ra söông muø quang hoùa vaø caùc beänh do caùc vi sinh vaät khu truù trong caùc trang thieát bò. Khoùi thuoác laù cuõng lieân quan ñeán nhöõng trieäu chöùng naøy.

Gaàn ñaây taïi caùc vaên phoøng ñeàu trang bò maùy vi tính vaø maùy photocopy. Ngöôøi ta phaùt hieän chuùng cuõng laø nguoàn gaây oâ nhieãm vaø coù haïi ñeán söùc khoeû. Maùy vi tính coù theå gaây ra chöùng muïn tröùng caù, beänh chaøm, nhöùc maét… Soùng töø tröôøng cuûa maùy coù theå gaây roái loaïn tieán trình thai ngheùn. Maùy photocopy coù boä phaän ñieän aùp cao, phoùng ñieän trong khoâng khí taïo thaønh ozon raát coù haïi ñeán söùc khoeû.

19.6. ÑOÄC CHAÁT TÖØ CAÙC PHÖÔNG TIEÄN SINH HOAÏT TRONG NHAØ, VAÊN PHOØNG

Caùc tieän nghi sinh hoaït nhö maùy giaët, tuû laïnh, beáp gas, loø viba, tivi vaø ñaëc bieät laø maùy vi tính ñaõ ñem laïi cho con ngöôøi raát nhieàu lôïi ích, giuùp con ngöôøi tieát kieäm moät löôïng lôùn thôøi gian ñeå laøm caùc vieäc khaùc vaø coù nhieàu thôøi gian cho gia ñình, cho mình, ñeå taêng kieán thöùc cho mình vaø taän höôûng cuoäc soáng. Tuy nhieân, ñaèng sau söï tieän nghi ñoù laø nhöõng taùc haïi keøm theo maø con ngöôøi khoâng nhìn thaáy maø cuõng khoâng ñeå yù ñaõ taùc ñoäng ñeán con ngöôøi moät caùch daàn daàn, vaø aûnh höôûng nhieàu ñeán söùc khoûe con ngöôøi.

835

19.6.1. Maùy vi tính

Maùy vi tính laø moät trong nhöõng phaùt minh vó ñaïi cuûa theá giôùi, nhôø noù maø con ngöôøi ñaõ giaûi quyeát ñöôïc nhöõng coâng vieäc maø tröôùc ñoù chæ coù trong mô. Vôùi haøng tæ pheùp tính trong moät giaây, noù giuùp con ngöôøi laøm nhöõng coâng vieäc phöùc taïp moät caùch nhanh choùng vaø coù ñoä chính xaùc cao, giuùp con ngöôøi nghieân cöùu vuõ truï bao la vaø theá giôùi vi moâ cuûa caùc sieâu vi, caùc haït cô baûn vaø hoã trôï trong coâng ngheä sinh hoïc thaønh laäp neân caùc baûn ñoà gen. Moät trong nhöõng thaønh coâng khaùc cuûa maùy vi tính laø laøm cho con ngöôøi treân toaøn theá giôùi coù theå lieân laïc vaø thoâng tin cho nhau qua maïng internet baèng lôøi noùi, hình aûnh, aâm thanh, coù theå hieåu bieát hôn veà theá giôùi, veà con ngöôøi vaø coù theå laøm vieäc chung vôùi nhau.

Nhöng cuõng chính töø ñoù maø maùy vi tính ñaõ coù theå coù ôû moïi nhaø vaø gaây nhöõng taùc ñoäng khoâng toát tôùi söùc khoûe con ngöôøi. Moät trong nhöõng taùc haïi veà maët söùc khoûe laø chöùng maát nguû khi söû duïng maùy vi tính thöôøng xuyeân. Theo caùc nhaø khoa hoïc taïi Ñaïi hoïc Oxford (Anh) thì khoâng neân ñaët maùy vi tính trong phoøng nguû, moät nghieân cöùu treân 1000 ngöôøi coù maùy vi tính trong phoøng nguû cho thaáy, 2/3 soá ngöôøi treân thöôøng bò maát nguû caû ñeâm trong khi 1/5 laïi maát nguû töø 2–5 giôø nguû moãi ngaøy. Vieäc thieáu nguû ñaõ daãn ñeán tình traïng yeáu theå löïc vaø suy suïp veà maët tinh thaàn, aûnh höôûng ñeán keát quaû hoïc taäp cuõng nhö hieäu quaû coâng vieäc. Ngoaøi ra, laøm vieäc nhieàu giôø treân maùy vi tính cuõng laøm cho con ngöôøi nhöùc maét, ñau ñaàu vaø vôùi thôøi gian laâu daøi seõ gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi.

19.6.2. Maùy photocopy

Maùy photocopy ñöôïc söû duïng döïa treân nguyeân lyù cô baûn: lôïi duïng ñieän aùp xung ñieän cöïc cao ñeå phoùng ñieän, lôïi duïng aùnh saùng taùc duïng hình thaønh phaàn in kín ñeå photo taøi lieäu. Khi söû duïng maùy, ñeøn thuûy ngaân cao aùp hoaëc tia löûa ñieän chöùa moät löôïng lôùn tia cöïc tím, laøm bieán ñoåi oxy trong khoâng khí thaønh ozon, laø moät loaïi khí cöïc maïnh gaây oxy hoùa nitô trong khoâng khí, ñoàng thôøi taïo thaønh hôïp chaát oxít nitô. Nhöõng khí naøy coù taùc duïng kích thích raát maïnh ñoái

836

vôùi khí quaûn, cô quan hoâ haáp. Theo keát quaû nghieân cöùu, phaûn öùng cuûa cô theå ngöôøi ñoái vôùi khí ozon raát nhaïy caûm.

Khi laøm vieäc thöôøng xuyeân trong moâi tröôøng coù noàng ñoä ozon 10mg/m3 (khoâng coù bieän phaùp baûo veä), phoåi seõ bò toàn ñoïng moät löôïng khí Ozon lôùn daãn ñeán beänh söng phoåi nöôùc nhieãm ñoäc tính. Tuy noàng ñoä Ozon trong moâi tröôøng bình thöôøng thaáp, nhöng nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi maùy photo trong thôøi gian daøi – tuøy theo töøng möùc ñoä – seõ bò nhieãm beänh veà ñöôøng hoâ haáp nhö: muõi hoïng khoâ, khoù thôû, ho. Nghieâm troïng hôn, ôû nhöõng ngöôøi naøy seõ xuaát hieän nhöõng beänh lyù lieân quan ñeán thaàn kinh (ñau ñaàu, choùng maët, giaûm thò löïc vaø khaû naêng mieãn dòch).

Ngoaøi ra, möïc maùy photocopy cuõng coù taùc haïi khoâng nhoû ñoái vôùi söùc khoûe cuûa con ngöôøi. Coù hai loaïi möïc photo: möïc nöôùc vaø möïc boät. Möïc boät ñöôïc saûn xuaát töø nguyeân lieäu than ñen ñaëc bieät. Oxit cacbon thôm trong than ñen khoâng nhöõng coù khaû naêng laøm thay ñoåi keát caáu cuûa teá baøo nhieãm saéc theå bình thöôøng maø coøn coù theå gaây ra beänh ung thö. Möïc nöôùc ñöôïc laøm töø möïc boät hoøa troän vôùi dung dòch oxit cacbon. Dung dòch oxit cacbon deã soâi ôû nhieät ñoä thaáp, deã boác hôi, neáu ñieàu kieän thoâng gioù trong phoøng khoâng toát, buïi than ñen seõ baùm laïi trong phoøng laøm taêng nguy cô gaây beänh cho ngöôøi laøm vieäc vôùi maùy trong thôøi gian daøi.

19.6.3. Loø vi ba (Microwave)

Coâng duïng chính cuûa loø vi ba chæ duøng ñeå haâm naáu thöùc aên vaø giaûi ñoâng (defrost). Hieän nay coù loaïi loø vi ba coù theâm cheá ñoä nöôùng, nhöng phaûi ñoïc kó höôùng daãn söû duïng tröôùc khi duøng. Nhöôïc ñieåm lôùn nhaát cuûa loø vi ba laø söû duïng duïng cuï ñeå naáu, khoâng ñöôïc duøng baát kyø vaät duïng naøo baèng kim loaïi ñeå haâm naáu. Noù ñaëc bieät nguy hieåm khi duøng phaleâ ñeå naáu, nhaát laø loaïi pha leâ coù löôïng chì cao vaø gaây ñoäc. Khi duøng söù hay nhöïa maø coù chöùa chì cuõng seõ gaây haïi cho söùc khoeû.

19.6.4. Böùc xaï ñieän töø

Nhöõng thieát bò ñöôïc laép vaøo oå caém ñieän, chaïy pin hoaëc chaïy aéc quy nhö tuû laïnh, maùy pha caø pheâ, ñieän thoaïi di ñoäng, loø vi soùng, beáp ñieän, maùy saáy toùc, ti vi, maùy vi tính ñeàu sinh ra caùc böùc xaï ñieän töø.

837

Caùc böùc xaï ñieän töø laøm giaûm heä mieãn dòch, taùc ñoäng tôùi heä noäi tieát, ñaëc bieät coù theå laøm saûy thai, ñeû non, gaây dò taät baåm sinh cho thai nhi khi meï chuùng tieáp xuùc nhieàu vôùi böùc xaï ñieän töø trong thôøi gian mang thai. Ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc raèng tröôøng ñieän töø quanh maùy vi tính vaø maùy thu hình coù phaïm vi töông töï hình soá 8 maø nöûa treân hình soá 8 laø ôû tröôùc maøn hình, nöûa döôùi ôû sau maùy.

Ñöôøng kính cuûa caùc voøng troøn ñoù laø chöøng 50 cm. Vì vaäy, maùy thu hình vaø maùy tính neân ñeå caùch nhau toái thieåu 1m ñeå tröôøng ñieän töø cuûa chuùng khoâng bò choàng leân nhau, haïn cheá gia taêng nguoàn böùc xaï do caùc thieát bò ñieän ñeå gaàn nhau. Caùc thieát bò sinh hoaït khaùc coù böùc xaï ngaén hôn vaø khoâng bieåu hieän roõ raøng. Vì vaäy, coù theå ñaët chuùng caùch nhau khoaûng 70 cm.

Theo tieán só y hoïc Iu.P.Palsev, Tröôûng khoa Böùc xaï ñieän töø (BXÑT), Vieän Y hoïc lao ñoäng Nga, caùc thieát bò ñieän sinh hoaït nhö maùy giaët, maùy laøm beáp... böùc xaï thaáp nhôø ñaõ ñöôïc boïc voû theùp. Tuy vaäy, vaãn neân haïn cheá tieáp xuùc vôùi chuùng, nhaát laø khi coù mang. Ñaëc bieät khoâng neân môû taát caû caùc maùy khi ñang ôû trong moät caên phoøng. Duøng maùy saáy toùc neân ñeå caùch ñaàu ngöôøi caøng xa caøng toát.

Maùy tính vaø maùy thu hình gaây BXÑT maïnh vì hoaït ñoäng cuûa oáng hình. Khi xem phim caàn giöõ khoaûng caùch gaáp 5 laàn ñöôøng cheùo cuûa maøn hình. Rieâng maùy tính, phuï nöõ ñang mang thai neân haïn cheá söû duïng.

Nhieàu ngöôøi tin töôûng vaøo nhöõng taám kính baûo veä maøn hình maùy tính hoaëc baøy caây xöông roàng trong phoøng coù nhieàu thieát bò ñieän seõ giaûm taùc haïi cuûa BXÑT. Thöïc teá, kính baûo veä khoâng ñuû söùc ngaên böùc xaï, coøn caây xöông roàng cuõng nhö caùc loaøi thöïc vaät khaùc ñaõ ñöôïc gaùn cho khaû naêng phi thöôøng maø chuùng hoaøn toaøn khoâng coù.

Ñieän thoaïi di ñoäng khi hoaït ñoäng gaây böùc xaï raát maïnh, keå caû ôû cheá ñoä chôø. Nhöõng thí nghieäm treân ñoäng vaät cho thaáy heä mieãn dòch bò giaûm khi coù böùc xaï tröôøng ñieän töø cuûa ñieän thoaïi di ñoäng. Vì vaäy, toát nhaát neân ñeå ñieän thoaïi ôû tuùi xaùch chöù khoâng ñeo ngang thaét löng, ñeå trong tuùi quaàn hoaëc ñeo tröôùc ngöïc.

838

19.6.5. Khaên laïnh Khaên laïnh ñöôïc duøng trong caùc böõa aên ngoaøi caùc quaùn aên laø

moät loaïi tieän nghi raát toát nhôø söï thôm tho, traéng tinh, maùt laïnh; ngöôøi ta lau tay, coå, phuû leân ñaàu ñeå giaûi nhieät vaø taän duïng heát moïi khaû naêng cuûa noù. Khoâng chæ theá, khaên aên coøn ñöôïc duøng ñeå lau giaøy sau moät ngaøy gioù buïi ngoaøi ñöôøng hay moät soá vò sau chaàu nhaäu quaù ñaø duøng khaên aên ñeå chöùa nhöõng thöù vöøa naïp vaøo. Nhaân vieân trong quaùn duøng khaên cuûa ngöôøi vöøa aên xong ñeå lau baøn cho khaùch haøng vöøa böôùc vaøo, nhaø beáp thì duøng ñeå lau cheùn ñuõa, ly taùch.

Khoâng nhö nhieàu thöïc khaùch nghó ñôn giaûn raèng khaên aên chæ ñöôïc duøng moät laàn, sau ñoù boû ñi. Ngöôïc laïi, moät chieác khaên bao giôø cuõng ñöôïc quay voøng, duøng ñi duøng laïi cho ñeán khi khoâng theå raùng theâm ñöôïc nöõa. Thoâng thöôøng, sau moät, hai ngaøy, caùc cô sôû laøm khaên seõ cho ngöôøi ñi thu gom taát caû khaên ñaõ duøng veà, roài taùi saûn xuaát ñeå taùi söû duïng laïi. Vì vaäy ôû nhieàu haøng quaùn, nhaân vieân thöôøng khoâng cho khaùch mang khaên ñaõ söû duïng veà, maëc duø hoï ñaõ phaûi traû tieàn cho noù. Sau khi gom veà, khaên baån ñöôïc ñoå ñoáng vaøo moät thau lôùn, ngöôøi giaët ñöùng vaøo ñaáy, duøng chaân ra söùc ñaïp cho ñeán khi nöôùc trong thau chuyeån sang maøu nhôø nhôø ñen. Xem nhö ñaõ giaët saïch, ñoáng khaên naøy ñöôïc xaû laïi qua hai löôït nöôùc. Sau ñoù thì phôi khoâ, laøm aåm, taåm höông thôm, ñoùng goùi, öôùp laïnh vaø ñeán tay thöôïng ñeá. Vôùi nhöõng khaên quaù baån seõ ñöôïc ngaâm thuoác taåy cho ñeán khi traéng tinh trôû laïi. Phaàn lôùn caùc cô sôû ñeàu taùi saûn xuaát khaên theo caùch naøy, chæ moät soá raát ít coù trang bò maùy giaët, maùy saáy ñuû tieâu chuaån an toaøn veä sinh.

Theo baùc syõ Haûi Haø chuyeân ngaønh da lieãu thì treân nhöõng chieác khaên laïnh traéng tinh aáy laø haøng loaït caùc loaïi vi khuaån gaây beänh cho da vaø ñaëc bieät nguy haïi vôùi ngöôøi coù laøn da nhaïy caûm. Vì qua tay raát nhieàu ngöôøi, laïi ñöôïc giaët khoâng saïch vaø luoân luoân trong tình traïng aåm öôùt, khaên laïnh laø moâi tröôøng nuoâi vi khuaån raát toát.

Thöôøng thì caùc haøng quaùn gom khaên aên baån laïi roài ñeå ñaáy, vaøi ngaøy sau môùi coù ngöôøi ñeán thu veà. Khoâng ñöôïc giaët ngay, caùc loaïi thöùc aên, men bia röôïu trôû thaønh moâi tröôøng cho vi khuaån sinh soâi. Caùc loaïi boät giaët reû tieàn maø nhöõng cô sôû nhoû thöôøng duøng chæ dieät ñöôïc moät soá ít vi khuaån thoâng thöôøng, coøn nhöõng loaïi naám nhö haéc laøo, toå ñæa, eczema, lang ben hay caùc vi khuaån gaây beänh ñöôøng hoâ haáp thì phaûi coù hoùa chaát rieâng môùi tieâu dieät ñöôïc. Tuy nhieân hieän nay, chæ

839

moät vaøi cô sôû lôùn môùi ñaàu tö heä thoáng taåy truøng, haáp saáy, hoùa chaát dieät khuaån ñuû tieâu chuaån an toaøn veä sinh ñeå laøm saïch khaên laïnh ñaõ qua söû duïng.

Theo baùc syõ Haø thì phaàn lôùn moïi ngöôøi khoâng nhaän bieát ñöôïc möùc ñoä nguy hieåm khi söû duïng khaên aên. Moïi ngöôøi voâ tö duøng noù, taän höôûng söï saûng khoaùi maø noù mang laïi trong muøa heø noùng böùc, thaäm chí nhieàu ngöôøi coøn mua veà öôùp saün trong tuû laïnh ñeå khi veà ñeán nhaø thì coù saün moät chieác khaên thôm maùt ñeå duøng, hay boû trong caëp cho con treû duøng thay khaên muøi soa khi ñi hoïc. Traéng tinh, töôi maùt, khaên laïnh voâ tình trôû thaønh moät moái nguy hieåm cho söùc khoûe caùc thöôïng ñeá. Caøng nguy haïi hôn khi vieäc duøng khaên laïnh ñaõ trôû thaønh thoùi quen deã chòu cuûa haàu heát moïi ngöôøi.

Beân caïnh ñoù, vieäc kieåm tra, ñaùnh giaù tieâu chuaån an toaøn veä sinh trong lónh vöïc naøy hieän ñang bò caùc cô quan chöùc naêng boû ngoû. Nhöõng ñôït kieåm tra cuûa caùc cô quan chöùc naêng thöôøng taäp trung vaøo nhöõng cô sôû saûn xuaát thöïc phaåm, gieát moå gia suùc maø queân maát thò tröôøng khaên aên. Ñieàu naøy ñaõ goùp phaàn ñeå nhieàu cô sôû khoâng tuaân thuû caùc quy ñònh an toaøn veä sinh trong quaù trình saûn xuaát khaên laïnh. Khaên giaáy, duø khoâng maùt meû, thôm tho nhöng xem ra vaãn an toaøn hôn so vôùi nhöõng chieác khaên laïnh ñöôïc taùi saûn xuaát quaù sô saøi, caåu thaû.

19.6.6. Khaåu trang

Töø khi xuaát hieän beänh vieâm phoåi caáp (SARS) ngöôøi ta ñoå xoâ nhau ñi mua khaåu trang veà vaø mang noù suoát ngaøy vôùi hy voïng laø seõ ngaên caûn ñöôïc con vi ruùt quaùi aùc chöa coù thuoác trò. Vieäc mang khaåu trang cho ngöôøi beänh laø hoaøn toaøn hôïp lyù vì ít ra cuõng giaûm ñöôïc löôïng vi truøng gaây beänh vaøo moâi tröôøng xung quanh, ngoaøi caùc bieän phaùp quaûn lyù beänh nhieãm truøng. Nhöõng ngöôøi tieáp xuùc gaàn beänh nhaân nhö nhaân vieân y teá, ngöôøi nhaø ñeán thaêm, laø nhöõng ñoái töôïng coù nguy cô phôi nhieãm lôùn tieáp xuùc cao, cuõng neân ñeo khaåu trang.

Tuy nhieân, chuùng ta khoâng naém heát ñöôïc caùc nguyeân taéc söû duïng khaåu trang vaø maët naï, thì lôïi baát caäp haïi, coù khi chuùng ta bò nhieãm beänh vì chính caùi khaåu trang cuûa chuùng ta. Khaåu trang phaûi ñöôïc giaët haøng ngaøy, neáu khoâng haøm löôïng vi khuaån tích tuï vaø sinh saûn ngaøy caøng taêng seõ gaây taùc ñoäng ngöôïc cho con ngöôøi.

840

19.7. OÂ NHIEÃM DO TIEÁNG OÀN TRONG NHAØ

Tieáng oàn laø nhöõng aâm thanh khoâng mong muoán. Ngöôøi ta thöôøng xeáp tieáng oàn vaøo oâ nhieãm khoâng khí vì khoâng khí laø moâi tröôøng deã lan truyeàn tieáng oàn ñeán tai con ngöôøi vaø neáu vöôït quaù ngöôõng xaùc ñònh seõ gaây haïi ñeán söùc khoeû.

Nhöõng aâm thanh phaùt ra töø tuû laïnh, quaït, maùy ñieàu hoøa, loø söôûi... khoâng voâ haïi nhö ngöôøi ta töôûng. Vieäc phaûi nghe thöôøng xuyeân nhöõng aâm thanh naøy coù theå laøm giaûm khaû naêng nghe cuûa treû em, khieán treû coù nguy cô chaäm bieát noùi. Ñoù laø keát quaû moät nghieân cöùu môùi cuûa Ñaïi hoïc California (Myõ). Caùc nhaø khoa hoïc giaûi thích, nhöõng tieáng oàn treân seõ aùt ñi gioïng noùi cuûa ngöôøi lôùn, voán laø yeáu toá raát quan troïng trong vieäc giuùp treû nhanh bieát noùi; bôûi khaû naêng nhaän bieát ngoân ngöõ cuûa treû chuû yeáu döïa treân vieäc "nghe loûm" nhöõng gì ngöôøi lôùn noùi vôùi nhau. Ngoaøi ra, caùc nhaø khoa hoïc cuõng khuyeán caùo cha meï neân chuù yù ñeán nhöõng tieáng oàn nhaát thôøi nhö tieáng nhaïc lôùn, tieáng coøi xe. Nhöõng aâm thanh naøy khieán cho teá baøo thaàn kinh thính giaùc cuûa treû bò kích thích quaù möùc, daãn ñeán tình traïng giaûm khaû naêng nghe.

Cuïc Lao ñoäng Myõ ñaõ ñöa ra caùc tieâu chuaån cho pheùp veà tieáng oàn, theå hieän söï lieân quan giöõa thôøi gian tieáp xuùc vôùi tieáng oàn vaø nguy cô bò suy giaûm thính löïc nhö sau:

Baûng 19.6. Tieâu chuaån veà tieáng oàn cuûa Myõ taïi caùc khoaûng thôøi gian tieáp xuùc Thôøi gian tieáp xuùc

(giôø/ngaøy) Cöôøng ñoä tieáng oàn cho pheùp (dBA)

8 90 6 92 4 95 3 97 2 100

1,5 102 1 105

0,5 110 <0,25 115

OÂ nhieãm aâm thanh trong nhaø cuõng ñaùng keå. Tröôùc heát, ôû caùc Thaønh phoá nhaø gaàn ñöôøng coù löu löôïng xe coä quaù ñoâng, laïi khoâng coù

841

phöông tieän caùch aâm, neân nhöõng aâm thanh ngoaøi phoá xaâm nhaäp vaøo trong nhaø ôû möùc ñoä cao. Moät trong nhöõng sôû thích cuûa thanh nieân hieän nay laø nghe nhaïc ôû cöôøng ñoä aâm thanh raát cao maø nhöõng ngöôøi trong nhaø phaûi chòu ñöïng. AÂm thanh ôû nhöõng laøng ngheà, ñaëc bieät laø ngheà cô khí vôùi maùy ñoät daäp boá trí ngay trong nhaø, coù nhöõng thôøi gian khoâng keå giôø giaác gaây haäu quaû xaáu ñeán söùc khoeû.

Tieáng oàn coù theå coù haïi ñeán thính löïc ôû ba daïng: chuyeån ngöôõng (nghe) taïm thôøi, chuyeån ngöôõng laâu daøi vaø chaán thöông thính giaùc. Chuyeån ngöôõng taïm thôøi laø giaûm thính löïc trong moät thôøi gian ngaén vaø coù theå hoài phuïc sau vaøi phuùt, vaøi giôø, ñaëc bieäät coù tröôøng hôïp ñeán hai tuaàn. Chuyeån ngöôõng laâu daøi laø khoâng coù khaû naêng phuïc hoài ñöôïc nöõa. Chaán thöông thính giaùc thöôøng laø thuûng maøng nhó vaø gaõy xöông tai giöõa. Caùc taùc haïi ñeán thính giaùc thöôøng lieân quan ñeán caùc yeáu toá nhö aùp suaát aâm, thôøi gian taùc duïng cuûa aâm, nhöõng ñaëc tröng taàn soá aâm, khaû naêng caûm nhaän cuûa töøng ngöôøi, khaû naêng chòu ñöïng caùc taàn soá ñaëc bieät… Nhö vaäy theo lyù thuyeát, ngöôøi ta coù theå chòu ñöïng ñöôïc söï tieáp xuùc trung bình vôùi tieáng oàn 90dB, 8 giôø/ngaøy, 5 ngaøy/tuaàn maø khoâng bò giaûm thính löïc moät caùch ñaùng keå. Taêng cöôøng ñoä aâm, thôøi gian tieáp xuùc ñeå khoâng bò giaûm thính löïc. Cöù taêng 5dB thì thôøi gian tieáp xuùc laïi giaûm ñi moät nöûa. Thöôøng ngaøy trong nhaø, caùc tieáng oàn ít taùc ñoäng ñeán söùc khoeû, song noù cuõng coù theå laøm ngöôøi ta khoù nguû hoaëc aûnh höôûng tôùi söï thö giaõn, nghæ ngôi. Tieáng oàn trong nhaø thöôøng chæ laø ñaøi phaùt thanh, ti vi, tieáng choù suûa, tieáng treû em ñuøa giôõn, la heùt hoaëc tieáng xe coä töø ngoaøi ñöôøng, tröø tröôøng hôïp nhaø ôû gaàn khu coâng nghieäp, ñöôøng taøu, saân bay, ñöôøng cao toác …

19.8. ÑOÄC CHAÁT TÖØ CAÙC THÖÏC PHAÅM NHIEÃM ÑOÄC TRONG BEÁP

(Xem theâm chöông 13)

Thöïc phaåm laø moät thöù khoâng theå thieáu ñoái vôùi con ngöôøi trong moãi nhaø. Nhöng qua con ñöôøng thöïc phaåm caùc chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø gaây cho con ngöôøi nhieàu loaïi beänh taät khaùc nhau, coù theå ngoä ñoäc ngay vaø cuõng coù theå tích luõy daàn gaây neân caùc chöùng beänh khaùc nhau vaø gaây ung thö.

842

19.8.1. Ngoä ñoäc thöïc phaåm do vi khuaån coù trong nhaø

Staphylococcus aureus: Vi khuaån naøy nhieãm vaøo thöïc phaåm seõ taïo ra chaát ñoäc. Chaát ñoäc thaám vaøo thöïc phaåm vaø coù khaû naêng chòu ñöôïc ñoä noùng raát cao. Thöïc phaåm ñöôïc naáu soâi trong thôøi gian ngaén khoâng ñuû ñeå phaù huûy chaát ñoäc. Khi aên nhaàm moät ít chaát ñoäc naøy, maøng ruoät coù theå bò söng leân laäp töùc vaø haäu quaû laø oùi möûa, tieâu chaûy.

Clostridium perfringens: AÊn nhaàm löông thöïc bò nhieãm khuaån, vi khuaån seõ taïo ra chaát ñoäc trong ñöôøng ruoät. Sau khoaûng 8 ñeán 20 tieáng ñoàng hoà ngöôøi bò ngoä ñoäc seõ oùi möûa, ñau buïng quaën, tieâu chaûy. Sau moät ngaøy thì trieäu chöùng seõ giaûm ñi.

Bacillus cereus: Trieäu chöùng truùng ñoäc cuûa loaïi vi khuaån naøy cuõng töông töï nhö cuûa loaïi Clostridium perfringens

Clostridium botulinum: Loaïi vi khuaån naøy saûn xuaát chaát ñoäc trong löông thöïc. Sau khi aên nhaàm löông thöïc coù chaát ñoäc, chaát ñoäc seõ ñi thaúng vaøo maùu vaø phaù hoaïi heä thoáng thaàn kinh. Ngöôøi bò truùng ñoäc bò hoa maét, khoù nuoát, khoù thôû. Chaát ñoäc loaïi A cuûa vi khuaån naøy laø moät trong nhöõng chaát ñoäc maïnh nhaát trong thieân nhieân ! Chæ caàn moät löôïng khoaûng 0,00000001 g thoâi laø coù theå gaây cheát ngöôøi !

Vi khuaån vaø caùc loaïi thöïc phaåm:

Salmonella – caån thaän ñoái vôùi caùc loaïi thöùc aên coù chöùa tröùng. Khoaûng ¾ caùc vuï ngoä ñoäc bôûi salmonella laø töø caùc thöïc phaåm coù chöùa tröùng soáng, phaàn lôùn töø caùc böõa aên cuûa caùc nhaø beáp lôùn (nhaø thaàu côm). Salmonella cuõng thöôøng tìm thaáy trong thòt baèm, gaø vòt vaø caù. Salmonella coù theå gaây cho ngöôøi bò ngoä ñoäc tình traïng soát, thoå, taû töø hai ñeán taùm ngaøy lieân tieáp. Trong tröôøng hôïp naëng coù theå cheát ngöôøi (Thôøi gian phaùt bònh 1– 2 ngaøy)

Clostridium – Botulism – caån thaän vôùi nhöõng ñoà hoäp meùo moù, phình leân. Ít xaûy ra, theá nhöng coù theå daãn ñeán cheát ngöôøi. Loaïi vi khuaån naøy thöôøng hay coù trong caùc ñoà hoäp khoâng ñöôïc khöû truøng ñuùng nhieät ñoä vaø thôøi gian, trong thòt khoùi, caù khoùi. (Thôøi gian phaùt beänh töø hai tieáng ñeán saùu ngaøy).

843

Histamine – Caån thaän ñoái vôùi caù öôn. Histamin laø chaát thaûi cuûa vi sinh vaät, thöôøng coù trong caùc loaïi caù öôn. Ngoä ñoäc seõ daãn ñeán tình traïng oùi möûa, tim bò nhoài.

Toxoplasmosis – Tuyeät ñoái khoâng neân aên thòt soáng, thòt taùi (phôû boø taùi !!) trong thôøi kyø thai ngheùn. Beänh naøy ñöôïc truyeàn bôûi moät loaïi kyù sinh truøng trong caùc loaïi thòt soáng vaø thòt chöa chín kyõ (taùi). Beänh naøy raát nguy hieåm trong thôøi kyø thai ngheùn: haäu quaû laø coù theå sinh sôùm, dò thai. Ngöôøi lôùn thöôøng khoâng bò nhieãm bònh.

19.8.2. Ngoä ñoäc thöùc aên do khuaån Salmonella

Loaïi vi khuaån naøy soáng trong phuû taïng cuûa gia caàm, gia suùc vaø traøn vaøo thòt khi nhöõng con vaät naøy bò moå. Chuùng cuõng coù maët ôû phaân vaø deã daøng "ñoät nhaäp" vaøo tröùng gia caàm qua nhöõng loã nhoû li ti ôû voû. Salmonella laø moät trong nhöõng thuû phaïm chính gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm vaøo muøa heø.

Nhöõng thöùc aên giaøu chaát dinh döôõng nhö thòt, caù, tröùng, söõa, soø, heán... raát deã bò nhieãm salmonella trong quaù trình cheá bieán, baûo quaûn, vaän chuyeån neáu khoâng baûo ñaûm veä sinh. Caùc thoáng keâ dòch teã hoïc cho thaáy, caùc ca ngoä ñoäc do thöùc aên nhieãm khuaån salmonella xaûy ra leû teû quanh naêm vaø taêng maïnh töø thaùng 6 ñeán thaùng 9 haèng naêm. Ñaây laø luùc tieát trôøi noùng böùc, vi khuaån sinh soâi naûy nôû raát nhanh, ruoài nhaëng, giaùn cuõng hoaït ñoäng maïnh; söùc ñeà khaùng cuûa cô theå laïi giaûm suùt, raát deã nhieãm beänh.

Thoâng thöôøng, 12–24 giôø sau khi aên phaûi thöïc phaåm nhieãm khuaån (coù khi nhanh hoaëc chaäm hôn), beänh nhaân thaáy ñau buïng, buoàn noân, roài noân möûa, ñi ngoaøi phaân loûng, nhöùc ñaàu, noân nao, khoù chòu, ra moà hoâi, maët taùi nhôït, soát 38–40 ñoä C trong 2–4 ngaøy (coù tröôøng hôïp soát laâu hôn). Nhöõng tröôøng hôïp nheï coù theå töï khoûi sau khi noân heát thöùc aên hoaëc sau vaøi ba laàn tieâu chaûy, chæ caàn buø nöôùc vaø chaát ñieän giaûi. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp naëng (nhaát laø vôùi caùc em nhoû, caùc cuï giaø), caàn duøng theâm khaùng sinh theo chæ daãn cuûa thaày thuoác. Do noân nhieàu, tieâu chaûy nhieàu, beänh nhaân bò maát nöôùc, maát muoái nghieâm troïng neân coù theå thaáy meät löû, maét truõng, chaân tay laïnh,

844

vaät vaõ, li bì, meâ saûng... Khi ñoù, caàn nhanh choùng chuyeån ñeán beänh vieän ñeå ñieàu trò. Ñeå phoøng nhieãm ñoäc thöùc aên do vi khuaån salmonella, khi gieát moå suùc vaät, tuyeät ñoái khoâng ñeå phaân, loâng daây vaøo thòt vaø caùc phuû taïng khaùc. Loøng phaûi laøm kyõ, röûa saïch, khoâng ñeå laãn vôùi thòt, phaûi luoäc kyõ vaø aên ngay, khoâng neân ñeå daønh. Khoâng aên tieát canh, thòt taùi...Thöùc aên döï tröõ hoaëc coøn thöøa phaûi ñöôïc naáu laïi tröôùc khi aên. Caàn caûnh giaùc vôùi nhöõng moùn nguoäi nhö thòt ñoâng, pa teâ, gioø, chaû... vì chuùng raát deã bò nhieãm khuaån. Neáu coù ñieàu kieän, neân caát giöõ thöïc phaåm trong tuû laïnh. Vôùi thöùc aên ñeå daønh, sau khi naáu chín, ñeå nguoäi, nhôù cho vaøo tuû laïnh ngay, chaäm nhaát laø 4 giôø sau khi naáu xong. Thöùc aên chín ñaõ laáy ra khoûi tuû laïnh thì phaûi aên ngay, khoâng ñeå quaù 4 giôø. Ngöôøi ñang bò moät beänh nhieãm khuaån khoâng neân tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi thöïc phaåm (chuaån bò, cheá bieán, naáu nöôùng).

19.8.3. Ngoä ñoäc thöïc phaåm bôûi naám moác, vi naám

Ñieàu tra cuûa Trung taâm Y teá döï phoøng TP HCM treân 40 maãu haït coù daàu vaø caùc saûn phaåm coù lieân quan nhö laïc, vöøng, caø pheâ haït, ñaäu phoäng da caù, haït ñieàu rang, daàu aên, boät dinh döôõng... cho thaáy haøm löôïng Aflatoxin (moät chaát coù khaû naêng gaây ung thö) trong laïc loaïi 2 cao hôn tieâu chuaån 263 laàn, coøn trong keïo laïc thì vöôït tieâu chuaån 138 laàn. Caùc loaïi boät dinh döôõng cuõng coù nhieãm Aflatoxin.

Caùc loaïi ñaäu nhö ñaäu phoäng hoaëc saûn phaåm töø boät nguõ coác (baùnh myø) neáu bò moác neân vöùt boû. Chaát ñoäc cuûa moác coù theå phaù hoaïi gan, thaän, tim, thaàn kinh, teá baøo da..., coù khaû naêng daãn ñeán ung thö (gan, thaän). Trong tröôøng hôïp thai ngheùn coù theå daãn ñeán dò thai..

Vaøo naêm 1711, laàn ñaàu tieân ngöôøi ta ghi nhaän beänh do aên phaûi naám moác Claviceps purpurae vôùi caùc trieäu chöùng co giaät aûo giaùc, hoaïi thö cuoái chi... Gaàn 300 naêm troâi qua, ñoäc toá vi naám vaãn khoâng ngöøng gaây ra nhöõng toån thaát veà tính maïng cho söùc khoûe con ngöôøi. Aflatoxin coù theå gaây cheát ngöôøi. Nhieàu naám moác sinh ñoäc toá khaùc cuõng gaây haïi cho söùc khoûe cuûa ngöôøi hay con vaät aên phaûi chuùng. Caùc ñoäc toá thöôøng gaëp trong thöïc phaåm laø Aflatoxin vaø Fumonisin. Ñaây laø nhöõng ñoäc toá cöïc kyø nguy hieåm bôûi chæ vôùi moät lieàu löôïng nhoû 0,35–0,5 mg/kg cuõng coù theå gaây cheát ngöôøi. Khi vaøo cô theå, ñoäc toá naøy coøn

845

taïo theâm 7 loaïi ñoäc toá khaùc nhau nöõa vaø coù theå gaây töû vong ngay neáu caû 7 loaïi naøy cuøng phaùt huy taùc duïng. Trieäu chöùng ngoä ñoäc chung cho caùc loaïi ñoäc toá vi naám laø:

a. Caáp tính

– Nhieãm ñoäc thaàn kinh: co giaät, lieät, roái loaïn vaän ñoäng.

– Toån thöông ôû thaän.

– Xuaát huyeát hoaïi töû vaø thoaùi hoùa môõ ôû gan.

b. Maõn tính: xô gan vaø ung thö gan.

Aflatoxin thöôøng coù trong loaïi thöïc phaåm naøo? Aflatoxin thöôøng hieän dieän trong caùc loaïi haït coù daàu nhö laïc, ñaäu naønh, haït ñieàu, haït höôùng döông, vöøng, keïo laïc, keïo haït, ñieàu, laïc muoái, laïc rang... hay treân caùc loaïi haït nguõ coác, boät dinh döôõng, thöùc aên gia suùc coù nguoàn goác töø haït nguõ coác... Aflatoxin raát khoù bò phaân huûy bôûi nhieät ñoä cao hay hoùa chaát; khoâng nhöõng theá noù coøn coù theå tích luõy trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät. Ñeå ngaên ngöøa tình traïng ngoä ñoäc do aên phaûi ñoäc toá cuûa vi naám, caàn aùp duïng caùc bieän phaùp ñeà phoøng sau ñaây:

– Khoâng mua vaø aên caùc loaïi haït ñaõ bò moác nhö: laïc, ñaäu naønh, gaïo, ngoâ...

– Khoâng ñöôïc ñaõi, röûa caùc haït moác ñeå söû duïng trôû laïi vì ñoäc toá vaãn coøn laïi beân trong caùc haït.

Ngoaøi ra coøn coù naám Aspergillus flavus: Loaïi naám moác naøy saûn xuaát chaát ñoäc aflatoxin vaø chaát ñoäc lan truyeàn ra chung quanh. Khi naám moác moïc treân löông thöïc, chaát ñoäc seõ thaám vaøo löông thöïc. Löôïng chaát ñoäc vaøo khoaûng 10 mg seõ laøm cho gan ngöøng hoaït ñoäng vaø daãn ñeán cheát ngöôøi!

19.8.4. Ñoäc chaát trong thöïc phaåm do hoùa chaát

Coù moät thôøi, cuoäc khuûng hoaûng foocmon trong baùnh phôû ñaõ laøm cho giôùi ghieàn moùn aåm thöïc naøy lo laéng vaø maát höùng thuù khi thöôûng thöùc. Vaäy foocmon laø gì? Haøn the laø gì? Taùc haïi cuûa chuùng treân cô theå ngöôøi ra sao?

846

19.8.4.1. Ñoäc chaát foocmon trong thöïc phaåm

Ñaây laø moät chaát höõu cô raát ñoäc, ñöôïc saûn xuaát roäng raõi trong coâng nghieäp teân khoa hoïc laø formaldehit. Vì coù tính saùt truøng cao neân foocmon ñöôïc söû duïng ñeå dieät khuaån, ñoàng thôøi laøm dung moâi baûo veä caùc toå chöùc, caùc cô quan noäi taïng cô theå, neân trong y hoïc ngöôøi ta thöôøng duøng ñeå öôùp xaùc. Foocmon deã daøng keát hôïp vôùi caùc protein (laø thaønh phaàn chuû yeáu trong thöïc phaåm) taïo thaønh nhöõng hôïp chaát beàn, laâu bò phaân huûy. Ngöôøi ta lôïi duïng tính chaát naøy ñeå baûo quaûn caùc loaïi thöïc phaåm haøng ngaøy. Tuy nhieân cô theå ngöôøi neáu tieáp xuùc vôùi foocmon duø nhieàu hay ít trong moät thôøi gian daøi ñeàu bò aûnh höôûng nghieâm troïng: nheï thì gaây kích thích nieâm maïc maét, roái loaïn tieâu hoùa, chaäm tieâu, gaây loeùt daï daøy, vieâm ñaïi traøng, coøn naëng thì gaây kích thích ñöôøng hoâ haáp treân, coù theå bò ngaït thôû neáu hít phaûi ôû noàng ñoä 1/20,000 trong khoâng khí, neáu tieáp xuùc laâu daøi hay vôùi haøm löôïng cao seõ daãn ñeán töû vong hay laøm gia taêng tyû leä ung thö voøm haàu vaø aûnh höôûng ñeán thai nhi (ñoái vôùi ngöôøi ñang coù thai).

19.8.4.2. Ñoäc chaát Haøn the trong thöïc phaåm

Cuøng vôùi foocmon, haøn the cuõng laø moät chaát hoùa hoïc coù teân triborat natri, khoâng maøu, deã tan trong nöôùc, coù tính saùt khuaån nhöng raát ñoäc. Khi vaøo cô theå haøn the chæ bò ñaøo thaûi khoaûng chöøng 80%, coøn laïi seõ tích tuï trong ngöôøi vónh vieãn, vì vaäy neáu söû duïng haøn the ít trong moät thôøi gian daøi cuõng nguy hieåm nhö duøng nhieàu haøn the trong moät laàn. Trieäu chöùng deã nhaän bieát laø: roái loaïn tieâu hoùa, chaùn aên, meät moûi khoù chòu. Vôùi treû em haøn the gaây suy dinh döôõng, chaäm phaùt trieån trí naõo. Ngoaøi ra haøn the coøn laøm toån thöông caùc teá baøo gan, teo tinh hoaøn vaø laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây ung thö.

Maëc duø ñoäc haïi nhöng moät soá ngöôøi do voâ yù, thieáu hieåu bieát hay coá tình vì lôïi nhuaän vaãn cho theâm hai hoùa chaát naøy (foomon vaø haøn the) vaøo caùc loaïi thöïc phaåm caàn coù ñoä gioøn, ñoä dai, khoù baûo quaûn nhö: baùnh phôû, huû tieáu, nem, chaû, döa chua. Ñeå ngaên ngöøa vieäc söû duïng ngaøy caøng nhieàu caùc ñoäc chaát trong thöïc phaåm haøng ngaøy, ñoøi hoûi phaûi coù söï phoái hôïp chaët cheõ giöõa ngöôøi saûn xuaát, caùc cô quan chöùc naêng vôùi truyeàn thoâng ñaïi chuùng, baèng caùch: giaùo duïc, naâng cao trình

847

ñoä hieåu bieát trong daân nhaèm boû thoùi quen duøng hoùa chaát trong thöïc phaåm haøng ngaøy; taêng cöôøng kieåm tra caùc cô sôû saûn xuaát vaø coù bieän phaùp maïnh ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp vi phaïm.

19.9. ÑOÄC HAÏI CUÛA MOÄT SOÁ CHAÁT HOAÏT ÑOÄNG BEÀ MAËT DUØNG TRONG CAÙC SAÛN PHAÅM TAÅY RÖÛA GIA ÑÌNH

19.9.1 Giôùi thieäu

Trong haàu heát caùc gia ñình, coâng sôû ñeàu duøng xaø boâng, boät giaët, caùc chaát taåy röûa noùi chung. Chuùng laø moät soá chaát sau:

Ankylbenzen sulfonat (ABS): ABS nhaùnh; ABS thaúng

Parafin sulfonat (SAS: secondary alkyl sunfonat): Hieän nay, caùc saûn phaåm naøy chöa ñöôïc söû duïng trong caùc thaønh phaàn boät giaët vì giaù baùn töông ñoái cao. Vì chuùng coù khaû naêng phaân giaûi sinh hoïc cao.

Alkyl ete sunfat (LES). Loaïi chaát naøy thöôøng ñöôïc söû duïng trong caùc coâng thöùc loûng (nöôùc röûa cheùn, daàu goäi ñaàu…). Coâng thöùc hoùa hoïc cuûa chuùng nhö sau:

R—O—( CH2—CH2—O)n—SO3—

Caùc sulfosuccinat: Ñoù laø caùc baùn este cuûa axit succinic coù hai nhoùm carboxilic vaø sulfonic. Caùc sulfosuccinat raát nheï ñoái vôùi da. Chuùng ñöôïc söû duïng ñeå saûn xuaát nhöõng chaát taåy röûa loûng. Do coù mang moät nhoùm este, chuùng raát nhaïy caûm vôùi söï thuûy phaân, yeâu caàu phaûi coù pH = 6÷8

Caùc ankyl iseathionat: Caùc daãn xuaát ñöôïc baùn döôùi nhaõn hieäu HeO S3390–2 hoaëc GAF. Chuùng coù nhöõng ñaëc tính gioáng nhö caùc sulfasuccinat veà taùc ñoäng nheï leân da vaø söï oån ñònh (söï thuûy phaân). Tuy nhieân, vì söï hoøa tan keùm trong nöôùc laïnh neân chuùng ñöôïc öùng duïng chuû yeáu trong caùc kem hoaëc saûn phaåm loûng seät vaø xaø boâng taém.

Metyl este sulfonate (MES): Chaát hoaït ñoäng beà maët naøy ñaõ ñöôïc nghieân cöùu trong nhöõng naêm 60, nhöng vôùi giaù thaønh cao vì duøng môõ boø laøm nguyeân lieäu. Hieän nay, vôùi daàu coï, giaù caû trôû neân caïnh tranh hôn.

848

Caùc xaø boâng: ÔÛ Chaâu AÂu, xaø boâng chæ ñöôïc duøng nhö taùc nhaân choáng boït. Chuùng ñöôïc söû duïng vaøo caùc saûn phaåm taåy röûa daïng loûng hoaëc gel taém coù goác xaø boâng. Taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, chuùng thöôøng ñöôïc söû duïng trong moïi vieäc.

Caùc sulfat diglycolamit: Nhöõng thuaän lôïi cuûa saûn phaåm laø khaû naêng taïo boït vaø ñaëc tính phaân taùn xaø boâng canxi. Chuùng cuõng cho nhöõng caûm giaùc treân da nhö nhöõng coâng thöùc coù goác xaø boâng. Caùc sulfat diglycolamit oån ñònh trong dung dòch nöôùc vaø coù theå ñöôïc duøng trong caùc daàu goäi ñaàu

N–axyl aminoaxit: Caùc muoái N–axyl aminoaxit coù khaû naêng taïo boït toát vaø coù tính taåy röûa. Chuùng tan trong nöôùc cöùng deã daøng hôn xaø boâng vaø khoâng laøm taáy da.

Caùc polyoxyetylen carboxylat: Caùc daãn xuaát aáy coù nhöõng ñaëc tính taåy röûa nheï vaø khaû naêng phaân taùn xaø boâng khi ôû soá löôïng cao. Chuùng raát deã xaû vaø tan ôû pH thaáp.

19.9.2. Ñoäc tính cuûa nhöõng chaát taåy röûa duøng trong nhaø

a. Ñoäc do hoaït hoùa caùc chaát coù trong myõ phaåm, xaø boâng boät giaët

Nhöõng ñoäc tính cuûa hoùa chaát myõ phaåm lieân quan ñeán:

Nhöõng taùc duïng taïi choã: kích thích da, phaûn öùng dò öùng, ñi vaøo döôùi da

Nhöõng taùc duïng coù heä thoáng: caáp tính vaø maõn tính

Nhöõng ruûi ro tieàm taøng nhö: ñoät bieán gen, ñoäc baøo thai, gaây ung thö

Caùc nguy cô naøy lieân quan ñeán caû coâng nhaân phôi nhieãm vôùi nguyeân lieäu taïi nôi cheá bieán, vaø nhöõng ngöôøi tieâu duøng söû duïng saûn phaåm. Ba loaïi phôi nhieãm laø:

Tieáp xuùc vôùi da hay maët (phôi nhieãm taïi xöôûng cheá taïo hoaëc tieáp xuùc vôùi dung dòch giaët giuõ ñoái vôùi baø noäi trôï hoaëc vôùi nhöõng chaát coøn toàn löu treân quaàn aùo)

Nuoát (thöôøng laø tai naïn, thöôøng laø ñoái vôùi treû em)

Hít phaûi (ôû xöôûng saûn xuaát hoaëc laø khi söû duïng)

849

b. Caùc chaát hoaït ñoäng beà maët

Coù theå coù nhöõng taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng phaân töû hoaït ñoäng beà maët vaø nhöõng caáu truùc sinh hoïc nhö protein, enzym, maøng teá baøo. Protein taïo thaønh nhöõng phöùc hôïp haáp thu vôùi nhöõng cationic cuõng nhö vôùi nhöõng anionic. Nhöõng phöùc hôïp naøy gaây ra söï thoaùi hoùa protein. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy caùc enzym coù söï giaûm hoaëc maát hoaït ñoäng, do ñoù coù söï bieán ñoåi veà bieán theå cô baûn. Vieäc nuoát phaûi nhöõng chaát hoaït ñoäng beà maët töông ñoái khoâng naëng vì chuùng bieán theå raát nhanh: caùc anionic vaø chaát khoâng ion (NI) bieán theå raát nhanh coøn caùc anionic thì chaäm hôn. Khoâng coù söï laéng ñoïng doàn laïi trong cô theå. Nhöõng taùc haïi do chaát hoaït ñoäng beà maët gaây ra:

Taùc ñoäng treân maét: maét nhaïy caûm hôn da, nhöng thoâng thöôøng moät vaán ñeà quan troïng chæ coù theå xaûy ra ôû maét khi maét bò phôi nhieãm laâu vôùi moät noàng ñoä cao chaát hoaït ñoäng beà maët khoâng ñöôïc theo doõi, vaø caàn phaûi röûa ngay maét baèng nhieàu nöôùc laïnh.

Nhieãm ñoäc caáp ñöôøng mieäng bôûi nhöõng chaát hoaït ñoäng beà maët laø raát yeáu.

Khoâng moät taùc ñoäng gaây ung thö naøo ñöôïc laøm saùng toû, keå caû nhieãm ñoäc ñöôøng uoáng trong thôøi gian daøi vaø phôi nhieãm da laâu daøi.

Muoán giaûm taùc ñoäng aâm tính cuûa caùc anionic treân da nhö laøm khoâ, kích thích da, ngöôøi ta coù theå theâm nhöõng chaát hoaït ñoäng beà maët löôõng tính vaø nhöõng Zwitterionic trong thuoác giaët daïng loûng. Caùc hôïp chaát naøy mang ñieän tích döông phoái hôïp deã daøng vôùi nhöõng anionic vaø nhö vaäy ngaên caûn söï haáp thu caùc chaát naøy ôû treân da.

c. Chaát ñoäc phaùt sinh töø vaät lieäu xaây döïng

Nhöõng chaát xaây döïng quan troïng nhaát ñöôïc söû duïng laø caùc phosphat, zeolit vaø NTA. Caùc chaát naøy khoâng ñoäc, nhöng nuoát nhieàu coù theå gaây ra nhöõng vaán ñeà do pH quaù cao trong dung dòch ñaäm ñaëc. Nhöõng nghieân cöùu ñoäc tính raát nghieâm chænh ñaõ ñöôïc thöïc hieän treân zeolic. Vieäc nuoát vaøo khoâng gaây vaán ñeà ñoäc tính caáp. Noù cuõng khoâng gaây ung thö. Vieäc tieáp xuùc vaøo maét cuõng khoâng thaáy nguy cô gì so vôùi vaät laï vaøo maét nhö buïi. NTA coù moät taùc duïng nhoû treân da khi thöôøng

850

tieáp xuùc vôùi saûn phaåm, nhöng ngöôøi ta coù theå noùi raèng noù khoâng nhaïy caûm. Hít vaø nuoát phaûi noù gaây ra nhieãm ñoäc nheï.

d. Enzym

Caùc enzym söû duïng trong boät giaët khoâng gaây ra nhöõng vaán ñeà veà maët ñoäc tính, nhöng gioáng nhö taát caû nhöõng protein khaùc, phaûn öùng dò öùng coù theå coù ñoái vôùi moät soá ngöôøi. Caùc phaûn öùng naøy coù theå coù hoaëc do tieáp xuùc tröïc tieáp, hoaëc hít phaûi enzym.

+ Ñoái vôùi ngöôøi tieâu duøng: Moïi nguy cô hít buïi coù theå bò loaïi tröø vì caùc haït ñöôïc ñöa vaøo boät giaët döôùi daïng caùc haït beàn. Khaû naêng duy nhaát cuûa dò öùng laø do tieáp xuùc keùo daøi cuûa da ñoái vôùi dung dòch giaët chöùa nhieàu enzym.

+ Ñoái vôùi coâng nhaân: Coâng nhaân laøm vieäc thuû coâng haèng ngaøy taïi nhaø maùy saûn xuaát thì vaán ñeà phaûn öùng kích thích vaø dò öùng do tieáp xuùc keùo daøi hoaëc hít nhieàu buïi enzym vaãn coù theå xaûy ra.

f. Perborat

Perborat coù theå gaây kích thích da neáu tieáp xuùc keùo daøi vôùi moät dung dòch ñaäm ñaëc khoâng do saûn phaåm maø do pH cao. Baèng caùch thuûy phaân hay thuûy phaân baèng oxy giaø, perborat seõ saûn sinh ra borat hay axit boric. Chuùng chæ ñöôïc haáp thu vaøo cô theå neáu coù theå xuyeân qua nieâm maïc, maøng hoaëc da ñaõ bò traày xöôùc. Perborat gaây ñaëc tính caáp raát nheï vì lieàu löôïng gaây cheát ñoái vôùi ngöôøi lôùn laø 18–20g. Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) khuyeán caùo noàng ñoä bore trong nöôùc khoâng ñöôïc vöôït quaù 0,3g/l. Vaø con ngöôøi coù theå chaáp nhaän moät noàng ñoä 1mg/l trong nöôùc uoáng maø khoâng coù nguy cô naøo ñoái vôùi söùc khoeû.

g. Daàu thôm

Daàu thôm laø hoãn hôïp cuûa raát nhieàu hôïp chaát taïo thaønh. Maëc duø ñöôïc söû duïng vôùi moät löôïng raát nhoû trong nhöõng saûn phaåm boät giaët, nhöng nhöõng chaát phuï gia naøy gaây kích thích dò öùng da.

h. Nhöõng chaát coù tieàm naêng ñoäc

1,4 dioxane coù coâng thöùc hoùa hoïc:

851

Chaát naøy ñöôïc taïo thaønh khi ethoxyl hoùa coàn beùo thöïc hieän trong moâi tröôøng axit ôû nhieät ñoä raát cao. Do ñoù noù coù theå hieän dieän trong ether sunfate (LES) söû duïng trong nöôùc röûa cheùn baèng tay hoaëc daàu goäi ñaàu. Noù bò nghi ngôø laø chaát tieàm naêng gaây ung thö.

Moät soá chaát coù nhöõng nhoùm nitô coù theå chöùa nhöõng chaát taïp thöôøng hay gaëp trong coâng thöùc daàu goäi ñaàu, nöôùc giaët. Nhöõng chaát naøy coù theå taùc ñoäng vôùi amin phuï ñeå cho NDELA (Nitriso Dietanol Amin) döïa theo phaûn öùng:

NDELA coù tieàm naêng gaây ung thö. Caùc nitroamin coù theå ñöôïc

thuûy phaân vaø laø nhöõng nguoàn phaùt trieån nhöõng u aùc tính ôû nôi coù chuùng.

19.10 ÑOÄC HAÏI TÖØ MYÕ PHAÅM DUØNG TRONG PHOØNG

Töø xa xöa, con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng nhöõng chaát saün coù trong töï nhieân ñeå phuïc vuï cho vieäc laøm ñeïp. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa mình, con ngöôøi söû duïng ngaøy caøng nhieàu myõ phaåm laøm ñeïp. Myõ phaåm laø moät trong nhöõng saûn phaåm ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát hieän nay. Vaø ñaây cuõng laø saûn phaåm chöùa hoùa chaát gaây nhieàu bieán chöùng cho ngöôøi söû duïng. Nghieân cöùu veà myõ phaåm giuùp chuùng ta hieåu roõ hôn veà baûn chaát, töø ñoù coù theå ngaên ngöøa nhöõng taùc haïi cuûa nhöõng hoùa chaát coù trong myõ phaåm.

Sau ñaây laø moät vaøi ví duï veà taùc haïi cuûa nhöõng myõ phaåm gaây ra cho ngöôøi söû duïng:

19.10,1 Duøng hoùa myõ phaåm deã gaây beänh toaøn thaân

Hoùa myõ phaåm thöïc ra coù theå gaây neân nhöõng phaûn öùng khoâng toát ñoái vôùi toaøn thaân ngöôøi duøng, nhöng tröôøng hôïp naøy ít thaáy so vôùi nhöõng phaûn öùng gaây toån haïi cuïc boä, ñaëc bieät phaûn öùng gaây vieâm da.

852

Hoùa myõ phaåm, khoâng noùi gì ñeán loaïi xaáu vaø loaïi trung bình, maø keå caû loaïi cöïc toát, saûn xuaát ñuùng tieâu chuaån kyõ thuaät thì tröôùc ñaây ñaõ töøng coù nhöõng phaûn öùng khoâng toát ôû nôi naøy nôi khaùc, ôû ngöôøi naøy ngöôøi khaùc vaø chaéc chaén töø nay veà sau cuõng khoâng theå naøo hoaøn toaøn traùnh ñöôïc, vì vaäy, taát caû moïi ngöôøi caàn phaûi naâng cao caûnh giaùc khi söû duïng chuùng.

1. Duøng hoùa myõ phaåm deã gaây beänh veà huyeát dòch: Theo caùc chuyeân gia veà beänh huyeát dòch, caùc loaïi thuoác nhuoäm toùc chaát löôïng keùm khieán ngöôøi duøng maéc caùc beänh veà huyeát dòch cao gaáp 10 laàn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng söû duïng thuoác naøy.

2. Duøng hoùa myõ phaåm deã gaây ñoäc tính ñoái vôùi gan: Theo taøi lieäu nghieân cöùu cuûa moät soá nöôùc thì coù khoaûng treân 50% hoùa myõ phaåm coù chöùa ít nhieàu chaát Nitrous acid. Caùc chaát naøy coù theå ñi vaøo huyeát dòch sau khi ñöôïc da vaø nieâm maïc haáp thu, gaây toån haïi ñeán gan. Chuùng phaàn lôùn ñöôïc troän vaøo thuoác Emulsor (thuoác nhuõ hoùa) trong hoùa trang phaåm nhö loaïi Trolamine chaúng haïn.

3. Duøng hoùa myõ phaåm gaây phaûn öùng taùc haïi ñeán boä maùy sinh saûn: Caên cöù vaøo taøi lieäu khoa hoïc cuûa nhieàu nöôùc thì vôùi moät soá phuï nöõ duøng loaïi hoùa myõ phaåm coù chöùa Diolether, tæ leä phaùt sinh kinh nguyeät khoâng bình thöôøng taêng leân. Theå troïng treû sô sinh cuûa ngöôøi meï coù duøng hoùa myõ phaåm bò giaûm.

4. Duøng hoùa myõ phaåm deã gaây phaûn öùng coù haïi heä thoáng thaàn kinh: Nhöõng loaïi hoùa myõ phaåm coù chöùa Chlordenephenol nhö loaïi xaø phoøng thôm, thuoác goät röûa dòch theå, moät soá ngöôøi sau khi duøng chuùng ñaõ phaùt sinh chöùng co giaät, vaän ñoäng cô meàm yeáu cuïc boä hoaëc roäng khaép, haønh vi coù thay ñoåi, thaàn kinh bò kìm neùn, bò hoân meâ ñi ñeán töû vong.

5. Duøng hoùa myõ phaåm deã gaây dò daïng: Coù moät soá loaïi hoùa myõ phaåm coù theå thoâng qua theá heä cha meï maø aûnh höôûng ñeán theá heä con veà sau. Caên cöù vaøo taøi lieäu cuûa caùc nhaø khoa hoïc Trung Quoác thì thuoác saáy toùc baèng hoùa hoïc coù taùc duïng gaây nhöõng ñoät bieán vaø daãn tôùi dò daïng ñoái vôùi theá heä con cuûa ngöôøi söû duïng. Nhöõng chaát coù haïi trong thuoác nhuoäm toùc qua söï haáp thu cuûa da ñaàu daãn vaøo cô theå

853

ngöôøi meï, coù theå gaây neân dò daïng cho thai nhi, cho neân nhöõng ngöôøi meï coù thai tuyeät ñoái caám söû duïng thuoác nhuoäm toùc vaø tinh chaát duøng ñeå uoán saáy laïnh toùc.

19.10,2. "Vieâm da do myõ phaåm"

Haàu heát caùc loaïi myõ phaåm ñeàu chöùa höông lieäu (keå caû khi thaønh phaàn naøy khoâng ñöôïc ghi treân nhaõn). Ñoù laø thuû phaïm chính gaây vieâm da tieáp xuùc khi duøng myõ phaåm. Ngoaøi ra, höông lieäu cuõng coù theå gaây maøy ñay, roái loaïn saéc toá...

Vieâm da do myõ phaåm ñöôïc chia laøm ba loaïi chính:

1. Vieâm da tieáp xuùc kích öùng

– Thöôøng gaëp ôû ngöôøi coù cô ñòa nhaïy caûm. Thuû phaïm gaây vieâm da loaïi naøy laø caùc chaát kieàm hay axit, chaát taåy röûa, chaát baûo quaûn, chaát khöû muøi trong myõ phaåm.

– Bieåu hieän: Sau khi söû duïng myõ phaåm vaøi phuùt ñeán vaøi giôø (ñoâi khi muoän hôn), vuøng da tieáp xuùc vôùi myõ phaåm raùt boûng hoaëc ngöùa nheï, sau ñoù ñoû leân, phuø neà; naëng thì coù theå coù boùng nöôùc. Möùc ñoä naëng nheï tuøy thuoäc vaøo töøng ngöôøi, tuøy tình traïng da cuûa beänh nhaân khi duøng myõ phaåm. Da khoâ vaø daøy seõ phaûn öùng ít hôn da moûng vaø nhaïy caûm.

2. Vieâm da tieáp xuùc dò öùng

– Xuaát hieän sau khi beänh nhaân duøng myõ phaåm vaøi tuaàn, vaøi thaùng, thaäm chí vaøi naêm. Luùc ñaàu, myõ phaåm khoâng gaây moät söï thay ñoåi naøo cho da; nhöng khi beänh nhaân söû duïng nhieàu laàn, lieân tuïc thì phaûn öùng vieâm da xuaát hieän.

– Thuû phaïm haøng ñaàu gaây vieâm da dò öùng laø höông lieäu, thöù hai laø chaát baûo quaûn (duøng ñeå dieät vi sinh vaät vaø traùnh hoûng myõ phaåm, coù trong haàu heát caùc loaïi myõ phaåm) vaø thöù ba laø chaát PPDA trong thuoác nhuoäm toùc.

– Bieåu hieän: Sau khi taùi söû duïng myõ phaåm 24–72 giôø, da bò ngöùa, ñoû, coù theå coù muïn nöôùc daïng eczema. Toån thöông da xuaát hieän ôû vuøng tieáp xuùc vôùi myõ phaåm hoaëc xa hôn. Ví duï: Beänh nhaân bò vieâm da do dò öùng vôùi nhöïa sulfonamide – formaldehit trong thuoác sôn

854

moùng tay, moùng chaân cuõng coù theå bò toån thöông da ôû quanh mi maét hoaëc coå.

3. Vieâm da do maãn caûm vôùi aùnh saùng

– Xaûy ra sau khi ngöôøi duøng myõ phaåm tieáp xuùc vôùi aùnh saùng coù böôùc soùng vaø cöôøng ñoä ñaëc bieät (thöôøng laø UVA, UVB). Thuû phaïm chính laø caùc chaát coù nguoàn goác töø than ñaù (coal tar) trong thaønh phaàn cuûa moät soá myõ phaåm.

– Bieåu hieän: Boûng naéng, ñoû da, caêng raùt, naëng thì coù theå coù boûng nöôùc, roài gaây saïm da. Haàu heát beänh nhaân bò saïm da daàn daàn maø khoâng heà ñoû da tröôùc ñoù. Vò trí toån thöông thöôøng laø caùc vuøng hôû coù duøng myõ phaåm nhö maët, coå, tay.

Xöû trí khi bò vieâm da do myõ phaåm:

– Döøng taát caû caùc loaïi myõ phaåm ñang duøng.

– Toát nhaát laø ñeán khaùm chuyeân khoa da lieãu hoaëc dò öùng ñeå kieåm tra taát caû caùc loaïi myõ phaåm ñaõ ñöôïc söû duïng. Baùc só seõ cho baïn laøm test aùp da tìm dò nguyeân gaây dò öùng vaø höôùng daãn caùch ñieàu trò.

– Traùnh duøng taát caû caùc loaïi myõ phaåm trong 6–12 thaùng. Sau ñoù coù theå duøng moät soá myõ phaåm khaùc, nhöng neân haïn cheá ñeán möùc toái ña.

– Tröôùc khi duøng baát kyø loaïi myõ phaåm naøo, neân boâi thöû vaøo maët trong caúng tay ngaøy moät laàn trong vaøi tuaàn, neáu khoâng xaûy ra phaûn öùng gì thì coù theå duøng ñöôïc.

19.11. CAÙC BIEÄN PHAÙP CHOÁNG OÂ NHIEÃM, ÑOÄC HAÏI TRONG NHAØ

19.11.1. Nguyeân taéc chung cuûa phöông phaùp choáng oâ nhieãm trong nhaø

a. Loaïi boû nguoàn gaây oâ nhieãm

Laø bieän phaùp tích cöïc nhaát lieân quan ñeán caùch thieát keá, kieán truùc caùc ngoâi nhaø vaø söû duïng caùc vaät lieäu xaây döïng cuõng nhö trang thieát bò. Noàng ñoä HCHO trong nhaø seõ raát thaáp neáu traùnh söû duïng caùc vaät lieäu coù theå laøm thoaùt ra HCHO nhö taám laùt saøn, vaùch ngaên, ñoà ñaïc baèng goã daùn hoaëc vaät lieäu eùp; loaïi tröø ñöôïc caùc chaát hydrocacbon vaø daãn xuaát gaây ung thö baèng caùch khoâng söû duïng caùc beáp ñun baèng

855

daàu hoaëc baèng gaz; traùnh radon baèng caùch löïa choïn ñòa ñieåm xaây nhaø, tröôùc khi xaây “loùt” moät lôùp ñaát seùt treân neàn…

b. Kieåm soaùt khí haäu trong nhaø

Khí haäu ñoùng goùp vaøo söï oâ nhieãm trong nhaø vaø coù theå taïo ñieàu kieän ñeå beänh taät phaùt trieån, nhöng coøn ít ngöôøi löu yù ñeán. Coù theå laáy formaldehit laøm ví duï. Haøm löôïng formaldehit trong nhaø phuï thuoäc khaù nhieàu vaøo nhieät ñoä vaø ñoä aåm cuûa khoâng khí trong phoøng. Neáu nhieät ñoä giaûm töø 300C xuoáng 250C thì noàng ñoä HCHO giaûm 50%, neáu giaûm ñoä aåm töông ñoái töø 70% xuoáng 30% thì noàng ñoä HCHO giaûm 40%.

Duy trì ñoä aåm töông ñoái döôùi 70% baèng caùch duøng maùy huùt aåm cuõng laø bieän phaùp quan troïng laøm giaûm naám moác. Theo ñoäng hoïc hoùa hoïc, nhieät ñoä laø yeáu toá quan troïng nhaát trong vieäc giaûi phoùng caùc chaát höõu cô bay hôi töø caùc vaät lieäu xaây döïng, sôn, ñoà ñaïc. Ñoái vôùi nguoàn oâ nhieãm vaø chaát oâ nhieãm khaùc cuõng coù nhöõng moái lieân quan töông töï giöõa söï phaùt taùn vaø nhieät ñoä, trong nhöõng tröôøng hôïp ñoù, khoáng cheá khí haäu laø moät bieän phaùp quan troïng ñeå giaûm oâ nhieãm.

c. Xöû lyù nguoàn oâ nhieãm

Caùc nguoàn oâ nhieãm trong nhaø coù theå ñöôïc xöû lyù ñeå giaûm söï phaùt taùn caùc chaát oâ nhieãm. Ñeå khoáng cheá caùc vaät lieäu chöùa amiaêng – deã gaõy vuïn (ví duï caùc taám caùch aâm), ngöôøi ta coù theå phun moät lôùp keo moûng vôùi chi phí chæ baèng 50% so vôùi bieän phaùp loaïi boû. Vôùi caùc vaät lieäu, ñoà ñaïc trong nhaø chöùa formaldehit cuõng coù theå aùp duïng caùch naøy. Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn coù theå xöû lyù baèng NH3 ñeå giaûm haøm löôïng HCHO trong moâi tröôøng beân trong caùc caên nhaø löu ñoäng tôùi 50–80%.

d. Thoâng gioù

Thoâng gioù laø giaûi phaùp chung ñeå giaûm oâ nhieãm noäi thaát do pha loaõng, loaïi tröø caùc chaát oâ nhieãm. Nguyeân taéc cuûa thoâng gioù laø khoâng khí ñöôïc trao ñoåi vôùi beân ngoaøi. Toác ñoä trao ñoåi ñoù caøng lôùn thì khaû naêng giaûm thieåu oâ nhieãm caøng cao, vì thoâng gioù ñaõ ñöa oâ nhieãm töø trong nhaø ra ngoaøi trôøi. Coù ba caùch trao ñoåi khoâng khí giöõa trong nhaø

856

vaø ngoaøi trôøi. Ñoù laø söï thaám khoâng khí, thoâng gioù töï nhieân vaø thoâng gioù cöôõng böùc. Hai loaïi ñaàu thöôøng thaáy trong caùc nhaø ôû. Caùc loaïi sau laø bieän phaùp chuû yeáu ñeå trao ñoåi khoâng khí taïi caùc toaø nhaø cao taàng vaø caùc coâng trình coâng coäng. Ña soá caùc toaø nhaø khoâng hoaøn toaøn kín. Ngoaøi caùc loã thoâng hôi coøn coù caùc khe hôû ôû cöûa soå, cöûa ra vaøo, nôi laép quaït huùt… Söï thaâm nhaäp cuûa khoâng khí beân ngoaøi phuï thuoäc vaøo ñoä kín ñoù cuøng vôùi caùc yeáu toá moâi tröôøng nhö toác ñoä gioù vaø söï cheânh leäch nhieät ñoä giöõa trong nhaø vaø ngoaøi trôøi.

Möùc ñoä trao ñoåi khoâng khí töï nhieân, xaûy ra maïnh nhaát vaøo nhöõng ngaøy trôøi laïnh vaø coù gioù. Coøn vaøo nhöõng ngaøy aám aùp, trôøi laëng söï trao ñoåi khoâng khí laø thaáp nhaát. Söï cheânh leäch nhieät ñoä do cheânh leäch aùp suaát coù taùc duïng huùt khoâng khí vaøo ôû phaàn thaáp nhaát cuûa toaø nhaø vaø ñaåy khoâng khí ra ôû phaàn noùc nhaø goïi laø hieäu öùng oáng khoùi (stack – effect). Heä thoáng thoâng gioù ñaõ laøm giaûm moät caùch ñaùng keå möùc ñoä oâ nhieãm trong nhaø; ñaëc bieät trong tröôøng hôïp huùt thuoác laù hoaëc ñun naáu baèng beáp daàu, beáp gaz. Tuy nhieân, ñoái vôùi chaát oâ nhieãm sinh ra lieân tuïc nhö HCHO thì toác ñoä giaûi phoùng töø caùc ñoà ñaïc trong phoøng laïi laø haøm soá cuûa gradient aùp suaát hôi hoaëc noàng ñoä HCHO taïi khoaûng khoâng gian xung quanh nguoàn phaùt taùn HCHO. Noàng ñoä HCHO trong phoøng giaûm thì toác ñoä “nhoû” HCHO töø nguoàn laïi taêng leân khieán noàng ñoä chaát oâ nhieãm luoân luoân coù söï caân baèng. Ñoù laø nhöôïc ñieåm cuûa söï thoâng gioù.

e. Thanh loïc khoâng khí

Thanh loïc khoâng khí laø bieän phaùp giaûm oâ nhieãm khoâng khí do caùc chaát oâ nhieãm ñaõ coù trong nhaø. Heä thoáng thanh loïc khoâng khí thöôøng ñöôïc thieát keá nhaèm khoáng cheá caùc chaát daïng aerosol (buïi) hoaëc caùc chaát oâ nhieãm daïng khí hoaëc caû hai loaïi.

Nguyeân lyù chung cuûa quaù trình loïc buïi laø laøm buïi laéng ñoïng do tích ñieän. Vì ñöôøng ñi cuûa buïi qua thieát bò loïc ngaén (4–6m) neân hieäu quaû khoâng cao laém, thöôøng chæ giöõ ñöôïc 80%. Vieäc taùch loaïi caùc chaát oâ nhieãm daïng khí khoûi khoâng khí trong nhaø noùi chung khoù vaø toán keùm hôn nhieàu so vôùi taùch loaïi buïi, vaø moãi loaïi chaát oâ nhieãm coù moät caùch taùch loaïi khaùc nhau. Caùc phaân töû höõu cô coù phaân töû löôïng cao

857

nhö gluen, benzen, xylen… coù theå loaïi tröø baèng heä thoáng loïc duøng than hoaït tính vaø than haàm. Vì trong heä coù söï suït aùp lôùn neân caàn phaûi coù moät soá boä loïc boá trí sao cho taêng ñöôïc toái ña löôïng khoâng khí qua vaø giaûm toái thieåu söï giaûm aùp.

Heä thoáng than hoaït tính töông ñoái khoâng coù hieäu quaû trong vieäc loaïi boû caùc chaát oâ nhieãm daïng khí coù troïng löôïng phaân töû thaáp nhö HCHO vaø etylen. Chaát haáp thuï vôùi HCHO chaúng haïn phaûi duøng oxyt nhoâm hoaït tính taåm kali permanganat, coù taùc duïng oxy hoùa HCHO thaønh CO2 vaø H2O.

19.12. CAÙC BIEÄN PHAÙP PHOØNG CHOÁNG CAÙC CHAÁT GAÂY OÂ NHIEÃM TRONG NHAØ

19.12.1. Radon

Coù nhieàu phöông phaùp ñeå laøm giaûm noàng ñoä radon trong nhaø khi noù vöôït ngöôõng cho pheùp theo quy ñònh cuûa EPA laø 200pCi/L bao goàm: giaûm nguoàn phaùt thaûi radon; giaûm söï di chuyeån radon töø nguoàn vaøo trong nhaø; loaïi tröø radon vaø caùc saûn phaåm phaân raõ cuûa noù trong khoâng khí trong nhaø; thay ñoåi khoâng khí trong nhaø baèng khoâng khí beân ngoaøi.

Bieän phaùp tích cöïc nhaát laø choïn ñòa ñieåm xaây döïng laø nôi maø caùc lôùp ñaát ñaù khoâng phaùt ra radon. Vì nguoàn radon chuû yeáu laø do neàn ñaát, neân ngöôøi ta thöôøng ngaên ngöøa söï phaùt ra radon baèng moät lôùp ñaát seùt daøy tröôùc khi laøm neàn nhaø. Ñeå haïn cheá löôïng radon phaùt ra lieân tuïc, caàn gaén kín caùc khe hôû töø neàn nhaø baèng chaát gaén (sealant) thích hôïp. Caùc vaät lieäu xaây döïng caàn kieåm tra ñeå löïa choïn loaïi khoâng phaùt ra radon. Söï thoâng gioù laø caàn thieát. Tuy nhieân, theo EPA, noù khoâng giaûm ñöôïc moät caùch coù hieäu quaû khi haøm löôïng radon treân 40pCi/L.

Moät yeáu toá khaùc laø duy trì aùp suaát trong nhaø khoâng thaáp hôn aùp suaát khoâng khí trong ñaát, neáu khoâng radon seõ bò huùt leân. Hieän töôïng giaûm aùp suaát coù theå xaûy ra khi caùc cöûa chæ môû veà phía xuoâi theo höôùng gioù, duøng quaït huùt trong nhaø taém, nhaø beáp, gaùc maùi, duøng loø vaø maùy saáy khoâ quaàn aùo…

858

Ñeå radon khoâng vaøo nhaø qua ñöôøng nöôùc nhaát laø nöôùc gieáng, caàn suïc khoâng khí ñeå radon bay ñi, tröôùc khi daãn nöôùc vaøo trong nhaø. Veà giaûi phaùp thieát keá, nhaø caàn coù nhöõng loã thoâng hôi saùt maët saøn, boá trí heä thoáng thoâng gioù coù hieäu quaû ñeå luaân chuyeån khoâng khí trong nhaø ra ngoaøi.

19.12.2. Amiaêng

Ñeå haïn cheá nguy hieåm do oâ nhieãm sôïi vaø buïi amiaêng, ngöôøi ta ñaõ ñöa ra chöông trình kieåm tra, baûo döôõng caùc boä phaän chöùa amiaêng ñeå khoáng cheá löôïng phaùt taùn ra khoâng khí, bao goàm: ñieàu tra taát caû nhöõng coâng trình xaây döïng ñaõ söû duïng amiaêng; khaûo saùt möùc ñoä hö hoûng cuûa caùc boä phaän chöùa amiaêng (coù khaû naêng bò gaõy vuïn, phaân nhoû thaønh buïi vaø sôïi), möùc ñoä oâ nhieãm ôû moâi tröôøng noäi thaát; laäp keá hoaïch loaïi boû hoaøn toaøn hoaëc baûo döôõng caùc boä phaän chöùa amiaêng ñeå haïn cheá söï phaùt taùn.

19.12.3. Formaldehit vaø caùc chaát höõu cô bay hôi

Caùc bieän phaùp haïn cheá nguoàn giaûi phoùng formaldehit bao goàm:

Khoâng duøng caùc taám xoáp ureâ–formaldehit ñeå caùch aâm, caùch nhieät cho nhaø ôû.

Trang bò maùy ñieàu hoøa khoâng khí vaø maùy huùt aåm ñeå khoáng cheá khí haäu nhaèm laøm giaûm noàng ñoä formaldehit.

Thoâng gioù thöôøng xuyeân khoâng khí trong nhaø.

Khi trang bò theâm caùc ñoà ñaïc coù chöùa nhöïa ureâ–formaldehit, caàn thoâng gioù lieân tuïc cho ñeán khi muøi ban ñaàu cuûa saûn phaåm khoâng coøn nöõa.

Ñeå haïn cheá söï oâ nhieãm do VOC, caàn phaûi:

Chæ duøng sôn, dung moâi, (xi ñaùnh saøn hoaëc giaøy), keo daùn vaø caùc saûn phaåm hoùa chaát khaùc ôû nôi thoâng gioù thaät toát.

Khi nhaø traûi thaûm baèng vaät lieäu (sôïi) toång hôïp caàn trang bò quaït thoâng gioù

Ñeå caùc saûn phaåm hoùa chaát noùi treân ôû nhöõng ngaên beân ngoaøi nhaø hoaëc taïi nôi thoaùng khí.

859

Khoâng mua tröõ caùc saûn phaåm hoùa chaát noùi treân vôùi löôïng lôùn, chæ mua vöøa ñuû duøng vaø mua tröôùc khi duøng.

Trong tuû ñöïng quaàn aùo thay vì duøng naphatalen (xua ñuoåi nhaäy len daï) neân duøng nhöõng thoûi goã baïch ñaøn (cedar), voû cam…

Neáu ñun baèng daàu vaø gas, mua vöøa ñuû vaø boá trí nôi ñeå ngoaøi nhaø.

Khi xaû nöôùc hoaëc duøng voøi hoa sen, caàn môû cöûa soå hoaëc quaït huùt gioù.

19.12.4. Caùc loaïi thuoác saùt truøng

Theo EPA, sau khi dieät coân truøng trong nhaø, noàng ñoä caùc thuoác saùt truøng thöôøng khoâng vöôït quaù 5 microgam trong 1m3 khoâng khí. Trong tröôøng hôïp ñoù, caàn haï thaáp noàng ñoä naøy baèng caùch:

Taêng cöôøng tuaàn hoaøn khoâng khí baèng caùch môû cöûa soå, cöûa ra vaøo vaø duøng quaït huùt ñeå pha loaõng dö löôïng caùc chaát naøy trong phoøng.

Theâm caùc loã thoâng hôi, boá trí theâm caùc quaït huùt.

Giaët thaûm vaø reøm cöûa vì chuùng coù theå haáp thuï hôi cuûa caùc thuoác saùt truøng, löu giöõ muøi. Caàn giaët nhieàu laàn baèng caùc chaát taåy röûa.

19.12.5. Caùc chaát ñoäc haïi töø beáp ñun naáu

Ñeå loaïi tröø caùc saûn phaåm phaân huûy cuûa söï chaùy, ñieàu caàn thieát laø loaïi tröø nguoàn goác neáu coù ñieàu kieän vaø tuaân thuû caùc yeâu caàu sau:

Löïa choïn kieåu beáp vaø kieåu loø söôûi coù keát caáu hôïp lyù, ñoát chaùy hoaøn toaøn nhieân lieäu.

Löïa choïn nhieân lieäu chöùa ít taïp chaát. Möùc ñoä oâ nhieãm giaûm daàn töø nhieân lieäu laø cuûi sang daàu hoûa, gas vaø ñieän. Ñi theo höôùng söû duïng nhieân lieäu ñoù seõ giaûm ñöôïc oâ nhieãm.

Taïi beáp ñun naáu vaø loø söôûi coù laép ñaët oáng khoùi huùt khí thaûi.

Thoâng gioù toát khoâng gian trong nhaø.

Beáp gaz caàn chuù yù ñieàu chænh ngoïn löûa maøu xanh, gaz chaùy heát. Neáu ngoïn löûa maøu vaøng hay ñoû laø bieåu hieän gaz chaùy khoâng hoaøn toaøn, raát ñoäc.

860

Neáu naáu baèng beáp daàu hoâi thì chuù yù khi vöøa taét beáp, beáp phaùt ra raát nhieàu khí CO, voâ cuøng ñoäc.

Huùt thuoác laù laø moät nguyeân nhaân gaây oâ nhieãm trong nhaø. Nhieàu cô quan coù caùc quy trình vôùi nhöõng möùc ñoä sau:

Caám huùt thuoác laù

Chæ ñöôïc huùt thuoác ôû nhöõng vuøng coù thoâng gioù rieâng bieät.

Haïn cheá ôû nhöõng vuøng khoâng thoâng gioù.

Coù quy cheá ñieàu chænh giöõa nhöõng ngöôøi huùt thuoác vaø khoâng huùt.

19.12.6. Caùc taùc nhaân oâ nhieãm sinh hoïc

1. Töï kieåm tra toaøn boä ngoâi nhaø

Hai yeáu toá chính taïo ñieàu kieän cho sinh vaät phaùt trieån laø chaát dinh döôõng vaø söï aåm öôùt thöôøng xuyeân keát hôïp vôùi söï tuaàn hoaøn khí trong nhaø khoâng toát. Neân kieåm tra thöôøng xuyeân:

Buïi vaø caùc loaïi vaät lieäu xaây döïng nhö goã, vaùn oáp töôøng vaø caùc vaät lieäu caùch ly thöôøng chöùa chaát dinh döôõng cho vi sinh vaät phaùt trieån. Cuûi cuõng laø nguoàn aåm, moác vaø reäp.

Caùc thieát bò nhö maùy giöõ ñoä aåm, beáp gas, beáp daàu

Muøi moác, aåm treân beà maët cöùng hay ngay caû veát nöôùc baån cuõng coù theå do maùy ñieàu hoaø, ôû trong phoøng taém, töø caùc taám thaûm…

2. Ñieàu chænh löôïng aåm

Trong nhaø, nöôùc xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn. Nöôùc coù theå vaøo trong nhaø baèng caùch thaám qua hay ræ töø döôùi saøn. Taém röûa vaø naáu nöôùng cuõng laøm taêng theâm ñoä aåm trong nhaø. Ñoä aåm trong nhaø phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä khoâng khí. Khi nhieät ñoä giaûm thì ñoä aåm cuõng giaûm. Coù nhieàu caùch ñeå ñieàu chænh ñoä aåm trong nhaø:

Söûa chöõa caùc choã roø ræ nöôùc

Söû duïng caùc quaït huùt trong nhaø taém hay beáp ñeå huùt aåm ra ngoaøi

Taét nhöõng thieát bò nhaát ñònh (nhö maùy giöõ aåm..) neáu thaáy hôi nöôùc ñoïng treân cöûa soå hay ôû nhöõng beà maët khaùc (laø daáu hieäu chöùng toû löôïng aåm quaù cao trong nhaø).

861

Duøng lôùp plastic boïc caùc ñoà duøng bò nhieãm baån laïi ñeå ngaên ngöøa hôi aåm mang nguoàn baån ñeán nhöõng nôi khaùc.

Duøng caùc maùy khöû aåm hoaëc ñieàu hoøa nhieät ñoä ñeå giaûm ñoä aåm khoâng khí ñeán möùc chaéc chaén raèng chuùng khoâng phaûi laø caùc nguoàn soáng cuûa vi sinh vaät. Caùc thieát bò naøy raát caàn cho caùc gia ñình ôû vuøng khí haäu noùng aåm.

Taêng nhieät ñoä ôû nhöõng nôi maø hôi aåm deã bò ngöng tuï. Xaây döïng caùc cöûa soå caùch ly hoaëc choáng baõo. Thöôøng xuyeân môû cöûa caùc phoøng, ñaëc bieät laø nhöõng phoøng kín do thöôøng laïnh vaø aåm hôn nhöõng phoøng coøn laïi, ñeå taêng söï trao ñoåi tuaàn hoaøn khí. Coù theå söû duïng quaït hay moät soá thieát bò di chuyeån ñöôïc ñeå taêng söï trao ñoåi khí.

Ñaëc bieät chuù yù ñeán lôùp thaûm traûi saøn. Caùc taám thaûm coù khaû naêng huùt aåm toát vaø cuõng laø nôi sinh soáng lyù töôûng cho vi sinh vaät. Caàn coù nhöõng bieän phaùp giuõ buïi vaø giaët thaûm thöôøng xuyeân.

Tuyø khí haäu ôû töøng nôi maø löôïng aåm trong khoâng khí thay ñoåi khaùc nhau, töø ñoù gaây ra nhöõng taùc ñoäng khaùc nhau vaø ñoøi hoûi nhöõng giaûi phaùp thích hôïp. Vieäc ñieàu chænh ñoä aåm töông ñoái trong nhaø coù theå laøm giaûm söï sinh soâi cuûa caùc loaøi oâ nhieãm treân ñeán möùc thaáp nhaát. Ñoä aåm töông ñoái thích hôïp laø vaøo khoaûng 30 – 50%.

3. Giöõ saïch caùc thieát bò coù tieáp xuùc vôùi nöôùc

Moät soá thieát bò neáu muoán laøm saïch thì ñoøi hoûi caùc thao taùc cuûa ngöôøi coù chuyeân moân (coâng nhaân, thôï söûa chöõa…) nhö caùc boä phaän chöùa nöôùc dö trong heä thoáng laøm laïnh, ñóa höùng nöôùc trong tuû laïnh.

4. Lau saïch caùc beà maët vaät duïng

• Lau saïch caùc beà maët deã bò moác nhö voøi sen, mieáng ñeäm trong beáp…

• Tieâu dieät naám moác baùm treân töôøng, traàn nhaø, neàn nhaø, caùc baûng hieäu

• Khoâng phuû leân nhöõng beà maët coù naám moác baèng sôn, phaåm maøu, veùc ni… vì chuùng cuõng seõ noåi leân trôû laïi.

862

5. Coá gaéng giaûm thieåu löôïng buïi sinh hoïc

Khoáng cheá haøm löôïng buïi laø raát quan troïng vôùi nhöõng ngöôøi bò dò öùng vôùi vaät nuoâi vaø khuaån buïi (dust mites). Caùc loaïi khuaån buïi naøy coù maët ôû khaép moïi nôi, treân tröôøng kæ, gheá, treân giöôøng nguû… Caùc ngaên keùo ñeå môû, giaáy daùn töôøng, ñoà laët vaët, caùc taám cöûa, keä saùch… ñeàu coù theå laø nôi sinh soâi cuûa chuùng. Nhöõng khuaån buïi naøy thöôøng ôû saâu trong caùc taám thaûm vaø khoâng heà bò caùc maùy huùt buïi huùt ñi.

6. Chuù yù nhöõng nôi thöôøng tìm thaáy vi sinh vaät gaây oâ nhieãm trong nhaø

• Maùy ñieàu hoaø, maùy giöõ aåm hay khöû aåm bò nhieãm baån

• Phoøng taém, beáp khoâng coù cöûa soå hay quaït thoâng gioù

• Gaùc maùi aåm thaáp

• Caùc taám thaûm hoaëc caùc neàn nhaø aåm öôùt

• Chaên neäm

• Caùc loaïi vaät nuoâi

• Caùc hoác nöôùc ñoïng ôû cöûa soå, maùi nhaø hay döôùi neàn moùng nhaø

Noùi moät caùch toång quaùt, ñeå giaûm söï tieáp xuùc vôùi caùc vi sinh vaät gaây nhieãm trong nhaø, caàn:

• Caøi ñaët vaø söû duïng quaït gioù ñeå huùt khoâng khí ngoaøi trôøi vaøo beáp, phoøng taém vaø huùt caùc khí aåm töø maùy saáy khoâ quaàn aùo ra ngoaøi. Phöông phaùp naøy laøm giaûm nhieàu löôïng aåm hình thaønh trong nhaø töø caùc hoaït ñoäng haèng ngaøy nhö töø voøi nöôùc noùng, maùy röûa cheùn.

• Laøm saïch vaø thoâng thoaùng caùc khu vöïc trong nhaø ñeå traùnh bò aåm öôùt. Giöõ ñoä aåm döôùi 50% seõ ngaên ñöôïc söï ngöng tuï hôi nöôùc treân beà maët vaät duïng.

• Vôùi caùc thieát bò nhö maùy giöõ aåm phaûi tieán haønh lau saïch vaø giöõ khoâ theo caùc höôùng daãn ñaõ ghi treân nhaõn.

• Giöõ nhaø cöûa saïch seõ, thoâng thoaùng laø caùch toát nhaát ñeå giaûm söï gia taêng cuûa caùc vi sinh vaät gaây beänh.

863

Ñeå haïn cheá caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm sinh hoïc, ngöôøi ta aùp duïng caùc bieän phaùp sau ñaây:

• Thieát keá nhaø vaø löïa choïn vaät lieäu xaây döïng hôïp lyù nhaèm khoáng cheá ñoä aåm ñeå haïn cheá söï phaùt trieån cuûa naám moác vaø caùc vi sinh vaät khaùc, loaïi tröø caùc vò trí nöôùc ngöng ñoïng. Vaät lieäu phaûi beàn, xaây döïng phaûi khoâ, thoaùt nöôùc toát…

• Heä thoáng thoâng gioù vaø thanh loïc khoâng khí caàn ñöôïc trang bò ñaày ñuû. Taïi beáp vaø nhaø taém phaûi coù heä thoáng huùt ñeå giaûm ñoä aåm.

• Thöôøng xuyeân kieåm tra ñoä aåm vaø ñieàu hoøa khoâng khí.

• Khi laøm saïch thöôøng kyø nhaø ôû baèng caùc phöông tieän söû duïng (chaát taåy röûa, chaát saùt truøng…), khoâng ñöôïc laøm thoaùt ra caùc chaát höõu cô bay hôi, chaát kích thích vaø caùc chaát ñoäc khaùc. Aerosol sinh hoïc luùc naøo cuõng coù. Vì vaäy phaûi thöôøng xuyeân loaïi tröø caùc chaát neàn coù khaû naêng laøm vi sinh vaät phaùt trieån. Thaûm traûi saøn phaûi luoân khoâ raùo…

19.12.7. Nhieãm ñoäc chì trong nhaø

• Khi phaùt hieän nöôùc maùy chöùa chì vôùi haøm löôïng vöôït quaù 20ppb, caàn thöïc hieän loïc nöôùc qua ñaù voâi ñeå giaûm ñoä acid cuûa nöôùc (vì trong moâi tröôøng acid chì hoøa tan nhieàu hôn).

• Khoâng duøng nöôùc töø voøi nöôùc noùng ñeå uoáng, naáu nöôùng vaø nhaát laø ñeå naáu cho treû em, vì nöôùc noùng hoøa tan nhieàu chì hôn nöôùc laïnh.

• Duøng thieát bò thaåm thaáu ngöôïc laép ngay taïi voøi nöôùc ñeå khöû chì trong nöôùc. Trong thieát bò thaåm thaáu ngöôïc, phaân töû nöôùc coù kích thöôùc phaân töû nhoû hôn coù theå ñi qua ñöôïc maøng thaåm thaáu, coøn chì vaø caùc phaân töû khaùc coù kích thöùôc lôùn hôn bò giöõ laïi.

• Thay caùc oáng daãn nöôùc coù chì baèng oáng daãn nöôùc baèng saét hoaëc chaát deûo.

• Neáu ñaát ngoaøi saân, vöôøn nhieàu chì vaø khoâng theå thay baèng lôùp ñaát “saïch”, caàn troàng caây xanh. Caây seõ laáy ñi moät löôïng chì ñaùng keå trong ñaát.

864

• Thay theá xaêng pha chì baèng xaêng khoâng chì.

19.12.8. Hoäi chöùng oám nhaø cao taàng

• Khoâng ñöïôc bít caùc mieáng thoâng khí vaø phaûi lau röûa chuùng thöôøng xuyeân

• Xöû lyù nöôùc cuûa heä thoáng taïo aåm theo chæ daãn cuûa ngöôøi laép ñaët

• Lau vaø thay thöôøng xuyeân caùc boä loïc khí

• Xem xeùt, ñieàu chænh nhieät ñoä, ñoä aåm trong caùc phoøng

• Ñaët maùy photocopy vaø maùy in trong moät phoøng thoâng thoaùng

• Traùnh ñaët nhieàu thieát bò ñieän trong moät phoøng

• Ñaët caây xanh loïc khoâng khí trong phoøng.

19.12.9. Haïn cheá oâ nhieãm ngoaøi trôøi

OÂ nhieãm ngoaøi trôøi – yeáu toá coù theå aûnh höôûng lôùn ñeán oâ nhieãm trong nhaø – laø moái quan taâm cuûa moïi quoác gia vaø ñöôïc theå cheá hoùa baèng phaùp luaät vaø haøng loaït bieän phaùp.

• Trong saûn xuaát, phaûi xöû lyù caùc loaïi chaát thaûi tröôùc khi ñöa ra moâi tröôøng, baûo ñaûm caùc tieâu chuaån Nhaø nöôùc quy ñònh, trieån khai caùc coâng ngheä saïch, tieát kieäm taøi nguyeân, naêng löôïng, caám caùc chaát ñoäc haïi khoâng phaân huûy sinh hoïc, nhöõng chaát gaây ung thö vaø caùc beänh khaùc, nhöõng chaát phaù huûy taàng ozon.

• Trong giao thoâng, vaän taûi, thay theá xaêng pha chì baèng xaêng khoâng chì, caûi tieán ñoäng cô ñeå khoâng thaûi khí ñoäc.

• Caám phaù röøng, baûo veä tính ña daïng sinh hoïc.

19.12.10. OÂ nhieãm, gaây ñoäc nhaø noâng thoân

Phoøng choáng oâ nhieãm ôû noâng thoân moät caùch trieät ñeå laø moät vaán ñeà raát khoù khaên vì lieân quan ñeán vieäc giaûi quyeát haøng loaït vaán ñeà raát lôùn ôû noâng thoân nhö vaán ñeà chaát ñoát, thay ñoåi taäp quaùn sinh hoaït vaø caûi taïo caùch thieát keá caùc kieåu nhaø.

• Chaát ñoát: vieäc thay ñoåi chaát ñoát duøng trong ñun naáu haøng ngaøy töø pheá lieäu thöïc vaät (cuûi, laù caây, baõ mía, rôm raï..) sang than,

865

daàu hoûa, gas hay ñieän laø khuynh höôùng haïn cheá daàn nhöõng saûn phaåm phuï cuûa quaù trình chaùy raát ñoäc haïi. Song quaù trình thay ñoåi naøy gaén lieàn vôùi ñieàu kieän kinh teá vaø möùc soáng cuûa ngöôøi noâng daân.

• Thay ñoåi taäp quaùn sinh hoaït: ÔÛ nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån coøn toàn taïi nhieàu taäp quaùn laïc haäu, caàn phaûi thay ñoåi, töø vieäc uoáng nöôùc laõ, veä sinh caù nhaân, boùn phaân baéc treân ñoàng ruoäng ñeán nhöõng kieán thöùc veà söû duïng phaân boùn, thuoác tröø saâu ñuùng quy caùch ñeå vöøa mang laïi hieäu quaû kinh teá vöøa haïn cheá ñöôïc oâ nhieãm moâi tröôøng.

• Caùch thieát keá nhaø ôû taïi noâng thoân coù nhieàu ñieåm thieáu khoa hoïc: khoaûng caùch giöõa nhaø ôû vaø caùc dieän tích phuï, bieän phaùp thoâng gioù, boá trí chuoàng traïi chaên nuoâi... Nhieàu nöôùc ñaõ coù thieát keá caùc kieåu nhaø phuø hôïp vôùi phong tuïc ñòa phöông.

19.12.11. Choáng ngoä ñoäc thöïc phaåm

• AÊn rau saïch, thöïc phaåm saïch.

• Baûo quaûn thöùc aên toát, ñuû laïnh, khoâng ñeå thòt soáng thòt chín chung nhau, tieáp xuùc nhau.

• Khoâng duøng nhuõng thöïc phaåm coù chaát baûo quaûn, phuï gia ñoäc haïi.

• Dieät giaùn, chuoät, ruoài, kieán trong phoøng, khoâng cho chuùng aên, truyeàn beänh vaøo thöùc aên Khoâng aên nhöõng thöùc aên ñaõ thiu, oâi.

19.13. KEÁT LUAÄN

Thoâng thöôøng, khi noùi ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng, ngöôøi ta thöôøng nghó raèng ñoù laø nhöõng oâ nhieãm ngoaøi trôøi taùc ñoäng ñeán thôøi tieát, khí haäu, caây coû, huûy hoaïi caùc coâng trình xaây döïng, oâ nhieãm ñaát, nöôùc… aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Nhöng thöïc söï oâ nhieãm gaây ñoäc trong nhaø vaø vaên phoøng laø raát traàm troïng, gaây ra ñuû loaïi beänh, gaây ñoäc haïi söùc khoûe con ngöôøi.

Chæ trong thôøi gian gaàn ñaây, hieän töôïng oâ nhieãm noäi thaát môùi ñöïôc löu yù ñeán. Vì vaäy, caùc taøi lieäu nghieân cöùu chöa nhieàu, caùc taùc haïi chöa ñöôïc ñaùnh giaù moät caùch ñaày ñuû. Maëc duø ôû ñaây chæ taäp hôïp nhöõng coâng trình coøn leû teû, rôøi raïc ôû nöôùc ngoaøi, song cuõng ñuû keát luaän raèng: tình traïng oâ nhieãm trong nhaø khaù nghieâm troïng, gaây nhöõng toån thaát lôùn vaø thöïc söï laø vaán ñeà phaûi giaûi quyeát kòp thôøi.

866

ÔÛ nöôùc ta, haàu nhö chöa coù moät coâng trình naøo nghieân cöùu tình traïng oâ nhieãm trong nhaø, tìm hieåu caùc chaát ñoäc haïi ôû noäi thaát vaø taùc haïi cuûa chuùng. Vì nhöõng tính chaát ñoäc haïi vaø nguy hieåm cuûa caùc chaát gaây oâ nhieãm trong nhaø nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, ñeà nghò caùc cô quan chöùc naêng coù thaåm quyeàn coù söï quan taâm ñuùng möùc ñeán vaán ñeà naøy, caáp kinh phí ñeå ñieàu tra tình hình oâ nhieãm noäi thaát ôû caùc thaønh phoá, tænh thaønh, caùc vuøng noâng thoân, mieàn nuùi... Treân cô sôû ñoù môùi coù theå ñeà ra nhöõng bieän phaùp thích hôïp.

867

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

Saùch

1. Leâ Huy Baù (chuû bieân), Ñoäc hoïc Moâi tröôøng, NXB ÑHQG TP HCM 2000

2. Boä Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng – Cuïc Moâi tröôøng, OÂ nhieãm trong nhaø, NXB Haø Noäi, 1999.

3. Louis Hoà Taán Taøi, Caùc saûn phaåm taåy röûa vaø chaêm soùc caù nhaân, NXB Dunod, Phaùp, 2002.

Trang Web

4. http://www.indoorpollution.com/

5. http://www.lungusa.org/air/envindoorap.html

6. http://www.epa.gov/iap/ia–intro.html

7. http://www.saferchild.org/indoor.htm

8. www.epa.gov/iaq

9. www.epa.gov/iaq/radon/

10. www.nea.gov.vn

11. www.nea.gov.vn/Sukien_Noibat/Chatluong_KK/

12. www.indoorair2002.org/

13. www.nsc.org/ehc/indoor/iaq.htm

14. http://www.nsc.org/ehc/indoor/floods.htm

15. http://www.nsc.org/ehc/indoor/bio_cont.htm

16. http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/housing/indoorair–hazards/main.htm

17. http://www.4woman.gov/faq/envfaq/airpollu.htm

18. http://www.ykhoa.net/NCKH/P01–P79/mt02.HTM

19. http://www.advite.com/onhiemkhongkhi.htm

20. http://edugreen.teri.res.in/index.asp

868

21. http://edugreen.teri.res.in/explore/air/indoor.htm

22. www.olivenaturals.com

23. www.irdcorp.com

24. http://www.terressentials.com/exposure.html

25. www.baobinhdinh.com.vn

26. www.vim–online.com

27. www.titione.com

"" Ghi nhaän söï coäng taùc cuûa Leâ Ñaøo An Xuaân, Nguyeãn Nhaät Huy

869

CHÖÔNG 20

GIÔÙI THIEÄU, THÖÛ NGHIEÄM CAÙC MOÂ HÌNH TRONG TÍNH TOAÙN LAN TRUYEÀN OÂ NHIEÃM

20.1. MOÂ HÌNH PHAÙT TAÙN 24SO − TÖØ MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT PHEØN

VAØO NÖÔÙC

20.1.1. Giôùi thieäu noäi dung moâ hình

Moâ hình phaùt taùn 24SO − trong vuøng pheøn laø moâ hình phaùt taùn

ñoäc chaát 24SO − töø ñaát pheøn qua caùc keânh raïch chung quanh. Do ñoù,

moâ hình thöïc hieän ôû nghieân cöùu naøy laø moâ hình phaùt taùn trong moâi tröôøng nöôùc. Nguoàn gaây oâ nhieãm laø vuøng ñaát pheøn. Hieän töôïng phaùt taùn baát kì moät chaát oâ nhieãm trong doøng chaûy keânh raïch raát phöùc taïp, bao goàm quaù trình khueách taùn vaø ñoái löu theo caû ba chieàu. Nhöõng quaù trình naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo caùc yeáu toá nhö ñaëc ñieåm nguoàn gaây oâ nhieãm, cheá ñoä doøng chaûy, ñòa hình … Ñeå thieát laäp moâ hình tính toaùn phaùt taùn 2

4SO − ta xem vuøng ñaát pheøn (coù chöùa nhöõng ion 24SO − )

laø nguoàn oâ nhieãm phaùt taùn vaøo caùc doøng chaûy laân caän.

20.1.2. Thieát laäp phöông trình tính toaùn

20.1.2.1. Phöông trình thuûy löïc

Trong tröôøng hôïp toång quaùt, doøng chaûy khoâng oån ñònh vaø coù löu löôïng ngang nhaäp vaøo ñoaïn keânh xeùt, heä thoáng phöông trình Saint vernant sau ñaây ñöôïc söû duïng:

870

1. Phöông trình lieân tuïc

0=−

∂∂

+∂∂

rqsQ

tzB (20.1)

2. Phöông trình ñoäng löôïng

2

qt t2g.A.Q QQ Q Q zu .q g.A. 0

t s A A xK

⎡ ⎤∂ ∂ ∂⎡ ⎤⎢ ⎥+ + − + =⎢ ⎥∂ ∂ ∂⎣ ⎦⎢ ⎥⎣ ⎦ (20.2)

B: chieàu roäng maët thoaùng (m)

Z: cao trình maët thoaùng (m)

Q: löu löôïng qua maët caét ngang (m3/s)

qr: löu löôïng nhaäp ngang treân moät ñôn vò chieàu daøi keânh (m3/s/m)

A: dieän tích maët caét ngang (m2)

s: chieàu daøi doïc keânh so vôùi moät vò trí naøo ñoù ñöôïc choïn laøm goác (m)

t: thôøi gian giaây (s)

K: moâñun löu löôïng (m3/s), nRARCAK

3/2... ==

C: heä soá Chezy, n: heä soá nhaùm Manning

uqr: thaønh phaàn löu toác doïc truïc cuûa löu löôïng ngang.

Treân ñaây ta giaû söû heä soá ñieàu chænh ñoäng löôïng vaø ñoäng naêng α = α0 = 1

+ Neáu doøng chaûy oån ñònh khoâng ñeàu, thì (20.1) vaø (20.2) trôû thaønh:

0=− rq

dsdQ

(20.3)

2

2

1.

).().

..1.(

r

rqr

FAg

qAQu

sA

AgRCji

dsdh

−

−+∂∂

−−=

α

(20.4)

A = f(s,h), Q = f(s), R: baùn kính thuûy löïc, g: gia toác troïng tröôøng vaø j: ñoä doác thuûy löïc

871

RCAQj

.2.2

2

=

+ Neáu nhö khoâng coù löu löôïng ngang: qr =0, suy ra:

Q = const (20.5)

2

2

1

).

..1.(

rFsA

AgRCji

dsdh

−∂∂

−−=

α

(20.6)

+ Neáu doøng chaûy oån ñònh, keânh laêng truï vaø khoâng coù löu löôïng ngang, suy ra:

21 rF

jidsdh

−−

= (20.7)

+ Neáu doøng chaûy chuyeån ñoäng oån ñònh ñeàu, suy ra:

iRCAQ ...= (20.8)

nRC

6/1

= (20.9)

Vôùi baùn kính thuûy löïc PAR =

P: chu vi öôùt cuûa dieän tích maët caét ngang

n: heä soá Manning

+ Ñeå giaûi phöông trình Saint vernant trong tröôøng hôïp doøng khoâng oån ñònh, hoaëc caùc phöông trình doøng khoâng ñeàu trong caùc tröôøng hôïp doøng chaûy oån ñònh, ngöôøi ta thöôøng duøng phöông phaùp sai phaân höõu haïn.

+ Khi tìm ñöôïc taát caû nhöõng yeáu toá thuûy löïc taïi taát caû caùc ñieåm nuùt sau thôøi ñoaïn Δt, phöông trình truyeàn chaát seõ ñöôïc aùp duïng trong thôøi ñoaïn naøy ñeå ñöôïc tính toaùn xaùc ñònh caùc giaù trò truyeàn chaát (noàng ñoä C, nhieät ñoä t …) ôû thôøi ñieåm môùi. Söï tính toaùn lieân tuïc cuûa caùc phöông trình thuûy löïc, phöông trình truyeàn chaát ñöôïc tieán haønh töø thôøi ñieåm naøy sang thôøi ñieåm khaùc, seõ cho ta chuoãi giaù trò cuûa yeáu toá doøng chaûy, moâi tröôøng theo thôøi gian.

872

+ Tuy nhieân khi xem xeùt thôøi ñoaïn Δt ta caàn chuù yù ñeán hai yeáu toá: (1) söï bieán ñoåi yeáu toá thuûy löïc theo thôøi gian [chaúng haïn ñoái vôùi vuøng trieàu, vì dao ñoäng möïc nöôùc thay ñoåi theo ngaøy (nhaät trieàu), hoaëc nöûa ngaøy (baùn nhaät trieàu), ta coù laáy daân toäc = 0.5–1 giôø]; (2) söï bieán ñoåi cuûa yeáu toá moâi tröôøng theo thôøi gian [coù moät soá tính chaát bieán ñoåi nhanh ⇒ yeâu caàu laáy Δt nhoû; trong khi coù nhöõng tính chaát bieán ñoåi raát chaäm (coù theå ñeán vaøi ngaøy)]. Trong tröôøng hôïp naøy ta phaûi tính toaùn luyõ tích sau nhieàu ngaøy thì giaù trò cuûa tính chaát moâi tröôøng môùi thaáy coù bieán ñoåi.

3. Phöông trình ñoái löu:

+ Phöông phaùp kieåm soaùt theå tích:

∫∫+=scv

hethongdAnuk

dtdX

dtdX ....ρ (20.10)

CV: theå tích kieåm soaùt

S: dieän tích bao quanh theå tích kieåm soaùt

∫∫∫=W

dwkX ..ρ (20.11)

k: giaù trò cuûa ñaïi löôïng X (laø moät ñaëc tröng vaän chuyeån naøo ñoù trong tröôøng löu chaát) trong moät ñôn vò khoái löôïng.

Hay:

∫∫∫ ∫∫+

∂∂

=W Shethong

dAnukdwktdt

dX ....).( ρρ (20.12)

Duøng pheùp bieán ñoåi Gauss töø tích phaân maët ra tích phaân khoái:

∫∫∫ ∫∫∫∫∫∫ ∇+∂∂

=∇+∂∂

=W WWhethong

dwukkt

dwukdwktdt

dX )..().(()...(.).( ρρρρ

(20.13)

Xeùt doøng chaûy vaän taûi chaát coù noàng ñoä C (kg/m3). Chaát vaän taûi laø chaát baûo toaøn: noù khoâng bò phaân huyû, bieán ñoåi hoùa hoïc, sinh hoïc … Do ñoù:

0=hethongdt

dX

873

Do ñoù phöông trình treân trôû thaønh:

0).().().(

=∂

∂+

∂

∂+

∂∂

+∂∂

z

z

y

yx uCuCxuC

tC (20.14a)

Trong heä toïa ñoä Descartes ta coù theå vieát laïi nhö sau:

ÔÛ ñaây C=f(x,y,z,t) vaø ux, uy, uz laø ñeàu laø haøm soá theo (x,y,z) vaø t.

Khai trieån phöông trình treân ta ñöôïc:

0)()..( =∇+∇+∂∂ CuuC

tC (20.14b)

maø löu chaát khoâng neùn ñöôïc, phöông trình lieân tuïc cho: 0. =∇ u neân phöông trình treân trôû thaønh:

0)( =∇+

∂∂ Cu

tC

hay: 0=∂∂

+∂∂

+∂∂

+∂∂

=z

zy

yxCuCu

xCu

tC

DtDC

(20.15)

trong taøi lieäu veà vaän chuyeån ñöôøng vaïch ra bôûi phaân töû laø ñöôøng ñaëc tröng (charateritics). Thaät vaäy, phöông trình treân laø phöông rình hyperbol coù moät ñuôøng ñaëc tröng coù tính chaát khoâng bình thöôøng sao cho moãi söï thay ñoåi trong C chæ ñöôïc caûm thaáy trong ñöôøng ñaëc tröng ñoù. Ñöôøng ñaëc tröng chính laø quyõ ñaïo cuûa moät phaân töû löu chaát, coù phöông trình cho bôûi:

udtXd p = (20.16)

4. Phöông trình khueách taùn Fick

Ñònh luaät khueách taùn Fick cho raèng söï taûi noàng ñoä cuûa moät chaát trong moät löu chaát öùng caân baèng tæ leä vôùi giaù trò aâm cuûa gradient noàng ñoä, ñöôïc dieãn taû qua phöông trình:

i

i xCDq∂∂

−= (20.17)

Trong ñoù:

874

D: heä soá khueách taùn (diffusion or dispersion coefficient).

qi: thoâng löôïng chaát vaän taûi (kg/m3)

Ñònh luaät Fick döïa treân söï vaän chuyeån phaân töû vaø phaùt bieåu raèng vaät chaát coù xu höôùng caân baèng söï phaân boá cuûa noù trong chaát neàn; nghóa laø noù di chuyeån töø nôi coù noàng ñoä cao ñeán thaáp. Heä soá khueách taùn phuï thuoäc vaøo caû löu chaát vaø chaát nhieãm baån (chaát nhieãm baån trong moâ hình naøy laø SO4

2–).

Giaû söû chaát nhieãm baån baûo toaøn, xeùt moät vi phaân hình hoäp trong tröôøng chuyeån ñoäng coù caùc caïnh laø Δx, Δy, Δz, taâm cuûa hình hoäp coù toïa ñoä (x,y,z) vaø noàng ñoä taïi ñaây laø C(x,y,z), toác ñoä truyeàn chaát nhieãm baån laø q(qx, qy, qz).

+ Löôïng chaát baån ñi ra khoûi hình hoäp qua caùc maët vuoâng goùc vôùi truïc ox, trong thôøi gian Δt laø:

tzyxxqtx

xqqzyx

xqq xx

xx

x ΔΔΔΔ∂∂

=Δ⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ Δ

∂∂

−−ΔΔ⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ Δ

∂∂

+ ...2

..2

.

+ töông töï ñoái vôùi caùc maët vuoâng goùc vôùi phöông y, z:

tzyxyq

tyyq

qzxyyq

q yyy

yy ΔΔΔΔ

∂

∂=Δ⎥

⎦

⎤⎢⎣

⎡⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛ Δ∂

∂−−ΔΔ⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛ Δ∂

∂+ ...

2..

2.

tzyxzqtz

zqqxyz

zqq zz

zz

z ΔΔΔΔ∂∂

=Δ⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ Δ

∂∂

−−ΔΔ⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ Δ

∂∂

+ ...2

..2

.

Toång löôïng chaát baån ñi ra khoûi hình hoäp laø:

yx zqq qx. y. z. t x. y. z. t x. y. z. tx y z

∂∂ ∂Δ Δ Δ Δ + Δ Δ Δ Δ + Δ Δ Δ Δ =

∂ ∂ ∂ yx zqq q x. y. z. t

x y z∂⎛ ⎞∂ ∂

= + + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂ ∂⎝ ⎠ (20.18a)

Löôïng chaát baån ñi ra khoûi hình hoäp trong thôøi gian Δt naøy seõ laøm giaûm noàng ñoä chaát baån trong hoäp, do ñoù ta coù löôïng chaát baån giaûm ñi trong hoäp, trong thôøi gian Δt laø:

875

tzyx

tC

ΔΔΔΔ∂∂

− ... (20.18b)

Caân baèng 2 phöông trình treân ta ñöôïc:

0=∂∂

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

+∂

∂+

∂∂

∂∂

−=⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

+∂

∂+

∂∂

tC

zq

yq

xqhay

tC

zq

yq

xq zyxzyx (20.19a)

Theá qi vaøo ta ñöôïc:

∑=

=∂∂

∂∂

−∂∂

zyxxi ii xCD

xtC

,,0).( (20.19b)

Hay:

0)..(. =∇∇−

∂∂ CD

tC (20.19c)

+ Do ñoù trong löu chaát tónh, söï khueách taùn ñoàng chaát (D=const

taïi baát kì vò trí khoâng gian naøo), oån ñònh ( 0=∂∂

tC ) tuaân theo phöông

trình vi phaân Laplace coù daïng:

02

2

2

2

2

2

=∂∂

+∂∂

+∂∂

zC

yC

xC

(20.20)

5. Phöông trình khueách taùn ñoái löu

Xeùt moät vi phaân hình hoäp ABCDEFGH trong tröôøng doøng chaûy taûi chaát nhieãm baån baûo toaøn. Giaû söû löu toác taïi taâm hình hoäp laø

),,( zyx uuuu = vaø noàng ñoä laø C(x,y,z).

zyxxCCx

xu

u xx ΔΔ

Δ∂∂

−Δ

∂∂

− .).2

.)(2

.( zyxx

qq x

x ΔΔΔ

∂∂

+ .).2

.(

zyxx

qq x

x ΔΔΔ

∂∂

− .).2

.(

A

FE

D C

B

H G

zyxxCCx

xu

u xx ΔΔ

Δ∂∂

+Δ

∂∂

+ .).2

.)(2

.(

876

+ Löôïng chaát baån ñi ra khoûi hình hoäp theo phöông x (qua maët BCGF vaø ADHE) do taùc ñoäng cuûa doøng ñoái löu trong thôøi gian Δt laø:

xX xOUT

u x C xM u . C . y. z. tx 2 x 2

∂ Δ ∂ Δ⎛ ⎞ ⎛ ⎞Δ = + + Δ Δ Δ −⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠⎝ ⎠

xx

u x C xu . C . y. z. tx 2 x 2

∂ Δ ∂ Δ⎛ ⎞ ⎛ ⎞− − − Δ Δ Δ =⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠⎝ ⎠

xx

uCu . C . x. y. z t.x x

∂∂⎛ ⎞= + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

+ Töông töï chaát nhieãm baån ñi ra khoûi hình hoäp theo phöông oy, oz do taùc ñoäng cuûa doøng ñoái löu trong thôøi gian Δt laø:

phöông oy:

OUT

yy Y

uCM u . C . x. y. z t.y y

∂⎛ ⎞∂Δ = + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

phöông oz:

OUTZ

Z ZuCM u . C . x. y. z t.

z z∂∂⎛ ⎞Δ = + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

Do ñoù toång chaát nhieãm baån ñi ra khoûi hình hoäp do taùc ñoäng cuûa doøng ñoái löu trong thôøi gian Δt laø:

xOUT x

uCM u C. x y. z. tx x

∂∂ ⎛ ⎞⎛ ⎞Δ = + Δ Δ Δ Δ +⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠ ⎝ ⎠ y z

Y Zu uC Cu C. x y. z. t u C. x y. z. t

y y z z∂⎛ ⎞⎛ ⎞ ∂∂ ∂ ⎛ ⎞⎛ ⎞+ Δ Δ Δ Δ + + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠

.... tzyxzu

yu

xuC

zCu

yCu

xCu zyx

zyx ΔΔΔΔ⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

∂

∂+

∂∂

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

+∂∂

+∂∂ (20.21)

vì löu chaát khoâng neùn ñöôïc, ta coù:

yx zuu u.u 0x y z

∂∂ ∂∇ = + + =

∂ ∂ ∂ (20.22)

Vaäy (20.21) trôû thaønh:

877

advOUT X Y Z

C C CM u . u . u . . x. y. z t.x y z

⎛ ⎞∂ ∂ ∂Δ = + + + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂ ∂⎝ ⎠

+ Löôïng chaát nhieãm baån ra khoûi hình hoäp döôùi taùc ñoäng cuûa doøng khueách taùn trong thôøi gian Δt ñöôïc tính bôûi phöông trình (20.18a) laø:

dif X Y ZOUT

q q qM . x. y. z t.x y z

⎛ ⎞∂ ∂ ∂Δ = + + Δ Δ Δ Δ⎜ ⎟∂ ∂ ∂⎝ ⎠

(20.23)

+ Vaäy toång coäng löôïng chaát baån ra khoûi hình hoäp laø:

ΔMtotalout = ΔMadv

out + ΔMdifout

........ tzyxzCD

zyCD

yxCD

xzCu

yCu

xCu zyx ΔΔΔΔ

⎥⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

∂∂

∂∂

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

∂∂

+⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

∂∂

∂∂

−⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

+∂∂

+∂∂

=

(20.24)

Löôïng chaát nhieãm baån ra khoûi hình hoäp seõ laøm giaûm noàng ñoä cuûa chaát nhieãm baån beân trong hình hoäp, söï giaûm noàng ñoä chaát nhieãm baån trong thôøi gian Δt laø:

red

CM . x. y. z. t.t

∂Δ = − Δ Δ Δ Δ

∂ (20.25)

Caân baèng (20.24), (20.25) ñôn giaûn ta ñöôïc:

).(.. CDCu

tC

DtDC

∇∇=∇+∂∂

= (20.26)

+ Trong tröôøng hôïp doøng thaám 1 chieàu, heä soá khueách taùn D (m2/s) coù theå ñöôïc dieãn taû thoâng qua chieàu daøi khueách taùn doïc aL (m) theo coâng thöùc:

D = aL.V

Vôùi V (m/s) laø vaän toác dòch chuyeån ñeàu cuûa doøng thaám.

6. Lôøi giaûi trong tröôøng hôïp heä soá khueách taùn laø haèng soá

(i) Khueách taùn moät chieàu:

* Tröôøng hôïp 1: Cho ñieàu kieän ban ñaàu C(x,0) = C(∞,t) = 0 (ñôn vò laø kg/m3). Cho bieát löôïng oâ nhieãm Mo (kg) ôû x = 0 vaø t = 0. Giaûi phöông trình vi phaân ta coù:

878

2x / 4.D.toMC e2 .D.t

−=π

* Tröôøng hôïp 2: Xeùt ñieàu kieän ôû ñoù hoà chöùa voâ haïn, chaát nhieãm baån coù noàng ñoä Co (ñôn vò laø Kg/m3) ñaët ôû phaàn aâm cuûa truïc x, vaø ñieàu kieän ban ñaàu treân phaàn döông cuûa truïc Ox coù giaù trò noàng ñoä baèng 0.

C(x,t) = Co vôùi x ≤ 0 C(x,0)=0 vôùi x > 0, C(∞,t) = 0 Lôøi giaûi laø:

oC xC(x, t) erfc2 2 D.t

⎛ ⎞= ⎜ ⎟

⎝ ⎠ (20.27)

Vôùi haøm erfc(u) ñöôïc tính nhö sau:

2u

y

0

2erf (u) e .dy−=π ∫

erfc(u) = 1 – erf(u) erfc(–u) = 1 + erf(u) Baûng giaù trò cuûa haøm erf(u):

u erf(u) u erf(u)

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1.0

1.2

0.0000

0.1129

0.2227

0.3286

0.4284

0.5205

0.6309

0.6778

0.7421

0.7969

0.8427

0.9103

1.4

1.6

1.8

2.0

2.5

3.0

4.0

.

.

.

. ∞

0.9523

0.9763

0.9891

0.9953

0.9996

0.99998

.

.

.

.

.

1.0000

879

(ii) Khueách taùn ña chieàu:

(*) Hai chieàu vôùi D = const: 2 2

2 2C C CD.t x y

⎛ ⎞∂ ∂ ∂⎜ ⎟= +⎜ ⎟∂ ∂ ∂⎝ ⎠

Trong tröôøng hôïp khoái löôïng chaát nhieãm baån laø haèng soá Mo(kg/m), lôøi giaûi

2R / 4.D.toMC e4. .D.t

−=π

R2 =x2 + y2

(*) Ba chieàu vôùi D=const:

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛∂∂

+∂∂

+∂∂

=∂∂

2

2

2

2

2

2

.zC

yC

xCD

tC

Trong tröôøng hôïp chaát nhieãm baån laø haèng soá, lôøi giaûi cho giaù trò C(kg/m3) laø:

2r / 4D.to3 / 2

MC e8( .D.t)

−=π

; r2= x2+ y2+ z2

(iii) Khueách taùn ñoái löu ñôn giaûn:

Trong baøi toaùn ñoái löu, thuaàn khieát, chaát nhieãm baån ôû laïi vôùi caùc phaân töû chöùa noù luùc ban ñaàu. Boå sung vaøo hieän töôïng khueách taùn, noàng ñoä cuûa phaân töû löu chaát thay ñoåi töông öùng theo caùc coâng thöùc ñaõ trình baøy ôû treân.

Khi ñieàu kieän ban ñaàu vaø ñieàu kieän bieân nhö sau:

C(x,t) = Co vôùi x ≤ 0

Vaø C(x,0) = 0 vôùi x > 0,

C(∞,t) = 0

Vaän toác doøng chaûy ñeàu laø U theo höôùng döông.

Lôøi giaûi soá do Carlaw vaø Jaeger

880

Ux / D0C x U.t x U.tC(x, t) erfc( ) e .erfc( )2 2 D.t 2 D.t

⎡ ⎤− += +⎢ ⎥

⎣ ⎦

20.1.2.2. AÙp duïng tính toaùn

Moâi tröôøng ñaát pheøn ñöôïc xem nhö laø nguoàn oâ nhieãm (phaùt taùn ra SO4

2–). Moãi vuøng ñaát seõ coù noàng ñoä SO42– ban ñaàu khaùc nhau,

nhöng haàu heát moãi vuøng ñaát pheøn ñeàu coù noàng ñoä ban ñaàu ñaëc tröng. Quaù trình phaùt taùn ion SO4

2– töø beà maët phaân chia giöõa ñaát vaø nöôùc ñi vaøo moâi tröôøng nöôùc, ñoàng thôøi cuõng coù quaù trình di chuyeån ion SO4

2– trong moâi tröôøng ñaát ra beà maët phaân chia do cheânh leäch gradient noàng ñoä. Do moâi tröôøng ñaát laø moâi tröôøng raén neân chaát oâ nhieãm khoù vaän chuyeån hôn trong moâi tröôøng loûng, noàng ñoä SO4

2– theo chieàu saâu laø khoâng ñoàng nhaát cho neân quaù trình khueách taùn ñöôïc tính theo nhöõng phöông trình treân laø coù sai soá. Vì theá khi aùp duïng nhöõng phöông trình treân ñeå tính noàng ñoä chaát oâ nhieãm ôû vò trí naøo ñoù thì caàn nhaân theâm heä soá hieäu chænh cho chuùng. Heä soá hieäu chænh naøy caàn phaûi ñöôïc ño ñaïc baèng thöïc nghieäm.

Moãi moät khu vöïc seõ coù nhöõng heä soá hieäu chænh khaùc nhau vaø caàn phaûi xaùc ñònh heä soá naøy tröôùc khi aùp duïng ñeå tính toaùn

20.2. ÖÙNG DUÏNG MOÂ HÌNH VAØO HEÄ SINH THAÙI ÑAÁT PHEØN TAÂN THAÏNH ÑOÀNG THAÙP MÖÔØI

20.2.1. Khaû naêng öùng duïng

Caùc bieän phaùp quaûn lyù nöôùc aûnh höôûng raát lôùn ñeán quaù trình sinh tröôûng cuûa caây troàng vaø tieâu thoaùt ñoäc toá, ngaên caûn söï oxit hoùa taàng pyrite vaø hieän töôïng mao daãn cuûa ñoäc toá ñeán taàng canh taùc. Vieäc öùng duïng moâ hình ñeå moâ phoûng vaø döï baùo quaù trình vaän chuyeån nöôùc vaø chaát hoøa tan trong ñaát pheøn trong tröôøng hôïp ñaát baõo hoøa hoaøn toaøn hay ñaát khoâng baõo hoøa vôùi taùc ñoäng cuûa quaù trình töôùi röûa trong thôøi gian canh taùc laø phöông aùn toát nhaát ñeå ñaùnh giaù ñöôïc hieäu quaû cuûa caùc phöông aùn töôùi tieâu nöôùc vaø giuùp cho vieäc thieát keá xaây döïng caùc heä thoáng thuûy lôïi noäi ñoàng moät caùch hôïp lyù nhaát.

Moâ hình vaän chuyeån nöôùc vaø truyeàn chaát trong ñaát pheøn do Giaùo sö Erik Eriksson cuøng nhoùm moâ hình thuoäc Döï aùn Quaûn lyù ñaát

881

pheøn (Döï aùn MASS) phaùt trieån töø naêm 1991 laø moät trong nhöõng muïc tieâu tìm hieåu. Qua nhieàu giai ñoaïn, moâ hình naøy ñaõ ñöôïc caûi thieän vaø coù khaû naêng tính toaùn cho nhieàu tröôøng hôïp khaùc nhau.

Moâ hình ñaõ ñöôïc kieåm nghieäm baèng caùc soá lieäu quan traéc qua thí nghieäm röûa pheøn trong 8 coät ñaát coù ñöôøng kính 60 cm vôùi phaãu dieän nguyeân daïng cao 100 cm ñaõ ñöôïc thöïc hieän ôû phoøng thí nghieäm ñaát moâi tröôøng cuûa Döï aùn, ñoàng thôøi cuõng qua kieåm nghieäm vôùi soá lieäu ño ñaïc treân ñoàng ruoäng taïi khu thí nghieäm Taân Thaïnh vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi.

Moâ hình ñöôïc aùp duïng ñeå döï baùo quaù trình tieâu thoaùt ñoäc toá do töôùi röûa trong thôøi gian canh taùc vaø xaùc ñònh löôïng nöôùc caàn thieát ñeå laøm giaûm ñoäc toá ñeán möùc caây troàng sinh tröôûng vaø phaùt trieån bình thöôøng.

Moâ hình coøn coù theå hoaøn thieän ñeå coù theå moâ phoûng ñöôïc nhieàu hieän töôïng töï nhieân khaùc nhö söï hình thaønh khe nöùt vaø quaù trình mao daãn ñoäc toá leân beà maët ñaát trong muøa khoâ, ñoàng thôøi aùp duïng cho nhieàu loaïi ñaát pheøn ôû nhöõng khu vöïc khaùc.

20.2.2. Moâ hình hoùa ñaát (SOCHEM model)

Söï vaän chuyeån cuûa nöôùc vaø chaát hoøa tan qua moät lôùp ñaát ñöôïc taùch ra thaønh hai phaàn: moät phaàn qua caáu truùc vi moâ vaø phaàn coøn laïi qua vó moâ.

– Thaønh phaàn qua vó moâ taïo ra quaù trình trao ñoåi chaát do söï cheânh leäch noàng ñoä giöõa dung dòch ñaát taïi choã vaø doøng chaûy ñeán.

– Thaønh phaàn qua heä vi moâ taïo ra hieän töôïng khueách taùn chaát giöõa haït ñaát vaø doøng chaûy ñeán.

Quaù trình trao ñoåi chaát tuøy thuoäc vaøo heä soá daãn thuûy löïc cuûa lôùp ñaát ñoù vaø khaû naêng dòch chuyeån nöôùc giöõa caùc taàng ñaát do quaù trình tieâu thoaùt nöôùc. Quaù trình khueách taùn tuøy thuoäc vaøo söï cheânh leäch noàng ñoä chaát giöõa dung dòch trong vi moâ vaø vó moâ, tuøy thuoäc vaøo ñaëc tính cô lyù cuûa taàng ñaát nhö heä soá khueách taùn chaát, dieän tích rieâng beà maët, kích thöôùc haït, …

Doøng chaûy sau khi ra khoûi lôùp tính toaùn seõ coù noàng ñoä laø toång hôïp noàng ñoä cuûa hai thaønh phaàn khueách taùn vaø trao ñoåi, doøng naøy tieáp tuïc ñi vaøo lôùp keá tieáp vaø quaù trình xaûy ra töông töï.

882

Moâi tröôøng hoùa trong ñaát goàm pha dung dòch vaø pha tröõ. Pha tröõ coù theå laø traïng thaùi tinh theå do khoaùng chaát ôû traïng thaùi caân baèng vôùi dung dòch, hoaëc do söï haáp phuï treân beà maët, hay trong thaønh phaàn trao ñoåi cation, caû hai tröôøng hôïp naøy ñöôïc xem nhö caân baèng vôùi dung dòch.

Nhaèm moâ taû nhöõng gì xaûy ra trong ñaát veà maët hoùa hoïc caàn phaûi thieát laäp caùc phöông trình toaùn moâ taû caùc quaù trình naøy. Giaû thuyeát raèng trong loaïi ñaát pheøn ôû vuøng Taân Thaïnh, khoaùng Jurbanite laø khoaùng chính yeáu chi phoái moïi phaûn öùng caân baèng trong dung dòch, trong phaûn öùng caân baèng naøy coù ba thaønh phaàn quan troïng tham gia vaøo ion nhoâm (Al3+), ion sulphate (SO4

2–) vaø ion hydrogen (H+). Tieán trình vaän chuyeån chaát hoøa tan trong moät lôùp ñaát baõo hoøa ñöôïc theå hieän nhö döôùi ñaây:

20.2.2.1. Caùc phöông trình:

Phöông trình tính toaùn noàng ñoä trao ñoåi giöõa khoaûng troáng vó moâ vaø vi moâ khi coù doøng ñoái löu:

Co(j) = (Ci(j) + α*Co(j–1))/(1–α)

Trong ñoù:

Co(j), Co(j–1): noàng ñoä chaát trong macropore ôû lôùp sau vaø tröôùc.

Ci(j): noàng ñoä chaát trong macropore ôû lôùp sau.

α = fd/fa.

vôùi:

fd = Df*Area*d*dt

Df: heä soá khueách taùn.

Log(h(θ)) = a0 + 0.4343*a1*Log(θs/θ) (20.28)

Trong ñoù:

θ: ñoä aåm taïi ñieåm tính toaùn.

θr: ñoä aåm thöôøng truù trong ñaát.

θs: ñoä aåm baõo hoøa ñaát.

883

Caùc thoâng soá b0, b1 vaø a0, a1 ñöôïc xaùc ñònh töø vieäc laäp caùc haøm töông quan K(θ) vaø h(θ) trong thí nghieäm caùc maãu ñaát.

– Toác ñoä huùt nöôùc cuûa reã lieân quan ñeán boác thoaùt hôi ñaát:

Smax = (ETP – EP)/leff (20.29)

20.2.2.2. Ñieàu kieän bieân vaø ñieàu kieän ban ñaàu cho ñôùi khoâng baõo hoøa:

i. Ñieàu kieän ban ñaàu:

Tröôøng hôïp coù lôùp nöôùc maët: θ (z, t = 0) = θs(z)

Tröôøng hôïp ñaát khoâng baõo hoøa: θ (z, t = 0) = θ0(z)

Trong tröôøng hôïp caùc soá lieäu ño laø aùp löïc giöõ nöôùc cuûa ñaát h(z), duøng quan heä h(θ) ñeå tính ra giaù trò θ.

ii. Ñieàu kieän bieân:

+ Bieân laø ñoä aåm ñaát θ hoaëc aùp löïc h (ñieàu kieän Dirichlet):

Bieân treân: θ (z = 0, t ) = θ1(t)

Bieân döôùi: θ (z = L, t) = θ2(t)

+ Bieân doøng chaûy q (ñieàu kieän Newman): doøng chaûy qua bieân treân vaø döôùi:

hq K 1z

∂⎛ ⎞= +⎜ ⎟∂⎝ ⎠

+ Caùc bieân khaùc: trong thöïc teá ngoaøi ñoàng khi xeùt moät phaãu dieän tích pheøn vôùi möïc nöôùc ngaàm noâng, ñoái vôùi lôùp ñaát khoâng baõo hoøa seõ bò aûnh höôûng bôûi ñieàu kieän khí haäu ôû bieân treân vaø möïc nöôùc ngaàm ôû bieân döôùi hoaëc möïc nöôùc keânh.

a. Phöông phaùp tính:

AÙp duïng phöông phaùp sai phaân hieän ñeå tính h vaø q ôû caùc lôùp theo moãi böôùc thôøi gian dt = 4 phuùt.

Ñeå ñôn giaûn hoùa khaû naêng trao ñoåi cuûa caùc ion ñöôïc xeùt theo töøng caëp söû duïng phöông trình cuûa Gaine–Thomas:

884

2 / 3 2 / 3Al Al

AlCaCa Ca

E CS *E C

=

2 / 3 2 / 3Al Al

AlFeFe Fe

E CS *E C

=

1 / 3 1 / 3Al Al

AlKK K

E CS *E C

=

1 / 3 1 / 3Al Al

AlCaNa Na

E CS *E C

=

2 / 3 2 / 3Al Al

AlMgMg Mg

E CS *E C

=

Theo nhieàu keát quaû thí nghieäm treân ñaát pheøn trong khu vöïc keát luaän laø söï tích tuï cuûa sulphate laø söï haáp thuï beà maët ñôn nguyeân töû vaø tuaân theo phöông trình haáp phuï cuûa Langmuir:

( )

SOSO max

SO

44

4

CE A * b *

1 b C=

+ + (20.30)

Trong ñoù:

CSO4: laø noàng ñoä cuûa sulphate trong caùc khoaûng vi moâ (micropore space).

Ñoái vôùi haøm löôïng chaát trong pha dung dòch ta duøng caùc tham soá: mAl, mCa, mMg, mFe, mK, mS04, mCl , mNa.

Ñieàu kieän trung hoøa ñieän tích trong pha dung dòch cho ta phöông trình:

mAl + mCa + mMg + mFe + mK = mNa = mS04 + mCl (20.31)

Moät ñieàu kieän khaùc ñöôïc ruùt ra töø giaû thuyeát laø söï hieän dieän cuûa kaolinite vaø silica voâ ñònh hình ñeå tính noàng ñoä cuûa ion hydrogen trong khoaûng troáng vi moâ:

( )1 / 3LOG AlpH 2.3 10 *

3.000= − (20.32)

885

Ñaët: 3/1AlCX = , vôùi CAl laø noàng ñoä cuûa nhoâm trong khoaûng vi moâ.

phöông trình (20.31) ñöôïc vieát laïi nhö sau:

( )3 2 Ca NaAlCa AlNa SO Cl H

Al Al4

E EX X * S * X * S * C C C 0 20.33E E

+ + − − + =

Giaûi phöông trình baäc ba naøy (20.33) ta ñöôïc trò soá cuûa CAl, töø ñoù tính ra caùc noàng ñoä coøn laïi.

Ñoái vôùi söï caân baèng khoái löôïng, vì theå tích cuûa vó moâ nhoû hôn theå tích cuûa vi moâ, söï caân baèng khoái löôïng chuû yeáu xeùt cho vuøng vi moâ chính laø toång soá chaát haáp phuï hoaëc khöû haáp phuï vaø chaát hoøa tan.

b. Ñieàu kieän ban ñaàu vaø ñieàu kieän bieân:

i. Ñieàu kieän ban ñaàu:

Noàng ñoä caùc chaát trong caùc lôùp tính toaùn: C(z,t = 0) = C0(z)

ii. Ñieàu kieän bieân:

Trong tröôøng hôïp coù lôùp nöôùc maët ruoäng:

Bieân treân: chaát löôïng lôùp ñaát maët C(z = 0,t) = CS(t)

Bieân döôùi: chaát löôïng nöôùc keânh trao ñoåi vôùi nöôùc ngaàm

C(z = L,t) = Cc(t)

c. Phöông phaùp tính:

Trong moâ hình SOCHEM aùp duïng phöông phaùp sai phaân hieän ñeå tính noàng ñoä cuûa caùc chaát ôû moãi lôùp, vôùi böôùc thôøi gian chia laø moät ngaøy vaø chieàu saâu tính toaùn laø 120 cm, chieàu daøy moãi lôùp laø 10 cm. Caùc soá lieäu input cuûa moâ hình SOCHEM ñöôïc laáy töø keát quaû cuûa moâ hình SOILWA.

886

20.3. MOÂ HÌNH MOÂ PHOÛNG ÑAÁT PHEØN (SMASS)

Caáu truùc cuûa SMASS: moâ hình moâ phoûng ñaát pheøn

Moâ hình moâ phoûng ñaát pheøn baèng maùy tính bao goàm moät soá moâ hình phuï lieân keát vôùi nhau, trong ñoù nhöõng tieán trình vaät lyù vaø hoaù hoïc xaûy ra trong ñaát pheøn ñöôïc moâ taû baèng nhöõng phöông trình toaùn hoïc. Ñeå giaûi nhöõng phöông trình naøy, phaãu dieän ñaát ñöôïc chia ra thaønh nhöõng lôùp coù kích thöôùc khaùc nhau. Nhöõng ñieàu kieän hoùa–lyù ban ñaàu trong moãi lôùp phaûi ñöôïc khai baùo trong phaàn nhaäp lieäu. Ñoái vôùi moät chu trình moâ phoûng hoaøn chænh, caùc giaù trò ñieàu kieän bieân cuõng caàn ñöôïc nhaäp vaøo . Caùc ñieàu kieän lyù–hoùa trong moãi lôùp, cuøng vôùi caùc thoâng soá veà löôïng nöôùc vaø dung dòch ñaát ôû bieân cuûa heä thoáng ñöôïc tính toaùn cho töøng ngaøy.

Ñieàu kieän bieân - Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa nöôùc töôùi

vaø möa - Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa nöôùc ngaàm - Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa nöôùc keânh

Ñieàu kieän bieân- Boác thoaùt hôi tieàm taøng - Nöôùc ngaàm - Möa/töôùi - Möïc nöôùc trong keânh

MOÂ HÌNH CHUYEÅN VAÄN NÖÔÙC(SWAP)

Thoâng löôïng nöôùc - Traéc dieän aåm - Traéc dieän khoâng

MOÂ HÌNH CHUYEÅN VAÄN DUNG DÒCH(TRANSOL)

MOÂ HÌNH CHUYEÅN VAÄN OXY VAØ OXY HOÙA PYRITE

Thoâng löôïng dung dòch - Saûn phaåm Fe2+

- Saûn phaåm SO42-

- Saûn phaåm H+

MOÂ HÌNH HOÙA HOÏC(EPIDIM)

- Noàng ñoä dung dòch ñaát - Noàng ñoä dung dòch

trong nöôùc trao ñoåi vôùi keânh tieâu

Noàng ñoä dung dòch trong nöôùc trao ñoåi vôùi

nöôùc ngaàm

- Löôïng haáp phuï - Löôïng keát tuûa

- Theá oxy hoaù khöû

Löôïng pyrite coøn laïiï

SMASS

887

Trình töï tính toaùn nhöõng tieán trình vaät lyù vaø hoùa hoïc dieãn ra trong ñaát pheøn vaø ñöôïc moâ phoûng bôûi moâ hình SMASS:

Tröôùc tieân, moâ hình SWAP tính toaùn löôïng nöôùc chuyeån vaän thaúng ñöùng vaø naèm ngang, töø ñoù thu ñöôïc thoâng soá löôïng nöôùc vaø traéc dieän aåm cuûa ñaát. Haøm löôïng khoâng khí trong ñaát seõ ñöôïc suy ra döïa theo ñoä aåm ñaát.

Töø haøm löôïng khoâng khí, moâ hình tính toaùn vaän chuyeån oxy vaø oxy hoùa pyrite seõ tính toaùn heä soá khueách taùn oxy trong caùc khe roãng thoaùng khí. Löôïng oxy tieâu thuï trong ñaát seõ ñöôïc tính toaùn töø haøm löôïng pyrite vaø höõu cô coù trong ñaát. Töø ñoù traéc dieän oxy trong ñaát ñöôïc tính toaùn. Toác ñoä oxy hoùa pyrite ôû moãi ñoä saâu ñaát seõ ñöôïc xaùc ñònh döïa vaøo noàng ñoä oxy taïi choã. Töø ñoù löôïng H+, SO4

2– vaø Fe3+ sinh ra töø phaûn öùng oxy hoùa pyrite seõ ñöôïc tính toaùn. Löôïng pyrite coøn laïi sau böôùc tính toaùn naøy seõ ñöôïc duøng laøm giaù trò ban ñaàu cho böôùc thôøi gian tieáp theo.

Moâ hình chuyeån vaän dung dòch ñaát seõ ñöôïc duøng tieáp theo ñeå tính toaùn thoâng löôïng dung dòch xaûy ra theo phöông thaúng ñöùng vaø naèm ngang döïa vaøo thoâng löôïng nöôùc ñaõ ñöôïc tính toaùn trong böôùc 1.

Trong moâ hình hoaù hoïc, nhöõng ñaïi löôïng ñöôïc sinh ra hoaëc bò tieâu thuï trong nhöõng quaù trình khoâng caân baèng (chaúng haïn nhö keát tuûa hoaëc hoøa tan) seõ ñöôïc tính toaùn. Sau ñoù toång haøm löôïng cuûa caùc chaát hoùa hoïc trong dung dòch ñaát ñöôïc tính toaùn cho töøng lôùp ñaát khi xeùt ñeán quaù trình trao ñoåi giöõa caùc lôùp vaø vôùi bieân ngoaøi (keânh hay nöôùc ngaàm). Töø nhöõng phaûn öùng taïi choã vaø trao ñoåi giöõa caùc lôùp, coù theå tính toaùn ñöôïc haøm löôïng caân baèng, trong dung dòch ñaát, thaønh phaàn cuûa phöùc hôïp trao ñoåi cuõng nhö löôïng khoaùng ñöôïc sinh ra hay keát tuûa trong böôùc thôøi gian tính toaùn.

Böôùc thôøi gian tính toaùn ñöôïc choïn laø giôø, trong khi keát quaû ñöôïc xuaát ra cho töøng ngaøy. Vieäc moâ phoûng ñöôïc tieán haønh cho moät thôøi kyø nhieàu naêm, töø ñoù coù theå döï baùo ñònh löôïng ñöôïc nhöõng aûnh höôûng cuûa caùc chieán löôïc caûi taïo ñaát pheøn khaùc nhau (thuûy lôïi hay hoaù hoïc) hay taùc ñoäng cuûa nhöõng giaûi phaùp coâng trình, keânh möông treân ñaát pheøn. Nhöõng thay ñoåi veà moâi tröôøng gaây ra do vieäc caûi taïo

888

vaø söû duïng ñaát pheøn cuõng coù theå laø moät muïc tieâu moâ phoûng quan troïng cuûa SMASS.

Moâ hình SMASS ñaõ ñöôïc kieåm ñònh thoâng qua nhöõng thí nghieäm nghieâm tuùc nhieàu naêm treân thöïc ñòa taïi Indonesia trong nhöõng naêm cuoái cuûa thaäp nieân 90 theá kyû XX vaø ñaõ môû ra nhöõng khaû naêng aùp duïng roäng raõi trong thöïc teá.

20.4. MOÂ HÌNH MOÂ PHOÛNG SÖÏ LAN TRUYEÀN NÖÔÙC CHUA PHEØN TRONG KEÂNH

Töø naêm 1994, Toâ Vaên Tröôøng vaø coäng söï tieán haønh nghieân cöùu giaûi quyeát baøi toaùn lan truyeàn nöôùc chua pheøn trong keânh vaø laäp moâ hình toaùn moâ phoûng söï chuyeån dòch cuûa nöôùc chua pheøn, trong ñoù tính caân baèng cuûa jurbanite ñöôïc phaùt hieän laø chieám öu theá. Quaù trình traàm tích do laéng ñoïng, keát tuûa vaø hoøa tan cuõng ñöôïc xem xeùt trong moâ hình. Nguoàn soá lieäu töø traïm thí nghieäm ñaát chua pheøn Taân Thaønh thuoäc Ñoàng Thaùp Möôøi (ÑTM) Vieät Nam, ñöôïc duøng ñeå öùng duïng nghieân cöùu ñieån hình.

ÔÛ Ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaán ñeà nöôùc soâng keânh nhieãm pheøn thöôøng xaûy ra vaøo thôøi kyø ñaàu muøa möa. Vaøo muøa khoâ, caùc chaát axit sinh ra trong loøng ñaát vaø xì leân maët ñaát. Khi gaëp nhöõng traän möa ñaàu muøa, nöôùc chua pheøn bò röûa troâi xuoáng doøng chaûy soâng keânh.

Quaù trình sinh, lyù vaø hoùa hoïc taùc ñoäng ñeán söï vaän chuyeån chaát trong doøng chaûy soâng keânh vaø trong ñaát raát phöùc taïp. ÔÛ doøng soâng, quaù trình vaät lyù goàm söï taûi, khuyeách taùn theo caùc phöông doïc, ngang doøng chaûy vaø theo chieàu thaúng ñöùng ñoàng thôøi coù quaù trình traàm tích. Caùc bieán ñoåi hoùa hoïc bao goàm söï trao ñoåi ion, thuûy phaân, oxy hoùa–khöû, keát tuûa vaø haáp thuï. Caùc quaù trình naøy ñeàu tröïc tieáp hay giaùn tieáp chòu taùc ñoäng cuûa cheá ñoä khí töôïng thuûy vaên nhö möa, doøng chaûy maët, nhieät ñoä, boác hôi, gioù v.v.. Caùc moâ hình ñònh löôïng moãi quaù trình raát phöùc taïp. Cuõng coù moät soá moâ hình tieáp caän moâ phoûng theo phöông phaùp taát ñònh hay ngaãu nhieân. Vieäc löïa choïn moâ hình coøn tuøy thuoäc vaøo khaû naêng öùng duïng trong thöïc teá. Maëc duø coøn nhöõng khoù khaên neâu treân, raát nhieàu coâng trình nghieân cöùu phaùt trieån moâ hình

889

taát ñònh moâ phoûng chaát löôïng nöôùc soâng vì caùc moâ hình naøy khoâng chæ höõu ích nhaèm hieåu bieát quaù trình toát hôn maø coøn laø nhöõng coâng cuï höõu duïng trong vieäc quaûn lyù nöôùc.

Moâ hình chaát löôïng nöôùc, ñaëc bieät laø moâ hình xaâm nhaäp maën, ñöôïc xaây döïng thaønh coâng vaø öùng duïng cho nhieàu döï aùn phaùt trieån taøi nguyeân nöôùc chaâu thoå Mekong (Nguyeãn Taát Ñaéc 1987; Huyønh Ngoïc Phieân, 1991). Moät soá moâ hình toaùn moâ phoûng nöôùc ngaàm vaø söï lan truyeàn chaát hoøa tan trong nöôùc ngaàm döïa treân caùc thöïc nghieäm nghieân cöùu caùc taàng ñaát; chaúng haïn nhö moâ hình SMASS cuûa Bronswijk vaø Groenenberg ôû Haø Lan (1993) vaø moät moâ hình cuûa Eriksson (1992). Tuy nhieân, vieäc moâ phoûng chuyeån ñoäng nöôùc axit trong keânh, ñaëc bieät söï vaän chuyeån caùc chaát ñoäc töø ñoàng ruoäng xuoáng loøng keânh, vaãn laø moät ñeà taøi môùi meû.

Cô cheá vaät lyù hình thaønh nöôùc chua pheøn ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong nhieàu nghieân cöùu (Van Breeman, 1973; Dost & Van Breeman, 1982; Dent, 1986). Veà cô baûn trong suoát muøa khoâ saûn phaåm oâxy hoùa cuûa pyrite vaø söï dòch chuyeån cuûa caùc chaát trong loøng ñaát laøm taêng löôïng axit taàng ñaát treân. Do söï phaùt trieån noâng nghieäp moät soá keânh môùi hoaëc ñeâ bao cuõng ñöôïc xaây döïng. Vaøo ñaàu muøa möa khi ñoàng ruoäng bò uùng ngaäp caùc chaát axit treân ñoàng ruoäng hoaëc töø caùc con ñeâ môùi ñaép chaûy xuoáng loøng keânh vaø lan truyeàn sang caùc nôi khaùc. Caùc quaù trình sinh lyù hoùa hoïc lieân quan ñeán nöôùc axit vaø caùc quaù trình taùc ñoäng khaùc bieán ñoåi tuøy theo tình hình cuï theå.

Caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa nöôùc axit vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi, Vieät Nam

Thoâng thöôøng giaù trò pH cuûa nöôùc ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh tính chaát axit cuûa nöôùc. Coù nhieàu nghieân cöùu veà hoùa ñaát vaø hoùa nöôùc chæ ra raèng trong nöôùc axit toàn taïi moái quan heä pH vaø moät soá hoùa chaát chuû yeáu nhö nhoâm (Al), saét (Fe) vaø sulphat (SO4) ñöôïc bieåu dieãn baèng ñònh luaät töông taùc khoái löôïng ñaûm baûo tính caân baèng chaát naøo ñoù (ví duï nhö jurbanite hay gibbsite).

Treân cô sôû phaân tích soá lieäu hoùa hoïc ñôït ño 1985 – 1987 vuøng ÑTM, Nguyeãn Thaønh Tín (1990) keát luaän raèng pH vaø noàng ñoä Al, SO4

890

caân baèng vôùi jurbanite, Al(OH)SO4. Theo keát quûa phaân tích thoáng keâ soá lieäu thöïc nghieâm thu thaäp ñöôïc ôû traïi Taân Thaønh (ÑTM), Huyønh Ngoïc Phieân (1991) cuõng ñi ñeán keát luaän raèng coù moät moái töông quan tuyeán tính chaët cheõ giöõa pH vaø pAl (OH3) vaø pH2SO4. Moät moái töông quan tuyeán tính giöõa pH, Al vaø SO4 cuõng ñöôïc Raiswell cuøng caùc ñoàng nghieäp (1980) vaø Eriksson (1992) phaùt hieän. Tuy nhieân, caàn löu yù raèng caùc phaân tích hoài quy cuûa caùc moái lieân quan bao goàm caùc saûn phaåm hoaït tính ion cuõng caàn ñöôïc nghieân cöùu saâu hôn. Qua thí nghieäm coù theå laáy caân baèng jurbanite ñeå moâ phoûng tình traïng chua pheøn.

( )10pH pSu pAl d pH log H= + + = − (20.34)

trong ñoù d laø haèng soá cho tröôùc vaø noàng ñoä thöïc cuûa nhoâm, sulphate vaø ion hydro taïi ñieåm baát kyø (x,y,z,t) ñöôïc bieåu dieãn töông öùng bôûi Al, Su vaø H.

Heä phöông trình doøng 3 chieàu (3D)

Söï baûo toaøn khoái löôïng cuûa nhoâm, sulphate vaø hydro trong heä 3D cho heä phöông trình (boû qua söï khuyeách taùn do chuyeån ñoäng phaân töû vaø nhieãu ñoäng trong nöôùc):

( ) ( )q sis r i i s i i i

dC q Q Q C qC Q C P Ddt

⎛ ⎞ = − + + + + − −⎜ ⎟⎝ ⎠

(20.35)

trong ñoù Ci (i=1,2,3) töông öùng vôùi Al, Su vaø H; Pi (i=1,2,3) töông öùng laø löôïng Al, Su vaø H maát ñi hay sinh ra do keát tuûa hoaëc hoøa tan töø buøn ñaùy; Di (i=1,2,3) laø löôïng Al, Su vaø H maát do laéng ñoïng; q laø doøng chaûy beân (laáy nöôùc hoaëc thaûi nöôùc); Qs laø löu löôïng trao ñoåi giöõa keânh vôùi ñoàng ruoäng hay nöôùc ngaàm; Ci

q (i=1,2,3) laø noàng ñoä Al, Su vaø H trong doøng chaûy beân q; Ci

s (i=1,2,3) laø noàng ñoä Al, Su vaø H trong doøng chaûy beân Qs (chaúng haïn nhö doøng chaûy töø ruoäng xuoáng keânh); vaø Qr laø doøng chaûy do möa.

Phöông trình vi phaân vaät chaát ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng:

d.. .. .. .. ..u v wdt t x y z

⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞= + + +⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎝ ⎠

891

trong ñoù u,v vaø w laø thaønh phaàn löu toác theo caùc phöông x,y vaø z, vaø daáu hai chaám (..) dieãn taû moät haøm baát kyø nhö x,y,z hay t.

Trong dung dòch nöôùc phöông trình caân baèng cuûa jurbanite nhö sau:

Al(OH)SO4 + H+ → Al3+ + SO42– +H2O

Vì vaäy coù theå thieát laäp moái töông quan sau:

P1 = P2 = P vaø P3 + P1 = 0 (20.36)

Nhö Dost vaø Van Breemen (1982) ñaõ thöïc hieän, löôïng chaát maát do laéng ñoïng giaû thieát tyû leä baäc nhaát vôùi noàng ñoä C:

Di = 0.5LCi (20.37))

trong ñoù L laø haèng soá.

Khi ñoù, caùc phöông trình (20.33) vaø (20.35) coù theå vieát nhö sau:

31 2 dCdC dCa b c 0dt dt dt

⎛ ⎞⎛ ⎞ ⎛ ⎞+ − =⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

(20.38)

ii i i

dC C P 0.5LCdt

= −σ + Φ − − (20.39)

trong ñoù:

a = C3C2; b = C3C1; c = C1C2 (20.40)

σ = q + Qs + Qr; Φi = qCiq + QsCi

s (20.41)

Ñaët r = a + b + c; α = a/r; β = b/r; τ = c/r (20.42)

Sau vaøi böôùc bieán ñoåi phöông trình coù daïng:

ii i i

dC C F i 1,2dt

= −σ + = (20.43)

trong ñoù

σ1 = σ(β + τ) + τL; σ2 = σ(α + τ) + τL

F1 = βσC2 – τσC3 + (τ+β)Φ1 + τΦ3 – βΦ2

F2 = ασC1 – τσC3 + (α+τ)Φ2 + τΦ3 – αΦ1

Töông töï, phöông trình (20.38) coù theå vieát döôùi daïng:

892

31 2 1 1 2 2

dCc aF bF a C b Cdt

⎛ ⎞ = + − σ − σ⎜ ⎟⎝ ⎠

(20.44)

Tröôùc heát C1, C2 ñaït ñöôïc khi giaûi phöông trình (20.43), sau ñoù söï phaân boá pH ñöôïc tính theo töông quan caân baèng jurbanite sau:

pH = d + pC1 + pC2 (20.45)

Maët khaùc pH = –logC3 hay C3 = 10–pH, neân coù theå giaûi phöông trình (20.44) tìm C3 vaø ñöôïc pH. Tuy nhieân, caùch naøy khaù phöùc taïp vaø toán thôøi gian tính toaùn. Cuõng löu yù raèng d trong phöông trình (20.45) laø heä soá moâ hình ñöôïc öôùc tính. Theo nghieân cöùu cuûa chuùng toâi giaù trò d=–2,8 aùp duïng cho vuøng ÑTM. Bôûi haèng soá caân baèng laø haøm cuûa moät soá yeáu toá khaùc (ví duï nhö muoái), neân giaù trò d phaûi ñöôïc hieäu chænh theo soá lieäu ño.

Heä phöông trình cho doøng 1 chieàu (1D)

Phöông trình truyeàn chaát 1D coù theå thu ñöôïc baèng tích phaân tröïc tieáp phöông trình 3D treân maët caét ngang A theo chieàu doøng chaûy (Dent, 1986). Vì vaäy, phöông trình (20.39) coù theå vieát döôùi daïng phöông trình vi phaân rieâng nhö sau:

i i i ii

C C C Cu v w nC mt x y z

⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞+ + + = − +⎜ ⎟⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎝ ⎠ (20.46)

Löu yù raèng Al, Su vaø H öùng vôùi i=1, i=2 vaø i=3, n vaø m laø haøm cuûa Ci.

Ñaët ' ' '

' '

u U u v v w w

n n n m m m

= + = =

= + = + (20.47)

trong ñoù

i iA A A A

1 1 1 1U udA; C C dA; m mdA; n ndA;A A A A

⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞= = = =⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠∫ ∫ ∫ ∫

laø löu toác töùc thôøi doïc doøng chaûy, noàng ñoä, m vaø n töông öùng ñöôïc laáy bình quaân maët caét. Theá phöông trình (20.47) vaøo phöông trình (20.46), vaø ñôn giaûn hoùa veà phöông trình 1D ñöôïc:

893

' 'i

A

1 (AC) 1 (AUC) 1 u cdA nC mA t A x A x

∂ ∂ ∂+ + = − + + μ

∂ ∂ ∂ ∫ (20.48)

trong ñoù ( )' 'i i

A

1 m nc dAA

μ = −∫

Thaønh phaàn thöù ba beân veá traùi cuûa phöông trình (20.48) theå hieän söï khueách taùn doïc doøng chaûy. Ñoái vôùi doøng oån ñònh vaø ñeàu, thaønh phaàn taûi chaát lieân quan ñeán tích u’ vaø c’ coù theå bieåu dieãn töông töï nhö khuyeách taùn 1D (xem Dent, 1986). Döïa treân cô sôû naøy, heä soá khueách taùn E ñöôïc moâ taû trong thaønh phaàn bieán thieân noàng ñoä theo doøng chaûy nhö sau:

' ' ii

A

Cu c dA AEx

∂= −

∂∫ (20.49)

Daáu tröø (–) chæ ra söï vaän chuyeån chaát theo chieàu noàng ñoä giaûm. Theo khaùi nieäm naøy, phöông trình (20.48) trôû thaønh:

i i ii i

AC AUC CAE nAC mA At x t x

⎛ ⎞∂ ∂ ∂∂+ = − + + μ⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠

(20.50)

Söû duïng phöông trình lieân tuïc cuûa heä Saint–Venant:

s rA AU q Q Qt x

∂ ∂+ = + +

∂ ∂

vaø phaùt trieån thaønh phaàn khueách taùn, phöông trình (20.50) trôû thaønh 2

i i ii i i2

C C C1 EAU E Ct A x x x

∂ ∂ ∂∂⎛ ⎞+ − = − φ + Γ⎜ ⎟∂ ∂ ∂⎝ ⎠ ∂

hoaëc

( )2

i i ii i i2

C C CU 1 E Ct x x

∂ ∂ ∂+ + ∈ = − φ + Γ

∂ ∂ ∂ (20.51)

trong ñoù ϕi > 0 vaø Γi laø caùc heä soá cho tröôùc; ∈ ñöôïc coi laø heä soá ñeàu chænh khi hieäu chænh moâ hình. Phöông trình (19) laø daïng toång quaùt coù theå aùp duïng cho caùc chæ tieâu Al, Su vaø H neâu treân. Ñoái vôùi hydrogen ta coù theå aùp duïng phöông trình (20.51) hoaëc phöông trình (20.45) döôùi daïng

894

d1 3 1 3 1C C C 10= τ τ = (20.52)

Neáu söû duïng caùch tính bình quaân töông töï thì phöông trình (20) trôû thaønh

1 2 1 3C C C+ δ = τ (20.53)

trong ñoù ' '1 2

A

c c dAδ = ∫

Xaùc ñònh noàng ñoä chaát trong ñoàng ruoäng

Moät chaát hoøa tan giaû thieát ñöôïc ñaåy töø taàng khoâng baõo hoøa xuoáng taàng nöôùc ngaàm ngay khi beà maët ruoäng chöùa ñaày nöôùc ví nhö khi coù hoà chöùa. Phöông trình caân baèng löôïng trôû neân ñôn giaûn. Goïi V laø toång löôïng nöôùc trong ruoäng, C laø noàng ñoä chaát vaø Cs laø noàng ñoä chaát trong doøng trao ñoåi giöõa keânh vaø ruoäng vôùi löu löôïng Qs. Phöông trình caân baèng nöôùc laø:

s r edV Q Q Qdt

= + − (20.54)

trong ñoù Qr laø löôïng doøng chaûy töø möa; Qe laø löôïng nöôùc maát do boác hôi.

Caân baèng khoái löôïng chaát hoøa tan laø:

s s gdVC Q C F(C )dt

= + (20.55)

trong ñoù F(Cg) laø löôïng chaát töø taàng nöôùc ngaàm coù noàng ñoä Cg hoaëc löôïng chaát töø caùc nguoàn boå sung.

Thöïc chaát raát khoù xaùc ñònh Cg baèng caùc moâ hình. Neân thay baèng coâng thöùc tính Cg nhö sau:

( )0 0a t tg 0i

iC C e

⎡ ⎤− −⎣ ⎦= ∑ (20.56)

trong ñoù C0i laø noàng ñoäc chaát ban ñaàu taïi ñieåm i trong ruoäng vaøo thôøi ñieåm ñaàu muøa möa; a0 laø haèng soá phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá vaø coù theå öôùc tính töø soá lieäu thöïc ño.

895

Phöông trình (20.55) daãn ñeán phöông trình:

( )1 g s sVC V ' C ' C Q C t= + α + Δ (20.56)

trong ñoù α1 laø haèng soá ñaëc tröng bôûi söï xaùo troän moät phaàn trong ruoäng trong thôøi gian Δt; V’ vaø C’ laø theå tích vaø noàng ñoä trong ruoäng ôû böôùc thôøi gian tröôùc; Cs laø noàng ñoä chaát trong keânh neáu doøng chaûy töø keânh vaøo ruoäng, vaø baèng C’ neáu doøng chaûy ngöôïc laïi. Vì vaäy, neáu ñaëc tröng doøng chaûy ñaõ bieát, thì noàng ñoä C trong ruoäng deã daøng tính ñöôïc töø phöông trình (20.56).

Vaøi neùt veà thuaät toaùn cho doøng 1D vôùi söï khuyeách taùn doïc doøng chaûy

Ñeå ñôn giaûn, quy öôùc daáu ngang treân chæ thò noàng ñoä trung bình trong tröôøng hôïp 1D ñöôïc boû qua. Phöông trình sai phaân vaät chaát ñöôïc moâ taû nhö sau:

( )d.. .. ..U 1dt t t

∂ ∂⎛ ⎞= + − ∈ ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

Nhö vaäy phöông trình (20.51) coù theå vieát laïi nhö sau: 2

i ii i i2

dC CE Cdt x

⎛ ⎞∂⎜ ⎟= − φ + Γ⎜ ⎟∂⎝ ⎠

(20.57)

Ñaët

N = C2 – C1 S = C2 + C3 f1 = φ2 – φ1

f2 = φ2 + φ3 σ1 = Γ2 – Γ1 σ1 = Γ2 + Γ3

Khi ñoù, töø phöông trình (20.57) ta coù: 2

1 12dN NE N fdt x

⎛ ⎞∂⎜ ⎟= − σ +⎜ ⎟∂⎝ ⎠

(20.58)

2

2 22dS SE S fdt x

⎛ ⎞∂⎜ ⎟= − σ +⎜ ⎟∂⎝ ⎠

(20.59)

Hai phöông trình (20.58) vaø (20.59) coù daïng toång quaùt:

896

2

1 22df fE K f Kdt x

⎛ ⎞∂⎜ ⎟= − +⎜ ⎟∂⎝ ⎠

(20.60)

Trong moät böôùc thôøi gian, phöông trình (2.29) coù theå giaûi baèng caùch phaân böôùc. Tröôùc heát, phöông trình taûi 1D ñöôïc giaûi:

1 2df K f Kdt

= − + (20.61)

Lôøi giaûi cuûa phöông trình naøy doïc theo ñöôøng ñaëc tröng dx/dt = U(l + ∈) laø

( )2K t2 20

1 1

K Kf f eK K

−⎛ ⎞= − +⎜ ⎟⎝ ⎠

trong ñoù f0 laø giaù trò haøm f ôû böôùc thôøi gian tröôùc. Löu yù raèng khi L > 0 daãn ñeán K1 ≠ 0 trong phöông trình (20.61). Böôùc thöù hai laø giaûi phöông trình khueách taùn thuaàn tuyù

2

2h hEt x

⎛ ⎞∂ ∂⎜ ⎟=⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

(20.62)

Lôøi giaûi cuûa phöông trình (31) cuõng laø lôøi giaûi cuûa phöông trình (20.60) trong cuøng böôùc thôøi gian.

Phaûn öùng khoái giôø ñöôïc duøng döôùi daïng phöông trình (20.53):

1Al.Su H+ δ = τ (20.63)

Söû duïng phöông trình (20.57) vôùi i=3. Phöông trình (20.63) trôû thaønh

( )21 1Su N Su S 0+ τ − − τ + δ = (20.64)

Neáu δ = 0, phöông trình (20.64) laø moät phöông trình ñaïi soá baäc hai deã giaûi nghieäm Su vaø nhö vaäy, töø phöông trình (26), Al vaø H hay pH coù theå tính ñöôïc.

Chuùng toâi ñaõ laøm thí nghieäm vôùi dieän tích ñaát chua pheøn tieàm taøng ôû traïi Taân Thaïnh. Moãi oâ coù 1,2 ha ñöôïc phaân caùch bôûi raõnh tieâu vaø ñeâ bao vôùi caùc loaïi caây troàng khaùc nhau. Caùc oâ ñöôïc bao quanh bôûi

897

heä thoáng keânh roäng 4–30 m vaø saâu 1,5–3,5 m. Cheá ñoä thuûy vaên trong keânh chòu taùc ñoäng cuûa cheá ñoä baùn nhaät trieàu.

Ñaát chua pheøn vuøng Taân Thaønh chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä khí töôïng nhieät ñôùi noùng aåm. Vaøo muøa khoâ, ñaát khoâ nöùt neân oâxy trong khoâng khí thaám xuoáng taàng saâu gaây ra quaù trình oâxy hoaù vaø axít hoaù. Nöôùc ræ baét ñaàu töø nhöõng traän möa raøo ñaàu muøa möa (khoaûng thaùng Naêm hay thaùng Saùu). Nöôùc ræ ñoïng trong nhöõng raõnh tieâu roài bò nhöõng traän möa tieáp theo ñaåy xuoáng keânh gaây oâ nhieãm vôùi noàng ñoä Al3+, Fe2+, Fe3+ vaø SO4 cao; pH giaûm xuoáng tôùi 2 laøm haïi caây troàng vaø thuûy saûn.

Moâ hình tính toaùn ñeå moâ phoûng doøng chaûy goàm goàm 15 nhaùnh, 41 maët caét vaø 7 nuùt. Taøi lieäu möïc nöôùc taïi naêm traïm H1 ñeán H5 ñöôïc duøng laøm ñieàu kieän bieân.

Moâ hình tính nöôùc axít ñöôïc laäp theo nguyeân taéc ñaõ trình baøy

treân vaø noái keát vôùi moâ hình thuûy löïc. Moâ hình toång hôïp ñöôïc duøng ñeå tính noàng ñoä Al, SO4 vaø pH theo thôøi gian taïi 41 traïm töø ngaøy 6 ñeán 20/6/1991. Giaù trò pH tính toaùn vaø thöïc ño taïi moät soá traïm ñöôïc trình baøy trong caùc hình 2–4 vaø caùc giaù trò max vaø bình quaân trong baûng 20.1.

898

Giaù trò max vaø bình quaân cuûa pH ñöôïc moâ phoûng khaù toát. Daïng ñöôøng dieãn bieán pH theo thôøi gian döôøng nhö khoâng moâ phoûng ñöôïc. Sai leäch ñöôøng quaù trình coù theå do trong muøa möa raát khoù xaùc ñònh phaïm vi tieâu nöôùc xuoáng heä thoáng keânh vuøng Taân Thaïnh vì möïc nöôùc, löu löôïng vaø axít treân ruoäng luoân gia nhaäp vaøo keânh.

Baûng 20.1. Giaù trò pH tính toaùn vaø thöïc ño taïi moät soá traïm

Traïm

H1 H2 H3 H4 S1 S2 S3 S4

pH max

Tính toaùn 3.49 3.36 3.31 3.32 3.57 3.45 3.323 3.06

Thöïc ño 3.67 3.70 3.39 3.34 3.62 3.53 3.38 3.08

pH max

Tính toaùn 3.07 3.11 2.97 2.94 3.12 3.03 2.92 2.63

Thöïc ño 3.04 3.11 3.04 2.98 3.06 3.05 3.00 2.87

20.5. MOÂ HÌNH MOÂ PHOÛNG SÖÏ LAN TRUYEÀN NÖÔÙC CHUA PHEØN TRONG KEÂNH VAØ LIEÂN KEÁT VÔÙI MOÂ HÌNH ÑAÁT CHUA PHEØN

ÔÛ vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long (ÑBSCL) nöôùc chua pheøn vaøo ñaàu muøa möa laø vaán ñeà raát nghieâm troïng. Muøa khoâ, khi möïc nöôùc ngaàm ruùt xuoáng, khoâng khí thaám xuoáng loøng ñaát gaëp khoaùng pyrite taïo moâi tröôøng thích nghi cho vi khuaån oâxy hoùa taïo saét, ion vaø axít sulphuric. Axít ñöôïc sinh ra laøm taêng löïc mao daãn leân beà maët vaø keát tinh moät phaàn. Vaøo ñaàu muøa möa caùc chaát naøy hoøa tan trong nöôùc möa vaø chaûy xuoáng keânh möông. Nöôùc maët vaø nöôùc ngaàm nhieãm pheøn giaûm chaát löôïng söû duïng trong noâng nghieäp vaø nöôùc uoáng. Vì vaäy, coù nhieàu nhaø khoa hoïc ñaàu tö nghieân cöùu laäp moâ hình toaùn moâ phoûng quaù trình xaûy ra trong ñaát vaø trong nöôùc (Eriksson 1992, Tychon 1993, Toâ Vaên Tröôøng vaø coäng söï 1996, Van Breemen 1973, Eriksson vaø coäng söï 1994). Nöôùc keânh vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi (ÑTM) thì jurbanite chieám öu theá (Tín 1990), nhöng soá lieäu ño ñaïc nöôùc ngaàm thì chöa ñuû keát luaän yeáu toá chính. Vì theá, chæ coù quaù trình lyù

899

hoùa trong keânh ñöôïc moâ phoûng. Giaû thieát raèng töông taùc nöôùc soâng keânh vaø ñaát bò chi phoái bôûi jurbanite vaø coù alunite cuøng jurbanite hieän dieän trong ñaát.

20.5.1. Moâ hình nöôùc chua pheøn trong keânh

Trong keânh, quaù trình chuyeån chaát doïc keânh laø chuû yeáu. Vaäy neân, moâ hình moät chieàu (1D) laø thích hôïp vaø phöông trình bieåu dieãn trong tröôøng hôïp naøy ñöôïc thieát laäp baèng caùch tích phaân tröïc tieáp phöông trình vi phaân ba chieàu (3D) treân maët caét ngang truïc keânh. Trong baùo caùo cuûa Toâ Vaên Tröôøng vaø caùc coäng söï (1996) ñònh luaät baûo toaøn khoái löôïng trong khoâng gian 3D vieát cho caùc chaát nhoâm (Al), sulphate (SO4

2+) vaø hydrogen (H) bao goàm caùc quaù trình keát tuûa/hoøa tan vaø laéng ñoïng. Phöông trình 1D vieát cho jurbanite nhö sau:

2i i i

i i i2C C CU(1 ) E C (i 1,2,3)t x x

∂ ∂ ∂+ + ∈ = − φ + ϕ =

∂ ∂ ∂ (20.65)

trong phöông trình (20.65), chæ soá i = 1, 2, 3 öùng vôùi noàng bình quaân caùc chaát nhoâm, sulphate vaø hydrogen treân maët caét ngang keânh; φi > 0 vaø ϕi laø caùc haèng soá cho tröôùc; ∈ laø tham soá hieäu chænh; U laø löu toác doøng chaûy bình quaân; E laø heä soá khueách taùn.

20.5.2. Moâ hình trong ñaát

Cô cheá lyù hoùa axit trong ñaát ñöôïc ñeà caäp nhieàu trong caùc nghieân cöùu (van Breemen 1973, Dost vaø van Breemen 1982, Dent 1986). Moät soá moâ hình ñôn giaûn cuõng ñöôïc coâng boá Nielsen vaø ñoàng nghieäp 1986, Miller vaø Benson 1983, Tychon 1993, Brusseau vaø ñoàng nghieäp 1989, Ne–Zheng Sun vaø Yeh 1983, Kirkner vaø Reeves 1988). Phöông trình cô baûn cuûa caùc moâ hình naøy laø

2 *

2C S C C RC QU Dt t z z

∂ ρ ∂ ∂ ∂ − ++ + = +

∂ θ ∂ ∂ θ∂ (20.66)

trong ñoù C vaø S töông öùng laø noàng ñoä chaát trong dung dòch vaø chaát haáp thuï; ρ – dung troïng cuûa ñaát; θ laø ñoä tröõ aåm trong ñaát; D laø heä soá khuyeách taùn; U laø löu löôïng; R laø löôïng nöôùc caây huùt vaø Q* laø thaønh phaàn boå sung/hoaëc maát ñi.

900

Söï khaùc nhau giöõa caùc moâ hình laø moái quan heä giöõa C vaø S. Moâ hình tuyeán tính söû duïng töông quan

S = K.C (20.67)

trong ñoù K laø heä soá phaân boá vaø C laø heä soá goùc cuûa ñöôøng cong ñaúng nhieät.

Moät soá moâ hình phöùc taïp hôn (Rubin 1968, vaø Nielsen cuøng coäng söï 1986). Nhìn chung, caùc moâ hình coá gaéng phaûn aùnh quaù trình vaät lyù. Tuy nhieân, moâ hình caøng phöùc taïp caøng caàn phaûi xaùc ñònh nhieàu thoâng soá; neân ñoâi khi laøm moâ hình maát yù nghóa thöïc tieãn.

Deã thaáy raèng phöông trình (20.64) khaù ñôn giaûn ñeå laäp moâ hình vì chæ coù duy nhaát moät heä soá K, caàn phaûi xaùc ñònh baèng thöïc nghieäm. Hôn nöõa, soá phöông trình nhö (20.66) theâm vaøo moâ hình baèng soá chæ tieâu chaát moâ phoûng. Neáu jurbanite trong nöôùc keânh duøng ñeå moâ phoûng thì chæ caàn sulphate, nhoâm vaø hydrogen trong ñaát phaûi laäp moâ hình. Daãn ñeán phöông trình (20.66) vaø (20.67) thích hôïp moâ phoûng chuyeån taûi chaát hoøa tan trong ñaát vaø phöông trình ñöôïc öùng duïng cho phaïm vi roäng vuøng ÑTM.

Ñeå moâ phoûng axit trong keânh vaø söï truyeàn taûi chaát hoøa tan trong ñaát vuøng Taân Thaïnh, moâ hình toång hôïp laø thích hôïp. Moâ hình toång hôïp goàm hai moâ hình con: moät moâ hình cho keânh vaø moät moâ hình cho ñaát.

20.5.3. Chöông trình tính trong keânh

Ñeå moâ phoûng quaù trình xaûy ra trong keânh, phöông phaùp truyeàn thoáng laø duøng moâ hình 1D moâ taû cheá ñoä thuûy löïc baèng heä phöông trình Saint–Venant. Ñeå moâ phoûng söï truyeàn taûi chaát caàn giaû thieát raèng soâng keânh vuøng ÑTM chæ jurbanite chuû yeáu (Tín 1990), vì vaäy pH coù theå tính ñöôïc baèng coâng thöùc sau (Tröôøng vaø coäng söï 1996):

PH = –d + pAl + pSu (20.68)

trong ñoù H, Al vaø Su laø noàng ñoä hydrogen, nhoâm vaø sulphate; pH = –log10(H); pAl = –log10(Al); pSu = –log10(SO4); vaø d laø haèng soá. Noàng ñoä nhoâm vaø sulphate thoûa maõn phöông trình taûi–khueách taùn

2is ii i i

2Q qCC C CU E i 1,2

t x Ax

−∂ ∂ ∂+ = + =

∂ ∂ ∂ (20.69)

901

trong ñoù Ci (i=1,2) laø noàng ñoä nhoâm vaø sulphate; E laø heä soá khuyeách taùn; U laø löu toác doøng chaûy; Qis laø thaønh phaàn boå sung/maát ñi töø/tôùi ruoäng, nöôùc ngaàm, bôm nöôùc, möa, laéng ñoïng vaø phaûn öùng vôùi caùc chaát khaùc; q laø doøng chaûy beân; vaø A laø dieän tích maët caét ngang keânh.

Phöông trình (20.69) vôùi caùc ñieàu kieän bieân thích hôïp duøng ñeå tính noàng ñoä nhoâm vaø sulphate theo phöông phaùp soá; phöông trình (20.64) duøng ñeå tính pH. Soá lieäu doøng chaûy ñöôïc tính trong phöông trình thuûy löïc. Thaønh phaàn lieân keát Qis seõ ñöôïc trình baøy chi tieát ôû ñoaïn sau.

20.5.4. Chöông trình tính trong ñaát

Trong taàng ñaát, duøng phöông trình (20.66) vaø (20.67) cho moãi chaát ta quan taâm. Ñoái vôùi vuøng nghieân cöùu roäng caàn phaùt trieån theâm neân moâ hình caàn moâ phoûng doøng chaûy theo caùc chieàu. Trong taàng nöôùc ngaàm, doøng chaûy theo phöông ngang laø chính, vì theá doøng chaûy ngaàm ñöôïc moâ taû baèng phöông trình

H H HT Tt x x y y

⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂ ∂⎛ ⎞μ = + + ω⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠ ⎝ ⎠ (20.70)

trong ñoù μ laø heä soá tröõ; H(x,y,t) laø cao trình taàng nöôùc ngaàm; ω laø thaønh phaàn boå sung hay maát ñi do trao ñoåi doøng chaûy giöõa taàng nöôùc ngaàm vôùi keânh hay vôùi taàng khoâng baõo hoøa; t laø thôøi gian; x, y laø toïa ñoä phöông ngang. Heä soá daãn T ñöôïc moâ taû baèng coâng thöùc

T = Ks(η–η0) neáu Z ≥ η

T = Ks(η–η0) neáu η0 < Z < η (20.71)

T = 0 neáu Z ≤ η0

trong ñoù Ks laø heä soá thuûy daãn theo phöông ngang; η0 laø cao trình taàng ñaùy khoâng thaám; η laø cao trình möïc nöôùc ngaàm.

Phöông trình (6) ñöôïc giaûi baèng phöông phaùp soá keát hôïp phöông phaùp phaàn töû höõu haïn tam giaùc Galerkin (Pinder vaø Gray 1977) cho bieán khoâng gian vaø phöông phaùp sai phaân höõu haïn cho bieán thôøi gian. Doøng chaûy trong ñaát ñöôïc tính theo coâng thöùc Darcy (Ross vaø Bristow 1990).

902

s sK KH HU ; Vx y

∂ ∂= − = −

ϑ ∂ ϑ ∂ (20.72)

trong ñoù ϑ laø heä soá roãng hieäu quaû.

Ñeå tính doøng chaûy giöõa keânh vaø taàng nöôùc ngaàm, noùi chung, caàn löu yù H phaûi cao hôn cao trình ñaùy keânh ñeå löu löôïng trao ñoåi coù theå tính baèng coâng thöùc

sKq (H Z)= −ψ

(20.73)

trong ñoù Ψ laø ñoä saâu taàng nöôùc ngaàm, vaø Z laø cao trình möïc nöôùc keânh. Neáu H >Z thì doøng chaûy töø taàng nöôùc ngaàm ra keânh vaø ngöôïc laïi neáu Z >H.

Nhö ñaõ neâu treân, phöông trình (20.66) vaø (20.67) coù theå phaùt trieån ra phaïm vi roäng, trong tröôøng hôïp ñoù, vôùi moãi chaát coù noàng ñoä Ci, phöông trình (20.66) coù theå vieát laø

ci i i i i i i iC S C C C C RC QU V T T

t t x y x x y y⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ − +ρ ∂ ∂⎛ ⎞+ + + = + +⎜ ⎟⎜ ⎟∂ θ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ψθ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

(20.74)

trong ñoù Ci vaø Si laø noàng ñoä cuûa chaát tan trong dung dòch vaø thaønh phaàn haáp thuï; ρ laø dung troïng ñaát; θ laø löôïng tröõ aåm; ψ laø ñoä saâu taàng nöôùc ngaàm; U, V laø löu toác doøng chaûy theo phöông x vaø y; R laø löôïng nöôùc caây huùt; Qi

c laø thaønh phaàn boå sung/maát ñi (do trao ñoåi nöôùc).

Töông quan giöõa Ci vaø Si trong moâ hình tuyeán tính laø

Si = KiCi (20.75)

Ki cuõng ñöôïc coi laø heä soá phaân taùn vaø laø heä soá goùc cuûa ñöôøng cong ñaúng nhieät. Theá phöông trình (20.75) vaøo phöông trình (20.74) ñöôïc

ci i i i i i i

eiC C C C C RC QR U V T Tt x y x x y y

⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂ ∂ − +∂ ∂⎛ ⎞+ + = + +⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ψθ⎝ ⎠ ⎝ ⎠

(20.76)

903

vôùi Rie = (1+Kiρ/θ) laø heä soá chaäm.

Ñeå noái keát vôùi chöông trình keânh chæ caàn xeùt caùc yeáu toá nhoâm, hydrogen vaø sulphate. Hai quan heä giöõa pH vôùi nhoâm vaø sulphate ñöôïc duøng trong moâ hình. Neáu jurbanite ñöôïc coi laø chuû yeáu thì trong ñaát caàn quan heä: pH = –d + pAl +pSu.

Söï hieän dieän cuûa alunite vaø jurbanite trong ñaát vuøng ÑTM daãn ñeán haèng soá axit tieàm taøng (1,18), vaø pH coù theå tính nhö sau

1 AlpH 2.3 log3 3000

⎛ ⎞= − ⎜ ⎟⎝ ⎠

(20.77)

Heä soá phaân taùn Ks cho sulphate coù theå öôùc tính töø phöông trình Languir (xem Stumm vaø Morgan 1981) sau khi tuyeán tính hoùa

( )m

s 2A bK

1 bSu=

+ (20.78)

trong ñoù Am,b laø caùc heä soá thöïc nghieäm (haèng soá ñaúng nhieät Languir); Al vaø Su laø noàng ñoä nhoâm vaø sulphate. Nhö vaäy, chæ coøn phaûi xaùc ñònh moãi haèng soá Ka cho nhoâm vôùi giaù trò trong phaïm vi 0,001 ñeán 0,1 (10). Neáu xeùt theâm caùc chaát khaùc (nhö nitô N, phoát pho P) thì caàn xaùc ñònh theâm moät soá heä soá phaân taùn nöõa vaø moät soá phöông trình nhö (20.76) caàn theâm vaøo moâ hình.

20.5.5. Sô ñoà soá

Phöông phaùp soá tính doøng chaûy vaø taûi chaát trong keânh ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong nhieàu nghieân cöùu. Ví duï, Toâ Vaên Tröôøng vaø coäng söï, 1996.

Tính doøng chaûy ngaàm baèng phöông phaùp soá

Phöông trình (20.66) ñöôïc giaûi baèng phöông phaùp soá tính cao trình möïc nöôùc ngaàm vaø doøng chaûy taïi caùc ñieåm ôû vuøng nghieân cöùu. Do tính phöùc taïp cuûa bieân vaø pheùp ño ôû khu vöïc, phöông phaùp phaàn töû höõu haïn (FEM) vôùi caùc thaønh phaàn tam giaùc ñöôïc söû duïng trong moâ hình. Theo FEM (Pinder vaø Gray 1977) moät heä toïa ñoä hoaëc haøm cô baûn Nk (k = 1, 2 … M vôùi soá ñieåm löôùi) ñöôïc choïn. Baát cöù haøm f(x,y,t) bieåu dieãn ñöôïc treân khu vöïc nghieân cöùu cuõng coù theå ñöôïc tính baèng coâng thöùc

904

M

i jj

f (x, y, t) f (t).N (x, y)≈ ∑ (20.79)

vôùi fj(t) laø giaù trò cuûa f taïi nuùt j ôû thôøi ñieåm t. Phöông trình (15) thay theá vaøo phöông trình (12) ñöôïc caùc phöông trình tröïc giao vôùi Nj theo tính chaát Galerkin (Pinder vaø Gray 1977). Caùc phöông trình taïo thaønh laø

Mj j j

j i i ij A

dH H HN N T T N N dxdy

dt x x y y

J1 J2 J3 0 i 1,2, ...M

⎧ ⎫⎡ ⎤∂ ∂⎛ ⎞ ⎛ ⎞∂ ∂⎪ ⎪μ − + − ω =⎢ ⎥⎨ ⎬⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎢ ⎥⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎪ ⎪⎣ ⎦⎩ ⎭

= − − = =

∑ ∫∫

(20.80)

trong ñoù A laø phaàn töû tam giaùc coù 3 caïnh (i, j, k). Theo giaû thieát Green (Pinder vaø Gray 1977) tích phaân j2 cho moãi phaàn töû ñöôïc

j ji i i n

A

H HJ2 TN TN dxdy N d ; i 1,2, ...,M

x x y y⎡ ⎤∂ ∂⎛ ⎞ ⎛ ⎞∂ ∂

= + − ℜ Γ =⎢ ⎥⎜ ⎟ ⎜ ⎟∂ ∂ ∂ ∂⎢ ⎥⎝ ⎠ ⎝ ⎠⎣ ⎦∫∫ ∫

= J21 – J22 (20.81)

Tích phaân j2 ñöôïc laáy theo caùc caïnh moãi phaàn töû vaø laø phaàn goùp töø bieân, hoaëc töø keânh trong vuøng xuoáng ñaát. Caùc tích phaân trong phöông trình (20.80) ñöôïc tính vaø gaén keát theo daïng ma traän sau

j j

n

H HT ,T

x y∂ ∂⎛ ⎞

ℜ = ⎜ ⎟∂ ∂⎝ ⎠

dHM D.H Pdt

+ = (20.82)

trong ñoù M, D, P laø caùc ma traän heä soá thöa, H laø ma traän coät coù caùc thaønh phaàn H1, H2,…. HM; ma traän P ñaëc tröng cho tính chaát trao ñoåi doøng chaûy vôùi mieàn ngoøai (keânh, khoâng khí…). Neáu duøng sô ñoà sai phaân höõu haïn cho vi phaân bieán thôøi gian thì phöông trình (20.82) trôû thaønh

0 0M MD H D H DH Pt t

⎛ ⎞ ⎛ ⎞+ ξ = + ξ − +⎜ ⎟ ⎜ ⎟Δ Δ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ (20.83)

trong ñoù H0 laø giaù trò cuûa H taïi thôøi ñieåm nΔt vaø ξ laø troïng soá.

905

Ma traän heä soá trong phöông trình (20.83) raát thöa neân phöông phaùp Successive Over Relaxation (SOR) (Hoffman 1992) ñöôïc duøng ñeå giaûi.

Tính chuyeån taûi chaát hoøa tan trong ñaát theo phöông phaùp soá

Neáu aùp duïng ñònh luaät Darcy ta coù theå vieát phöông trình (20.76) döôùi daïng:

bsi i i i ici i

KC C C C CH HR T T Ct x x y y x x y y

⎛ ⎞ ⎛ ⎞∂ ∂ ∂ ∂ ∂∂ ∂ ∂ ∂⎛ ⎞− + = + + ω⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎜ ⎟∂ ϑ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂⎝ ⎠⎝ ⎠ ⎝ ⎠

(20.84)

trong ñoù Ci laø noàng ñoä chaát trong doøng boå sung/maát ñi. Duøng FEM nhö dieãn taû treân ñaây cho phöông trình (20.84). Thaät may laø FEM vaø keát hôïp tröïc tieáp ñònh luaät Darcy trong phöông trình (20.84) ta coù theå duøng tröïc tieáp giaù trò coät nöôùc aùp löïc taïi caùc ñieåm löôùi chöù khoâng duøng ñoä bieán thieân cuûa coät nöôùc aáy, vì vaäy coù theå traùnh ñöôïc sai soá khi tính sai phaân tröôøng löu toác. Vôùi moãi phaàn töû tam giaùc tính chaát Galerkin ñöôïc aùp duïng cho phöông trình (20.84) vaø sô ñoà sai phaân ñöôïc duøng cho vi phaân bieán trung gian, vì vaäy ta coù theå laäp ñöôïc phöông trình ma traän sau:

( ) ( ) ( ) 0i i i

M1 M1D KpH C P 1 D KpH Ct t+

⎧ ⎫ ⎧ ⎫+ ξ − = + ξ − −⎨ ⎬ ⎨ ⎬Δ Δ⎩ ⎭ ⎩ ⎭ (20.85)

trong ñoù M1, D, Pi laø caùc ma traän heä soá; H laø ma traän bieát ñöôïc khi tính coät nöôùc; Ci laø noàng ñoä taïi böôùc thôøi gian tröôùc Pi laø löôïng chaát trong doøng trao ñoåi (vaøo keânh hoaëc ra keânh); Kp laø haèng soá thuûy daãn trong moãi phaàn töû; ξ laø troïng soá. Phöông trình (20.85) aùp duïng ñoàng thôøi cho taát caû caùc heä phöông trình giaûi ñöïôïc baèng phöông phaùp SOR.

20.5.6. AÙp duïng moâ hình cho traïi thí nghieäm Taân Thaïnh

Ñeå minh hoïa vaø ñaùnh giaù hieäu löïc cô sôû lyù thuyeát, moâ hình ñaõ ñöôïc aùp duïng cho vuøng Taân Thaïnh, vaø chuoãi soá lieäu thôøi kyø thaùng 3/1995 thu thaäp ñöôïc duøng ñeå hieäu chænh vaø kieåm ñònh. Töø ngaøy 17 ñeán 22 tieán haønh ñôït ño ôû Taân Thaïnh treân dieän tích 250 ha. Soá lieäu thu ñöôïc goàm 4 loaïi:

• Soá lieäu vaät lyù caùc keânh bao vaø hai raõnh trong khu vöïc

906

• Soá lieäu hoùa nöôùc ño ñaïc treân keânh

• Soá lieäu möïc nöôùc ngaàm

• Soá lieäu hoùa nöôùc ngaàm trong caùc hoá ñaøo

Theo soá lieäu phaân tích, giaù trò caùc thoâng soá chaïy thöû moâ hình laø löôïng tröõ μ = 0,002 vaø 0,014; ñoä aåm θ laáy töø 0,60 ñeán 0,75; ñoä roãng hieäu quaû 0,57 (Phong 1993) vaø ñoä saâu taàng nöôùc ngaàm laø 1,2 m. Caùc haèng soá trung bình ñaúng nhieät Languir laø Am = 12,38, b = 1,28E–2; ñoä thuûy daãn phöông ngang bieán ñoåi töø 1m/ngaøy ñeán 5 m/ngaøy.

Raát khoù xaùc ñònh töông quan giöõa pH vaø nhoâm vaø sulphate trong ñaát. Baûng döôùi ñaây cho thaáy öùng vôùi moãi giaù trò pH öùng vôùi vaøi giaù trò cuûa nhoâm vaø sulphate khaùc nhau. Ví duï ôû hai haøng ñaàu (pH = 4,02) vaø ôû caùc haøng 5 vaø 6 (pH = 3,52 vaø 2,53), pH döôøng nhö khoâng phuï thuoäc vaøo noàng ñoä nhoâm.

Baûng 6.2: Giaù trò pH öùng vôùi nhoâm vaø sulphate

Ngaøy thaùng Giôø Hoá ñaøo pH Al+3 (mg/l) SO4–2 (mg/l)

03/17 19 F1 4,02 20,30 429

03/17 23 F1 4,02 10,07 429

03/18 3 F1 4,01 5,94 446

03/19 1 F1 3,53 16,36 534

03/19 3 F1 3,52 12,02 515

03/19 17 F1 3,53 9,56 515

03/18 15 F1 3,52 14,19 784

03/20 1 F8 3,53 12,86 679

03/21 1 F8 3,52 11,68 693

03/17 21 F8 3,52 4,79 342

03/18 1 F14 3,51 5,85 335

03/18 9 F11 3,50 10,01 869

Nguoàn: Phaân vieän Quy hoaïch thuûy lôïi Nam Boä

907

Döïa vaøo soá lieäu treân ta coù theå keát luaän raèng töông quan pH = 2,3–log(Al/3000)/3 nhö GS E. Erikson ñöa ra laø khoâng phuø hôïp vôùi pH trong ñaát ôû Taân Thaïnh.

Cuõng theo soá lieäu thöïc ño cho thaáy möïc nöôùc ngaàm bieán thieân theo thôøi gian nhöng cuõng coù nhöõng bieán ñoåi baát thöôøng. Ví duï tuy khoâng möa nhöng möïc nöôùc ngaàm ôû hoá F2 taêng 20 cm trong voøng 3 giôø. Tình traïng nhö vaäy cuõng thaáy ôû hoá F4, F5 vaø F10. Vì vaäy soá lieäu ño ñaïc thaùng 3/1995 chæ neân duøng chaïy thöû.

Sô ñoà moâ hình toång hôïp vuøng Taân Thaïnh goàm hai moâ hình con, moâ hình 1D cho keânh vaø moâ hình 2D cho ñaát. Vuøng moâ hình 2D ñöôïc chia thaønh 42 phaàn töû tam giaùc vôùi 32 nuùt. Sô ñoà moâ hình 1D goàm 10 nhaùnh keânh vaø 36 ñieåm löôùi. Caùc keânh raïch ñoùng vai troø lieân keát hai moâ hình con.

20.5.7. Phaân tích keát quaû tính toaùn

a. Keânh

Coù söï phuø hôïp giöõa keát quaû tính vaø soá lieäu thöïc ño. Giaù trò pH bình quaân tính toaùn vaø thöïc ño laø khôùp nhaát. Söï sai khaùc giöõa giaù trò tính vaø thöïc ño coù theå do giaû thieát cuûa caùc ñònh luaät hoùa (ví duï nhö caân baèng Jubanite) duøng trong moâ hình. Nhöõng nguyeân nhaân gaây sai soá khaùc coù theå do chöa ñöôïc xeùt ñeán nhö töông taùc keânh vôùi ñaát. Nguyeân nhaân nöõa khoâng keùm quan troïng laø do caùch laáy maãu ôû maët caét ngang keânh. Maëc duø coù nhieàu khoù khaên do thieáu caùc thoâng tin veà hoùa nöôùc caùc quaù trình bieán ñoåi chaát trong keânh nhöng keát quaû moâ phoûng cho chuùng ta caùc thoâng tin toång quaùt vaø tính axit trong nöôùc keânh raïch ñöôïc dieãn giaûi moät caùch khoa hoïc.

b. Ñaát

Khi so möïc nöôùc ngaàm thöïc ño vaø tính toaùn cho thaáy moâ hình chæ cho ta möïc nöôùc bình quaân maø khoâng theå moâ phoûng caùc bieán ñoåi baát thöôøng. Rieâng veà soá lieäu ño cuõng caàn giaûi thích taïi sao möïc nöôùc ngaàm thay ñoåi khi khoâng coù möa maõi ñeán 1 giôø chieàu ngaøy 21/3 vôùi löôïng möa tröø boác hôi chæ coøn 3,5 mm. Khi chaïy thöû moâ hình laáy hai giaù trò heä soá tröõ keát quaû tính cho thaáy möïc nöôùc ngaàm bieán ñoåi theo

908

thuûy trieàu trong keânh vaø phuï thuoäc nhieàu vaøo theå tích chöùa vaø moâ hình ñaõ giaûi ñaùp toát.

Rieâng giaù trò pH, moâ hình cho giaù trò trung bình vaø cho thaáy söï thay ñoåi nhoû. Noùi chung moâ hình döï kieán coù theå moâ phoûng toát quaù trình dieãn ra trong keânh vaø trong nöôùc ngaàm. Tuy nhieân, caàn tieáp tuïc thöïc hieän nhieàu moâ phoûng vôùi caùc nguoàn soá lieäu khaùc cuõng nhö vôùi caùc sô ñoà khaùc ñoái vôùi cuøng moät muïc tieâu ñeå ñaùnh giaù ñaày ñuû caùc giaû thieát trong moâ hình vaø ñoä chính xaùc cuûa sô ñoà.

c. Keát quaû tính toaùn taïi traïm Taân Thaïnh

Keát quaû tính caân baèng nöôùc töø moâ hình SOILWA cho thaáy söï sai bieät khoaûng 0,002 cm veà söï thay ñoåi ñoä chöùa nöôùc cuûa ñaát trong thôøi ñoaïn tính toaùn laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

i. Keát quaû tính caân baèng nöôùc naêm 1991:

Söï thay ñoåi ñoä chöùa nöôùc cuûa ñaát (Storage) : –3.416cm

Möa (Precipitation) : 92.490cm

Boác thoaùt hôi (Evapotranspiration) : 61.455cm

Löôïng chaûy maët (Surfrun) : 28.521cm

Löôïng trao ñoåi vôùi keânh (Outflow) : –13.563cm

Doøng vaøo möïc nöôùc ngaàm (Bypass at GWL) : 19.494cm

––––––––––––––––––––––

Löôïng vaøo : 92.490 + 13.563 = 106.035 cm

Löôïng ra : 61.455 + 28.251 + 19.494 = 109.470 cm

Vaøo – Ra : 106.035 – 109.035 = 3.417 cm

Sai soá tính toaùn : 3.416 – 3.417 = –0.001 cm

ii. Keát quaû tính naêm 1992:

Söï thay ñoåi ñoä chöùa nöôùc cuûa ñaát (Storage) : –6.818cm

Möa (Precipitation) : 83.240cm

Boác thoaùt hôi (Evapotranspiration) : 71.740cm

909

Löôïng chaûy maët (Surfrun) : 33.932cm

Löôïng trao ñoåi vôùi keânh (Outflow) : –20.236cm

Doøng vaøo möïc nöôùc ngaàm (Bypass at GWL) : 6.718cm

––––––––––––––––––––––

Löôïng vaøo : 83.240 + 22.334 = 105.574 cm

Löôïng ra : 71.740 + 33.932 + 6.718 = 112.390 cm

Vaøo – Ra : 105.574 – 112.390 = –6.816 cm

Sai soá tính toaùn : 6.818 – 6.816 = 0.002 cm

910

CHÖÔNG 21

MOÂ HÌNH HOAÙ LAN TRUYEÀN ÑOÂÏC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG SINH THAÙI ÑAÁT PHEØN

(Mathematical Model of Toxyc ions in Soilecological Environment)

21.1 GIÔÙI THIEÄU

Ñoàng baèng soâng Cöûu Long (§BSCL) lμ vïng träng ®iÓm s¶n xuÊt l−¬ng thùc cña c¶ n−íc, nh−ng lu«n gÆp trë ng¹i vμ th¸ch thøc khi khai th¸c sö dông ®Êt chua phÌn phôc vô cho n«ng nghiÖp. Vïng Ñoàng Thaùp Möôøi (§TM), n¬i ng−êi d©n ®ång lo¹t tiÕn hμnh khai hoang trång lóa trong thËp kû 90 thÕ kû 20, ®· x¶y ra viÖc lan truyÒn ®éc tè phÌn g©y ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i.

§Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña sù chuyÓn ho¸ acid vμ c¸c ®éc chÊt tõ ®Êt phÌn vμo m«i tr−êng n−íc, x¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi HSTNN, th× viÖc x¸c ®Þnh ®−îc qu¸ tr×nh c©n b»ng ho¸ häc cña n−íc phÌn, tÝnh to¸n l−îng ho¸ b»ng m« h×nh to¸n häc vμ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p cã tÝnh chiÕn l−îc vμ cô thÓ vÒ viÖc khai th¸c vμ sö dông ®Êt chua phÌn lμ vÊn ®Ò rÊt cÊp thiÕt.

Duôùi ñaây xin trích giôùi thieäu Luaän aùn TS cuûa Toâ Vaên Tröôøng, (Höôùng daãn KH: GS. TSKH Leâ Huy Baù vaø PGS.TS Buøi Caùch Tuyeán), baûo veä thaønh coâng taïi Hoäi ñoàng nhaø nöôùc, 24/4/2004).

21.1.1. Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ m« h×nh hãa

Theo nhiÒu t¸c gi¶, cã thÓ ®Þnh nghÜa chung: “M« h×nh hãa to¸n häc lμ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vμ m« t¶ c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong mét

911

hÖ thèng b»ng c¸ch sö dông nh÷ng quan hÖ to¸n häc ®−îc ®¬n gi¶n hãa, hay c¸c m« h×nh thu nhá”.

M« h×nh cã thÓ ®−îc chia ra lμm ba lo¹i:

+ M« h×nh vËt lý (physical model): lμ qu¸ tr×nh m« pháng l¹i ®èi t−îng thùc tÕ b»ng c¸ch gi¶m kÝch th−íc kh«ng gian ba chiÒu cña nã theo mét tû lÖ h×nh häc. Tïy theo b¶n chÊt cña hiÖn t−îng cÇn nghiªn cøu, c¸c tiªu chuÈn ®ång d¹ng vÒ h×nh häc, ®éng häc vμ ®éng lùc häc ph¶i ®−îc tháa m·n mét c¸ch nghiªm ngÆt ®Ó ®¶m b¶o cho m« h×nh cã tÝnh ®¹i biÓu vμ cho phÐp suy réng kÕt qu¶ cho nh÷ng quy m« h×nh häc kh¸c.

+ M« h×nh thèng kª (statistical model): Dùa vμo viÖc tËp hîp sè liÖu trong thêi gian dμi, sau ®ã xö lý sè liÖu b»ng ph−¬ng ph¸p thèng kª. M« h×nh thèng kª cã −u ®iÓm c¬ b¶n lμ ®¬n gi¶n vÒ mÆt thiÕt lËp vμ sö dông, phï hîp víi viÖc nghiªn cøu c¸c ®èi t−îng qu¸ phøc t¹p mμ nh÷ng kiÕn thøc vÒ nã ch−a ®−îc hiÓu biÕt ®Çy ®ñ. Nh−îc ®iÓm c¬ b¶n cña lo¹i m« h×nh nμy lμ chØ m« t¶ ®−îc c¸c mèi t−¬ng quan theo c¸c ®Æc tr−ng thèng kª mμ kh«ng cho phÐp gi¶i thÝch hiÖn t−îng vμ b¶n chÊt cña c¸c t−¬ng quan nμy. Ngoμi ra, m« h×nh thèng kª còng chØ dùa trªn nh÷ng sè liÖu qu¸ khø nªn kh«ng cho phÐp dù b¸o diÔn biÕn t−¬ng lai mét khi nh÷ng yÕu tè ban ®Çu th−êng bÞ biÕn ®éng vμ thay ®æi nhiÒu. ViÖc më réng ¸p dông ®Ó gi¶i thÝch cho nh÷ng khu vùc kh¸c còng cÇn ®−îc tiÕn hμnh mét c¸ch hÕt søc thËn träng. Tuy nhiªn, m« h×nh thèng kª còng lμ mét c«ng cô quan träng cho phÐp chØ ra ®−îc nh÷ng h−íng nghiªn cøu më réng vμ chi tiÕt vÒ b¶n chÊt hiÖn t−îng.

Trong nghieân cöùu nμy, c¸c m« h×nh thèng kª ®−îc sö dông kh¸ réng r·i, ®Æc biÖt lμ m« h×nh vÒ c©n b»ng Jurbanite, lμm c¬ së quan träng cho c¸c quan hÖ xuÊt ph¸t trong viÖc m« pháng sù lan truyÒn chÊt trong kªnh m−¬ng vïng ®Êt phÌn.

+ M« h×nh to¸n häc (mathematical model): gäi t¾t lμ m« h×nh to¸n, lμ lo¹i m« h×nh tÊt ®Þnh, cho phÐp m« pháng qu¸ tr×nh thùc tÕ th«ng qua biÓu thøc to¸n häc.

VÝ dô: Nång ®é cña chÊt th¶i ph©n bè chÊt ®éc theo kh«ng gian vμ thêi gian C(x,y,z,t) lμ hμm cña c¸c yÕu tè liªn quan ®Õn nguån th¶i (nång ®é t¹i biªn), m«i tr−êng lan truyÒn (c¸c tèc ®é khuÕch t¸n vμ ®èi l−u chÊt trong kªnh) vμ c¸c ®iÒu kiÖn t¸c ®éng kh¸c (khÝ t−îng thñy v¨n, ®Þa h×nh...)

Trong m« h×nh to¸n häc, ng−êi ta chia thμnh c¸c lo¹i sau:

912

− Ph−¬ng ph¸p chÝnh x¸c: nghiÖm sè lμ c¸c biÓu thøc gi¶i tÝch cña c¸c tham sè.

− Ph−¬ng ph¸p sè: bμi to¸n ®−îc rêi r¹c hãa vμ x©y dùng c¸c thuËt to¸n ®Ó gi¶i trªn m¸y tÝnh. Ph−¬ng ph¸p sè ®−îc sö dông réng r·i trong nhiÒu ngμnh khoa häc øng dông. C¸c ph−¬ng ph¸p sè th−êng ®−îc sö dông lμ: sai ph©n h÷u h¹n, phÇn tö h÷u h¹n, phÇn tö biªn...

Trong nghieân cöùu nμy, ®· sö dông c¸c m« h×nh to¸n sai ph©n h÷u h¹n ®Ó m« t¶ c¸c diÔn biÕn hãa – lý trong ®Êt phÌn vμ vËn chuyÓn chÊt trong kªnh.

§Ó phôc vô cho c«ng t¸c nghiªn cøu më réng, c¸c m« h×nh sau ®©y ®· ®−îc kh¶o s¸t vμ thiÕt lËp nh»m môc ®Ých so s¸nh kh¶ n¨ng ¸p dông trong thùc tÕ cña tõng m« h×nh:

− SMASS (Bronswijk & Groenenberg)

− M« h×nh vËt lý ®Êt SOILWA Module (N. §. Phong & Erik Eriksson)

− M« h×nh hãa häc ®Êt SOILCHEM (Erik Eriksson & céng sù)

− M« h×nh lan truyÒn n−íc chua LANDTRU (T« V¨n Tr−êng & céng sù)

Mçi m« h×nh ®Òu ph¶i tu©n thñ ®Çu vμo t−¬ng thÝch, ®iÒu kiÖn biªn thÝch hîp còng nh− c¸c yªu cÇu kh¸c ®Ó ph¸t huy tèi ®a hiÖu lùc m« h×nh.

H×nh 21.1: S¬ ®å nghiªn cøu tæng qu¸t ®Ò tμi

HÖ SINH TH¸I N¤NG nGHIÖP

®ÊT

Ñoäc chaát Pheøn (Al 3+ , Fe 2+ ,SO 42

N¦íC

LAN TRUYÒN ¶NH H¦ëNG

DIÔN BIÕN

913

H×nh 21.2: S¬ ®å nghiªn cøu diÔn biÕn vμ ¶nh h−ëng ®éc chÊt phÌn trong HSTNN.

ÑAÁT PHEØN

Lan truyeàn nhieãm ñoäc pheøn

Luùa, Mía, Döùa, Caù, Toâm, Gia caàm, Ngöôøi noâng daân

d.d ñaát Nöôùc thoå nhöôõng - Nöôùc ruoäng - nöôùc möông - Nöôùc keânh- Nöôùc soâng

H×nh 21.3: S¬ ®å nghiªn cøu sù lan truyÒn phÌn theo dßng ch¶y

Qu¸ tr×nh t¸c ®éng

Dßng ch¶y mÆt ruéng

M−a

Dßng ch¶y qua phÉu diÖn ®Êt

Mùc n−íc ngÇm

TÇng sinh phÌn

Dßng ch¶y n−íc chua mÆt ruéng

Dßng ch¶y n−íc chua

trong ruéng Dßng ch¶y n−íc chua trong kªnh

PhÌn ho¸

Dßng ch¶y trong ®Êt

Dßng ch¶y kªnh ®¬n

Dßng ch¶y hÖ thèng kªnh

Qu¸ tr×nh phÌn ho¸

Qu¸ tr×nh pha lo·ng

Qu¸ tr×nh tÝch tô

M−a

Mao dÉn Dßng

ch¶y ngÇm

Mao dÉn

Dßng ch¶y bÒ

mÆt Dßng

ch¶y bÒ mÆt

21.1.2. DiÔn biÕn, lan truyÒn ®éc chÊt trong ®Êt vμ n−íc ë vïng sinh th¸i ®Êt phÌn §ång Th¸p M−êi.

M«i tr−êng ®Êt phÌn ho¹t ®éng víi hμm l−îng ®éc chÊt Al3+, Fe2+, Fe3+, SO4

2� vμ cã pH thÊp víi nh÷ng biÕn ®éng v« cïng phøc t¹p lμ mét c¶n trë lín ®èi víi viÖc më réng s¶n xuÊt th©m canh. Trong lóc ®ã, sù lan truyÒn cña nh÷ng ion ®éc nμy khi tiÕn hμnh röa phÌn lμ mét t¸c nh©n g©y nguy h¹i trÇm träng ®èi víi m«i tr−êng xung quanh, nhÊt lμ vïng h¹ l−u.

Trong viÖc nghiªn cøu c¶i t¹o vμ sö dông tèi −u ®Êt phÌn cÇn ph¶i xem xÐt c©n b»ng lîi Ých gi÷a ®Þa ph−¬ng vμ toμn vïng. Muèn vËy, tr−íc hÕt cÇn ph¶i hiÓu thËt s©u s¾c vÒ c¸c quy luËt diÔn biÕn ®éc chÊt trong ®Êt phÌn.

Ba kh¸i niÖm “BiÕn ®éng”, “Lan truyÒn” vμ “¶nh h−ëng” lu«n lu«n ®i víi nhau, kh«ng thÓ t¸ch rêi trong HST ®Êt phÌn. BiÕn ®éng mét phÇn ®−îc sinh ra tõ lan truyÒn, vμ lan truyÒn t¹o ra biÕn ®éng lín vμ phøc t¹p, ®ång thêi hoÆc ngay sau lan truyÒn lμ ¶nh h−ëng cña chóng lªn c©y trång n«ng nghiÖp.

DiÔn biÕn ®éc chÊt trong ®Êt phÌn chÞu ¶nh h−ëng ®ång thêi cña nhiÒu yÕu tè m«i tr−êng nh− EC, pH, ®Þa h×nh, th¶m thùc vËt, thêi gian khai hoang, møc ®é ngËp n−íc, c¸c ph−¬ng ph¸p canh t¸c, c¶i t¹o ®Êt nh− bãn v«i, Ðm phÌn, röa phÌn, bãn ph©n...

Keát quaû nghieân cöùu ñaõ cho ta caùc nhaän xeùt sau

21.1.2.1 NhËn xÐt chung

Trong vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp ®Êt phÌn nh÷ng ®éc chÊt chñ yÕu cÇn ®−îc quan t©m lμ Fe2+, Fe3+, Al3+, SO4

2� vμ H+. CÇn ph¶i ®¸nh gi¸ ®−îc mét c¸ch ®Þnh l−îng nh÷ng qu¸ tr×nh h×nh thμnh, t¸c ®éng vμ theo dâi c¸c lan truyÒn, diÔn biÕn cña chóng trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn còng nh− nh©n t¹o (lªn liÕp, trång c©y, lμm kªnh m−¬ng) trong HSTNN vïng phÌn.

Víi Fe2+ vμ Fe3+:

• Fe2+ lμ mét ion di ®éng dÔ dμng, dÔ tan trong n−íc vμ biÕn ®éng lan táa nhanh khi nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi. Khi pH v−ît qu¸ 4,5 th× nã ë d¹ng Fe(OH)3 trÇm l¾ng trong dung dÞch. Nh×n chung Fe2+ t¨ng dÇn theo chiÒu s©u phÉu diÖn do nh÷ng líp bªn d−íi chóng

916

®ang tån t¹i ë d¹ng phÌn tiÒm tμng. Hμm l−îng Fe2+ còng bÞ biÕn ®æi theo mïa (mïa m−a vμ mïa kh«) do hiÖn t−îng röa phÌn.

• Fe3+ trong m«i tr−êng ®Êt n−íc phÌn tån t¹i d¹ng ion tù do, khi pH m«i tr−êng <2,0, mét ®iÒu kiÖn Ýt gÆp trong thùc tÕ Fe3+ cã nhiÒu ë tÇng mÆt. Khi ®ã, Fe3+ lμ mét t¸c nh©n oxy hãa cùc m¹nh vμ cã thÓ oxy hãa kh«ng cÇn sù hiÖn diÖn cña oxy:

Víi Fe2+ vμ Fe3+:

FeS2+ 14 Fe3+ + 8H2O 15 Fe2+ + 2SO4

2– + 16 H+

Trong ®Êt ngËp n−íc, khi Redox t¨ng, pH t¨ng, Fe3+ kÕt tña d−íi d¹ng Fe(OH)3 mμu vμng cam, kÕt tña vμ kh«ng ®éc. Fe3+ Ýt di ®éng vμ còng Ýt ®éc h¬n Fe2+ do chóng ë d¹ng phÌn ho¹t ®éng. Trong ®iÒu kiÖn ngËp n−íc hay trong ®iÒu kiÖn bãn v«i cè ®Þnh ®Êt phÌn sÏ lμm cho Fe3+ tån t¹i trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ. Trong ®iÒu kiÖn nμy chóng sÏ bÞ biÕn ®æi thμnh Fe2+ vμ n»m trong ®Êt d−íi d¹ng phÌn tiÒm tμng. Fe2+ vμ Fe3+ trong ®Êt t¹o thμnh mét cÆp oxy hãa khö. Qua nghiªn cøu nhËn thÊy trong ®iÒu kiÖn ngËp mÆn Eh gi¶m tõ 397 mV xuèng 177 mV. §iÒu nμy cã liªn quan ®Õn kh¶ n¨ng hßa tan vμ cung cÊp chÊt dinh d−ìng hay ngé ®éc yÕm khÝ cña Fe2+ ®èi víi c©y trång. Fe2+ vμ Fe3+ lan truyÒn theo n−íc rÊt nhanh.

• Al3+ lμ ion ®éc nhÊt trong ®Êt phÌn. Trong tÇng ®Êt thø 2 (20 – 40 cm) hμm l−îng Al3+ rÊt biÕn ®éng, cã lóc chØ vμi chôc ppm nh−ng còng cã thÓ lªn ®Õn 3000 ppm. Hμm l−îng nh«m thay ®æi rÊt râ theo mïa. §Çu mïa m−a, hμm l−îng Al3+ lμ cao nhÊt vμ thÊp nhÊt lμ cuèi mïa lò (®Çu vô §«ng Xu©n). §é Èm còng ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn hμm l−îng Al3+. NÕu ®é Èm cao sÏ lμm cho qu¸ tr×nh di chuyÓn Al3+ tõ líp d−íi lªn ®Êt mÆt dÔ dμng. Trong ®iÒu kiÖn ngËp n−íc, Al3+ ë tÇng trªn gi¶m xuèng râ nh−ng ë tÇng d−íi l¹i t¨ng lªn do hiÖn t−îng thÈm thÊu n−íc tõ trªn bÒ mÆt xuèng líp d−íi. N−íc m−a còng lμ mét t¸c nh©n lμm Al3+ tõ vïng ®Êt phÌn lan truyÒn sang nh÷ng vïng kh¸c (hiÖn t−îng röa tr«i phÌn).

• SO42– cïng víi s¾t, sulphate lμ mét trong hai nguyªn tè t¹o nªn

®Êt phÌn. Sù chuyÓn hãa lan truyÒn cña ®éc chÊt nμy trong ®Êt rÊt phøc t¹p. VÒ lý thuyÕt, trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ, c¸c vi khuÈn yÕm khÝ sÏ khö SO4

2- thμnh S2–tån t¹i d−íi d¹ng phÌn tiÒm tμng. Ng−îc l¹i, trong ®iÒu kiÖn hiÕu khÝ, vi khuÈn hiÕu khÝ l¹i oxy hãa c¸c hîp chÊt l−u huúnh thμnh SO4

2–. Nãi chung SO42– cã ®Æc tÝnh tan chËm, röa tr«i chËm nh−ng

917

lan truyÒn nhanh vμ g©y ®éc cho c©y trång, g©y trë ng¹i cho s¶n xuÊt trong vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp.

21.1.2.2. Mèi quan hÖ gi÷a sù phÌn hãa trong ®Êt vμ n−íc chua trong kªnh

Khi bÞ röa, tÇng ®Êt mÆt giμu SO42-, H+, Fe2+ vμ Al3+ sÏ phãng thÝch

trùc tiÕp c¸c ion nμy vμo n−íc mÆt, hay gi¸n tiÕp th«ng qua sù trao ®æi do dßng thÊm gi÷a ®Êt vμ n−íc, vμ gi÷a n−íc ngÇm víi n−íc trong kªnh. Ngo¹i trõ mét l−îng Fe2+ bÞ nhanh chãng oxy hãa trong n−íc mÆt vμ kÕt tña d−íi d¹ng Fe(OH)3, c¸c ion ®éc kh¸c nh− Al3+, SO4

2-, Cl–, Mg2+, mét phÇn cßn l¹i cña Fe2+ vμ Ýt Fe3+ sÏ nhanh chãng lan truyÒn ®i trong dßng ch¶y cña hÖ thèng kªnh th«ng qua c¸c chuyÓn ®éng khuyÕch t¸n vμ ®èi l−u. Sù liªn hÖ gi÷a chÊt l−îng n−íc mÆt vμ n−íc ngÇm ë vïng sinh th¸i ®Êt phÌn rÊt dÔ nhËn thÊy. Nh÷ng ion ®éc khi bÞ röa tr«i vμo kªnh sÏ lμm ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng thñy sinh, chÊt l−îng n−íc t−íi cho c¸c vïng l©n cËn ®Õn søc kháe céng ®ång vμ cã kh¶ n¨ng lμm h¹i c¸c c«ng tr×nh tiÕp xóc víi n−íc.

L−îng axit phãng thÝch tõ ®Êt phÌn bÞ oxy hãa tïy thuéc nhiÒu vμo TAA (Total Actual Acidity– tæng axit hiÖn t¹i) cã nghÜa lμ kh«ng chØ phô thuéc vμo l−îng pyrite s½n cã trong ®Êt mμ cßn phô thuéc nhiÒu h¬n vμo tèc ®é bÞ oxy hãa cña pyrite. NÕu kh«ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn kÕt hîp, mét lo¹i ®Êt phÌn tiÒm tμng, dï cã hμm l−îng pyrite cao cã thÓ vÉn tiÕp tôc v« h¹i hoÆc Ýt h¹i nÕu chóng ta gi÷ ®Êt phÌn nμy lu«n ë trong ®iÒu kiÖn ngËp n−íc.

21.2.2.3. BiÕn ®éng lan táa vμ ¶nh h−ëng cña qu¸ tr×nh röa phÌn

Röa phÌn trong ®Êt còng ¶nh h−ëng ®Õn HST n«ng nghiÖp vμ c©y trång (®Æc biÖt lμ lóa). ViÖc sö dông n−íc ngät ®Ó röa c¸c ion ®éc cã trong ®Êt phÌn kÕt hîp víi bãn ph©n th× l−îng ®éc tè sau mét vô gi¶m nhiÒu, lóa cã thÓ sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn b×nh th−êng trong ®iÒu kiÖn nμy. Trong ®Êt phÌn ho¹t ®éng, khi bÞ t¸c ®éng bëi chÕ ®é röa tr«i sÏ x¶y ra qu¸ tr×nh hßa tan, khuÕch t¸n, kÐo c¸c ion ®éc ra khái ®Êt theo chiÒu di chuyÓn cña n−íc. Sù röa nh«m trong m«i tr−êng dung dÞch dÔ dμng h¬n, cßn nh«m ë bÒ mÆt keo ®Êt do liªn kÕt chÆt chÏ nªn rÊt khã röa. Thμnh phÇn Fe3+, tæng s¾t khi thùc hiÖn röa ®¬n thuÇn sÏ biÕn ®æi nhanh vμ t¸c ®éng m¹nh tíi c¸c thμnh phÇn sulphur cã trong dung dÞch. Khi bÞ ngËp n−íc th−êng xuyªn, Fe2+ cμng t¨ng, gÆp oxy chuyÓn thμnh

918

Fe3+ dÔ kÕt tña. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh röa phÌn chóng ta ph¶i hÕt søc l−u ý tr¸nh vÊn ®Ò ph¸t t¸n « nhiÔm phÌn vμo c¸c nguån n−íc ngät kh¸c. Sau khi röa xong chóng ta ph¶i t×m c¸ch cè ®Þnh phÌn l¹i ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng sñi phÌn (chuyÓn phÌn tiÒm tμng thμnh phÌn ho¹t tÝnh) g©y nguy h¹i cho hÖ sinh th¸i.

21.2. KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU XAÂY DÖÏNG MOÂ HÌNH TOAÙN (LANDTRU) MOÂ PHOÛNG QUAÙ

TRÌNH LAN TRUYEÀN ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT NÖÔÙC ÑOÀNG THAÙP MÖÔØI 21.2.1. C¬ së lý thuyÕt cña m« h×nh to¸n ®Êt phÌn

M« h×nh MASS:

Trong phÇn nμy, giíi thiÖu cÊu tróc cña mét m« h×nh to¸n ®−îc ph¸t triÓn trong khu«n khæ cña Dù ¸n Qu¶n lý ®Êt chua phÌn (Management of Acid Sulphate Soil – MASS) cña ñy ban quèc tÕ s«ng Mª C«ng do ViÖn Khoa häc Thñy lîi MiÒn Nam vμ §¹i häc Uppsala (Thôy §iÓn) thùc hiÖn mμ t¸c gi¶ luËn ¸n nμy lμ §iÒu phèi viªn dù ¸n (Project Officer).

M« h×nh ®−îc x©y dùng ®Ó m« t¶ vËn chuyÓn n−íc vμ chÊt hßa tan trong ®Êt bao gåm hai module chÝnh: module vËt lý ®Êt m« t¶ sù chuyÓn vËn cña n−íc (SOILWA) vμ module hãa ®Êt m« t¶ chÊt hßa tan vμ trao ®æi chÊt (SOILCHEM). C¸c module trong ®Êt sÏ cã sù trao ®æi vμ t−¬ng t¸c víi c¸c module kªnh. H×nh 21.4 tr×nh bμy s¬ ®å vÒ quan hÖ vμ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c module víi nhau. HiÖn nay ®èi víi m« h×nh ®Êt th× viÖc liªn kÕt gi÷a lý hãa ch−a ®−îc nèi thμnh mét ch−¬ng tr×nh mμ chØ sö dông c¸c ®Çu ra (output) cña m« h×nh lý ®Êt nh− dßng ch¶y, ®é Èm, mùc n−íc ngÇm lμ sè liÖu ®Çu vμo (input) cña module hãa ®Êt.

§ãng gãp quan träng cña t¸c gi¶ luËn ¸n nμy lμ x©y dùng m« h×nh lan truyÒn chÊt trong kªnh (LANDTRU), cßn gäi lμ c¸c module lý hãa kªnh. Module nμy sö dông c¸c th«ng sè kÕt xuÊt tõ c¸c m« h×nh lý – hãa ®Êt ®Ó tÝnh to¸n sù lan truyÒn chÊt trong kªnh. Nhê ®ã, lÇn ®Çu tiªn mét m« h×nh to¸n t−¬ng ®èi hoμn chØnh cho phÐp nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn c¶i t¹o vμ sö dông ®Êt phÌn ®· ra ®êi. M« h×nh lan truyÒn nμy ®· ®−îc c«ng bè trong t¹p chÝ khoa häc quèc tÕ ë Hμ Lan (Journal of Hydrology) sè 180 trang 361 – 37, n¨m 1996.

919

a. M« h×nh vËt lý ®Êt (SOILWA module)

H×nh 21.4. M« h×nh trao ®æi lý hãa gi÷a ®Êt vμ kªnh

M« h×nh vËt lý ®Êt SOILWA cña N.D Phong & Erik Eiksson ®−îc thiÕt lËp trong khu«n khæ dù ¸n MASS. M« h×nh m« t¶ sù c©n b»ng vμ chuyÓn vËn cña n−íc ®i qua hai ®íi: kh«ng b·o hßa vμ b·o hßa, trong c¶ hai ®íi nμy cã sù t−¬ng t¸c lÉn nhau qua sù trao ®æi dßng ch¶y. Ngoμi ra, c¶ hai ®íi nμy cßn cã sù trao ®æi víi ®íi kh«ng khÝ (bèc tho¸t h¬i vμ t−íi) vμ mùc n−íc kªnh.

HÖ ph−¬ng tr×nh

HÖ ph−¬ng tr×nh ®èi víi sù vËn chuyÓn cña n−íc trong cét ®Êt bao gåm c¶ sù hót n−íc cña rÔ c©y nh− sau:

• Ph−¬ng tr×nh liªn tôc:

( )q S ht zθ∂ ∂

= −∂ ∂

(21.1)

Dßng ch¶y trong ®Êt theo ®Þnh luËt Darcy:

( 1)hq Kz

∂= − +

∂ (21.2)

víi: q: dßng ®èi l−u (cm/phót)

θ: ®é Èm thÓ tÝch ®Êt (cm3)

S: l−îng n−íc hót cña rÔ trªn mçi ®¬n vÞ thÓ tÝch cña ®Êt vμ trªn ®¬n vÞ thêi gian (cm3/cm3/ phót)

920

K: ®é dÉn thñy lùc hay hÖ sè thÊm (cm/phót)

h: thÕ hót n−íc cña ®Êt (cm)

C¸c gi¸ trÞ K, θ, S lμ hμm sè cña h trong ®ã ta cã:

• Hμm t−¬ng quan gi÷a hÖ sè thÊm vμ ®é Èm:

Log(K(θ)) = bo + 0.4343*b1*Log(Se) (21.3)

Víi: −=

−r

es r

S θ θθ θ

l−îng chøa n−íc h÷u hiÖu (Effective Water Content)

• Hμm t−¬ng quan gi÷a thÕ hót n−íc vμ ®é Èm:

Log(h(θ)) = ao + 0.4343*a1*Log(Se) (21.4)

Trong ®ã: Se: hÖ sè tr÷ n−íc cña ®Êt

θ: ®é Èm cña ®Êt t¹i tÇng ®ang xÐt (%)

θr: ®é Èm d− cña ®Êt (%)

θs: ®é Èm b·o hßa cña ®Êt (%)

C¸c th«ng sè bo, b1, vμ ao, a1 ®−îc x¸c ®Þnh tõ viÖc lËp c¸c hμm t−¬ng quan k(θ) vμ h(θ) trong thÝ nghiÖm c¸c mÉu ®Êt.

• Tèc ®é hót n−íc cña rÔ liªn quan ®Õn bèc tho¸t h¬i cña ®Êt:

Smax =(ETP – EP)/Left (21.5)

S(h) = Smax khi h2 < h <h1

)()(

)(32

3max hh

hhShS

−−

= khi h3 < h < h2 (21.6)

Trong ®ã: ETP (cm): bèc tho¸t h¬i tiÒm thÕ tõ c©y trång vμ ®Êt. ETP cã thÓ ®−îc tÝnh to¸n theo c¸c ph−¬ng ph¸p Penman (1984) hoÆc Monteith (1965), Ritema (1995)...

EP (cm): bèc h¬i tiÒm thÕ cña ®Êt d−íi líp phñ c©y trång theo Ritchie (1972)

Left: chiÒu s©u h÷u hiÖu cña vïng rÔ, th«ng th−êng Left = 30 cm cho phÇn lín lo¹i c©y n«ng nghiÖp.

h: thÕ ¸p lùc gi÷ n−íc cña ®Êt (cm).

h1: thÕ ¸p lùc t¹i ®iÓm b·o hßa.

h2: thÕ ¸p lùc t¹i ®iÓm giíi h¹n sù ph¸t triÓn cña c©y trång

1000cm < h2 < 500cm

921

h3: thÕ ¸p lùc t¹i ®iÓm hÐo c©y 2000cm < h2 < 15000cm

L−îng n−íc ch¶y tõ tÇng chøa n−íc vμo kªnh ®−îc tÝnh tõ c«ng thøc thùc nghiÖm cña Ernt(1962)

Qd(runoff) = –(H – GWL)/γ (21.7)

Trong ®ã:

H: mùc n−íc kªnh (cm)

GWL: mùc n−íc ngÇm t¹i nh÷ng l« ruéng tÝnh to¸n

γ: hÖ sè søc c¶n tiªu n−íc

H×nh 21.5. BiÓu ®å tèc ®é hót n−íc cña rÔ t−¬ng øng víi l−îng hót n−íc cña ®Êt.

¸p dông ph−¬ng ph¸p sai ph©n hiÖn ®Ó tÝnh h vμ q ë c¸c líp theo mçi b−íc thêi gian dt = 4 phót.

KÕt qu¶ tÝnh c©n b»ng n−íc tõ m« h×nh SOILWA cho thÊy sù sai biÖt kho¶ng 0,002 cm vÒ sù thay ®æi ®é chøa n−íc cña ®Êt trong thêi ®o¹n tÝnh to¸n lμ cã thÓ chÊp nhËn ®−îc.

KÕt qu¶ tÝnh c©n b»ng n−íc n¨m 1991:

Sù thay ®æi ®é chøa n−íc cña ®Êt (Storage) –3,416 cm

M−a (Precipitation) 92,490 cm

Bèc tho¸t h¬i (Evapotranspiration) 61,455 cm

L−îng ch¶y mÆt (Surface Runoff) 28,521 cm

L−îng trao ®æi víi kªnh (Outflow) –13,563 cm

Dßng vμo mùc n−íc ngÇm (Bypass at GWL) 19,494 cm

S(ngµy –1)

922

L−îng vμo 92,490 + 13,563 = 106,035 cm

L−îng ra 61,455 + 28,251 + 19,494 = 109,470 cm

Vμo – Ra 106,035 – 109,035 = 3,417 cm

Sai sè tÝnh to¸n 3,416 – 3,417 = –0,001 cm

KÕt qu¶ tÝnh n¨m 1992:

Sù thay ®æi ®é chøa n−íc cña ®Êt (Storage) –6,818 cm

M−a (Precipitation) 83,240 cm

Bèc tho¸t h¬i (Evapotranspiration) 71,740 cm

L−îng ch¶y mÆt (Surface Runoff) 33,932 cm

L−îng trao ®æi víi kªnh (Outflow) –20,236 cm

Dßng vμo mùc n−íc ngÇm (Bypass at GWL) 6,718 cm

L−îng vμo 83,240 + 22,334 = 105,574 cm

L−îng ra 71,740 + 33,932 + 6,718 = 112,390 cm

Vμo – Ra 105,574 – 112,390 = –6,816 cm

Sai sè tÝnh to¸n 6,818 – 6,816 = 0,002 cm

b. M« h×nh hãa häc ®Êt (SOILCHEM module)

M« h×nh hãa häc ®Êt SOILCHEM còng ®−îc thiÕt lËp bëi GS ViÖn sÜ Erik Eriksson vμ céng sù trong khu«n khæ dù ¸n MASS tõ n¨m 1991. Qua nhiÒu giai ®o¹n, m« h×nh nμy ®· ®−îc c¶i thiÖn vμ cã kh¶ n¨ng tÝnh to¸n cho nhiÒu tr−êng hîp kh¸c nhau.

− Thμnh phÇn qua vÜ m« t¹o ra qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt do sù chªnh lÖch nång ®é gi÷a dung dÞch ®Êt t¹i chç vμ dßng ch¶y ®Õn.

− Thμnh phÇn qua hÖ vi m« t¹o ra hiÖn t−îng khuÕch t¸n chÊt gi÷a h¹t ®Êt vμ dßng ch¶y ®Õn.

Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt tïy thuéc vμo hÖ sè dÉn thñy lùc cña líp ®Êt ®ã vμ kh¶ n¨ng dÞch chuyÓn n−íc gi÷a c¸c tÇng ®Êt do qu¸ tr×nh tiªu tho¸t n−íc. Qu¸ tr×nh khuÕch t¸n tïy thuéc vμo sù chªnh lÖch nång ®é chÊt gi÷a dung dÞch trong vi m« vμ vÜ m«, tïy thuéc vμo ®Æc tÝnh c¬ lý cña tÇng ®Êt nh− hÖ sè khuÕch t¸n chÊt, diÖn tÝch riªng bÒ mÆt, kÝch th−íc h¹t,... Dßng ch¶y sau khi ra khái líp tÝnh to¸n sÏ cã nång ®é lμ

923

tæng hîp nång ®é cña hai thμnh phÇn khuÕch t¸n vμ trao ®æi, dßng nμy tiÕp tôc ®i vμo líp kÕ tiÕp vμ qu¸ tr×nh x¶y ra t−¬ng tù.

Theo m« h×nh nμy, m«i tr−êng hãa trong ®Êt gåm pha dung dÞch vμ pha tr÷. Pha tr÷ cã thÓ lμ tr¹ng th¸i tinh thÓ do kho¸ng chÊt ë tr¹ng th¸i c©n b»ng víi dung dÞch, hoÆc do sù hÊp thu trªn bÒ mÆt, hay trong thμnh phÇn trao ®æi cation, c¶ hai tr−êng hîp nμy ®−îc xem nh− c©n b»ng víi dung dÞch. Nh»m m« t¶ nh÷ng g× x¶y ra trong ®Êt vÒ mÆt hãa häc cÇn ph¶i thiÕt lËp c¸c ph−¬ng tr×nh to¸n m« t¶ c¸c qu¸ tr×nh nμy. TiÕn tr×nh vËn chuyÓn cña chÊt hßa tan trong mét líp ®Êt b·o hßa ®−îc thÓ hiÖn b»ng s¬ ®å nh− trong h×nh 21.6.

H×nh 21.6. S¬ ®å hãa sù vËn chuyÓn cña chÊt hßa tan trong mét líp ®Êt b·o hßa

C¸c ph−¬ng tr×nh:

Gi¶ thiÕt r»ng trong lo¹i ®Êt phÌn ë vïng T©n Th¹nh, kho¸ng Jurbanite lμ kho¸ng chÝnh yÕu chi phèi mäi ph¶n øng c©n b»ng trong dung dÞch: trong ph¶n øng c©n b»ng nμy cã ba thμnh phÇn quan träng tham gia vμo qu¸ tr×nh trao ®æi: ion nh«m (Al3+), sulphate (SO4

2–) vμ hydrogen (H+).

Ph−¬ng tr×nh tÝnh to¸n nång ®é trao ®æi gi÷a kho¶ng trèng vÜ m« vμ vi m« khi cã dßng ®èi l−u:

α

α−

−−=

1)1()()( jCojCijCo (21.8)

Trong ®ã:

Co(j), Co(j – 1): nång ®é chÊt trong macropore ë líp sau vμ tr−íc

Ci(j): nång ®é chÊt trong micropore ë líp sau

α = fd/fa

Khoaûng troáng vó moâ

Khoaûng troángvi moâ

Khueách taùn

Doøng ñoái löu vaøo

Doøng Bypass

Doøng ñoái löu ra

Löôïng tieâu thoaùtdo cheânh leäch

doøng ñöùng

α1 − α

Khoaûng troáng vó moâ

Khoaûng troángvi moâ

Khueách taùn

Doøng ñoái löu vaøo

Doøng Bypass

Doøng ñoái löu ra

Löôïng tieâu thoaùtdo cheânh leäch

doøng ñöùng

α1 − α

924

fa: tèc ®é dÞch chuyÓn cña n−íc

fd = Df x Area x d x dt

Df: hÖ sè khuÕch t¸n

d: kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c h¹t

dt: b−íc thêi gian

§èi víi sù trao ®æi ion, ®· cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh nμy. Trong ®ã ph−¬ng tr×nh trao ®æi ion cña Gaine – Thomas ®−îc chän ®Ó tÝnh to¸n trong m« h×nh nμy. Kh¶ n¨ng trao ®æi cña c¸c ion trong ®Êt ®−îc ®Æc tr−ng bëi th«ng sè gäi lμ kh¶ n¨ng trao ®æi ion hiÖu qu¶ (ECEC: Effective Cation Exchange Capacity). §ã lμ gi¸ trÞ phô thuéc vμo trÞ sè pH cña ®Êt. Trong d·y trÞ sè dao ®éng cña pH ®−îc t×m thÊy trong vïng §TM, th× trÞ sè cña ECEC xem nh− lμ h»ng sè. Kh¶ n¨ng trao ®æi cña tõng ion riªng biÖt hîp thμnh ECEC. Quan hÖ gi÷a chóng ®−îc thÓ hiÖn b»ng ph−¬ng tr×nh (Cex: nång ®é c¸c ion trao ®æi):

Alex + Feex + Caex + Naex + Mgex + Kex + ... = ECEC (21.9)

vμ c¸c ph−¬ng tr×nh:

EAl = ECECAlex ; EFe = ECEC

Feex ; ECa = ECECCaex ;

ENa = ECECNaex ; EMg = ECEC

Mgex ; EK =ECEC

Kex

víi: EAl + EFe + ECa + ENa + EMg + EK + ... = 1 (21.10)

§Ó ®¬n gi¶n hãa kh¶ n¨ng trao ®æi cña c¸c cation ®−îc xÐt theo tõng cÆp sö dông ph−¬ng tr×nh cña Gaine – Thomas:

2 23 3

Al AlAlCa

Ca Ca

E CSE C

= × c (21.11)

Fe

AlAlFe

Fe

Al

CC

SEE 3

23

2

×= (21.12)

K

AlAlK

K

Al

CC

SEE 3

23

2

×= (21.13)

2 23 3

Al AlAlNa

Na Na

E CSE C

= × (21.14)

925

Mg

AlAlMg

Mg

Al

CC

SEE 3

23

2

×= (21.15)

Dùa trªn mét sè kÕt qu¶ thÝ nghiÖm trªn ®Êt phÌn trong khu vùc cã thÓ kÕt luËn lμ sù tÝch tô cña sulphate lμ sù hÊp phô bÒ mÆt ®¬n nguyªn tö vμ tu©n theo ph−¬ng tr×nh hÊp phô cña Langmuir

24

24 2

4

SOmaxSO

SO

CE A b

(1 b C )

−

−−

= × ×+ +

(21.16)

Trong ®ã 24SO

C − lμ nång ®é cña sulphate trong c¸c kho¶ng vi m«

(micropore space).

§èi víi hμm l−îng chÊt trong pha dung dÞch, ta dïng c¸c tham sè: mAl, mCa, mMg, mFe, mK, mSO4, mCl, mNa.

§iÒu kiÖn trung hßa ®iÖn tÝch trong dung dÞch cho ta ph−¬ng tr×nh:

mAl + mCa + mMg + mFe + mK = mNa = 24SO

m − + mCl (21.17)

Mét ®iÒu kiÖn kh¸c ®−îc rót ra tõ gi¶ thiÕt lμ sù hiÖn diÖn cña Kaolinite vμ Silica v« ®Þnh h×nh ®Ó tÝnh nång ®é cña ion hydrogen trong kho¶ng trèng vi m«:

13log( )2,3 10

3,000= − ×

AlpH (21.18)

§Æt: X = CAl1/3, víi CAl lμ nång ®é cña nh«m trong kho¶ng vi m«.

Ph−¬ng tr×nh (21.17) ®−îc viÕt l¹i nh− sau:

24

3 2 Ca NaAlCa AlNa Cl HSOAl Al

E EX X S X S C C C 0E E

−+ × × + × × − − + = (21.19)

Gi¶i ph−¬ng tr×nh bËc ba (21.19) ta ®−îc trÞ sè cña CAl, tõ ®ã cã thÓ tÝnh ra nång ®é cña c¸c ion cßn l¹i.

§èi víi sù c©n b»ng khèi l−îng, v× thÓ tÝch cña vÜ m« nhá h¬n thÓ tÝch cña vi m«, sù c©n b»ng khèi l−îng chñ yÕu xÐt cho vïng vi m« chÝnh lμ tæng sè chÊt hÊp phô hoÆc khö hÊp phô vμ chÊt hßa tan.

§iÒu kiÖn ban ®Çu lμ nång ®é c¸c chÊt trong c¸c líp tÝnh to¸n: C(z,t = 0) = C0(z). §iÒu kiÖn biªn:

926

– Trong tr−êng hîp cã líp n−íc mÆt ruéng:

Biªn trªn: chÊt l−îng líp ®Êt mÆt C(z = 0,t) = CS(t)

Biªn d−íi: chÊt l−îng n−íc kªnh trao ®æi víi n−íc ngÇm C(z = L,t) = Cc(t)

Trong m« h×nh Soilchem ¸p dông ph−¬ng ph¸p sai ph©n hiÖn ®Ó tÝnh nång ®é cña c¸c chÊt ë mçi líp, víi b−íc thêi gian chia lμ mét ngμy vμ chiÒu s©u tÝnh to¸n lμ 120 cm, chiÒu dμy mçi líp lμ 10 cm. C¸c sè liÖu input cña m« h×nh Soilchem ®−îc lÊy tõ kÕt qu¶ cña m« h×nh SOILWA.

M« h×nh ®· ®−îc kiÓm nghiÖm b»ng c¸c sè liÖu quan tr¾c qua thÝ nghiÖm röa phÌn trong 8 cét ®Êt cã ®−êng kÝnh 60 cm víi phÉu diÖn nguyªn d¹ng cao 100 cm ®· ®−îc thùc hiÖn nh− tr×nh bμy, ®ång thêi còng qua kiÓm nghiÖm víi sè liÖu ®o ®¹c trªn ®ång ruéng t¹i khu thÝ nghiÖm T©n Th¹nh vïng §TM.

M« h×nh SMASS

M« h×nh m« pháng ®Êt phÌn SMASS do Bronswijk & Groenenberg thiÕt lËp bao gåm mét sè m« h×nh phô liªn kÕt víi nhau, trong ®ã nh÷ng tiÕn tr×nh vËt lý vμ hãa häc x¶y ra trong ®Êt phÌn ®−îc m« t¶ b»ng nh÷ng ph−¬ng tr×nh to¸n häc. §Ó gi¶i nh÷ng ph−¬ng tr×nh nμy, phÉu diÖn ®Êt ®−îc chia ra thμnh nh÷ng líp cã kÝch th−íc kh¸c nhau. Nh÷ng ®iÒu kiÖn hãa–lý ban ®Çu trong mçi líp ph¶i ®−îc khai b¸o trong phÇn nhËp liÖu. §èi víi mét chu tr×nh m« pháng hoμn chØnh, c¸c gi¸ trÞ ®iÒu kiÖn biªn còng cÇn ®−îc nhËp vμo. C¸c ®iÒu kiÖn lý – hãa trong mçi líp, cïng víi c¸c th«ng sè vÒ l−îng n−íc vμ dung dÞch ®Êt ë biªn cña hÖ thèng, ®−îc tÝnh to¸n cho tõng ngμy.

TiÕn tr×nh vËt lý vμ hãa häc diÔn ra trong ®Êt phÌn ®−îc m« pháng bëi m« h×nh SMASS theo tr×nh tù nh− sau:

Tr−íc tiªn, m« h×nh SWAP tÝnh to¸n l−îng n−íc chuyÓn vËn th¼ng ®øng vμ n»m ngang, tõ ®ã thu ®−îc th«ng sè l−îng n−íc vμ tr¾c diÖn Èm cña ®Êt. Hμm l−îng kh«ng khÝ trong ®Êt sÏ ®−îc suy ra dùa theo ®é Èm ®Êt. Tõ hμm l−îng kh«ng khÝ, m« h×nh tÝnh to¸n vËn chuyÓn oxy vμ oxy hãa pyrite sÏ tÝnh to¸n hÖ sè khuÕch t¸n oxy trong c¸c khe rçng tho¸ng khÝ. L−îng oxy tiªu thô trong ®Êt sÏ ®−îc tÝnh to¸n tõ hμm l−îng pyrite vμ h÷u c¬ cã trong ®Êt. Tõ ®ã, tr¾c diÖn oxy trong ®Êt ®−îc tÝnh to¸n. Tèc ®é oxy hãa pyrite ë mçi ®é s©u ®Êt sÏ ®−îc x¸c ®Þnh dùa vμo nång ®é oxy t¹i chç. Tõ ®ã, l−îng H+, SO4

2- vμ Fe3+ sinh ra tõ ph¶n øng oxy hãa pyrite sÏ ®−îc tÝnh to¸n. L−îng pyrite cßn l¹i sau b−íc tÝnh to¸n nμy sÏ ®−îc dïng lμm gi¸ trÞ ban ®Çu cho b−íc thêi gian tiÕp theo.

927

H×nh 21.7. CÊu tróc cña m« h×nh SMASS (m« h×nh m« pháng ®Êt phÌn)

M« h×nh chuyÓn vËn dung dÞch ®Êt TRANSOL sÏ ®−îc dïng tiÕp theo ®Ó tÝnh to¸n th«ng l−îng dung dÞch x¶y ra theo ph−¬ng th¼ng ®øng vμ n»m ngang dùa vμo th«ng l−îng n−íc ®· ®−îc tÝnh to¸n trong b−íc 1.

Trong m« h×nh hãa häc EPIDIM, nh÷ng ®¹i l−îng ®−îc sinh ra hoÆc bÞ tiªu thô trong nh÷ng qu¸ tr×nh kh«ng c©n b»ng (ch¼ng h¹n nh− kÕt tña hoÆc hßa tan) sÏ ®−îc tÝnh to¸n. Sau ®ã tæng hμm l−îng cña c¸c chÊt hãa häc trong dung dÞch ®Êt ®−îc tÝnh to¸n cho tõng líp ®Êt khi xÐt ®Õn qu¸ tr×nh trao ®æi gi÷a c¸c líp vμ víi biªn ngoμi (kªnh hay n−íc ngÇm). Tõ nh÷ng ph¶n øng t¹i chç vμ trao ®æi gi÷a c¸c líp, cã thÓ tÝnh to¸n ®−îc hμm l−îng c©n b»ng, trong dung dÞch ®Êt, thμnh phÇn cña

Th«ng l−îng dung dÞch

– S¶n phÈm Fe2+ – S¶n phÈm O4

2– – S¶n phÈm H+

– Nång ®é dung dÞch ®Êt – Nång ®é dung dÞch trong n−íc trao ®æi víi kªnh tiªu

Nång ®é dung dÞch trong n−íc trao ®æi

víi n−íc ngÇm

– L−îng hÊp phô – L−îng kÕt tña – ThÕ oxy ho¸ khö

L−îng pyrite cßn l¹i

M¤ H×NH CHUYÓN VËN N¦íC (SWAP)

Th«ng l−îng n−íc – Tr¾c diÖn Èm – Tr¾c diÖn kh«ng khÝ

M« h×nh chuyÓn vËn oxy vμ oxy ho¸ pyrite (SWAP)

M« h×nh chuyÓn vËn dung dÞch (Transol)

§iÒu kiÖn biªn – Bèc h¬i – N−íc ngÇm – M−a/t−íi – Mùc n−íc trong kªnh

SMASS

§iÒu kiÖn biªn – Thμnh phÇn ho¸ häc cña n−íc t−íi vμ m−a – Thμnh phÇn ho¸ häc cña n−íc ngÇm – Thµnh phÇn ho¸ häc cña n−íc kªnh

M« h×nh ho¸ häc (EPIDIM)

928

phøc hîp trao ®æi còng nh− l−îng kho¸ng ®−îc sinh ra hay kÕt tña trong b−íc thêi gian tÝnh to¸n.

B−íc thêi gian tÝnh to¸n ®−îc chän lμ giê, trong khi kÕt qu¶ ®−îc xuÊt ra cho tõng ngμy. ViÖc m« pháng ®−îc tiÕn hμnh cho mét thêi kú nhiÒu n¨m. Tõ ®ã, cã thÓ dù b¸o ®Þnh l−îng ®−îc nh÷ng ¶nh h−ëng cña c¸c chiÕn l−îc c¶i t¹o ®Êt phÌn kh¸c nhau (thñy lîi hay hãa häc) hay t¸c ®éng cña nh÷ng gi¶i ph¸p c«ng tr×nh, kªnh m−¬ng trªn ®Êt phÌn. Nh÷ng thay ®æi vÒ m«i tr−êng g©y ra do viÖc c¶i t¹o vμ sö dông ®Êt phÌn còng cã thÓ lμ mét môc tiªu m« pháng quan träng cña SMASS.

Kh¶ n¨ng øng dông m« h×nh to¸n vμo hÖ sinh th¸i ®Êt phÌn

a. Qu¶n lý n−íc trªn ®Êt phÌn

C¸c biÖn ph¸p qu¶n lý n−íc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh sinh tr−ëng cña c©y trång vμ tiªu tho¸t ®éc tè, ng¨n c¶n sù oxy hãa tÇng pyrite vμ hiÖn t−îng mao dÉn cña ®éc tè ®Õn tÇng canh t¸c. ViÖc øng dông m« h×nh ®Ó m« pháng vμ dù b¸o qu¸ tr×nh vËn chuyÓn n−íc vμ chÊt hßa tan trong ®Êt phÌn khi ®Êt b·o hßa hoμn toμn hay ®Êt kh«ng b·o hßa víi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh t−íi röa trong thêi gian canh t¸c lμ ph−¬ng ¸n tèt nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ ®−îc hiÖu qu¶ cña c¸c ph−¬ng ¸n t−íi tiªu n−íc vμ gióp cho viÖc thiÕt kÕ x©y dùng c¸c hÖ thèng thñy lîi néi ®ång mét c¸ch hîp lý nhÊt.

b. C¶i tiÕn c¸c biÖn ph¸p n«ng häc

M« h×nh to¸n cã thÓ ®−îc ¸p dông ®Ó dù b¸o t¸c dông cña c¸c gi¶i ph¸p n«ng häc ®èi víi ®Êt phÌn nh− thêi kú, lo¹i vμ liÒu l−îng ph©n bãn, chÕ ®é n−íc ¸p dông kÕt hîp. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nμy cÇn cã thªm nh÷ng nghiªn cøu bæ sung nhÊt ®Þnh.

c. C¸c øng dông më réng kh¸c

M« h×nh to¸n cßn cã thÓ ®−îc hoμn thiÖn thªm ®Ó cã thÓ m« pháng ®−îc nhiÒu hiÖn t−îng tù nhiªn kh¸c nh− sù h×nh thμnh khe nøt vμ qu¸ tr×nh mao dÉn ®éc tè lªn bÒ mÆt ®Êt trong mïa kh«, ®ång thêi ¸p dông cho nhiÒu lo¹i ®Êt phÌn ë nh÷ng khu vùc kh¸c.

21.3. THIEÁT LAÄP MOÂ HÌNH MOÂ PHOÛNG LAN TRUYEÀN ÑOÄC CHAÁT TRONG NÖÔÙC KEÂNH ÑTM

C¸c chuyÓn biÕn vËt lý, hãa häc vμ sinh häc trong qu¸ tr×nh lan truyÒn c¸c chÊt trong kªnh r¹ch vμ trong ®Êt lμ rÊt phøc t¹p. §èi víi n−íc trong kªnh r¹ch, c¸c qu¸ tr×nh vËt lý liªn quan bao gåm qu¸ tr×nh

929

ph©n t¸n, qu¸ tr×nh dÞch chuyÓn, vμ sù båi l¾ng theo c¸c chiÒu ngang vμ däc s«ng. C¸c qu¸ tr×nh hãa häc bao gåm sù trao ®æi ion, qu¸ tr×nh thñy ph©n, qu¸ tr×nh oxy hãa khö, sù kÕt tña vμ qu¸ tr×nh t¹o phøc h÷u – v« c¬. TÊt c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh nμy ®Òu trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c yÕu tè khÝ t−îng thñy v¨n nh− m−a, dßng ch¶y, nhiÖt ®é, bèc h¬i, vμ giã, v.v... C¸c m« h×nh ®Þnh l−îng c¸c qu¸ tr×nh nμy rÊt phøc t¹p. Mét sè ph−¬ng ph¸p sö dông nh− m« h×nh tÊt ®Þnh vμ thèng kª ®· ®−îc sö dông tÝnh to¸n tïy theo c¸c môc tiªu cô thÓ. Dï gÆp nhiÒu khã kh¨n, mét khèi l−îng lín c«ng viÖc ®· ®−îc thùc hiÖn nh»m x©y dùng c¸c m« h×nh chÊt l−îng n−íc tÊt ®Þnh bëi v× tÝnh h÷u dông cña nã kh«ng chØ nh»m gióp t¨ng thªm sù hiÓu biÕt mμ cßn lμ mét c«ng cô qu¶n lý thiÕt thùc.

C¸c m« h×nh vÒ chÊt l−îng n−íc, ®Æc biÖt lμ m« h×nh x©m nhËp mÆn, ®· ®−îc x©y dùng vμ øng dông thμnh c«ng ®èi víi c¸c hÖ thèng kªnh m−¬ng kh¸c nhau ë vïng §BSCL (NguyÔn TÊt §¾c, 1987; Huúnh Ngäc Phiªn, 1991). Mét sè m« h×nh to¸n vÒ qu¸ tr×nh lan truyÒn n−íc trong ®Êt vμ chÊt tan trong ®Êt ph©n tÇng dùa trªn c¸c thÝ nghiÖm vÒ c¸c cét ®Êt nh− SMASS do t¸c gi¶ Bronswijk vμ Groenenberg (Hμ Lan) x©y dùng (1993) vμ m« h×nh MASS cña Eriksson (Thôy §iÓn) x©y dùng (1992).

Tuy nhiªn, m« h×nh hãa qu¸ tr×nh lan truyÒn n−íc chua phÌn trong kªnh, ®Æc biÖt lμ c¸c lo¹i chÊt ®éc h¹i kh¸c tõ nh÷ng vïng kÕ cËn ®Õn kªnh m−¬ng vμ däc theo kªnh m−¬ng, lμ mét vÊn ®Ò hoμn toμn míi mÎ.

Tõ n¨m 1990, T« V¨n Tr−êng vμ céng sù tiÕn hμnh nghiªn cøu gi¶i quyÕt bμi to¸n lan truyÒn n−íc chua phÌn trong kªnh vμ lËp m« h×nh to¸n m« pháng sù chuyÓn dÞch cña n−íc chua phÌn, trong ®ã tÝnh c©n b»ng cña Jurbanite ®−îc ph¸t hiÖn lμ chiÕm −u thÕ. Qu¸ tr×nh trÇm tÝch do l¾ng ®äng, kÕt tña vμ hßa tan còng ®−îc xem xÐt trong m« h×nh. Nguån sè liÖu tõ tr¹m thÝ nghiÖm ®Êt chua phÌn T©n Th¹nh thuéc §TM ViÖt Nam ®−îc dïng ®Ó øng dông nghiªn cøu ®iÓn h×nh.

21.3.1. X¸c ®Þnh c©n b»ng hãa häc trong n−íc phÌn ë §ång Th¸p M−êi

Trong ch−¬ng tr×nh dù ¸n m¹ng gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc h¹ l−u s«ng Mª C«ng (WQMNP) do SIDA tμi trî, T« V¨n Tr−êng, NguyÔn Thμnh TÝn, Ander Wilander vμ c¸c céng sù ®· tiÕn hμnh nghiªn cøu x¸c ®Þnh c©n b»ng hãa häc trong n−íc phÌn ë §TM tõ 1987.

C©n b»ng ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn lμ c©n b»ng sinh ra ph¶n øng gi÷a sulphure H2S víi Fe cã trong dung dÞch ®Êt ®Ó t¹o ra Fe2S, trong ®iÒu kiÖn yÕm khÝ cã sù tham gia cña vi sinh vËt:

930

↑+⎯⎯⎯⎯ →⎯+ 2yem

2 HFeSFeSH khíVSV

Sù t¹o ra FeS2 còng cã thÓ tõ qu¸ tr×nh:

22 3 4 2 2 2 3 2

14 8 8 42

Fe O SO CH O O FeS HCO H O− −+ + + → + +

Nguyªn nh©n chÝnh g©y ra chua ®Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn lμ pyrite vμ chÝnh sù oxy hãa pyrite gi¶i phãng axit H2SO4. Qu¸ tr×nh oxyho¸ pyrite lμ mét qu¸ tr×nh rÊt phøc t¹p, bao gåm nhiÒu giai ®o¹n, tuy nhiªn cã thÓ m« t¶ b»ng mét chuçi ph¶n øng sau (theo Nordstrom, 1982a; Taylor et al., 1984):

FeS2(s) + 7/2 O2 + H2O = Fe2+ + 2SO42– + 2H+ (21.20)

Fe2+ + 1/4 O2 + H+ = Fe 3+ +1/2 H2O (21.21)

Fe3+ + 3H2O = Fe(OH)3(s) + 3H+ (21.22)

§Çu tiªn pyrite bÞ oxy hãa gi¶i phãng ion s¾t hai (Fe2+) vμ axit sulphuric vμo nguån n−íc. Tèc ®é cña ph¶n øng nμy bÞ khèng chÕ bëi tèc ®é khuyÕch t¸n oxy tõ kh«ng khÝ xuèng tËn líp pyrite phÝa d−íi nh− Dent (1986) ®· kh¼ng ®Þnh. Tõ ph¶n øng (21.21) ta thÊy Fe2+ bÞ oxy hãa trong m«i tr−êng axit thμnh Fe3+ vμ råi bÞ thñy ph©n kÕt tña d¹ng hydroxyt Fe3+ b¸m vμo ®Êt bê kªnh lμm thμnh c¸c vÕt n©u, vμng ®Æc tr−ng. Sau khi cã Fe2+ d−íi d¹ng FeSO4, trong ®iÒu kiÖn cã oxy x©m nhËp vμ cã s½n H2SO4 trong dung dÞch, sÏ cã ph¶n øng chuyÓn Fe2+ thμnh Fe3+:

4 2 4 2 2 4 3 21 ( )2

FeSO H SO O Fe SO H O+ + → +

§Ó råi t¹o ra mét ph¶n øng thuËn nghÞch:

4242342 )(23)( SOHOHFeSOOHSOFe +⇔+

Axit sulphuric míi ®−îc t¹o thμnh trong qu¸ tr×nh trªn sÏ l¹i t¸c ®éng vμo c¸c líp alumin silicate cña kho¸ng sÐt cã rÊt nhiÒu trong ®Êt ®Ó t¹o ra Al2(SO4)3:

2 3 2 2 4 2 4 3 2 23 ( ) 3Al O SiO H SO Al SO SiO H+ → + +

Sau ®ã: Al2(SO4)3 ⇔ 2Al2+ + SO43–cã mÆt trong dung dÞch ®Êt.

Ngoμi ra Fe3+ cßn cã thÓ bÞ khö bëi pyrite trong ph¶n øng sau ®©y (Singer and Stumm, 1970):

931

FeS2 + 14 Fe3+ + 3H2O = 15 Fe2+ + 2SO4 2–+ 16H+ (21.23)

§©y lμ ph¶n øng «xy hãa pyrite thμnh Jarosite – ph¶n øng t¹o thμnh H2SO4 tù do lμm m«i tr−êng trë nªn rÊt chua. Sù gi¶i phãng axit kÌm theo Fe2+ rÊt cã thÓ quay vßng trë l¹i qu¸ tr×nh nhËp vμo ph¶n øng (21.21). Qu¸ tr×nh oxy hãa Fe2+ ®−îc xóc t¸c bëi vi sinh nh− Thiobacillus ferrooxydans tham gia (Zadjic, 1969; Singer and Stumm, 1970; Lundgren and Dean, 1979). Trong ®iÒu kiÖn rÊt chua, gi¸ trÞ ®iÖn thÕ oxy hãa khö Eh sÏ cao h¬n 400 mV vμ pH nhá h¬n 3,7. Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, th× sù h×nh thμnh Jarosite tõ pyrite l¹i rÊt cã thÓ x¶y ra (Nordstrom, 1982b; Dent, 1986) theo ph¶n øng sau:

2- +2 2 2 3 4 2 6 4

15 5 1 1 4FeS + O + H O + K = KFe (SO ) (OH) + SO + 3H4 2 3 3 3

(21.24)

Sù oxyhãa 1 mol pyrite ®Ó t¹o thμnh 1/3 mol Jarosite sÏ gi¶i phãng 3 mol acid. ë m«i tr−êng pH cao, Jarosite kh«ng bÒn vμ chuyÓn thμnh d¹ng geothite vμ cuèi cïng bÞ thñy ph©n thμnh hidroxit s¾t theo ph¶n øng: (Van Breemen, 1973)

KFe3(SO4)2–(OH)6(s) + 3H2O = 3 Fe(OH)3 + K+ + 2SO42– + 3H+

(21.25)

Sù thñy ph©n 1 mol jarosite còng gi¶i phãng 3 mol acid. Cã thÓ nhËn biÕt d¹ng kho¸ng nμy v× n»m ë líp ®Êt kh«ng s©u l¾m (kho¶ng 70 cm) vμ ®©y còng cã thÓ xem nh− nguån thø hai g©y chua ë khu vùc §TM.

Khi pH t¨ng lªn, Jarosite cã thÓ bÞ thñy ph©n t¹o thμnh geothite: 2

3 4 2 6 4( ) ( ) 3 . 2 3KFe SO OH FeO OH SO H− +→ + +

Geothite lμ d¹ng phæ biÕn trong vïng phÌn míi khai hoang §TM (pH > 4,0). Mét phÇn cña geothite chuyÓn dÇn thμnh hecmatit:

OHOFeOHFeO 232.2 +⇔

Sù oxy hãa Fe2+ t¹i §TM nh− sau: Fe2+ chØ bÒn trong m«i tr−êng kh«ng cã oxy. Tuy nhiªn, trong c¸c nguån sinh ra axit hμm l−îng cña Fe2+ cã thÓ rÊt cao. C¸c kh¶o s¸t cña chóng t«i cho thÊy Fe2+ tån t¹i kh«ng l©u trong hÖ thèng kªnh m−¬ng §TM, nã th−êng bÞ oxy hãa nhanh vμ bÞ thñy ph©n thμnh Fe(OH)3.

Nh»m cè g¾ng ®o ®¹c nh÷ng diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh c©n b»ng hãa häc nμy trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn, chóng t«i ®· chän kªnh Ph−íc Xuyªn, v×: Duy nhÊt nguån n−íc chua xuÊt ph¸t tõ kªnh Hßa B×nh. Dïng

932

thuyÒn cao tèc vμ duy tr× tèc ®é æn ®Þnh ch¹y däc kªnh Ph−íc Xuyªn lÊy mÉu ®Òu c¸ch nhau 5 phót. MÉu ®−îc lÊy vμo hai chai 125 ml, mét ®Ó ®o ngay EC, pH vμ Eh, cßn chai kia dïng ®Ó ph©n tÝch s¾t.

KÕt qu¶ cho thÊy rÊt râ nång ®é Fe2+ gi¶m kh¸ nhanh theo ®éng häc ph¶n øng bËc nhÊt. Sù gi¶m ®ång thêi Fe3+ cã thÓ dÔ dμng thÊy bëi sù kÕt tña Fe(OH)3.

§éng häc cña sù oxy hãa Fe2+ rÊt phøc t¹p nh−ng còng cã thÓ xem nh− tu©n theo c¬ chÕ ®Þnh luËt tèc ®é ph¶n øng sau:

[ ] ( )[ ][ ]

[ ]2

22

2

+

++

=−

H

FeaqOkHdtFed

(21.26)

B¶ng 21.1. Nång ®é Fe2+ vμ Al3+ ë vÞ trÝ 43 vμ TC

MÉu pH Fe2+, mg/l Tæng s¾t, mg/l Al3+, mg/l

43 2,32 447 891 436

TC 2,74 147 680 241

B¶ng 21.2: Nång ®é Fe2+ däc kªnh Ph−íc Xuyªn

VÞ trÝ lÊy mÉu 24 23 22 21 19

Fe2+, mg/l 20,8 6,21 3,30 6,21 0,93

Tæng Fe, mg/l 31,6 29,9 20,8 29,9 12,1

Singer vμ Stumm (1970) cho r»ng kH cña ph¶n øng nμy lμ 3x10–12 mol/l.s t¹i 20oC. Coi tèc ®é Oxy hãa kh«ng phô thuéc vμo ion H+ khi pH < 3,5 do ®ã tèc ®é Oxy hãa Fe2+ cã thÓ viÕt nh− sau (Singer and Stumm, 1970)

[ ] ( )[ ][ ]++

= 22

2

' FeaqOkHdtFed

(21.27)

Trong ®ã kH’ = 1,0 x 10–7 atm–1 min–1 = 7,3 x 10–5 l mol–1 min–1 (Singer and Stumm, 1970). Tèc ®é ph¶n øng t¨ng kho¶ng 10 lÇn mçi 15oC (Stumm and Morgan, 1981).

T¹i kªnh Ph−íc Xuyªn, nång ®é oxy hßa tan lμ 5,9 mg/l vμ pH = 3,1; Nh− vËy, cã thÓ tÝnh ®−îc h»ng sè tèc ®é ph¶n øng kH’ nh− sau:

933

( ) 153

73

1100,110184,0

103,61093,2' −−−

−−

== molxx

xxkH phót –1 (21.28)

Nh− vËy chu kú b¸n hñy cña ph¶n øng cã thÓ tÝnh ®−îc lμ:

=== −32/1 1093,2693,02lnxk

t 237 phót ≈ 4 giê (21.29)

Còng b»ng c¸ch tÝnh nμy ta còng tÝnh ®−îc gi¸ trÞ kH’ tõ ph−¬ng tr×nh (21.28). C¸c gi¸ trÞ ®o ®¹c hiÖn tr−êng so s¸nh víi gi¸ trÞ cña Singer vμ Stumm (1970) ®−îc tr×nh bμy trong b¶ng 21.3.

B¶ng 21.3. Gi¸ trÞ ®o ®¹c hiÖn tr−êng so víi tÝnh to¸n cña Singer and Stumm

T¸c gi¶

TrÞ sè

Singer vµ Stumm T.V.Tr−êng, N.T TÝn & Wilander

kH (mol 1 – 1 phót –1) 3 x 10–12 1,0 x 10–5

Nöa thêi gian t1/2 (giê) 1,3 x 107 4

kH’ (mol 1–1 phót –1) 7,3 x 10–5 16

Nh− vËy h»ng sè ph¶n øng ®o ®¹c cña chóng t«i t¹i hiÖn tr−êng lín h¬n 107 so víi kÕt qu¶ cña Singer vμ Stumm (1970) ®o ®¹c trong ®iÒu kiÖn v« sinh vμ ®ång nhÊt. Tuy nhiªn, gi¸ trÞ nμy vÉn thÊp h¬n khi so s¸nh víi gi¸ trÞ t−¬ng tù trong m«i tr−êng n−íc biÓn víi chu kú b¸n hñy t1/2 qu·ng 3,3 ®Õn 5,5 thÊp h¬n so víi Sung vμ Morgan (1980).

Tõ nh÷ng d÷ kiÖn trªn cã thÓ ®−a ®Õn mét sè kÕt luËn − sau:

C¸c kÕt qu¶ cña Singer vμ Stumm (1970) thu ®−îc trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm, víi c¸c hãa chÊt tinh khiÕt vμ kh«ng cã chÊt xóc t¸c. Do ®ã, kÕt qu¶ tèc ®é ph¶n øng oxy hãa Fe2+ thÊp h¬n. Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña kªnh Hßa B×nh, víi nång ®é Fe2+ rÊt cao, tèc ®é oxy hãa Fe2+ x¶y ra nhanh h¬n nhiÒu, vμ kÕt qu¶ ®o ®−îc lμ chu kú b¸n hñy t1/2 kho¶ng 4 giê. Nh÷ng quan s¸t hiÖn tr−êng cho thÊy cμng xa nguån axit bao nhiªu Fe2+ cμng gi¶m vμ chuyÓn hÕt sang d¹ng Fe3+ r¾n víi nång ®é kho¶ng 1 – 4 mg/l.

C¸c kÕt qu¶ trªn cho thÊy thùc hiÖn trong ®iÒu kiÖn phßng thÝ nghiÖm vμ thùc hiÖn trong ®iÒu kiÖn hiÖn tr−êng cho kÕt qu¶ kh¸c nhau v×:

Trong ®iÒu kiÖn nhiÒu ¸nh s¸ng n¾ng nh− t¹i §TM, tèc ®é ph¶n øng sÏ nhanh gÊp 2 ®Õn 3 lÇn so víi khi kh«ng cã ̧ nh s¸ng (Sung and Morgan, 1980)

934

Kho¸ng geothite n»m ë d¹ng l¬ löng cã thÓ ®· ®ãng vai trß chÊt xóc t¸c cho ph¶n øng

Oxy hãa vi sinh g©y ra bëi vi sinh Thiobaccillus ferroxydans s½n cã trong m«i tr−êng cã thÓ ®· ®ãng vai trß quan träng trong ph¶n øng (Taylor et al., 1984) vμ do ®ã ®· ®Èy nhanh ph¶n øng oxy hãa Fe2+ tõ 5 – 6 lÇn (Singer and Stumm, 1970; Nordstrom, 1982)

Theo Barry et al. (1994) tr×nh bμy nghiªn cøu ®éng häc cña ph¶n øng oxy hãa Fe2+ vμ chia ra lμm hai d¹ng:

a. Oxy hãa trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn tu©n theo ph¶n øng bËc nhÊt (nh− ph−¬ng tr×nh 21.27)

b. Lo¹i ph¶n øng bÒ mÆt kh«ng ®ång nhÊt vμ cã sù tham gia cña vi sinh.

Ngoμi ra, chóng t«i cßn t×m thÊy kho¶ng 0,49 g/l chÊt kÕt tña v« trïng. Nh− vËy h»ng sè tèc ®é ®· t¨ng kho¶ng 10 lÇn vμ 4 lÇn vÒ mÆt l−îng so víi tr−êng hîp th«ng th−êng. L−îng chÊt l¬ löng trong hÖ thèng kªnh còng t−¬ng tù, th«ng th−êng kho¶ng 0,1 – 0,5 g/l.

KÕt qu¶ ®o ®¹c cho thÊy vÒ tèc ®é ph¶n øng oxy hãa Fe2+ trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸ trïng hîp víi kÕt qu¶ cña Barry vμ céng sù (1994).

Al3+ trong n−íc chua phÌn

Al3+ trong n−íc chua ®−îc coi lμ ®éc h¹i nhÊt cho hÖ sinh th¸i. T¸c dông ®éc h¹i cña Al3+ rÊt phøc t¹p vμ ®a d¹ng mμ nhiÒu t¸c gi¶ nh− Dickinson Burrow (1977) vμ Rosseland vμ céng sù, (1990) ®· ph©n tÝch.

Al3+ ®−îc t×m thÊy trong c¸c lo¹i kho¸ng nguyªn sinh nh− felspars, micas, vμ hornblende. Al3+ ®−îc gi¶i phãng tõ c¸c kho¸ng trªn trong ®iÒu kiÖn axit th«ng qua c¸c ph¶n øng phong hãa, cã thÓ tån t¹i d−íi c¸c d¹ng tan, hoÆc hydroxyde, hoÆc d−íi c¸c d¹ng kho¸ng thø sinh nh−: kaolinite, montmorilonite, hoÆc thËm chÝ kho¸ng kiÒm. Kh¶ n¨ng hßa tan cña Al3+ phô thuéc chÆt chÏ vμo gi¸ trÞ pH. Van Breemen (1973) (xem h×nh 21.8) ®· t×m ra mét t−¬ng quan chÆt chÏ cña nh«m víi c¸c thμnh phÇn kh¸c trong c¸c nghiªn cøu ®Êt phÌn t¹i Thailand, Sarawak, Kentucky vμ Pensylvania, vμ «ng ®Ò nghÞ thÓ hiÖn t−¬ng quan ®ã b»ng mét “chÊt” mμ nã kh«ng ph¶i r¾n hoμn toμn, nã n»m ë kho¶ng gi÷a pha r¾n (solid) vμ pha láng (liquid), cã thμnh phÇn hãa häc lμ AlOHSO4, vμ t¹m gäi lμ “Jurbanite”.

3,174 =++ pSOpOHpAl (21.30)

Sau nμy Norstrom (1982a) cho r»ng K = 17,8

935

Nghiªn cøu cña chóng t«i cho thÊy sè liÖu trªn gi¶n ®å n»m s¸t ®−êng hßa tan cña Jurbanite. KÕt qu¶ ®−îc thÓ hiÖn b»ng ph−¬ng tr×nh sau:

96,164 =++ pSOpOHpAl (21.31)

§é axit cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh bëi l−îng kiÒm cÇn thiÕt ®Ó trung hßa tíi ®iÓm t−¬ng ®−¬ng trong phÐp chuÈn ®é vμ ®−îc chän b»ng 5,6 v× nh÷ng lý do sau ®©y:

Nh»m tr¸nh sù t¹o aluminate ion

Nång ®é cßn l¹i cña ion aluminum sÏ kh«ng ®¸ng kÓ

ChÊp nhËn ®iÓm kÕt thóc (endpoint) cña qu¸ tr×nh chuÈn ®é.

H×nh 21.8. Ph©n bè c¸c sè liÖu ®o ®¹c trªn gi¶n ®å tan cña c¸c hîp chÊt nh«m

!

20

22 Thêi gian (Giê)

20215 km

K. Phöôùc Xuyeân

HÖNG THAÏNH

K. Ñoàng Tieán

# # #

!

#

22

Tèc ®é dßng ch¶y = 0.25 m/s

22

!

10

5 23

11

#

21

5.5 18.5

##

#

Nång ®é (mg/l)

2324

!

15

4

0

#

3 #

20 24

#

R. Caùi Moân

K. Hoøa Bình

- Log (Nång ®é)

(theo van breenmen, 1973)

Giaù trò lyù thuyeát giaûn ñoà tan Al

Giaù trò thöïc ño cuûa Al

936

Do ®ã ®é axit ë ®©y bao gåm:

Trong c¸c mÉu kh«ng ®−îc thªm chÊt b¶o qu¶n, nång ®é s¾t cßn l¹i ®· hoμn toμn kh«ng ®¸ng kÓ sau hai tuÇn ®Ó yªn trong phßng thÝ nghiÖm. Nh− ®· tr×nh bμy trªn, s¾t kÕt tña rÊt nhanh trong hÖ thèng kªnh còng lμm gi¶m mét phÇn hμm l−îng c¸c ion H+. Do ®ã l−îng axit hiÖn diÖn thÓ hiÖn l−îng axit v« c¬ m¹nh vμ l−îng nh«m liªn quan ®Õn.

Tæng ®é chua = H+ + 3Al3+ + 3AlOH2+ + Al(OH)2+ (21.32)

Do ®ã:

§é chua do Al hoμ tan = tæng ®é chua – ®é chua do H+ (21.33)

ë ®©y H+ = axit m¹nh, chñ yÕu lμ H2SO4. §Ó x¸c ®Þnh tr¹ng th¸i cña nh«m trong dung dÞch cã thÓ sö dông “L−îng t−¬ng ®−¬ng – EW”

EW = Nång ®é nh«m / §é axit cña nh«m

Th«ng th−êng gi¸ trÞ pH cña n−íc ®−îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh tÝnh chÊt axit cña n−íc. Cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ hãa ®Êt vμ hãa n−íc chØ ra r»ng trong n−íc axit tån t¹i mèi quan hÖ pH vμ mét sè hãa chÊt chñ yÕu nh− nh«m, s¾t vμ sulphate ®−îc biÓu diÔn b»ng ®Þnh luËt t−¬ng t¸c khèi l−îng ®¶m b¶o tÝnh c©n b»ng chÊt nμo ®ã (vÝ dô nh− Jurbanite hay Gibbsite).

B¶ng 21.4. C¸c trÞ sè n−íc chua phÌn ë mét sè kªnh r¹ch §TM (th¸ng 6/1987)

Sè

MÉu pH

EC

mSm–1

§−¬ng l−îng

kho¸ng meq/l

Tæng sè

meq/l

YÕu

meq/l

Al

mg/l

EW

geq–1

2 2,95 141 1,56 5,95 4,39 44,2 10,0

3 2,96 150 1,54 5,98 4,44 48,0 10,8

4 3,03 153 1,31 6,12 4,81 46,5 9,6

5 3,10 126 1,09 5,29 4,20 39,6 9,4

6 3,14 128 0,995 6,13 5,14 54,4 10,4

20 3,08 133 1,147 4,33 3,18 32,7 10,2

21 3,09 143 1,13 4,55 3,42 35,2 10,3

22 3,13 115 1,00 3,56 2,56 25,6 10,0

23 2,94 165 1,64 7,25 5,61 54,3 9,6

24 3,19 109 0,87 4,07 3,2 30,9 9,6

937

30 2,93 218 1,84 9,62 7,78 83,1 10,6

31 3,01 257 1,49 9,23 7,74 87,4 11,3

32 3,05 260 1,36 8,51 7,15 76,9 10,7

33 3,04 256 1,39 7,22 5,83 72,6 12,4

34 3,03 261 1,43 6,06 4,63 58,9 12,7

35 2,98 254 1,60 6,35 4,75 62,1 13,0

36 3,07 232 1,28 5,48 4,2 58,1 12,4

37 3,0 236 1,50 5,13 3,63 52,9 14,6

38 3,14 226 1,08 4,5 3,42 49,4 14,4

(Nguån: T« V¨n Tr−êng & NguyÔn Thμnh TÝn, 1987)

Trªn c¬ së ph©n tÝch sè liÖu hãa häc ®ît ®o 1985 – 1987, nh− ®· tr×nh bÇy ë trªn, T« V¨n Tr−êng, NguyÔn Thμnh TÝn, Ander Wilander vμ c¸c céng sù (1990) kÕt luËn r»ng pH vμ nång ®é Al3+, SO4

2- c©n b»ng víi Jurbanite, Al(OH)SO4. Theo kÕt qu¶ ph©n tÝch thèng kª sè liÖu thùc nghiÖm thu thËp ®−îc ë tr¹i T©n Th¹nh (§TM), Huúnh Ngäc Phiªn (1991) còng ®i ®Õn kÕt luËn r»ng cã mét mèi t−¬ng quan tuyÕn tÝnh chÆt chÏ gi÷a pH vμ pAl (OH3) vμ pH2SO4. Mét mèi t−¬ng quan tuyÕn tÝnh gi÷a pH, Al3+ vμ SO4

2- còng ®−îc Raiswell cïng c¸c ®ång nghiÖp (1980) vμ Eriksson (1992) ph¸t hiÖn.

21.3.2. M« h×nh LANDTRU m« pháng qu¸ tr×nh lan truyÒn n−íc chua phÌn trong kªnh ë §ång Th¸p M−êi

Tõ ®Çu thËp kØ 90 thÕ kØ 20, T« V¨n Tr−êng vμ céng sù b¾t ®Çu nghiªn cøu m« h×nh to¸n m« pháng sù lan truyÒn n−íc chua phÌn trong kªnh ë §TM. §Æc biÖt trong thêi gian nghiªn cøu ë Thôy §iÓn (1994 – 1996) T« V¨n Tr−êng ®· x©y dùng m« h×nh LANDTRU.

a. C¬ së tÝnh to¸n

Th«ng th−êng nång ®é pH cña n−íc ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng chua phÌn cña n−íc. NhiÒu nghiªn cøu vÒ ®Êt ®ai vμ tÝnh chÊt hãa häc cña n−íc trong kªnh ®· chØ ra r»ng trong n−íc chua phÌn mét quan hÖ tån t¹i gi÷a nång ®é pH vμ c¸c chÊt hãa häc kh¸c nh− nh«m, s¾t hai, sulphate ... ®−îc biÓu diÔn b»ng ®Þnh luËt trao ®æi l−îng ®èi víi mét c©n b»ng nhÊt ®Þnh (vÝ dô jurbanite hay gibbsite).

938

Hình 21.9. S¬ ®å qu¸ tr×nh h×nh thμnh axit trong ®Êt phÌn t¹i §ång Th¸p M−êi

§èi víi vïng §TM cã thÓ c©n b»ng th«ng qua sù ph©n ly cña hîp chÊt Jurbanite: AlOHSO4 (21.34)

Theo luËt t¸c ®éng khèi l−îng (The law of mass action): tèc ®é ph¶n øng x¶y ra tû lÖ víi nång ®é ph©n tö cña chÊt tham gia ph¶n øng. C©n b»ng Jurbanite cho luËt tÝch c¸c nång ®é b»ng h»ng sè: Ta cho ký hiÖu Al lμ nång ®é nh«m; Su lμ nång ®é sulphat; H lμ nång ®é Hydrogen; OH lμ nång ®é OH. Do c©n b»ng tõ (21.34) ta cã:

Al.OH.Su = Constant (21.35)

Trong m«i tr−êng n−íc ta cã: H.OH = Constant (21.36)

Ñoàng ruoäng – hoøa tan pha loaõng

N−í

c m−a

M−a

Kªnh

Röa tr«i

X©m

nhË

pO

xyg

en

Sù v

Ën

chu

yÓn

c¸c

muè

i ta

nlª

n bÒ

mÆt

nhê

lùc

mao

dÉn

Råi b

èc

h¬

i

Al3+ + SO42- + H2O = AlOHSO4(s) + H+

H 4SiO 4 = SiO2 (amorph- d¹ng v« ®Þnh h×nh) Al2Si2O5(OH) 4(s)+6H 2O=2Al 3++2H 4SiO 4+H2O

Me - Al-Silicate + H + = H 4SiO 4 + Me + + Alsilicate (s) (Me = 1/2Ca 2+, 1/2 Mg 2+, Na +, K+)

Nöôùc ngaàm

FeS2 + 5/2H2O +15/4O2+ 1/3K+ = 1/3KFe3(SO4)2(OH)6 + 4/3SO42- + 3H+

Fe2+ + 5/2H2O + 1/4O2 = Fe(OH)3 + 2H+ FeS2 + 7/2O2 + H2O = Fe2+ + 2SO4

2- + 2H+

939

H×nh 21.10. D¹ng c©n b»ng hãa häc n−íc chua phÌn ë §ång Th¸p M−êi

LÊy ®¹o hμm cña (21.35) vμ (21.36) (®¹o hμm cña mét tÝch sè) ta cã:

0...... =++ SudtdOHAlOH

dtdSuAlAl

dtdSuOH (21.37)

tõ (21.36) ⇒ 0.. =+ HdtdOHOH

dtdH ⇒ H

dtdOHOH

dtdH .. −= (21.38)

Thay (21.38) vμo (21.37) sÏ ®−îc:

. . . . . . . 0d d OH dOH Su Al Al OH Su Al Su Hdt dt H dt

+ − = (21.39)

HoÆc thay OH ta sÏ ®−îc:

. . . . . . 0d d dH Su Al H Al Su Al Su Hdt dt dt

+ − = (21.40)

940

HoÆc tõ (21.35) & (21.36) lÊy lg sÏ ®−îc:

logAl + log(OH) + logSu = C1 (21.41)

logH + log(OH) = C2 (21.42)

Tõ (21.41) & (21.42) khö log(OH) sÏ ®−îc: logAl – logH + logSu + C2 = C1

Hay –logH = C1 – C2 – logAl – logSu (21.43)

Ký hiÖu: pH = –logH; pAl = –logAl;

pSu = –logSu; d = C1 – C2

SÏ ®−îc: pH = pSu + pAl + d (21.44)

ë ®©y C1, C2 lμ mét h»ng sè cho tr−íc vμ c¸c nång ®é ion nh«m, sulphate vμ hydrogen t¹i mét ®iÓm (x, y, z, t) nμo ®ã ®−îc ký hiÖu t−¬ng øng lμ Al, Su, H.

i) HÖ ph−¬ng tr×nh m« h×nh ba chiÒu

Theo luËt b¶o toμn nãi chung (khèi l−îng, ®éng l−îng...) th× sù biÕn ®æi theo thêi gian mét ®¹i l−îng (ch¼ng h¹n nång ®é) trong mét thÓ tÝch b»ng tæng l−îng vμo thÓ tÝch, trõ ®i l−îng ra khái thÓ tÝch, céng víi l−îng s¶n sinh ngay trong thÓ tÝch trõ ®i l−îng chuyÓn hãa thμnh ®¹i l−îng kh¸c ngay trong thÓ tÝch ®ã:

¸p dông luËt b¶o toμn nμy cho nång ®é mét chÊt bÊt kú trong bμi to¸n cña ta (nh«m, sulphat, hydrogen), sÏ cã:

( )q sii s i s r i i i

dCqC Q C q Q Q C P D

dt= + − + + + − (21.45)

Trong ®ã: Ci lμ nång ®é Al, Su & H (i = 1, 2, 3 t−¬ng øng).

Pi lμ nång ®é tæng céng cña Al, Su, H bÞ mÊt ®i hoÆc ®−îc thªm do qu¸ tr×nh tù l¾ng ®äng hoÆc t¸i hßa tan tõ ®¸y.

Di lμ tæng Al, Su, H (t−¬ng øng i = 1, 2, 3) mÊt ®i do l¾ng ®äng cña phï sa xuèng ®¸y.

Víi Pi nÕu mÊt th× cã dÊu ©m (–), ®−îc thªm th× mang dÊu céng (+).

q: lμ l−u l−îng thªm (hoÆc lÊy ®i) nh− x¶ hoÆc b¬m t−íi;

Qr lμ l−u l−îng m−a mμ ta gi¶ thiÕt lμ kh«ng cã (Al, Su, H) trong m−a hoÆc qu¸ nhá ®−îc bá qua.

Qs lμ l−u l−îng trao ®æi gi÷a s«ng vμ ruéng. Ciq vμ Ci

s lμ nång ®é t−¬ng øng trong q vμ Qs; nÕu q vμ Qs lμ n−íc lÊy tõ s«ng th× Ci

q = Ci vμ Ci

s = Ci.

941

Trong m«i tr−êng n−íc, c©n b»ng Jurbanite vμ n−íc cã thÓ viÕt d−íi d¹ng ph©n ly sau:

(Jurbanite) => AlOHSO4 ⇔ Al3+ + SO42– + OH–

(n−íc) => H+ + OH– ⇔ H2O

Céng hai vÕ: AlOHSO4 + H+ ⇔ Al3+ + SO42� + H2O

Tõ ph−¬ng tr×nh nμy ®Ó c©n b»ng ph¶i cã:

P1 = P2 = P; P1 + P3 = 0 (21.46)

Dost vμ Breeman gi¶ thiÕt Di = L .Ci ; L lμ h»ng sè, tøc Di tû lÖ víi

nång ®é. HoÆc ®Ó tiÖn biÕn ®æi, ta ®Æt L = 0,5L, khi ®ã:

Di =0,5L.Ci (21.47)

Víi c¸ch lý gi¶i nh− vËy, cã thÓ viÕt l¹i (21.40) vμ (21.41) ë d¹ng:

0321 =−+dt

dCc

dtdC

bdt

dCa (21.48)

iiii LCPC

dtdC

5,0−−+−= φδ (21.49)

Víi i = 1,2

Trong ®ã ®· dïng ký hiÖu:

a = C3 x C2; b = C3 x C1; c = C1 x C2 (21.50)

rs QQq ++=δ ; sis

qii CQqC +=φ (21.51)

§Æt r = a + b +c; ra

=α ; rb

=β ; rc

=τ (21.52)

Khi ®ã cã thÓ biÕn ®æi ph−¬ng tr×nh (21.49) vÒ d¹ng:

iii FC

dtdC

+−= δ ; i = 1,2 (21.53)

Trong ®ã: Lττβδδ ++= )(1 ; Lτταδδ ++= )(2

231321 )( βφτφφβττδβδ −+++−= CCF

132312 )( αφτφφαττδαδ −+++−= CCF

Dïng dt

dCdt

dC 21 & tõ ph−¬ng tr×nh (21.53) thay vμo (21.48) sÏ ®−îc:

942

221213 CbaCbFaF

dtdC

c δδ −−+= (21.54)

Mét khi ®· tÝnh ®−îc C1 vμ C2 th× dïng (21.44) ®Ó tÝnh pH, nghÜa lμ:

pH = d + pC1 + pC2

MÆt kh¸c, v× pH = –logC3 hay C3 = 10–pH chóng ta cã thÓ gi¶i ph−¬ng tr×nh (21.54) t×m ®−îc C3, sau ®ã t×m ®−îc pH. Tuy nhiªn, thñ tôc nμy phøc t¹p vμ cÇn nhiÒu thêi gian tÝnh to¸n h¬n. CÇn chó ý r»ng d lμ mét th«ng sè m« h×nh cÇn ®−îc tÝnh to¸n. §èi víi vïng §TM, theo Trung t©m ChÊt l−îng n−íc & m«i tr−êng, Ph©n viÖn Kh¶o s¸t quy ho¹ch thñy lîi Nam Bé, th× gi¸ trÞ d = –2,8. Bëi v× h»ng sè c©n b»ng lμ mét hμm sè cña mét sè yÕu tè (vÝ dô mÆn), trÞ sè d ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh theo sè liÖu thùc ®o.

Ph−¬ng tr×nh (21.53) vμ (21.54) lμ tæng qu¸t cho tr−êng hîp ba chiÒu; c¸c bμi to¸n trong kªnh s«ng th−êng mét chiÒu, v× thÕ sÏ thu nhËn c¸c ph−¬ng tr×nh trªn cho tr−êng hîp mét chiÒu.

ii) Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cho tr−êng hîp mét chiÒu

§Ó cã ph−¬ng tr×nh cho tr−êng hîp mét chiÒu ta lÊy tÝch ph©n hÖ ph−¬ng tr×nh ba chiÒu trªn mÆt c¾t ngang cã diÖn tÝch A vu«ng gãc víi chiÒu dßng ch¶y:

Ph−¬ng tr×nh (21.53) viÕt d−íi d¹ng c¸c ®¹o hμm riªng theo ba täa ®é x, y, z:

mnCzCiw

yCiv

xCiu

tCi

i +−=∂

∂+

∂∂

+∂

∂+

∂∂

(21.55)

Trong ®ã: i = 1 t−¬ng øng víi Al; i = 2 t−¬ng øng víi Su vμ i = 3 t−¬ng øng víi H, cßn n vμ m lμ c¸c hμm sè cña Ci

u, v, w lμ thμnh phÇn vËn tèc dßng ch¶y theo h−íng x, y, z.

Ta xem dßng ch¶y còng nh− nång ®é cã h−íng ph©n bè chñ ®¹o theo trôc dßng ch¶y nªn cã thÓ x¸c ®Þnh c¸c ®¹i l−îng trung b×nh trªn toμn mÆt c¾t ngang A nh− sau (®¹i l−îng trung b×nh cã ký hiÖu – trªn ®Çu):

U = U + u’; v = v’; w = w’; ci = iC + ci’; n = n + n’; m = m + m’ (21.56)

Trong ®ã c¸c ®Æc tr−ng trung b×nh cã ®Þnh nghÜa:

∫=A

udAA

U 1; ∫=

Aii dAC

AC ;1

∫=A

mdAA

m ;1 ∫=

A

ndAA

n ;1 (21.57)

943

U: l−u tèc tøc thêi däc dßng ch¶y; Nång ®é C, m vμ n t−¬ng øng ®−îc lÊy b×nh qu©n mÆt c¾t.

Theo ®Þnh nghÜa nμy:

'1 1 1 1 1' ' ' ' 0iA A A A A

v dA w dA C dA m dA n dAA A A A A

= = = = =∫ ∫ ∫ ∫ ∫

Thay (21.56) vμo (21.55) vμ lÊy tÝch ph©n trªn mÆt c¾t ngang A dïng (21.57) sÏ ®−îc:

1 1 1( ) ( ) ' ' iA

AC AU C u c dA n C mA t A x A

μ∂ ∂+ + = − + +

∂ ∂ ∫ (21.58)

Trong ®ã:

∫ −=A

i dAcnmA

)'''(1μ trong c«ng thøc (21.58) ®· bá chØ sè i

Sè h¹ng thø 3 phÝa tr¸i trong (21.58) th−êng gäi lμ sè h¹ng ph©n t¸n däc (longitudinal dispersion); §èi víi dßng æn ®Þnh vμ ®Òu, thμnh phÇn t¶i chÊt liªn quan ®Õn tÝch u’ vμ c’ cã thÓ biÓu diÔn t−¬ng tù nh− khuÕch t¸n mét chiÒu (Dent, 1986). Dùa trªn c¬ së nμy, hÖ sè ph©n t¸n E ®−îc m« t¶ trong thμnh phÇn biÕn thiªn nång ®é theo dßng ch¶y nh− sau:

∫ ∂∂

−=A

ii x

CAEdAcu '' (21.59)

E ®−îc gäi lμ hÖ sè ph©n t¸n (dispersion coeff.). DÊu ©m trong (21.59) chØ r»ng vËt chÊt chuyÓn theo h−íng gi¶m nång ®é.

Víi (21.59) c«ng thøc (21.58) trë thμnh:

( ) ( )i ii i i

AC CAU C AE nAC Am At x x x

μ∂ ∂∂ ∂+ = − + +

∂ ∂ ∂ ∂ (21.60)

Dïng ph−¬ng tr×nh liªn tôc trong ph−¬ng tr×nh Saint Venant ®èi víi dßng ch¶y mét chiÒu ta cã:

( ) s rA AU q Q Qt x

∂ ∂+ = + +

∂ ∂ (21.61)

Khi ®ã ph¸t triÓn thμnh phÇn khuÕch t¸n, ph−¬ng tr×nh (21.60) trë thμnh:

944

2

i i ii i i2

C C C1(U EA) E Ct A x t x

∂ ∂ ∂∂+ − = − φ + Γ

∂ ∂ ∂ ∂

HoÆc iiiiii C

xC

Et

CU

tC

Γ+−∂

∂=

∂∂

++∂

∂φε 2

2

)1( (21.62)

Víi: EAxUA ∂

∂−=

1ε

Chó ý r»ng trong ii Γ&φ vÉn cã Ci, v× thÕ (21.62) lμ ph−¬ng tr×nh

phi tuyÕn; ta cã thÓ tuyÕn tÝnh hãa b»ng c¸ch coi Ci trong ii Γ&φ ®· biÕt

ë líp thêi gian tr−íc vμ khi ®ã 0>iφ ; ε ®−îc xem nh− tham sè dïng

trong hiÖu chØnh m« h×nh.

Ph−¬ng tr×nh (21.62) lμ ph−¬ng tr×nh mét chiÒu dïng cho nång ®é Al(i=1); Su(i=2); H(i=3). §èi víi H khi ®· biÕt Al vμ Su, ta cã thÓ dïng c«ng thøc (21.44) ®Ó tÝnh.

iii) X¸c ®Þnh nång ®é chÊt trong « ruéng

Mét chÊt hßa tan gi¶ thiÕt ®−îc ®Èy tõ tÇng kh«ng b·o hßa xuèng tÇng n−íc ngÇm ngay khi bÒ mÆt ruéng chøa ®Çy n−íc vÝ nh− khi cã hå chøa ph−¬ng tr×nh c©n b»ng trë nªn ®¬n gi¶n. Gäi V lμ tæng l−îng n−íc trong ruéng, C lμ nång ®é chÊt, Cs lμ nång ®é chÊt trong trao ®æi gi÷a kªnh vμ ruéng víi l−u l−îng Qs. Ta gi¶ thiÕt r»ng c¸c chÊt ®−îc hßa tan ®Òu trong « nh− sau:

C©n b»ng thÓ tÝch: ers QQQtV

++=∂∂

(21.63)

C©n b»ng khèi l−îng: ( )s s gVC Q C F Ct

∂= +

∂ (21.64)

Trong ®ã: Qr lμ l−îng dßng ch¶y tõ m−a; Qe lμ l−îng n−íc mÊt do bèc h¬i; Qs lμ l−îng trao ®æi gi÷a s«ng vμ « ruéng; F(Cg) chØ phÇn vËt chÊt tõ tÇng ®Êt phÝa d−íi (n−íc ngÇm) cã nång ®é Cg hoÆc vËt chÊt s¶n sinh tõ c¸c nguån kh¸c nhau:

Thùc chÊt, rÊt khã x¸c ®Þnh Cg; Mét trong c¸c c«ng thøc thö nghiÖm lμ:

945

))(exp()( 000 ttaCCFCj

jgg −−== ∑ (21.65)

Trong ®ã C0j lμ nång ®é ban ®Çu t¹i ®iÓm j trªn mÆt ruéng vμo thêi ®iÓm ®Çu mïa m−a; a0 lμ h»ng sè thùc nghiÖm. Ph−¬ng tr×nh (21.31) viÕt d−íi d¹ng sai ph©n:

VC = V’(C’+ 1α Cg)+QsCs. tΔ (21.66)

Trong ®ã 1α lμ h»ng sè ®Æc tr−ng cho qu¸ tr×nh hßa tan trong tΔ ;

V’, C’ lμ thÓ tÝch n−íc vμ nång ®é trong « ruéng t¹i líp thêi gian tr−íc; Cs lμ nång ®é trong kªnh nÕu n−íc ch¶y vμo kªnh vμ b»ng C’ nÕu n−íc ch¶y tõ ®ång ra kªnh. Do ®ã, nÕu ®Æc tr−ng dßng ch¶y ®· biÕt th× nång ®é C trong ruéng ®−îc tÝnh tõ ph−¬ng tr×nh (21.66)

iv) Ph−¬ng ph¸p sè cho bμi to¸n mét chiÒu

§Ó ®¬n gi¶n, quy −íc dÊu ngang trªn chØ thÞ nång ®é trung b×nh trong tr−êng hîp mét chiÒu ®−îc bá qua. §¹o hμm toμn phÇn trong tr−êng hîp nμy lμ:

xU

tdtd

∂∂

++∂∂

= )1( ε

Khi ®ã ph−¬ng tr×nh (21.62) viÕt l¹i cho i = 1, i = 2, i = 3 lμ:

11121

21 Γ+Φ−

∂∂

= CxCE

dtdC

(21.67)1

22222

22 Γ+Φ−

∂∂

= CxCE

dtdC

(21.67)2

33323

23 Γ+Φ−

∂∂

= CxC

Edt

dC (21.67)3

Sö dông ký hiÖu: N = C2–C1; S= C2+C3; f1 = 12 Φ−Φ ; f2 = 32 Φ+Φ ;

121 Γ−Γ=θ ; 322 Γ−Γ=θ

Tõ (21.67)1 vμ (21.67)2 ta cã:

112

2

fNxNE

dtdN

+−∂∂

= θ (21.68)

Tõ (21.67)2 vμ (21.67)3 ta cã:

946

222

2

fSxSE

dtdS

+−∂∂

= θ (21.69)

Ph−¬ng tr×nh (21.68) vμ (21.69) ®Òu cã chung mét d¹ng tæng qu¸t:

212

2

KfKx

fEdtdf

+−∂∂

= (21.70)

NÕu trong mét b−íc thêi gian tΔ ta xem K1, K2 lμ gi¸ trÞ ®· biÕt ë líp thêi gian tr−íc th× cã thÓ gi¶i (21.70) b»ng ph−¬ng ph¸p ph©n r· (Fractioned Step Method) nh− sau:

21 KfKdtdf

+−= (21.71)

Däc theo ®−êng ®Æc tr−ng )1( ε+= Udtdx

nghiÖm cña (21.71) sÏ lμ

1

21

1

20 )exp()(

KKtK

KKff +−−= (21.72)

Trong ®ã f0 lμ gi¸ trÞ cña f t¹i giao ®iÓm cña ch©n ®−êng ®Æc tr−ng víi líp thêi gian tr−íc, chó ý r»ng v× L > 0 nªn 01 ≠K .

B−íc tiÕp theo lμ gi¶i ph−¬ng tr×nh ph©n t¸n:

2

2

xhE

th

∂∂

=∂∂

(21.73)

b»ng ph−¬ng ph¸p sai ph©n h÷u h¹n. NghiÖm cña (21.73) còng lμ nghiÖm cña (21.71) trong cïng b−íc thêi gian.

Sù t−¬ng t¸c khèi l−îng lóc nμy ®−îc x¸c ®Þnh theo d¹ng ph−¬ng tr×nh (21.54):

Al.Su + δ = τ1.H (21.74)

Sö dông ph−¬ng tr×nh (21.59) ®èi víi i = 3, ph−¬ng tr×nh (21.74) trë thμnh

Su2 + (τ1 – N)Su – τ1.S + δ = 0 (21.75)

947

NÕu δ = 0, ph−¬ng tr×nh (21.75) lμ mét ph−¬ng tr×nh ®¹i sè bËc hai cã thÓ t×m ®−îc lêi gi¶i cña Su vμ sau ®ã, tõ ph−¬ng tr×nh (21.59), Al vμ H hay pH cã thÓ tÝnh to¸n ®−îc.

§Ó tÝnh to¸n nång ®é phÌn ph¶i cã tr−êng vËn tèc trªn m¹ng kªnh s«ng nhê m« h×nh thñy lùc mμ vÒ c¬ b¶n lμ gi¶i hÖ ph−¬ng tr×nh Saint–Venant b»ng ph−¬ng ph¸p sè. C¸c sè liÖu ®Çu vμo cho bμi to¸n thñy lùc lμ sè liÖu ®Þa h×nh mÆt c¾t ngang s«ng kªnh, diÖn tÝch c¸c « ruéng, kÝch th−íc cÇu cèng, mùc n−íc hoÆc l−u l−îng t¹i c¸c biªn cña miÒn tÝnh to¸n, c¸c yªu cÇu sö dông n−íc (b¬m, t−íi..), c¸c sè liÖu vÒ khÝ t−îng thñy v¨n nh− m−a, bèc h¬i, giã. Tr¹ng th¸i xuÊt ph¸t vÒ mùc n−íc H, l−u l−îng Q (®iÒu kiÖn ®Çu) trªn m¹ng kªnh s«ng (cã thÓ cho mét c¸ch gÇn ®óng). KÕt qu¶ tÝnh to¸n cña m« h×nh thñy lùc lμ mùc n−íc H, l−u l−îng Q vμ vËn tèc U trªn toμn m¹ng kªnh s«ng. Sè liÖu vËn tèc ®−îc sö dông trong m« h×nh LANDTRU (h×nh 21.11) ®Ó tÝnh nång ®é nh«m Al3+, nång ®é sunphat SO4

2– vμ tõ ®ã tÝnh ®−îc pH trªn toμn m¹ng. §Çu vμo cho m« h×nh LANDTRU nh− vËy sÏ lμ tr−êng vËn tèc tõ m« h×nh thñy lùc, nång ®é nh«m, sulphat ban ®Çu trªn m¹ng vμ nång ®é theo thêi gian t¹i c¸c biªn cña miÒn tÝnh to¸n. Thø tù tÝnh to¸n sÏ nh− sau:

+ NhËp ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, ®iÒu kiÖn biªn H, Q, nh«m, sulphat t¹i c¸c biªn

+ NhËp ®iÒu kiÖn ban ®Çu H, Q vμ nång ®é nh«m, sulphat

+ Trong mét b−íc thêi gian Δt:

- Ch¹y m« h×nh h×nh thñy lùc ®Ó tÝnh H, Q vμ tr−êng vËn tèc

- Ch¹y m« h×nh LANDTRU ®Ó tÝnh nång ®é nh«m, Sulphat vμ pH

Qu¸ tr×nh nμy ®−îc lÆp l¹i víi b−íc thêi gian kh¸c khi dïng c¸c gi¸ trÞ míi tÝnh lμm ®iÒu kiÖn ®Çu.

+ KÕt thóc tÝnh to¸n, in kÕt qu¶ vμ xö lý kÕt qu¶.

948

H×nh 21.11. S¬ ®å khèi m« h×nh LANDTRU.

B¾t ®Çu tÝnh

NhËp H, Q, Al3+, SO4

2– ban ®Çu t=0

Gi¶i hÖ Saint–Venant tÝnh H,Q

Gi¶i ph−¬ng tr×nh lan truyÒn chÊt tÝnh Al3+, SO4

2– trong kªnh

TÝnh Al3+, SO42–

trong ruéng

TÝnh pH trong kªnh, ruéng

pH=pAl+pSO4+d

L−u kÕt qu¶

TÝnh tiÕp

In kÕt qu¶

Dõng tÝnh

Cã

Kh«ng

t=t+Δ

NhËp sè liÖu ®Þa h×nh, ®iÒu kiÖn biªn

949

b1. Tr−êng hîp øng dông

Khu thÝ nghiÖm T©n Th¹nh n»m trong vïng §TM c¸ch TP Hå ChÝ Minh kho¶ng 110 km cã diÖn tÝch 15 ha ®Êt chua phÌn. Khu thÝ nghiÖm chÝnh gåm 4 « ruéng víi diÖn tÝch mçi « lμ 1,2 ha, ®−îc ph©n c¸ch bëi c¸c kªnh tiªu vμ bê bao nhá dïng cho c¸c thÝ nghiÖm n«ng nghiÖp kh¸c nhau. Vïng thÝ nghiÖm ®−îc bao quanh bëi mét hÖ thèng kªnh m−¬ng cã bÒ réng tõ 4 – 30 m vμ chiÒu s©u tõ 1,5 ®Õn 3,5 m vμ bÞ ¶nh h−ëng bëi chÕ ®é b¸n nhËt triÒu.

§Êt chua phÌn vïng thÝ nghiÖm T©n Thμnh n»m trong vïng nhiÖt ®íi, nãng Èm. Trong mïa kh« ®Êt ®ai bÞ kh« vμ nøt nÎ t¹o ®iÒu kiÖn cho oxy tiÕp xóc víi líp ®Êt s©u h¬n. KÕt qu¶ lμ sù oxy hãa vμ qu¸ tr×nh axÝt h×nh thμnh. Ngay tõ khi cã nh÷ng c¬n m−a lín ®Çu mïa trong kho¶ng th¸ng 5 ®Õn th¸ng 7, n−íc rß rØ b¾t ®Çu h×nh thμnh. N−íc tiªu tËp trung trªn nh÷ng kªnh c¹n vμ víi nh÷ng c¬n m−a tiÕp theo n−íc axit ch¶y vμo kªnh m−¬ng vμ lμm cho n−íc trong kªnh bÞ nhiÔm nÆng nång ®é c¸c chÊt Al3+, Fe2+, Fe3+, SO4

2- vμ pH gi¶m ®Õn 2, ¶nh h−ëng ®Õn ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vμ thñy s¶n.

§Ó m« pháng chÕ ®é dßng ch¶y, m« h×nh thñy lùc ®−îc sö dông. M« h×nh gåm 15 nh¸nh s«ng kªnh, 41 mÆt c¾t ngang vμ 7 nót. Sè liÖu mùc n−íc t¹i 5 tr¹m ®o H1, H2, H3, H4 vμ H5 ®−îc sö dông lμm c¸c ®iÒu kiÖn biªn.

Sö dông c¸c b−íc tÝnh to¸n nh− ®· tr×nh bμy ë trªn, mét ch−¬ng tr×nh m¸y tÝnh tÝnh to¸n n−íc chua phÌn ®−îc x©y dùng vμ ®−îc nèi kÕt víi m« h×nh thñy lùc. (H×nh 21.12). M« h×nh kÕt hîp nμy ®−îc sö dông ®Ó tÝnh to¸n nång ®é c¸c chÊt Al3+, SO4

2– vμ pH nh− lμ hμm sè cña thêi gian t¹i 41 tr¹m tõ ngμy 6 ®Õn 20 th¸ng 6 n¨m 1991. C¸c trÞ sè tÝnh to¸n vμ ®o ®¹c vÒ pH t¹i c¸c tr¹m lùa chän theo thêi gian ®−îc tr×nh bμy trong c¸c h×nh d−íi ®©y. C¸c trÞ sè cùc ®¹i vμ trung b×nh ®−îc tæng hîp nh− b¶ng 21.5.

B¶ng 21.5: C¸c trÞ sè pH ®o ®¹c & tÝnh to¸n t¹i c¸c ®iÓm lÊy mÉu trong khu vùc nghiªn cøu

Tr¹m H1 H2 H3 H4 S1 S2 S3 S4

TrÞ sè pH lín nhÊt

TÝnh to¸n 3,49 3,36 3,31 3,32 3,57 3,45 3,32 3,06

§o ®¹c 3,67 3,7 3,39 3,34 3,62 3,53 3,38 3,08

TrÞ sè pH trung b×nh

TÝnh to¸n 3,07 3,11 2,97 2,94 3,12 3,03 2,92 2,63

§o ®¹c 3,04 3,11 3,04 2,98 3,06 3,05 3,00 2,87

950

H×nh 21.12. S¬ ®å hÖ thèng kªnh m−¬ng vïng T©n Th¹nh, dïng trong m« h×nh to¸n

H×nh 21.13. KÕt qu¶ tÝnh to¸n & thùc ®o ®é pH t¹i tr¹m H4 tõ ngμy 6-20/6/91

951

H×nh 21.14. KÕt qu¶ tÝnh to¸n & thùc ®o ®é pH t¹i tr¹m S3 tõ ngμy 6-20/6/91

H×nh 21.15. KÕt qu¶ tÝnh to¸n & thùc ®o ®é pH t¹i tr¹m S4 tõ ngμy 6-20/6/91

Tõ c¸c h×nh vÏ vμ b¶ng trªn cho thÊy c¸c trÞ sè lín nhÊt vμ trÞ sè trung b×nh pH rÊt phï hîp gi÷a m« h×nh tÝnh to¸n vμ tμi liÖu thùc ®o.

Tuy nhiªn, sù lan truyÒn cña c¸c ®éc tè phÌn trong kªnh r¹ch lμ lÜnh vùc míi nghiªn cøu vμ rÊt phøc t¹p. H×nh d¹ng cña ®−êng qu¸ tr×nh pH theo thêi gian gi÷a thùc ®o vμ tÝnh to¸n cÇn ®−îc tiÕp tôc

952

nghiªn cøu ®Ó x¸c ®Þnh ®−îc ®é lín cña khu vùc tiªu n−íc ®Õn hÖ thèng kªnh m−¬ng T©n Th¹nh, bëi v× mùc n−íc, l−u l−îng vμ møc ®é chua phÌn trong ®ång ruéng lu«n lu«n t−¬ng t¸c víi hÖ thèng kªnh m−¬ng.

Tõ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu m« h×nh lan truyÒn n−íc chua phÌn LANDTRU, T« V¨n Tr−êng vμ céng sù ®· øng dông vμo bμi to¸n quy ho¹ch c¶i t¹o ®Êt phÌn. Quy m« kÝch th−íc cña kªnh, vÞ trÝ cña cèng vμ chÕ ®é vËn hμnh ®−îc khuyÕn c¸o mét c¸ch cô thÓ ®Ó tiªu chua, xæ phÌn mét c¸ch khoa häc vμ hiÖu qu¶ ë vïng ®Êt phÌn §TM.

b2) §Ò xuÊt ph−¬ng ¸n c¶i t¹o chua phÌn vïng Bo Bo, B¾c §«ng, §ång Th¸p M−êi:

Víi c¸c trËn m−a ®Çu mïa, n−íc phÌn tõ c¸c rèn phÌn trong vïng nμy trμn ra c¸c kªnh lμm « nhiÔm c¶ mét vïng trong §TM. Môc tiªu cña viÖc c¶i t¹o ®Êt phÌn cho vïng nμy lμ sö dông c¸c biÖn ph¸p dßng ch¶y ®Ó t¨ng l−îng n−íc pha lo·ng vμ tiªu nhanh l−îng n−íc nhiÔm phÌn ra s«ng Vμm Cá T©y. LuËn ¸n ®· tÝnh to¸n cho ph−¬ng ¸n ®μo thªm 3 kªnh tõ kªnh 12 ra s«ng Vμm Cá T©y víi chiÒu réng ®¸y b = 10 m, cao tr×nh –3 m, ®Çu kªnh ë Vμm Cá T©y cã c¸c cèng ®iÒu tiÕt réng 7 m. C¸c kªnh ë vïng Bo Bo ®−îc n¹o vÐt vμ lμm thªm c¸c cèng ®Çu kªnh Trμ Có Th−îng, T2,T4,T6. §iÒu kiÖn ®Çu vμo cho tÝnh to¸n lμ m−a trung b×nh th¸ng, triÒu trung b×nh, ®Þa h×nh n¨m 2000. KÕt qu¶ tÝnh to¸n cho ph−¬ng ¸n ®μo 3 kªnh so víi ph−¬ng ¸n nÒn ®Þa h×nh n¨m 2000 ®−îc cho trong b¶ng 21.6 d−íi ®©y víi cèng vËn hμnh mét chiÒu lμ chØ cho ch¶y ra s«ng Vμm Cá T©y cßn vËn hμnh hai chiÒu lμ cho ch¶y tù do vμo vμ ra.

B¶ng 21.6. L−u l−îng n−íc ®i vμo vμ ®i ra vïng B¾c §«ng nöa ®Çu th¸ng 6

§¬n vÞ: m3/s

VËn hμnh hai chiÒu VËn hμnh mét chiÒu Ph−¬ng ¸n

Ch¶y vµo Ch¶y ra M−a Cßn l¹i Ch¶y vµo Ch¶y ra M−a Cßn l¹i

Ph.¸n nÒn 5,8 18,6 28,3 15,5 6,6 24,4 28,3 10,5

Ph−¬ng ¸n 23,1 33,9 28,3 17,5 30,8 57,6 28,3 1,5

Tõ b¶ng 21.6 cã thÓ thÊy r»ng cèng vËn hμnh mét chiÒu gióp cho tiªu tho¸t tèt h¬n tr−êng hîp ®Ó cèng ch¶y hai chiÒu. Khi ®ã, l−îng n−íc vμo nhiÒu h¬n, lμm t¨ng kh¶ n¨ng pha lo·ng vμ l−îng tiªu ra còng

953

nhiÒu h¬n lμm gi¶m l−îng n−íc phÌn trong vïng. §Æc biÖt, khi lμm thªm ba kªnh kÕt hîp víi cèng ch¶y mét chiÒu th× l−îng n−íc vμo ra nhiÒu h¬n vμ tiªu gÇn hÕt l−îng n−íc phÌn do m−a trμn ra trong vïng.

Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng ®Ó c¶i t¹o vμ qu¶n lý ®Êt chua phÌn.

Trong nh÷ng n¨m qua, ®Êt §TM ®· ®−îc khai th¸c sö dông cho nhiÒu môc ®Ých vμ ®· thu ®−îc nhiÒu thμnh tùu to lín cho s¶n xuÊt n«ng, l©m, ng− nghiÖp. §TM tõ mét ®ång b»ng hoang hãa do chua phÌn nÆng nÒ ®· tõng b−íc trë thμnh vïng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®a d¹ng víi hμng triÖu d©n c− tõ kh¾p mäi miÒn cña tæ quèc ®Õn sinh sèng vμ lËp nghiÖp.

Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh khai th¸c sö dông ®Êt ë §TM ®· xuÊt hiÖn nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i. §Ó sö dông vμ qu¶n lý tμi nguyªn ®Êt – n−íc (nhÊt lμ ®Êt chua phÌn) mét c¸ch v÷ng bÒn, ®ßi hái ph¶i cã sù hiÓu biÕt s©u s¾c vμ kinh nghiÖm thùc tÕ vÒ sö dông ®Êt phÌn tiÕn tíi x©y dùng ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng.

21.3.3. C¸c trë ng¹i, t¸c ®éng xÊu trong qu¸ tr×nh sö dông ®Êt phÌn

Qua kh¶o s¸t vμ tham kh¶o c¸c tμi liÖu cã thÓ thÊy r»ng viÖc xÈy ra nh÷ng t¸c ®éng xÊu trong qu¸ tr×nh khai th¸c ®Êt chua phÌn ë §TM lμ do mét sè nguyªn nh©n sau ®©y:

− Do nhu cÇu an ninh l−¬ng thùc quèc gia vμ xuÊt khÈu nªn c©y lóa ®−îc −u tiªn ph¸t triÓn kÓ c¶ ë nh÷ng vïng ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh«ng thÝch hîp víi trång lóa.

− ThiÕu hiÓu biÕt ®Çy ®ñ vÒ ®èi t−îng thæ nh−ìng phøc t¹p, nhÊt lμ vÒ hãa häc c¸c ®Êt phÌn, thiÕu kinh phÝ ®iÒu tra nghiªn cøu nªn kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ vμ chÝnh x¸c ®Æc ®iÓm cña ®Êt, cho nªn cã n¬i ®· bè trÝ s¶n xuÊt ch−a hîp lý.

− §Êt phÌn tiÒm tμng kh«ng ®−îc dïng ®Ó trång lóa l¹i lªn liÕp ®Ó trång c©y hoa mÇu vμ c©y c«ng nghiÖp víi kü thuËt kh«ng thÝch hîp ®· lμm ®Êt hãa phÌn d÷ déi , lμm c©y trªn liÕp chÕt, t«m c¸ d−íi kªnh bÞ gi¶m sót nghiªm träng, cã n¬i sau 2 – 3 vô ph¶i bá hãa. §−a c©y c«ng nghiÖp vμo §TM mét c¸ch å ¹t mμ kh«ng tÝnh kü còng ®· gÆp ph¶i sù thÊt b¹i.

− §Êt phÌn ho¹t ®éng ®em trång lóa trong ®iÒu kiÖn khã kh¨n vÒ nguån n−íc lμm lóa kh«ng ph¸t triÓn ®−îc, n¨ng suÊt rÊt thÊp.

954

− Tr¶i qua nhiÒu n¨m sö dông ®Êt ë §TM ®· cã nh÷ng biÕn ®æi quan träng kh¸c víi nh÷ng th«ng tin ®· cã tr−íc ®©y, v× thÕ dÇn dÇn xuÊt hiÖn sù thiÕu phï hîp gi÷a bè trÝ s¶n xuÊt vμ ®Æc ®iÓm ®Êt ®ai.

21.4. KÕt LuËn 1– Trong HST ®Êt phÌn ë §TM nh÷ng ®éc chÊt chñ yÕu cÇn

®−îc quan t©m lμ Fe2+, Al3+, SO42- vμ H+, trong ®ã Fe2+ xuÊt hiÖn sím

vμ chñ yÕu ë vïng ®Êt phÌn míi khai hoang. Al3+ xuÊt hiÖn sau, lμ ion ®éc nhÊt cã nhiÒu ë vïng ®Êt phÌn ®· qua mét thêi gian sö dông.

2– C©n b»ng hãa häc trong n−íc chua phÌn ë §TM

N−íc chua phÌn ë §TM chøa c¸c ion H+, SO42-, Al3+ ®−îc h×nh

thμnh tõ ®Êt phÌn t¹i chç hoÆc ®−îc chuyÓn tõ n¬i kh¸c ®Õn do sù ph©n ly cña hîp chÊt Jurbanite. N−íc phÌn cã ®é pH phæ biÕn tõ 3,5 – 3,7 tån t¹i trong ®ång ruéng hoÆc kªnh r¹ch. §é chua phô thuéc vμo c¸c thêi kú kh¸c nhau, lo¹i ®Êt vμ chÕ ®é thñy v¨n vμ t¸c ®éng cña con ng−êi vμo thiªn nhiªn.

3– ThiÕt lËp m« h×nh to¸n (LANDTRU) m« pháng sù lan truyÒn n−íc chua phÌn

KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· x¸c lËp ®−îc m« h×nh to¸n lan truyÒn chÊt phÌn LANDTRU, nã ®· vμ ®ang tõng b−íc ®−îc ¸p dông vμo c«ng t¸c quy ho¹ch vμ thiÕt kÕ c«ng tr×nh thñy lîi vïng ®Êt phÌn ë §TM. Tõ m« h×nh lan truyÒn n−íc chua cña luËn ¸n ®· chøng minh r»ng dï cã tiÕp tôc n¹o vÐt, më réng c¸c kªnh nãi trªn còng kh«ng c¶i thiÖn ®−îc ®Êt chua phÌn ë c¸c vïng Bo Bo vμ B¾c §«ng, mét phÇn ë Mü An, Th¸p M−êi vμ Chî B−ng v× thÕ n−íc thÊp vμ chªnh lÖch ®Çu n−íc nhá. LuËn ¸n kiÕn nghÞ muèn c¶i t¹o vïng ®Êt chua phÌn ë B¾c §«ng cÇn ph¶i ®μo thªm ba kªnh tõ kªnh 12 ra s«ng Vμm Cá T©y víi chiÒu réng ®¸y b = 10 m, cao tr×nh –3 m, ®Çu kªnh ë Vμm Cá T©y cÇn cã c¸c cèng ®iÒu tiÕt réng kho¶ng 7 m. Vïng Bo Bo chñ yÕu n¹o vÐt c¸c kªnh vμ lμm thªm c¸c cèng ®Çu kªnh Trμ Có Th−îng, T2, T4, T6. X©y dùng chÕ ®é vËn hμnh c¸c cèng ®iÒu tiÕt mét c¸ch hîp lý vμ khoa häc ®Ó thay n−íc, t¨ng dßng ch¶y trung b×nh, th¸o n−íc lóc triÒu thÊp ch¾c ch¾n sÏ tiªu ®−îc ®¸ng kÓ l−îng n−íc chua gãp phÇn c¶i t¹o vïng ®Êt rèn phÌn nμy.

KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· x¸c ®Þnh quy luËt diÔn biÕn lan truyÒn c¸c ®éc chÊt chÝnh trªn ®Êt phÌn ë §TM vμ ¶nh h−ëng cña ®éc chÊt ®èi víi hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. MÆt kh¸c, ®· x¸c ®Þnh ®−îc c©n b»ng hãa häc trong n−íc chua phÌn lμ Jurbanite vμ thiÕt lËp m« h×nh LANDTRU m« pháng sù lan truyÒn cña n−íc chua phÌn.

955

Tμi LiÖu THAM Kh¶o TiÕng ViÖt

1. Lª Huy B¸ (1982), Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®Êt phÌn Nam Bé, NXB Thμnh phè Hå ChÝ Minh, TPHCM.

2. Lª Huy B ̧(1996), Sinh th¸i m«i tr−êng ®Êt, NXB N«ng NghiÖp, TP. HCM.

3. Lª Huy B¸ (2000), Sinh th¸i m«i tr−êng øng dông, NXB Khoa häc Kü thuËt.

4. Lª Huy B¸, L©m Minh TriÕt (2000), Sinh th¸i m«i tr−êng, NXB §HQG TPHCM

5. Lª Huy B¸ (2000), §éc häc m«i tr−êng, NXB §HQG TPHCM , trang 142–146

6. T«n ThÊt ChiÓu, NguyÔn C«ng Pho, NguyÔn V¨n Nh©n, TrÇn An Phong, Ph¹m Quang Kh¸nh (1991), §Êt ®ång b»ng s«ng Cöu Long, NXB N«ng nghiÖp, Hμ Néi.

7. Lª V¨n Dùc (2001), M« h×nh chÊt l−îng n−íc trong l·nh vùc m«i tr−êng ¸p dông cho dßng ch¶y s«ng vμ kªnh, Tr−êng §HBK, TPHCM.

8. V−¬ng §×nh §−íc, Nghiªn cøu chÕ ®é röa ®éc tè trong ®Êt phÌn ho¹t ®éng trång lóa ë T©n Th¹nh - Mü L©m thuéc §ång b»ng s«ng Cöu Long, LuËn v¨n Phã TiÕn sÜ n«ng nghiÖp, trang 49–52.

9. Erik Eriksson, Phan T.B Minh, Vâ Kh¾c TrÝ (1994), M« h×nh sù chuyÓn vËn n−íc vμ chÊt hßa tan trong ®Êt phÌn.

10. NguyÔn Thanh Hïng (2001), Nghiªn cøu vÒ hÖ sinh th¸i m«i tr−êng nu«i t«m B¸n ®¶o Cμ Mau, LuËn v¨n Th¹c sÜ m«i tr−êng. Trang 27–30, th¸ng 9–2002.

11. TrÇn §øc Kh©m vμ céng sù (1988), ChÊt l−îng n−íc vïng §ång Th¸p M−êi.

12. Phan Liªu, T«n ThÊt ChiÓu (1987), VÒ c¬ së ph©n lo¹i ®Êt, T¹p chÝ KHKT n«ng nghiÖp N.10–1987.

13. Phan Liªu (1998), Tμi nguyªn ®Êt §ång Th¸p M−êi, NXB KHKT.

14. NguyÔn M−êi (1983), Mét sè ®Æc tÝnh cña ®Êt chua mÆn ë MiÒn b¾c vμ quan hÖ gi÷a chóng víi n¨ng suÊt lóa §«ng Xu©n, T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp, (sè th¸ng 6), tr. 253–257.

956

15. Mai ThÞ Mü Nhung vμ céng sù (1964). C¸c biÓu lo¹i ®Êt phÌn ViÖt Nam. NXB Sμi Gßn, trang 17–18.

16. NguyÔn ThÞ Ph−¬ng (1995), ¸p dông m« h×nh sè ®Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña c¸c ph−¬ng ¸n xö lý n−íc th¶i ®Õn chÊt l−îng n−íc kªnh T©n Hãa - Lß Gèm, LuËn v¨n th¹c sÜ ngμnh m«i tr−êng, trang 44–53.

17. Vò Cao Th¸i, NguyÔn BÝch Thu, NguyÔn ThÞ Minh (1994), Mèi quan hÖ gi÷a trÇm tÝch ®Ö tø vμ ph¸t sinh häc ®Êt phÌn, T¹p chÝ Khoa häc §Êt, Sè 4–1994”, tr.10–15.

18. NguyÔn §øc ThuËn (2001), §Æc ®iÓm mét sè ®éc chÊt trong ®Êt phÌn nÆng míi khai hoang trång lóa ë §ång Th¸p M−êi vμ biÖn ph¸p kh¾c phôc, LuËn ¸n TiÕn sÜ ngμnh n«ng häc, trang 79–93.

19. NguyÔn T−êng Tri (1981). §Æc ®iÓm ®Þa chÊt §ång Th¸p M−êi. T¹p chÝ khoa häc, Trung t©m khoa häc c«ng nghÖ Quèc gia, sè 3.

20. Lª V¨n Tù (1985), ThuyÕt minh b¶n ®å ®Êt §ång Th¸p M−êi 1:100.000.

21. NguyÔn ThÞ Trèn (1986), §Æc ®iÓm vμ biÕn ®æi cña mét vμi d¹ng sinh th¸i m«i tr−êng ®Êt phÌn T©n Th¹nh - §ång Th¸p M−êi, LuËn v¨n tèt nghiÖp ngμnh c«ng nghÖ sinh häc, trang 45–51.

22. Vâ Tßng Xu©n, Lª Quang TrÝ, Vâ Tßng Anh, TrÇn Kim TÝnh, NguyÔn B¶o VÖ (1994), Ph©n lo¹i ®Êt phÌn §ång b»ng s«ng Cöu Long theo hÖ chó dÉn b¶n ®å ®Êt thÕ giíi cña FAO/UNESCO, T¹p chÝ khoa häc ®Êt, (N.4).

23. §oμn ThÞ Th¸i Yªn (1999), B−íc ®Çu nghiªn cøu sù biÕn ®æi cña Al3+, Fe2+, Fe3+, SO4

2- trong m«i tr−êng ®Êt, LuËn v¨n th¹c sÜ, trang 27–34.

TiÕng Anh

24. Bronswijk. J.J.B. and Groenenberg, J.B. (1993), A Simulation Model for Acid Sulphate Soils, Hochiminh Symposium on Acid Sulphate Soils, Hochiminh City, March 1992.

25. Brusseau M. L. and others (1988), Modelling the transport of solutes influenced by multi–process non–equilibrium, in Water Resources Research, vol. 25, No. 9, pp. 1971– 1988.

26. Dac. N.T. (1987), Unsteady One–Dimensional Mathematical Model for Tide Movement and Salinity Intrusion in River Network. Doctoral Thesis. Hanoi (in Vietnamese).

957

27. Dent, D.L (1986), Acid Sulphate Soils: A Baseline for Research and Development, ILRI Publ.39 International Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen, Netherlands.

28. Dent. D.L. (1986), Acid Sulphate Soils, ILRI Publ. 39, International Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen, Netherlands.

29. Dost. H. and van Breemen. N. (1982), Proceedings of the Bangkok Symposium on Acid Sulphate Soils, January 1981. ILRI Publ.3l. International Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen. Netherlands.

30. Eriksson. E. (1992), Modelling Flow of Water And Dissolved Substances in Acid Sulphate Soils, In: D.L. Dent and M.E. Van Mensvoort (Editors), The Hochiminh City Symposium on Acid Sulphate Soils, Hochiminh City, March 1992. Mekong Secretariat, Bangkok.

31. Erikson, E., V. K. Tri, P. T. B. Minh, N. T. Danh and N. D. Phong (1994). Modelling of Water Movement on Mass: Application to Tan Thanh Farm, Plain of Reeds, Viet Nam.

32. Hofimaml, J. D. (1992), NumericaI Methods for Engineers and Scientists, New York, McGraw–Hill lnc..

33. H.Van Den Bosch, Ho Long Phi, J. Michaelsen, Kusumo Nugroho (1998), Evaluation of Water Management Strategies for Sustainable Land Use of Acid Sulphate Soils in Coastal Low Lands in The Tropics, Report 157 Wageningen, Netherlands.

34. Jarvis N. (1994), The MACRO Model (Version 3.1), Technical Description and Sample Simulation, Swedish University of Agricultural Sciences, Department of Soils Sciences.

35. J. K. Coulter (1973), Advance in Agronony, Vol. 25, pp. 266–319.

36. Kirkner, D. I. and H. Reeves (1988), Multi–Component Mass Transport With Homogenous and Heterogeneous Chemical Reactions: Effect of The Chemistry on The Choice of Numerical Algorithm, 1. Theory, Water Resources Research, vol. 24, No. IO, pp. 17 19–1729.

958

37. Miller, C. W. and L. V. Benson (1983), Simulation of Solute Transport in A Chemically Reactive Heterogeneous System: Model Development and Application, Water Resources Research, vol. 19, No. 2, pp 381–391.

38. Moorman F. R. and Thai Cong Tung (1961), The Soils of the Republic of Vietnam, Saigon.

39. Ne–Zheng Sun, W. G. Yeh (1983), A Proposed Upstream Weight Numerical Method for Simulating Pollutant Transport in Groundwater, Water Resources Research. vol. 19, No. 6, pp 1489–1500.

40. Nielsen, D. R., M.Th. van Genuchten and J. W. Biggar (1986), Water Flow and Solute Transport Processes in The Unsaturated Zone, Water Resources Research, Vol. 22, No.9, pp 895– I085.

41. Pinder, G.F. and William G. Gray (1977), Finite Element Simulation in Surface and Subsurface Hydrology, New York and London, Academic Press.

42. Phien. H.N. (1991), A Preliminary Statistical Analysis of Collected Data on Acid Sulphate Soils, Workshop on MASS, Hochiminh City, 2l–25 October.

43. Phong, N. D. (1993), Progress Report on Modelling of Soilwater Movement, MASS Project (in Vietnamese).

44. Ponds L. J. (1973), Online of Genesis, Characteristics, Classification and Improvement of Acid Sulphate Soils, Procceding of the International Symposium on Acid Sulphate Soils, Wageningen, August, 13–20, ILRI publication,18(1), pp. 3–27.

45. Raiswell. R.W., Bumblecombe. P., Dent. D.L. and Liss, P.S. (1980), Environmental Chemistry, Resource and Environmental Sciences Series.

46. Tin, N.T. (1990), Chemical Equilibrium in Acid Water in The Plain of Reeds of Vietnam, Report on the Water Quality Monitoring Network Project.

959

47. Le Huu Ti, Thierry Facon (2001), From Vision to Action – A Synthesis of Experiences in Southeast Asia, The FAO–ESCAP Pilot Project on National Water Visions.

48. Van Breemen, N. (1973) Soil Farming Processes in Acid Sulphate Soils, Proc. Int. Symp., 13– 20 August 1972. ILRI Publ. 18. International Institute for Land Reclamation and Improvement, p.1.

49. Japan International Cooperation Agency (2000), The Study on Integrated Agricultural Development Plan the Dongthapmuoi Area, Vietnam.

50. Mekong Secretariat (1991), Report on Management of Acid Sulphate Soils Project (MASS).

51. USDA (1990), Keys to Soils Taxanomy, Handbook 436, USA.

960

CHÖÔNG 22

QUAÛN LYÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG (Ecotoxicological Risk Management)

22.1. GIÔÙI THIEÄU

Trong moät soá thaäp nieân gaàn ñaây ngöôøi ta raát quan taâm ñeán taùc ñoäng cuûa oâ nhieãm moâi tröôøng ñoái vôùi söùc khoûe coäng ñoàng, vì ngoaøi nhöõng beänh truyeàn nhieãm nhö dòch taû, thöông haøn do vi sinh vaät gaây ra, ñaõ xuaát hieän nhöõng beänh hieåm ngheøo nhö ung thö, caùc khuyeát taät cho treû sô sinh do caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng ñoäc haïi gaây ra. Caùc chaát thaûi nguy hieåm do saûn xuaát coâng nghieäp, vaän chuyeån, löu giöõ caùc chaát ñoäc haïi bò roø ræ, ngay caû söï thaåm thaáu nöôùc töø baõi raùc cuõng gaây nguy hieåm cho daân cö xung quanh.

Raát nhieàu chaát thaûi ñoäc haïi vaø thaûm hoïa ñoái vôùi söùc khoûe coäng ñoàng do söï coá hay laø ruûi ro moâi tröôøng gaây ra.

Raát nhieàu soá lieäu coù lieân quan, ñöôïc söû duïng trong quaù trình ñaùnh giaù taùc ñoäng ñoái vôùi caùc döï aùn ñaàu tö, thöôøng coù tính chaát thoáng keâ trung bình, ôû moät möùc ñoä naøo ñoù, chöa chính xaùc vaø raát nhieàu tröôøng hôïp mang tính ngaãu nhieân, nhö soá lieäu thoáng keâ veà nguoàn thaûi oâ nhieãm coâng nghieäp vaø giao thoâng.

Keát quaû thu ñöôïc trong baùo caùo ñaùnh giaù taùc ñoäng coøn mang tính chöa thaät chaéc chaén. Ñaùnh giaù taùc ñoäng coù theå caûnh baùo tröôùc söï traøn daàu töø caùc taøu chôû daàu coù theå gaây ra nguy hieåm ñoái vôùi moâi tröôøng soáng töï nhieân cuûa loaøi chim nöôùc, nhöng khoâng cho ñaày ñuû thoâng tin veà möùc ñoä cuï theå taùc ñoäng ñeán maät ñoä quaàn theå loaøi hay chæ

961

cho soá lieäu döï baùo ñôn giaûn veà phaàn traêm thieät haïi chim trong moät naêm hay moät soá naêm sau.

Vì vaäy, caàn chuù yù döï baùo ñaùnh giaù söï coá moâi tröôøng moät caùch ñònh löôïng trong baùo caùo ñaùnh giaù taùc ñoäng. Ñieàu naøy raát quan troïng khi löïa choïn caùc phöông aùn khaùc nhau ñeå quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng do oâ nhieãm vaø nhieãm ñoäc gaây neân.

Quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng trong ñoäc hoïc moâi tröôøng, noùi taét laø "Quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng" (QLSCÑHMT), ñeán nay chöa ñöôïc hieåu moät caùch toát nhaát. Nguyeân nhaân laø chöa coù moät söï thoáng nhaát veà phöông phaùp luaän toái öu cho chính noù. Trong chöông naøy, chuùng ta seõ ñeà caäp moät vaøi khaùi nieäm veà quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng vaø cung caáp moät toång quan cuûa quaù trình, gôïi yù nhöõng caùch tieáp caän coù theå ñöôïc söû duïng cho nhöõng tình huoáng tieâu bieåu.

Ñeå quaûn lyù ruûi ro moät caùch hieäu quaû quaù trình gaây oâ nhieãm, nhieãm ñoäc vaø taùc haïi cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá, ta phaûi hieåu moät caùch roõ raøng moái quan heä vaø söï khaùc nhau giöõa söï ñaùnh giaù ruûi ro vaø quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng. Töø khi söï ñaùnh giaù ruûi ro ñöôïc thöïc hieän ñeå hoã trôï quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng, ngöôøi ta caàn nhaän bieát veà moät söï töông taùc phöùc taïp giöõa hai quaù trình naøy vaø söï laäp ñi laäp laïi töï nhieân cuûa chuùng. Ñieàu naøy ñöôïc bieåu dieãn ôû H1.

22.2. ÑÒNH NGHÓA, KHAÙI NIEÄM SÖÏ COÁ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG

a. Chaát nguy hieåm

Laø chaát coù moät trong boán ñaëc tính sau: phaûn öùng – boác chaùy – aên moøn – ñoäc haïi.

− Chaát phaûn öùng: chaát khoâng beàn döôùi ñieàu kieän thöôøng. Coù theå gaây noå hay phoùng thích khoùi, hôi, khí ñoäc khi tan trong nöôùc.

− Chaát chaùy: chaát deã bò chaùy, chaùy to vaø dai daúng. Ví duï: xaêng, chaát höõu cô deã bay hôi.

− Chaát gaây aên moøn: goàm caùc chaát loûng coù pH nhoû hôn 2 hay lôùn hôn 12,5; aên moøn kim loaïi raát maïnh.

962

− Chaát ñoäc haïi: chaát coù tính ñoäc haïi hay gaây tai hoïa khi con ngöôøi aên uoáng hay hít thôû phaûi. Tính chaát, möùc ñoä ñoäc haïi ñöôïc xaùc ñònh baèng kieåm tra ñaùnh giaù cuûa phoøng thí nghieäm ñaõ ñöôïc tieâu chuaån hoùa.

b. Hieåm hoïa ñoäc haïi moâi tröôøng hay nguy cô ngoä ñoäc sinh thaùi (Ecotxicological hazard): moái nguy hieåm hay laø nguoàn gaây taùc haïi, ñoäc haïi tieàm aån laâu daøi, phaïm vi roäng hôn söï coá ñoäc hoïc sinh thaùi.

c. Söï coá ñoäc hoïc sinh thaùi, hay laø ruûi ro ngoä ñoäc moâi tröôøng (Ecotxicological risk): söï ñoät bieán coù theå ñöa ñeán haäu quaû nguy haïi, laøm toån thaát lôùn ñoái vôùi moâi tröôøng.

d. Ñieàu khoâng chaéc chaén (uncertainty): söï thieáu hieåu bieát veà keát quaû taùc ñoäng nguoàn vaø quaù trình gaây ñoäc.

e. Söï phaân tích (analysis): söï khaùm xeùt kyõ caøng hoaëc thoâng qua nghieân cöùu ñeå hieåu roõ vaán ñeà naøo ñoù.

22.3. ÑAÙNH GIAÙ SÖÏ COÁ ÑOÂÏC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG (RUÛI RO)

Ñaùnh giaù ruûi ro ñaõ trôû thaønh moät phaàn trong vieäc ñöa ra nhöõng giôùi haïn veà söï coù maët (coù theå chaáp nhaän ñöôïc) cuûa nhöõng chaát thaûi ñoäc haïi (haøm löôïng) trong khoâng khí, thöïc phaåm vaø nöôùc. Tuy nhieân, thöïc teá vaãn coøn nhöõng cuoäc tranh luaän veà tính thaän troïng, nhöõng giaû thieát vaø nhöõng söï chaéc chaén (uncertainties) trong vieäc ñaùnh giaù ruûi ro. Maëc duø vaäy, ñaùnh giaù ruûi ro laø moät phöông phaùp coù hieäu quaû trong vieäc saép xeáp (phaân loaïi) vaø ñöa ra nhöõng thoâng tin veà haäu quaû tieàm taøng veà maët söùc khoûe lieân quan ñeán söï coù maët caùc chaát nguy haïi trong moâi tröôøng ñaùnh giaù ruûi ro veà maët söùc khoûe cuûa con ngöôøi ñöôïc ñònh nghóa laø moät lónh vöïc khoa hoïc veà. Ñaùnh giaù ñoäc tính cuûa chaát nguy haïi ñoái vôùi con ngöôøi. Ñieàu kieän (con ñöôøng) tieáp xuùc cuûa chaát nguy haïi ñoái vôùi con ngöôøi.

Baèng caùch: (in onder to)

– Tìm ra nhöõng khaû naêng gaây aûnh höôûng coù haïi ñoái vôùi con ngöôøi.

963

– Moâ taû nhöõng ñaëc tính rieâng bieät cuûa caùc aûnh höôûng ñaõ xaûy ra (hay ñaõ ñöôïc bieát ñeán) ñoù.

Nhöõng caâu hoûi vaø nhöõng muïc tieâu cuûa vieäc ñaùnh giaù ruûi ro:

· Nhöõng caâu hoûi veà ruûi ro:

- Coù ruûi ro naøo veà söùc khoûe hay moâi tröôøng (trong hieän taïi vaø/hoaêïc töông lai)

- Nhöõng ruûi ro naøy gaây aûnh höôûng laäp töùc, hay tieàm taøng, hay caû hai ?.

- Nguyeân taéc haønh ñoäng caàn thieát.

· Muïc tieâu cuûa ñaùnh giaù ruûi ro:

- “Soáng chung” vôùi chaát thaûi nguy haïi moät caùch an toaøn.

- Ñònh ra nhöõng giôùi haïn an toaøn cuûa caùc hoùa chaát veà phaïm vi taùc ñoäng vaø tính khoác lieät cuûa ñoäc tính cuûa caùc hoùa chaát.

- Ñoái chieáu (so saùnh) vôùi tieâu chuaån hoaëc ñònh roõ nhöõng giaûi phaùp khaéc phuïc.

Ñaùnh giaù ruûi ro veà söùc khoûe vaø moâi tröôøng giaû quyeát vieäc phaân tích nhöõng söï coá moâi tröôøng ñaõ xaûy ra trong quaù khöù, nhöõng aûnh höôûng coù haïi ñeán söùc khoeû, cuõng nhö tieân ñoaùn nhöõng haäu quaû cuûa söï coá neáu chuùng xaûy ra.

“ Ruûi ro” laø khaû naêng gaây aûnh höôûng ñeán söùc khoûe hay moâi tröôøng cuûa moät söï kieän hoaëc moät hoaït ñoäng.

Tính khoác lieät cuûa nhöõng yeáu toá coù haïi cuõng ñöôïc nhaän ñònh:

Tình traïng “An toaøn” laø tình traïng maø nhöõng ruûi ro gaây ra coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

Khoâng coù haønh ñoäng naøo maø laïi hoaøn toaøn khoâng coù ruûi ro.

Nhöõng phaàn chính cuûa vieäc ñaùnh giaù ruûi ro:

· Nhaän dieän moái nguy haïi

- Chaát nguy haïi thuoäc daïng naøo ?

964

· Ñaùnh giaù lieàu löôïng – taùc ñoäng (dose – reponse):

- Ñoäc tính daãn ñeán nhöõng haäu quaû nhö theá naøo ?

· Ñaùnh giaù söï xuaát hieän

- Ñeå bieát bao nhieâu ngöôøi bò taùc ñoäng.

· Ñaëc tính ruûi ro

- Möùc ñoä vaø tính khoác lieät cuûa ruûi ro ?

· Phaân tích baát ñònh cuûa ruûi ro

– Nhöõng ñieàu khoâng chaéc chaén veà ruûi ro ñang xeùt

Ñaùnh giaù ruûi ro veà söùc khoûe laø moät phaân tích kyõ thuaät veà baûn chaát, taàm quan troïng cuûa nhöõng nguy cô söùc khoûe do caùc taùc nhaân oâ nhieãm moâi tröôøng gaây neân. Phaân tích ruûi ro phaûi aùp duïng moät maïng löôùi chuyeân moân roäng lôùn. Maïng löôùi naøy coù theå ñöôïc söû duïng trong nhöõng tröôøng hôïp maø trong ñoù haäu quaû xaáu cho söùc khoûe do phôi nhieãm khoâng ñöôïc roõ raøng vaø thoâng tin veà nhöõng nguy cô naøy khoâng ñöôïc hoaøn chænh. Ñaùnh giaù ruûi ro söû duïng caùc phöông tieän töø ñoäc hoïc, hoùa hoïc, ngaønh kyõ thuaät vaø thoáng keâ ñeå phaân tích caùc thoâng tin sau khi caùc chaát hoùa hoïc ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng. Ñaùnh giaù ruûi ro coøn coù theå öôùc löôïng xaùc suaát vaø ñoä nghieâm troïng cuûa caùc haäu quaû veà söùc khoûe. Ñaùnh giaù ruûi ro coù boán pha töông quan nhö sau:

1. Xaùc ñònh caùc thaûm hoïa coù theå xaûy ra.

2. Ñaùnh giaù söï ñaùp öùng lieàu löôïng

3. Ñaùnh giaù phôi nhieãm.

4. Ñaëc tính hoùa caùc nguy cô.

Caùc kyõ thaät tieâu chuaån cho söï ñaùnh giaù nhöõng ruûi ro do caùc chaát ñoäc haïi ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng gaây neân ñaõ ñöôïc xuaát baûn vaø ñöôïc ñoùn nhaän böôùc ñaàu; ví duï nhö söï thoáng nhaát theo caùc chæ daãn treân seõ ñaûm baûo raèng caùc nguy cô do caùc nguoàn hay caùc duïng cuï khaùc nhau gaây ra seõ ñöôïc phaân tích moät caùch töông ñöông ñeå söï so saùnh veà vieäc öu tieân hoùa caùc nguoàn quaûn lyù ruûi ro ñöôïc deã daøng treân moïi khu vöïc khaùc nhau. Coøn voâ soá nhöõng thaéc maéc toàn taïi lieân quan tôùi ñaùnh giaù

965

ruûi ro. Ñeå nhaän thöùc ñöôïc nhöõng thaéc maéc naøy, caùc cô quan chöùc naêng hieän ñang phaùc thaûo caùc thuû tuïc cho ñaùnh giaù ruûi ro. Nhö theá, caùc keát quaû phaân tích seõ khoâng coù khuynh höôùng ñaùnh giaù thaáp caùc ruûi ro thöïc söï. Thay vì vaäy, ñaùnh giaù ruûi ro laïi laø moät döï ñoaùn treân lyù thuyeát. Do phaûi duøng nhieàu giaû thieát trong phaân tích, phaàn lôùn ñaùnh giaù cao caùc ruûi ro thöïc söï ñöôïc söû duïng; nhöng baèng caùch naøy, cô quan chöùc naêng laïi coù theå chaéc chaén laø caùc ruûi ro khoâng bò ñaùnh giaù thaáp vaø vì theá, seõ coù khuynh höôùng baûo veä thích hôïp söùc khoûe cuûa daân cö lieân quan..

Ñaùnh giaù ruûi ro cung caáp thoâng tin cho nhöõng ngöôøi quaûn lyù ruûi ro vaø nhöõng ngöôøi laäp ra chính saùch quaûn lyù, nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm caân nhaéc caùc löïa choïn. Ñaùnh giaù ruûi ro cung caáp phöông phaùp ñöôïc chaáp nhaän trong vieäc saép xeáp caùc thoâng tin quan troïng vaø öôùc löôïng haäu quaû söùc khoûe gaây ra bôûi phôi nhieãm vaø caùc chaát ñoäc haïi.

Tuy nhieân, khi laøm nhö theá, söï ñaùnh giaù phaåm chaát coù theå daãn ñeán moät ñoä chính xaùc cao, nhöng ñoä chính xaùc naøy laïi khoâng phaûn aùnh ñaày ñuû caùc thaéc maéc lôùn trong caùc giaû ñònh cô sôû söû duïng cho ñaùnh giaù ruûi ro.

22.4. NHAÄN DIEÄN MOÁI NGUY CÔ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG:

22.4.1. Giôùi thieäu

– Nhaän dieän moái nguy haïi laø taäp trung vaø ñaùnh giaù döõ lieäu veà nhöõng taùc haïi hay beänh taät gaây ra bôûi chaát hoùa hoïc (chaát gaây haïi) vaø chaát hoùa hoïc naøy gaây haïi döôùi nhöõng ñieàu kieän naøo.

– Nhaän dieän moái nguy haïi cuøng vieäc xaùc ñònh ñaëc tính cuûa hoùa chaát khi ñaõ ñi vaøo cô theå vaø nhöõng aûnh höôûng qua laïi cuûa noù vôùi caùc cô quan, caùc teá baøo vaø caùc thaønh phaàn beân trong teá baøo.

– Döõ lieäu veà ñoäc tính ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra ñoäc tính ñaõ ñöôïc bieát ñeán (ñaõ coù saün) baèng caùch nghieân cöùu dòch teã hoïc hoaëc nghieân cöùu treân ñoäng vaät cuûa moät hoùa chaát.

966

· Nhaän dieän moái nguy haïi:

Phaân tích ñoäc tính ñoái vôùi

- Con ngöôøi

- Ñoäng vaät

· Xaùc ñònh hoùa chaát ñaïi dieän

· Xem xeùt trong caùc moâi tröôøng khaùc thì aûnh höôûng coù haïi (ñoäc tính) cuûa hoùa chaát coù gì thay ñoåi so vôùi ñoäc tính cuûa noù ñaõ boäc loä trong moâi tröôøng ñang nghieân cöùu.

Nhöõng aûnh höôûng coù haïi coù theå chæ taïm thôøi (ví duï: noân möûa, ñau ñaàu, …) hoaëc laâu daøi (suy giaûm chöùc naêng heä thaàn kinh trung öông, ung thö,…)

Taát caû moïi hoùa chaát ñeàu ñoäc ôû moät möùc ñoä naøo ñoù trong moät ñieàu kieän thuaän lôïi mhaát ñònh. Vì vaäy, ngöôøi thöïc hieän vieäc ñaùnh giaù ruûi ro phaûi ñaùnh gia,ù suy xeùt moät caùch caån thaän nhöõng chaát ñaïi dieän baèng caùch söû duïng nhöõng nguyeân taéc khoa hoïc ñuùng ñaén.

Nhöõng keát quaû nghieân cöùu veà söùc khoûe döïa treân moät nhoùm ngöôøi ñaõ bò tieáp xuùc vôùi hoùa chaát (nhöõng nghieân cöùu dòch teã hoïc) laø moät nguoàn thoâng tin chaéc chaén vaø ñuùng ñaén nhaát cho vieäc nhaän dieän moái nguy haïi. Nhöng thaät khoâng may laø nhöõng keát quaû nghieân cöùu dòch teã hoïc khoâng coù saün vôùi phaàn lôùn caùc hoùa chaát .

Vaû laïi (hôn nöõa) ngöôøi nghieân cöùu dòch teã hoïc maø coù theå thieát laäp nhöõng moái lieân keát chaéc chaén (cöùng nhaéc) giöõa söï xuaát hieän (boäc loä) cuûa hoùa chaát vaø beänh taät cuûa con ngöôøi thì thöôøng khoù khaên ñeå ñieàu chænh (ñieàu khieån) vaø thoâng thöôøng chæ giuùp phaùt hieän ra nhöõng hieän töôïng xaûy ra treân dieän roäng, taàn suaát cao. Nghieân cöùu dòch teã hoïc thöôøng khoù ñeå giaûi thích (moâ taû chính xaùc) vì döõ lieäu veà phaïm vi taùc ñoäng vaø tính khoác lieät cuûa ñoäc tính cuûa caùc hoùa chaát (exposure) khoâng ñaày ñuû vaø laãn loän khoâng roõ raøng (ví duï: boác hôi).

Keát quaû nghieân cöùu ñoäc chaát tính treân ñoäng vaät thí nghieäm theo nhöõng moâi tröôøng ñaëc bieät laø nguoàn chính cung caáp döõ lieäu cho vieäc nhaän ñònh moái nguy haïi. Nhöõng nghieân cöùu nhö theá naøy coù theå ñöôïc

967

ñieàu khieån vaø baèng caùch naøy coù theå thieát laäp ñöôïc caùc nghieân cöùu roõ raøng hôn. Nhöõng keát quaû töø vieäc nghieân cöùu treân ñoäng vaät thí nghieäm thì khoâng phaûi thuoäc nhöõng loaøi caàn ñöôïc nghieân cöùu ñaùnh giaù ruûi ro.

Nhöõng thoâng tin veà ñoäc tính coù theå boå sung nhöõng thoâng tin rieâng ( ñaëc bieät) veà cô cheá gaây ñoäc cuûa moät hoùa chaát coù theå ñöôïc laáy töø nhöõng nghieân cöùu trong phoøng thí nghieäm ñöôïc tieán haønh treân nhöõng teá baøo ñöôïc taùch ly, nhöõng thaønh phaàn beân trong teá baøo vaø nhöõng thoâng baùo veà caáu truùc phaân töû, tuy nhieân phaàn lôùn söï xem xeùt ñöôïc taäp trung vaøo nhöõng kieåm tra treân ñoäng vaâït vaø nhöõng nghieân cöùu dòch teã hoïc.

Vieäc söû duïng nhöõng döõ lieäu veà ñoäc tính ñoái vôùi ñoäng vaät ñeå ñaùnh giaù ruûi ro vôùi söùc khoûe con ngöôøi döïa treân vieäc suy luaän töø nhöõng aûnh höôûng cuûa hoùa chaát ñoái vôùi ñoäng vaät trong phoøng thí nghieäm ngoaïi suy ra aûnh höôûng coù haïi leân con ngöôøi, xem nhö laø ñuùng.

Söï moâ phoûng naøy thöôøng laø ñuùng ñoái vôùi nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi vaø soùng ñieän töø (VD: taát caû nhöõng hoùa chaát ñaõ bieát laø coù khaû naêng gaây ung thö cho ngöôøi thì cuõng coù khaû naêng gaây ung thö cho ít nhaát moät loaøi ñoäng vaät vaø nhöõng lieàu löôïng ñoäc cuûa nhieàu hoùa chaát laø gioáng nhau ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoái vôùi ñoäng vaät thí nghieäm). Nguyeân taéc naøy ñaõ ñöôïc thöøa nhaän moät caùch roäng raõi trong khoa hoïc (vaø trong nhöõng nhoùm ngöôøi thöïc hieän nghieân cöùu)

Maëc duø nguyeân taéc cuûa vieäc suy luaän ra nhöõng aûnh höôûng tieàm taøng leân con ngöôøi töø nhöõng aûnh höôûng coù haïi treân nhöõng ñoäng vaät ñöôïc nghieân cöùu trong phoøng thí nghieäm laø coù cô sôû vöõng chaéc, vaãn coøn coù nhöõng tröôøng hôïp ngoaïi leä (khoâng theå ngoaïi suy ñöôïc). Nhöõng tröôøng hôïp ngoaïi leä naøy lieân quan ñeán nhöõng söï khaùc nhau veà loaøi, hoaëc söï trao ñoåi chaát, hoaëc thænh thoaûng laø caùc tröôøng hôïp ngoaïi leä do söï khaùc nhau veà ñieàu kieän vaät lí hoaëc ngay caû söï toàn taïi moâ khaùc nhau.

Caàn thieát phaûi ñaùnh giaù, xem xeùt taát caû nhöõng söï khaùc nhau veà ñaëc ñieåm cuûa loaøi moät caùch caån thaän tröôùc khi coù keát luaän veà ñoäc tính treân ngöôøi töø nhöõng keát quaû nghieân cöùu veà ñoäc tính treân ñoäng vaät ñoái vôùi moät hoùa chaát ñang coøn bò nghi ngôø, chöa chaéc chaén (veà khaû naêng gaây haïi gioáng hay khaùc nhau leân con ngöôøi vaø ñoäng vaät thí nghieäm)

968

22.5. QUAÛN LYÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG (ruûi ro)

Khaùc vôùi ñaùnh giaù ruûi ro, quaûn lyù ruûi ro bao goàm caû moät lónh vöïc roäng lôùn veà caùc nhaân toá luaät, kinh teá, chính trò vaø xaõ hoäi. Vai troø cuûa quaûn lyù ruûi ro laø phaùt trieån vaø thöïc hieän caùc hoaït ñoäng coù theå loaïi boû caùc phôi nhieãm moâi tröôøng hoaëc giaûm bôùt phôi nhieãm ñeán moät möùc ñoä “coù theå chaáp nhaän ñöôïc”. Quaûn lyù ruûi ro khoâng phaûi laø moät moân khoa hoïc maø ñoù laø moät quaù trình coù tính chaát xaõ hoäi, chính trò vaø kinh teá. Nhöõng vaán ñeà chính yeáu nhaát ñöôïc ñaët ra trong quaûn lyù ruûi ro laø: 1/ xaùc ñònh möùc ñoä ruûi ro naøo coù theå chaáp nhaän ñöôïc; 2/ ñaùnh giaù nhieàu choïn löïa khaùc nhau veà kieåm soaùt, söûa chöõa caùc giaûi phaùp, tính khaû thi vaø söï hao toán; 3/ ñaùnh giaù giöõa ruûi ro vaø lôïi nhuaän. Nhöõng löïa choïn ñöôïc ñöa ra trong quaûn lyù ruûi ro ñoøi hoûi söï suy xeùt veà caùc hoaït ñoäng neàn taûng ñaõ sinh ra nhöõng ruûi ro naøy (ví duï: hoaït ñoäng coâng nghieäp, saûn xuaát…), lôïi nhuaän xaõ hoäi cuûa caùc hoaït ñoäng (ví duï nhö vaán ñeà vieäc laøm), vaø nhöõng haäu quaû do caùc hoaït ñoäng vaø haønh ñoäng ñöôïc ñeà xuaát aûnh höôûng ñeán xaõ hoäi (lôïi nhuaän kinh teá so vôùi caùc taùc ñoäng tieàm aån veà söùc khoûe con ngöôøi lieân quan ñeán caùc chaát ñoäng haïi ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng. Nhöõng ngöôøi ñöa ra quyeát ñònh luoân phaûi caân nhaéc caùi giaù phaûi traû cho caùc haønh ñoäng ñöôïc ñöa vaøo ñeå loaïi boû nguy cô söùc khoûe treân lyù thuyeát; vì caùc nguy cô naøy seõ aûnh höôûng ñeán neàn coâng nghieäp coù tieàm naêng ñem laïi moät lôïi nhuaän kinh teá to lôùn cho xaõ hoäi. Quaûn lyù ruûi ro raát caàn thieát vì söï loaïi boû taát caû caùc ruûi ro coù lieân quan ñeán söï phôi nhieãm bôûi caùc chaát ñoäc haïi ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng laø khoâng theå thöïc hieän ñöôïc.

22.6. MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA ÑAÙNH GIAÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG VAØ QUAÛN LYÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG

Moái lieân heä giöõa ñaùnh giaù ruûi ro vaø quaûn lyù ruûi ro coøn ñang ñöôïc thaûo luaän. Coù ngöôøi cho raèng caùc thoâng soá phôi nhieãm ñöôïc bieát ñeán aån trong quaù trình ñaùnh giaù ruûi ro môùi thöïc söï laø nhaân toá trong quyeát ñònh chính saùch cho ñaùnh giaù ruûi ro. Söï tranh caõi naøy xoay quanh ñoä sai leäch cuûa ñaùnh giaù ruûi ro so vôùi ñaùnh giaù coù tính khoa hoïc vaø nhöõng söï hôïp taùc thöïc söï hoaëc tính ñoäc laäp vôùi caùc khuoân khoå hay caùc giaù trò xaõ hoäi vaø chính trò. Nhu caàu ñöôïc quan taâm hieän nay laø taùch

969

haún ñaùnh giaù ruûi ro ra khoûi quaûn lyù ruûi ro ñeå ngaên ngöøa caùc giaû thieát vaø tính toaùn trong ñaùnh giaù ruûi ro aûnh höôûng ñeán quaûn lyù ruûi ro. Qua ñoù caùc nhaø quaûn lyù seõ thaáy ñöôïc caùc nguy cô ñaùng keå trong vieäc löïa choïn caùch kieåm soaùt (hoaëc trong löïa choïn haønh ñoäng) cuûa hoï; vì nhöõng ngöôøi naøy thöôøng hay quan taâm ñeán lôïi nhuaän kinh teá hôn laø söï ñe doïa söùc khoûe con ngöôøi coøn tieàm aån.

Vai troø cuûa ngöôøi ñaùnh giaù ruûi ro trong quaûn lyù ruûi ro chæ giôùi haïn trong vieäc ñaûm baûo raèng nhöõng ngöôøi ñöa ra quyeát ñònh hieåu roõ yù nghóa sinh hoïc vaø nhöõng ñieàu chöa roõ raøng trong phaân tích ruûi ro vaø trong löïc choïn caùch ñieàu khieån söûa chöõa. Ngöôøi ñaùnh giaù ruûi ro caàn ñaûm baûo raèng ngöôøi quaûn lyù ruûi ro quan taâm toaøn dieän nhöõng ñieàu coøn thaéc maéc trong ñaùnh giaù ruûi ro vaø hieåu roõ taùc ñoäng cuûa nhöõng ñieàu naøy leân caùc caùch löïa choïn hieän coù veà quaûn lyù

Quaûn lyù ruûi ro laø moät quaù trình leo thang bao goàm maâu thuaãn vaø trade offs thu ñöôïc töø coâng söùc boû ra ñeå giaûm bôùt ruûi ro vaø caùc phí toån sau khi gaët haùi ñöôïc nhöõng lôïi nhuaän naøy. Do maâu thuaãn giöõa giaù trò xaõ hoäi vaø giaù trò caù nhaân thöôøng dieãn ra, quaù trình trao ñoåi maäu dòch trong quaûn lyù ruûi ro cuõng ñöôïc tranh caõi quyeát lieät. Raát khoù coù theå caân baèng lôïi nhuaän phaùt sinh töø vieäc giaûm bôùt oâ nhieãm vaø söï cung caáp vieäc laøm cuõng nhö haøng hoùa vaø dòch vuï. Coâng vieäc laøm toát vaø taêng tröôûng kinh teá seõ sinh ra voâ soá lôïi töùc cho coäng ñoàng. Giaûm bôùt oâ nhieãm vaø baûo veä moâi tröôøng thì quan troïng ñoái vôùi caùc muïc tieâu xaõ hoäi nhöng laïi khaù ñaét ñoû ñoái vôùi neàn coâng nghieäp. Hôn nöõa, caùi giaù phaûi traû cho kieåm soaùt vaø giaûm bôùt oâ nhieãm seõ daãn tôùi vieäc thöông giaù taêng cao. Söï caân baèng caùc nguy cô ñoái vôùi moät boä phaän nhoû daân cö vaø lôïi nhuaän ñoái vôùi phaàn ñoâng daân soá daãn tôùi maâu thuaãn trong xaõ hoäi. Trong ñoù, nhöõng ngöôøi chòu traùch nhieäm gaùnh vaùc nhöõng nguy cô ñoù coù theå seõ khoâng nhaän ñöôïc nhieàu lôïi töùc. Nhöõng maâu thuaãn treân thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng vuøng coù neàn coâng nghieäp naëng hay ôû nhöõng nôi coù caùc thieát bò thaûi boû chaát ñoäc haïi. Ngöôøi quaûn lyù ruûi ro caàn caân nhaéc caùc nguy cô coù theå xaûy ra cho daân cö ôû gaàn caùc vuøng noùi treân khi so vôùi nhöõng lôïi nhuaän to lôùn hôn cho coäng ñoàng vaø xaõ hoäi.

22.7. MOÄT MÖÙC ÑOÄ RUÛI RO ÑOÄC HOÏC COÙ THEÅ CHAÁP NHAÄN

970

ÑÖÔÏC VAØ AN TOAØN MOÂI TRÖÔØNG

Ñoái vôùi moät caù nhaân, chaáp nhaän moät ruûi ro hay khoâng laø moät quyeát ñònh rieâng tö. Coù raát nhieàu ruûi ro nghieâm troïng cho cuoäc soáng vaø söùc khoûe do nhieàu hoaït ñoäng chung gaây neân, chaúng haïn nhö caùch soáng (huùt thuoác, uoáng röôïu, laùi xe aåu, baêng qua ñöôøng khi khoâng ñöôïc pheùp….). Ñöa ra moät quyeát ñònh cho baûn thaân thì khoâng laø vaán ñeà, tuy nhieân chuùng ta caûm thaáy phieàn toaùi khi phaûi trôû thaønh naïn nhaân cuûa nguy hieåm do moät ngöôøi khaùc gaây ra, ví duï nhö khi ta hít phaûi khoâng khí oâ nhieãm thaûi ra töø caùc thieát bò giaûi quyeát chaát ñoäc haïi. Trong xaõ hoäi, nôi maø maâu thuaãn vaø quyeát ñònh sinh ra keû thaéng ngöôøi thua, ñoàng yù chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän ruûi ro laø moät vaán ñeà heát söùc khoù khaên.

Khoâng phaûi thaønh vieân naøo trong xaõ hoäi cuõng nhìn nhaän söï taêng tröôûng cuûa caùc nguy cô gaây ung thö cho caù nhaân vaø coäng ñoàng, gaây ra do phôi nhieãm moâi tröôøng vaø caùc chaát ñoäc haïi. Tuy nhieân, vaãn chöa coù bieän phaùp naøo coù theå loaïi boû hoaøn toaøn caùc nguy cô naøy ra khoûi moâi tröôøng. Vì theá, nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm chuû yeáu caàn nhaän thöùc ñöôïc ôû möùc ñoä naøo thì caùc ruûi ro coù theå chaáp nhaän ñöôïc, nhìn chung laø an toaøn, giaûm ñeán toái thieåu hoaëc thaáp hôn möùc quan taâm trong ñieàu haønh. Möùc doä ruûi ro naøy ñöôïc caùc caù nhaân vaø daân chuùng coi laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc khi tính ñeán tính khaû thi veà chuyeân moân vaø phaân tích kinh teá veà caùi giaù cuûa söï giaûm bôùt ruûi ro, veà söï nhìn nhaän caùc nguy cô vaø lôïi nhuaän.

ÔÛ Hoa Kyø, nhieàu cô quan chöùc naêng khaùc nhau ñaõ ñeà ra caùc chính saùch veà ñònh nghóa möùc ñoä an toaøn cho söï gia taêng nguy cô ung thö trong daân cö, nhöõng ngöôøi naøy thöôøng phaûi tieáp xuùc vôùi caùc hoùa chaát ñoäc haïi ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng hoaëc nôi laøm vieäc. Caùc caùch tieáp caän vaán ñeà ñöôïc toùm taét ôû ñaây, nhöng ta caàn caån thaän vì nhöõng phöông phaùp naøy coù theå khoâng öùng duïng ñöôïc vaøo taát caû caùc tröôøng hôïp ta gaëp phaûi. ÔÛ ñaây khoâng coù moät coâng thöùc ñôn giaûn naøo daønh cho quaûn lyù ruûi ro. Nhöõng quyeát ñònh ñöa ra cho quaûn lyù ruûi ro phaûi ñöôïc caân nhaéc caån thaän veà caû hai phöông dieän xaõ hoäi vaø kinh teá. Ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, caùc quyeát ñònh trong quaûn lyù ruûi ro veà xöû lyù chaát hoùa hoïc moâi tröôøng neân ñöôïc xem xeùt veà giaù trò vaø lôïi ích ñeå coù lôïi cho

971

caùc chöông trình giaûi quyeát dinh döôõng, vieäc laøm, caùc hoaøn caûnh khoù khaên, nhaø cöûa, nguoàn nöôùc vaø veä sinh, môû roäng daân cö vaø haïn cheá caùc beänh truyeàn nhieãm phoå bieán. Chöông trình quaûn lyù ruûi ro ñoái vôùi caùc hoùa chaát caàn ñöôïc phaùt trieån song song vôùi caùc chính saùch veà muïc tieâu söùc khoûe chung chöù khoâng phaûi taùch bieät ra khoûi nhau.

22.8. RUÛI RO COÙ THEÅ CHAÁP NHAÄN ÑÖÔÏC TÍNH TREÂN TOÅNG DAÂN SOÁ

Toå chöùc EPA cuûa Hoa Kyø nhìn chung ñang laäp ra muïc tieâu giaûm bôùt söï phôi nhieãm cuûa caùc taùc nhaân gaây ung thö ôû möùc ñoä caù theå sao cho soá löôïng ung thö khoâng vöôït quaù 1/1,000,000. Ñeå thöïc hieän ñöôïc muïc tieâu naøy, toå chöùc EPA ñaõ thieát laäp moät moâ hình cho vieäc ñöa ra quyeát ñònh trong quaûn lyù ruûi ro döïa treân töøng tröôøng hôïp cuï theå. Nhöõng tröôøng hôïp naøy ñoøi hoûi söï xem xeùt veà lôøi loã vaø cho pheùp soá löôïng caù nhaân coù nguy cô ung thö ñöôïc quaûn lyù trong phaïm vi töø 10–4 ñeán 10–6 . Trong hoaøn caûnh cho pheùp, giaûm nguy cô ñeán 10–6 taát nhieân ñöôïc quan taâm hôn. Döôùi söï höôùng daãn cuûa EPA, nguy cô ung thö coù theå chaáp nhaän ñöôïc coù phaïm vi töø 10–4 ñeán 10–6. Caùc nguy cô khoâng ñaùng keå ñöôïc xem laø döôùi 10–6.

ÔÛ California, ngöôøi daân seõ ñöôïc thoâng baùo khi nguy cô ung thö cuûa hoï vöôït quaù möùc cho pheùp (nghóa laø ≥ 1/10,000). Möùc ñoä chaáp nhaän cuûa nguy cô ung thö ñöôïc thieát laäp qua söï boû phieáu cuûa daân cö California. (Nghò ñònh 65). Caùc doanh nghieäp goùp phaàn laøm söï phôi nhieãm taêng cao hôn möùc nguy cô quy ñònh (>10–5) phaûi cung caáp ñaày ñuû thoâng tin ñeán nhöõng caù nhaân coù nguy cô ung thö cao. Möùc ñoä phôi nhieãm döôùi 10–5, theo luaät, ñöôïc coi laø thaáp hôn möùc ñoä quan taâm trong ñieàu haønh (möùc ñoä naøy thaáp ñeán noãi khoù coù theå duøng nhaân löïc ñeå ñaùnh giaù vaø ñieàu haønh).

22.8.1 Nguy cô chaáp nhaän ñöôïc trong vieäc xeáp ñaët vieäc laøm

Caùc giôùi haïn veà möùc ñoä phôi nhieãm coù theå chaáp nhaän ñöôïc ñang ñöôïc phaùt trieån ôû caùc coâng sôû vaø moâi tröôøng lao ñoäng. Hoäi thaûo Chaâu

972

Myõ veà quaûn lyù vaø veä sinh coâng nghieäp (ACGIH) ñaõ thaønh laäp caùc möùc ñoä phôi nhieãm, ñöôïc goïi laø giaù trò ngöôõng, cuûa caùc hoùa chaát ñoäc haïi sinh ra töø vaän chuyeån baèng ñöôøng haøng khoâng duøng ñeå baûo veä coâng nhaân khoûi phôi nhieãm quaù nhieàu trong quaù trình laøm vieäc. Giaù trò ngöôõng ñöôïc ñònh nghóa laø söï taäp trungï caùc chaát ñoäc haïi do vaän chuyeån baèng ñöôøng haøng khoâng sinh ra laøm cho gaàn nhö toaøn boä coâng nhaân bò taùi nhieãm beänh, ngaøy naøy qua ngaøy kia, nhöng chöa coù haäu quaû baát lôïi naøo cho söùc khoûe. Caùc giaù trò ngöôõng, noùi chung ñöôïc coâng nhaän theo thôøi gian trung bình laøm vieäc, chæ ñaùng keå neáu thôøi gian phôi nhieãm laø 8 giôø/ngaøy vaø 5 ngaøy/tuaàn. Toå chöùc ACGIH ñaùnh giaù caùc giaù trò ngöôõng khoâng chæ ñôn thuaàn döïa treân tieâu chuaån söùc khoûe maø coøn phaûi xem xeùt caùc haäu quaû söùc khoûe baát lôïi, öùng duïng vaø kinh nghieäm trong vieäc coâng nghieäp hoùa baèng nhöõng hoùa chaát töông töï.

Nhìn chung, thay vì nhöõng tieâu chuaån lao ñoäng thöôøng duøng moät löôïng nhoû caùc kyõ naêng ngoaïi suy toaùn hoïc ñeå ñaët ra caùc giôùi haïn cho söï phôi nhieãm caùc hoùa chaát gaây ung thö, phöông phaùp söûa ñoåi nhaân toá an toaøn thöôøng ñöôïc söû duïng roäng raõi hôn. Caû hai, Ban quaûn lyù an toaøn lao ñoäng vaø söùc khoûe lao ñoäng Hoa Kyø (OSHA) cuøng vôùi Hoïc vieän quoác gia an toaøn söùc khoûe lao ñoäng ñeàu cho xuaát baûn caùc tieâu chuaån veà phôi nhieãm taïi coâng sôû. OSHA ñaët ra giôùi haïn phôi nhieãm cho pheùp (PELS) ôû coâng sôû ñöôïc phaùp luaät coâng nhaän. Caùc giôùi haïn naøy cuõng döïa treân thôøi gian trung bình. NIOSH xuaát baûn “Caùc giôùi haïn phôi nhieãm neân coù” (RELs) töông töï nhö TLVTWAs, chæ khaùc laø RELs döïa treân thôøi gian laøm vieäc 10h/ngaøy vaø 4 ngaøy/tuaàn.

973

Hình 22.1. Moái lieân heä giöõa ñaùnh giaù ruûi ro vaø quaûn lyù ruûi ro

Quaù trình

Nhaän bieát nguy hieåm Öôùc tính ruûi ro Ñaùnh giaù ruûi roQuaûn lí ruûi ro

Döõ lieäu veà chaát ñoäc: Hoaù hoïc Ñoäc hoïc sinh thaùi Laâm saøng Khoa nhieãm

Saûn phaåm Thoâng tin veà söï nhieãm ñoäc

Öôùc löôïng caùc haäu quaû chaáp nhaän ñöôïc

Thoâng tin veà söï phôiâ nhieãm:Lao ñoäng Tai naïn Ngöôøi tieâu thuï Coäng ñoàng

Pheùp ngoaïi suy:Ñoäng vaät con ngöôøi Cao/ngaén thaáp/daøi Ñôn nhieàu phôi nhieãm hoãn hôïp Daân cö noùi rieâng daân cö noùi chung Daân cö noùi chung caùc nhoùm deã nhieãm

Haäu quaû: Ñoä nghieâm troïng

Möùc traûi daøi Söï phaân boá

Phaân tích so saùnh veà ruûi ro:So saùnh caùc ruûi ro döï ñoaùn vôùi:

a) Caùc ruûi ro ñöôïc chaáp nhaän b) Caùc ruûi ro töï choïn c) Caùc ruûi ro khaùc

Möùc ruûi ro coù theå chaáp nhaän :- Chính trò - Caùch nhìn cuûa coäng ñoàng - Möùc tin caäy vaøo neàn coâng nghieäp vaø coäng ñoàng

Giaûm bôùt hay loaïi boû caùc ruûi ro: Ñieàu khieån ño löôøng

Thay ñoåi kyõ thuaät Phoøng ngöøa hay giaûm bôùt phôi nhieãm Söï thay theá saûn phaåm

1) Tính khaû thi 2) Lôïi nhuaän/thua loã 3) Ñoä lôùn vaø söï phaân boá

Phuùc lôïi baûo hieåm

Öôùc löôïng söï aûnh höôûng veà ñoä lôùn vaø söï phaân boá

+

Quyeát ñònh caùc ñieàu kieän vaø thay theá Neàn taûng ñeå ñieàu haønh vaø ñoäng cô

974

Hình 22. Ñaùnh giaù soá löôïng bieán coá vaø quy trình ñaûm baûo an toaøn

Caùc tieâu chuaån treân khoâng theå aùp duïng cho daân cö noùi chung bôûi vì chuùng ñöôïc ñaët ra döïa treân söï quan taâm ñeán söùc khoûe daân cö lao ñoäng, thôøi haïn phôi nhieãm vaø khaû naêng quaûn lyù nhaèm ñöa ra caùc haønh ñoäng coù hieäu quaû trong vieäc traùnh cho ngöôøi lao ñoäng khoûi bò phôi nhieãm thaùi quaù. Baûo veä baèng caùch phaân phaùt caùc duïng cuï baûo veä caù nhaân (gaêng tay, ñoàng phuïc che chôû, duïng cuï thôû); baèng caùch ñieàu chænh thöôøng xuyeân caùc hoaït ñoäng daãn tôùi phôi nhieãm. Caùc caùch giaûm bôùt ruûi ro nhö treân khoâng theå aùp duïng cho toaøn theå daân cö bò nhieãm beänh do caùc hoùa chaát ñoäc haïi töø moâi tröôøng gaây neân.

Söï ñaûm baûo an toaøn Ñaùnh giaù soá löôïng bieán coá

Ñònh nghóa nhöõng nghieân cöùu maáu choát vaø aûnh höôûng nguy caáp

NOAEL Moâ taû ñaëc ñieåm cuûa lieàu löôïng_phaûn öùng

Söï phaân chia bôûi nhöõng yeáu toá khoâng ñaùng tin caäy

Ngoaïi suy lieàu löôïng nhoû gaây ñoäc

ADI, TDI hay PTWI Ñaùnh giaù bieán coá cho nhöõng boùc traàn khaùc nhau

Söï chöùng minh möùc bieán coá chaáp nhaän ñöôïc

Nhöõng giôùi haïn thoâng thöôøng trong phôi nhieãm

Nhöõng giôùi haïn ñöôïc chaáp nhaän vaøsöï taäp trung cho pheùp

Löôïng vaøo <ADI Löôïng vaøo >ADI

975

22.9. QUAÛN LYÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG COÙ HIEÄU QUAÛ

Muïc tieâu cuûa quaûn lyù ruûi ro laø tieán tôùi moät quyeát ñònh coâng baèng sao cho caùc ruûi ro ñöôïc haï thaáp nhaát vaø lôïi nhuaän taêng cao. Vai troø chính yeáu cuûa quaûn lyù ruûi ro laø höôùng daãn caùch phoøng ngöøa nhöõng nguy cô lôùn, vì theá caùc tieâu chuaån veà hoùa chaát raát quan troïng trong caùch quaûn lyù. Caùc tieâu chuaån coù theå ñöôïc thieát laäp taïi nguoàn, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc phöông tieän truyeàn thoâng moâi tröôøng vaø taïi caùc muïc tieâu.

Ñeå coi moät quyeát ñònh hôïp lyù, ngöôøi quaûn lyù ruûi ro caàn traû lôøi ñöôïc nhöõng caâu hoûi sau ñaây:

1/ Trong phaïm vi naøo caùc nguy cô cho caù nhaân vaø taäp theå coøn ñöôïc xem laø hôïp lyù ?

2/ Ngöôøi coù nguy cô cao ñöôïc boài thöôøng nhöõng gì?

3/ Ngöôøi coù nguy cô cao ñaõ ñöôïc thoâng baùo chöa?

4/ Caùc lôïi nhuaän töø caùc hoaït ñoäng phaùt sinh nguy cô naøy seõ ñöôïc phaân boá nhö theá naøo?

5/ Nhöõng nguy cô naøo aûnh höôûng ñeán xaõ hoäi? Lôïi nhuaän seõ cao hôn ruûi ro khoâng ?

6/ Seõ coù bao nhieâu hao toán, lôïi nhuaän vaø ruûi ro neáu söû duïng caùc phöông phaùp khaùc?

7/ Caùc löïa choïn toát hôn coù theå söû duïng ñöôïc khoâng?

8/ Phöông phaùp giaûm ruûi ro naøo hieän ñang coù theå söû duïng ñöôïc vaø phí toån khi söû duïng phöông phaùp naøy laø bao nhieâu?

9/ Ngöôøi quaûn lyù ruûi ro coù laïc quan khoâng?

10/ Nhöõng ngöôøi coù nguy cô aûnh höôûng bôûi quyeát ñònh naøy coù ñöôïc tham döï vaø phaùt bieåu yù kieán veà vaán ñeà naøy khoâng?

Ñeå chính thöùc ñöa ra nhöõng quyeát ñònh ruûi ro cuõng nhö xaùc ñònh soá löôïng, öôùc löôïng giaù thaønh, lôïi ích cuûa coâng vieäc, ngöôøi quyeát ñònh ñaõ taêng vieäc phaân tích lôïi ích kinh teá. Ñònh löôïng moät caùch nghieâm tuùc veà lôïi nhuaän laøø thuû tuïc chính xaùc veà maët chaát löôïng vaø taäp trung cao ñoä veà maët soá lieäu. Phaân tích lôïi ích kinh teá ñoøi hoûi nhieàu loaïi döõ lieäu maø noù coù theå chöa ñöôïc khai thaùc hay khoâng ñöôïc bieát ñeán. Söï ño

976

löôøng coù theå cuõng laø moät vaán ñeà trong phaân tích lôïi nhuaän bôûi vì phaân tích lôïi nhuaän thöôøng ñöôïc yeâu caàu phaûi coù moät giaù trò naøo ñoù laøm chuaån ñeå ño nhöõng caùi khaùc (viù duï: quyeát ñònh giaù trò cho caùc caùch tính sô boä)

Söï saùng suoát vaø thieáu soùt laø nhöõng vaán ñeà voán coù trong phaân tích lôïi nhuaän cuûa quaûn lyù ruûi ro. Söï phaùn ñoaùn chuyeân moân cuûa nhöõng nhaø phaân tích laø caàn thieát vaø khoâng theå thieáu khi phaân tích lôïi nhuaän vaø coù theå laø ñeà taøi ñöôïc öu tieân ñoái vôùi caù nhaân vaø caùc toå chöùc.

Hieäp hoäi caùc uyû ban veà söùc khoûe vaø an toaøn cuûa Hoaøng gia Canaña (theo baùo caùo JCHS 93–1, thaùng 07 naêm 1993) ñaõ ñeà nghò ba nguyeân taéc höôùng daãn quaûn lí ruûi ro nhaèm laøm taêng toái ña lôïi nhuaän trong toång giaù trò xaõ hoäi

1) Nhöõng ruûi ro seõ ñöôïc quaûn lí ñeå laøm taêng toång phuùc lôïi xaõ hoäi.

2) Lôïi ích an toaøn laø söï mong ñôïi ñieàu chænh chaát löôïng cuoäc soáng.

3) Quyeát ñònh cho coäng ñoàng lieân quan ñeán söùc khoûe vaø an toaøn phaûi ñöôïc môû roäng vaø ñöôïc aùp duïng xuyeân suoát trong phaïm vi nguy haïi ñeán söùc khoûe vaø cuoäc soáng.

Hình 22.3. Nhöõng nôi maø nhöõng tieâu chuaån coù theå ñöôïc ñaët ra treân moät con ñöôøng DN

Coù nhieàu phöông phaùp coù theå söû duïng trong quaûn lí ruûi ro veà moâi tröôøng. Bao goàm:

1. Ñaët ra tieâu chuaån ôû nguoàn thaûi ñoái vôùi phöông tieän truyeàn thoâng moâi tröôøng hay ñoái vôùi muïc tieâu ñaët ra (xem hình 22.3)

Saûn phaåm ñaàu

Nguoàn

Chaát thaûi ra

Khaûo saùt chaát löôïng saûn phaåm

Söï phaân ta ùn

Trao ñoåi chaát

Bieán tính

Ngöng tu ïKieåm saùt chaát

thaûi

Söï baøi tieát

Beà maët sinh vaät

Saûn phaåm cuoái

Beân trong sinh vaät

Söï haáp thu

977

2. Thoâng tin roäng raõi veà quy ñònh vaø luaät, ví duï: yeâu caàu giaáy pheùp cho caùc thieát bò, quy ñònh caùch söû duïng veà tieâu chuaån, quy ñònh thueá ñoái vôùi chaát thaûi hay yeâu caàu giaûm thieåu caùc hoaït ñoäng gaây nguy hieåm.

3. Thieát laäp nhöõng chöông trình quan traéc

4. Taïo ra nhöõng choïn löïa khoâng theo quy ñònh nhö thuùc ñaåy hay kìm haõm kinh teá cho nhöõng hoaït ñoâïng, ñaëc bieät ñaùnh thueá hay thu phí ñoái vôùi nhöõng haønh ñoäng khaïc nhoå, giaûm thueá cung hay nhöõng lôïi ích cho nhöõng hoaït ñoäng coù nhu caàu cao (Ví duï: taùi cheá)

5. Ñaùnh giaù nhöõng löïa choïn söû duïng ñaát vaø laäp ra chöông trình söû duïng ñaát troàng troït ñeå baûo veä nhöõng khu vöïc deã bieán ñoåi moâi tröôøng vaø baûo ñaûm vieäc söû duïng ñaát cuûa daân cö phaûi caân ñoái veà choã ôû, thöông maïi, coâng nghieäp trong giôùi haïn nguoàn taøi nguyeân, lôïi ích vaø nhöõng nguy cô tieàm aån.

6. Taêng cöôøng giaùo duïc coâng nhaân vaø coäng ñoàng trong vieäc söû duïng nhöõng hoùa chaát an toaøn.

22.10. MOÂ HÌNH QUAÛN LYÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC HAÏI MOÂI TRÖÔØNG

Muïc ñích cuûa quaûn lyù ruûi ro laø quaûn lyù trieät ñeå nhöõng hoùa chaát thaûi vaøo moâi tröôøng ñeå baûo veä söùc khoûe coäng ñoàng vaø heä sinh thaùi trong khi vaãn giöõ laïi nhöõng giaù trò vaø lôïi ích lieân quan ñeán nhieàu caùi khaùc. Noù thöôøng ñöôïc thöïc hieän theo hai böôùc:

1. Ñaùnh giaù nguy haïi ñeán söùc khoûe coäng ñoàng vaø moâi tröôøng;

2. Thöïc hieän kieåm tra theo yeâu caàu hay ño ñaïc söûa chöõa ñeå giaûm chaát thaûi hoaëc ñöa ra nhöõng tieâu chuaån ñeå baûo veä söùc khoûe vaø moâi tröôøng.

22.10.1. Caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa khung quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng

1. Baûo veä söùc khoûe coäng ñoàng vaø moâi tröôøng caàn ñöôïc xem xeùt trong moãi moät quyeát ñònh ñöa ra cho coâng taùc laøm saïch, söûa chöõa vaø thaûi boû hoùa chaát. Caùc tieâu chuaån coá ñònh trong ñaùnh giaù; caùc taøi lieäu phuø hôïp vaø caùc nhaân toá ñang ñöôïc ñaùnh giaù cuøng vôùi nhöõng quyeát

978

ñònh caàn ñöa ra laø taäp hôïp taïo neân moät söï quyeát ñònh ñuùng ñaén trong quaûn lyù ruûi ro.

2. Ñeå caùc quyeát ñònh veà quaûn lyù ruûi ro coù hieäu quaû cao, haønh ñoäng ñeà ra phaûi coù tính khaû thi vaø coù theå ñaït ñöôïc. Phöông phaùp ñöôïc choïn cho quaûn lyù ruûi ro phaûi phaûn aùnh ñöôïc söï caân baèng giöõa söùc khoûe coäng ñoàng, baûo veä moâi tröôøng vaø moái quan taâm veà chính trò, xaõ hoäi vaø kinh teá.

3. Ngöôøi ñöa ra caùc quyeát ñònh ñieàu haønh caàn baûo ñaûm raèng quyeát ñònh khoâng ñöôïc dieãn dòch mô hoà vaø tuøy tieän. Caùc taøi lieäu lieân quan ñeán caùc quyeát ñònh naøy raát caàn thieát tuy raèng khi söû duïng rieâng reõ thì chuùng laïi khoâng ñöôïc ñaày ñuû. Quaù trình ñöa ra quyeát ñònh cho moät quaûn lyù ruûi ro coù caáu truùc caàn ñöôïc phaùt trieån vaø cung caáp ñaày ñuû duïng cuï ñeå nhöõng caù nhaân, nhöõng ngaønh kinh teá vaø nhöõng toå chöùc cung caáp soá lieäu.

22.10.2 Moâ hình ñeà ra cho quaûn lyù ruûi ro ñoàng boä

Moät khi ngöôøi quaûn lyù nhaän thöùc ñöôïc moái ñe doïa cho söùc khoûe coäng ñoàng hay moâi tröôøng qua ñaùnh giaù ruûi ro thì caùc phöông phaùp quaûn lyù ruûi ro sau ñaây ñuôïc ñaùnh giaù laø coù hieäu quaû trong caùch ñöa ra quyeát ñònh haønh ñoäng

1. Phaùt trieån caùc muïc tieâu böôùc ñaàu veà söûa chöõa vaø ñieàu haønh. Ñònh ra möùc ngöng tuï cuûa caùc chaát thaûi ñoái vôùi daân cö baèng caùch söû duïng caùc kyõ thuaät trong ñaùnh giaùù ruûi ro.

2. Ñoái vôùi caùc chaát ñoäc thoâng thöôøng (töùc khoâng gaây ung thö) möùc ñoä phôi nhieãm chaáp nhaän ñöôïc töôïng tröng cho caùc möùc ñoä ngöng tuï maø con ngöôøi noùi chung, bao goàm caû nhoùm daân cö deã nhieãm, coù theå bò phôi nhieãm nhöng khoâng nhaän laõnh baát cöù haäu quaû baát lôïi naøo trong suoát cuoäc ñôøi (möùc nguy haïi ≤ 1).

3. Ñoái vôùi nhöõng hoùa chaát mang ñeán nguy cô ung thö, ñoä phôi nhieãm ñöôïc chaáp nhaän baèng caùc phöông phaùp ngoaïi suy ñaùp öùng lieàu löôïng nhìn chung laø ñoä ngöng tuï töôïng tröng cho nguy cô ung thö thaëng dö (khoaûng ≥ 1/10,000) trong cuoäc soáng caù theå. Ñoä nguy cô töø 1/1,000,000 ñöôïc duøng ñeå laøm khôûi ñieåm cho muïc tieâu caên baûn trong vieäc söûa chöõa vaø kyõ thuaät hoùa caùch choáng oâ nhieãm moâi tröôøng thích

979

hôïp. Tuøy theo lôøi loã vaø söï caân nhaéc veà kyõ thuaät, möùc ñoä ruûi ro chaáp nhaän ñöôïc coù theå ñaït ñeán hoaëc vöôït quaù 1/10,000; maëc duø taát caû caùc ñieàu kieän khaùc laø nhö nhau. Caùc phöông phaùp giaûm bôùt ruûi ro ñeán 1/1,000,000 neân ñöôïc quan taâm hôn

4. Coù nhieàu phöông phaùp, bao goàm caû caùc phöông phaùp khoâng haønh ñoäng, caàn ñöôïc ñaùnh giaù vaø so saùnh vôùi nhau vôùi muïc ñích giaûm bôùt ruûi ro vaø phí toån, naâng cao tính ñaûm baûo, söï laâu beàn vaø hieäu quaû laâu daøi, giaûm bôùt tính ñoäc haïi baèng caùc phöông phaùp chöõa trò vaø khaû naêng öùng duïng vaøo caù nhaân vaø xaõ hoäi. Khi choïn ra ñöôïc phöông phaùp thích hôïp nhaát, taát caû caùc luaät leä lieân quan vaø caùc ñieàu quy ñònh phaûi thoáng nhaát vôùi nhau. Thí duï veà caùch toå chöùc vaø trình baøy phöông phaùp ñöôïc choïn ñeå giaûm bôùt ruûi ro ñöôïc moâ taû trong baûng 22.1. Thí duï veà nhöõng phöông phaùp ñieån hình duøng trong vieäc söûa chöõa caùc heä thoáng nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm ñöôïc moâ taû trong baûng 22.2.

5. Nhöõng phöông phaùp naøy caàn ñöôïc thaûo luaän roäng raõi vôùi nhöõng caù theå vaø caùc neàn coâng nghieäp coù nguy cô bò nhieãm. Moái quan taâm cuûa hoï caàn ñöôïc xem xeùt vaø neâu ra neáu coù theå.

6. Taát caû caùc döõ lieäu, giaû thieát vaø phaân tích giuùp cho vieäc ñöa ra quyeát ñònh cuoái cuøng caàn ñöôïc löu laïi trong hoà sô ñeåø baát cöù luùc naøo coäng ñoàng, caù theå, caùc nhoùm vaø caùc neàn coâng nghieäp chòu aûnh höôûng cuõng coù theå lieân heä ñöôïc.

Thí duï veà söï toùm taét caùc löïa choïn trong quaûn lyù ruûi ro:

Hôïp taùc xaõ saûn xuaát plastic XYZ ñaõ söû duïng dung moâi vaø nhöõng vaät lieäu nhöïa ñeå saûn xuaát nhöïa hoãn hôïp söû duïng treân 20 naêm. Dung moâi bao goàm tetrachloroethylene, carbon tetrachloride, chlororform vaø acetone ñöôïc chöùa trong nhöõng xe boàn vaø nhöõng boàn chöùa döôùi ñaát taïi nôi saûn xuaát. Nhieàu boàn chöùa ñöôïc phaùt hieän bò roø ræ; trong suoát quaù trình haøn vaø chuyeån ñoåi, moät soá löôïng dung moâi ñaùng keå ñaõ ñoå ra maët ñaát. Theâm vaøo ñoù, nhieàu naêm sau nhöõng dung moâi ñaõ söû duïng ñöôïc thaûi ra ñaàm nôi maø dung moâi boác hôi vaøo khoâng khí cuõng nhö thaám vaøo ñaát. Nhöõng dung moâi ñaõ söû duïng baây giôø ñöôïc ñöa ñeán cô sôû taùi cheá dung moâi. Dung moâi thaûi vaøo ñaát thaám xuoáng ñaát vaø gaây oâ nhieãm taàng ñaát ngaäp nöôùc phía döôùi, hoøa tan vaøo nguoàn nöôùc sinh

980

hoaït cuûa thò traán. Möôøi nghìn ngöôøi nhaän nöôùc sinh hoaït töø nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm. Trong ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa chaát thaûi naøy, söï ñaùnh giaù ruûi ro döïa treân ñoà thò tính toaùn ñaõ chæ ra raèng nguy cô ung thö ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa nhaân daân ñöôïc öôùc ñoaùn khoaûng 5* 10–4

(5/10,000 hoaëc 500/1,000,000). Söï nguy haïi naøy vöôït quaù tieâu chuaån, vì theá cô quan cuûa baïn phaûi xem xeùt nhieàu caùch ñieàu chænh nhaèm giaûm chaát thaûi vaø haïn cheá söï thaûi boû. Nguy haïi ñeán caù nhaân coäng ñoàng, tæ leä giaûm nguy haïi vaø giaù trò haèng naêm cho moãi caùch giaûi quyeát ñöôïc toùm taét vaø trình baøy trong baûng sau.

Baûng 22.1. Toùm taét giaûm ruûi ro ung thö ôû xí nghieäp XYZ

Ruûi ro ñoái vôùi caù nhaân do dö thöøa Söï löïa choïn

Khoâng khí + Nöùôc = Toång coäng

Soá daân bò ruûi ro

Giaûm ruûi ro Trò giaù (haèng naêm)

Khoâng haønh ñoäng 5.00E–04 9.10E–05 6.00E–04 6 –– ––

Thay theá boàn chöùa 4.00E–04 9.10E–06 4.00E–04 4 31% $180,000

Dung tích 2.00E–04 9.10E–07 2.00E–04 2 65% $296,000

Löôïng gas ñöôïc trích li

1.00E–05 9.10E–08 1.00E–05 0.1 98% $500,000

Bôm vaø ñieàu chænh 1.00E–06 3.60E–08 1.00E–6 0.01 99.80% $700,000

Soll Excavation 1.00E–08 3.60E–09 1.00E–08 0.001 99.98% $1,100,000

Baûng 22.2. Söï löïa choïn coâng ngheä tieâu bieåu vaø tham soá thieát keá – xöû lyù nöôùc ngaàm

Coâng ngheä Tham soá sô boä tieâu bieåu Tham soá thieát keá tieâu bieåu

Trích li Heä soá ngaäp nöôùc

Loaïi ñaát / tính xoáp

Ñoä daãn ñieän cuûa nöôùc

Ñoä ngaäp nöôùc baõo hoøa

Tính tan cuûa chaát oâ nhieãm

Ñoä saâu ngaäp nöôùc

Ñoä saâu ñeán möïc nöôùc ngaàm

Soá gieáng khoan

Söï phaân boá chaát oâ nhieãm

Söï coù maët cuûa pha khoâng öôùt

Air – stripping Tính deã bay hôi cuûa chaát oâ nhieãm

Nöôùc thaûi ñaõ xöû lyù

Nhieät ñoä ñaát – nöôùc

Toác ñoä chaûy aûnh höôûng

Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Ñoä haáp thu cuûa carbon

Tính haáp thu chaát oâ nhieãm Toác ñoä chaûy aûnh höôûng

981

Haøm löôïng carbon höõu cô toång coäng

Nöôùc thaûi ñaõ xöû lyù

Söï keát tuûa kim loaïi

Khaû naêng haáp thu cuûa carbon 7

Ñoä taäp trung chaát oâ nhieãm

Söï phaân huûy hoùa chaát

TD: xöû lyù peroxide KPEG

Phaûn öùng deã xaûy ra

Toång carbon höõu cô

Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Toác ñoä chaûy aûnh höôûng

Lieàu löôïng chaát phaûn öùng

Söï keát tuûa kim loaïi

Tính tan cuûa kim loaïi

pH

Söï taäp trung kim loaïi

Quaûn lyù nhöõng chaát thöøa

Nöôùc thaûi ñöôïc xöû lyù

Toác ñoä chaûy aûnh höôûng

Tính kieàm/ acid

Lieàu löôïng chaát laøm keo tuï

Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Söï chia taùch pha khoâng öôùt

Söï haáp thuï chaát oâ nhieãm

Taäp trung chaát oâ nhieãm

Löïc huùt ñaëc bieät

Toác ñoä chaûy aûnh höôûng

Toång chaát raén lô löûng

Söï phaân huûy vi sinh noäi baøo

Loaïi ñaát/ñoä roãng, tính thaám–luùc ñaàu vaø luùc sau

Khaû naêng phaân huûy chaát oâ nhieãm do vi sinh vaät

Tính ngaäm nöôùc

Phaân boá cuûa vi sinh vaät

Löôïng oxy hoøa tan

Taäp trung chaát oâ nhieãm

Löôïng chaát dinh döôõng yeâu caàu

Phaân boá chaát oâ nhieãm

Tæ leä doøng chaûy ñöôïc trích ra

Tham soá ngaäp nöôùc

Tæ leä phaân huûy sinh hoïc

Söï trích ly chaát taåy röûa

Loaïi ñaát/ ñoä roãng, tính thaám – luùc ñaàu vaø luùc sau

Tính tan cuûa chaát oâ nhieãm

Tính haáp thu

Ñoä aåm cuûa chaát höõu cô

Tham soá ngaäp nöôùc

Ñoä saâu ngaäp nöôùc

Söï phaân boá chaát oâ nhieãm

Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Söï trích ly hôi Loaïi ñaát / ñoä roãng, tính thaám – luùc

ñaàu vaø luùc sau

Tính deã bay hôi

Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Söï phaân boá chaát oâ nhieãm

Baùn kính cuûa gieáng khoan aûnh höôûng

Toác ñoä doøng chaûy cuûa gieáng

Tính daãõn ñieän cuûa nöôùc

982

In Situvitrification Söï taäp trung chaát oâ nhieãm

Ñoä saâu vuøng oâ nhieãm

Dieän tích oâ nhieãm

Loaïi ñaát/ ñoä aåm

Söï coù maët cuûa caùc hoãn hôïp deã phaûn öùng

Söï daãn ñieän

Söï phaân boá chaát oâ nhieãm

Taàng ñòa chaát beân döôùi

Tæ leä carbon sinh ra gas.

Döõ lieäu ñeå thieát keá coù theå thu thaäp trong suoát quaù trình thöïc hieän moät bieän phaùp söûa chöõa quaù ñoä. Thieát keá nhöõng tham soá bao goàm xem xeùt ñeå ñaït ñöôïc tieâu chuaån cuûa taát caû caùc chaát thaûi ra khoâng khí vaø nöôùc vaø vôùi baát kì chaát raén naøo.

22.10.3 Xöû lyù tình huoáng ruûi ro

Hieåu moái lieân heä giöõa söï coá phôi nhieãm bôûi söï giaûi phoùng caùc chaát nguy hieåm ra moâi tröôøng cuõng nhö caùc söï coá khaùc thöôøng gaëp phaûi trong caùc hoaït ñoäng haøng ngaøy laø raát quan troïng ñeå caùc quyeát ñònh coù theå thöïc hieän vaø caùc nguoàn taøi nguyeân caù nhaân vaø coâng coäng khan hieám ñöôïc söû duïng moät caùch coù hieäu quaû cho vieäc kieåm soaùt ruûi ro.

Baûng 22.3. Thoáng keâ so saùnh caùc söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng

Hoaït ñoäng Möùc ñoä thöôøng xuyeân Con soá töû vong (söï coá xaûy ra trong 1.000.000 daânsoá)

Phôi nhieãm moâi tröôøng ôû lieàu löôïng haàu nhö an toaøn

1 phaàn trieäu 0–1

Va chaïm aùnh saùng 3 phaàn trieäu 30

Teù ngaõ 1 phaàn nghìn 1000

Tai naïn giao thoâng 1.5 phaàn nghìn 1500

Nguy hieåm ôû California 23% 230.000

(Nguoàn: EPA, 1997)

22.11. MOÂ HÌNH ÑAÙNH GIAÙ SÖÏ COÁ ÑOÄC CHAÁT DO ÑOÁT RAÙC GAÂY RA

22.11.1. Giôùi thieäu

983

Xaõ hoäi ngaøy caøng phaùt trieån, raùc thaûi ngaøy caøng gia taêng neân vieäc xöû lyù chuùng caøng trôû neân khoù khaên. Coù raát nhieàu phöông phaùp ñeå xöû lyù raùc. Tuy nhieân, ñoát raùc laø moät phöông phaùp ñöôïc söû duïng roäng raûi vaø chuû yeáu laø ñeå xöû lyù raùc thaûi ñoâ thò, bao goàm caùc chaát thaûi hoùa hoïc, caùc chaát thaûi nguy haïi vaø buøn. Ñoái maët vôùi vaán naïn raùc, trong luùc nhieàu nôi choïn phöông phaùp choân laáp, thì vieäc ñoát raùc laø moät söï löïa choïn ñeå giaûi quyeát vaán ñeà treân. Moät vaán ñeà quan troïng cô baûn naûy sinh trong quaù trình ñoát laø löôïng khí thaûi nguy haïi phaùt ra cho neân caàn phaûi coù söï ñaùnh giaù taùc ñoäng cuûa noù ñeán moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi. Ñaàu tieân caàn phaûi ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa noù ñeán heä hoâ haáp. Nhöng cuõng caàn phaûi chuù yù ñeán söï tích tuï cuûa khí thaûi ñoäc trong khí quyeån maø keát quaû cuûa noù seõ giaùn tieáp aûnh höôûng ñeán con ngöôøi vaø caûnh quan moâi tröôøng, ñoàng thôøi tröïc tieáp gaây oâ nhieãm ñaát, nöôùc, tieâu dieät nguoàn thöùc aên cuûa ñoäng vaät. Ñoäng vaät coù theå cheát neáu aên phaûi thöùc aên, rau quaû ñaõ bò nhieãm ñoäc.

Ñoát raùc laø moät kyõ thuaät söû duïng quaù trình ñoát baèng ngoïn löûa coù ñieàu khieån. Raùc thaûi seõ ñöôïc ñoát trong ñieàu kieän nhieät ñoä cao. Treân giaû thuyeát, khi ñoát chaát thaûi thì toaøn boä caùc chaát höõu cô seõ bò oxi hoùa moät caùch hoaøn toaøn, taïo ra CO2, H2O, SOx vaø NOx. Nhöng trong thöïc teá thì caùc chaát nhö kim loaïi (chaát khoâng bò phaù huûy bôûi quaù trình ñoát) seõ thaûi ra ngoaøi khí quyeån qua oáng khoùi. Nhö vaäy quaù trình ñoát khoâng theå oxi hoùa hoaøn toaøn chaát höõu cô ñöôïc. Tæ leä phaàn traêm phaù huûy hoùa hoïc vaø phaùt taùn cuûa quaù trình ñoát (DRE) ñaït töø 99,9 ÷ 99,99%. Nghóa laø coù 0,001 ÷ 0,01% chaát höõu cô trong raùc thaûi ñöôïc phaùt ra ngoaøi khí quyeån. Neáu quaù trình ñoát xaûy ra trong ñieàu kieän nhieät ñoä thaáp vaø khoâng thoûa maõn caùc ñieàu kieän khaùc thì raùc seõ khoâng bò phaân huûy heát, phaàn coøn laïi goïi laø saûn phaåm chaùy khoâng hoaøn toaøn (PICs). PICs laø moät daïng cuûa chaát thaûi ñoäc haïi nguy hieåm chöùa caùc chlorinated hydrocarbons bao goàm caùc chaát höõu cô ñôn giaûn, nhö chloroform, chloromethane, benzene, toluene, methylene chloride, tetrachloroethylene vaø caùc chaát höõu cô phöùc taïp nhö polychlorinated dibenzo–p–dioxin (PCDDs), polychlorinated dibenzofurans (PCDFs), polycyclic hydrocarbon thôm vaø caùc hôïp chaát chlorinated thôm khaùc.

984

Trong chöông naøy, ñeå ñaùnh giaù nguoàn goác cuûa söï ruûi ro taùc ñoäng leân söùc khoûe con ngöôøi do söï phaùt thaûi trong quaù trình ñoát thì caàn phaûi ñöa ra caùc giaû thuyeát ñeå nghieân cöùu veà caùc chaát thaûi ñoäc haïi cuûa quaù trình ñoát raùc naøy

22.11.2. Choïn ñieàu kieän thuaän lôïi cho ñoát raùc thaûi ñoäc haïi

Vì Vieät Nam ta chöa coù kinh nghieäm ñaùnh giaù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng kieåu naøy, ñeå tieän so saùnh, döôùi ñaây xin laáy moät ví duï choïn xöû lyù ñoát raùc ñoäc haïi ôû Utopia, Myõ

22.11.2.1 Giôùi thieäu vaø caûnh quan moâi tröôøng

Do ñieàu kieän thuaän lôïi cuûa phaù huûy baèng nhieät ñoä, Utopia ñaõ ñeà xuaát xaây döïng moät loø ñoát raùc thaûi nguy haïi ôû quaän Utopia. Neáu ñöôïc chaáp nhaän, loø ñoát seõ naèm treân dieän tích 14,4 maãu (1 maãu = 0,4 ha), töông ñöông 1,5 daëm veà höôùng ñoâng cuûa saân bay vaø 10km veà höôùng nam cuûa thaønh phoá Paradise. Loø ñoát raùc treân coù khaû naêng chöùa 10.000 gallons/h (1 gallon = 3,785 lit). Loø ñoát raùc seõ ñöôïc trang bò duïng cuï ñieàu khieån chaát löôïng khí oâ nhieãm thoâng qua caûm bieán (stase–of–the–art air pollution control). Loø ñoát raùc seõ ñöôïc ñieàu khieån töï ñoäng baèng maùy vi tính lieân tuïc 24h/ngaøy.

Ñeå thieát keá moät loø ñoát raùc hoaït ñoäng lieân tuïc caàn phaûi coù nhöõng thuû tuïc baûo trì khoaûng 15 ngaøy/naêm. Loø ñoát raùc phaûi coù tuoåi thoï hoaït ñoäng trong thôøi haïn 75 naêm. Ngoaøi ra, trong khoaûng baùn kính 20 km cuûa loø ñoát raùc phaûi thaønh laäp moät khu vöïc nghieân cöùu ñeå ñaùnh giaù taùc ñoäng ruûi ro. Hieän nay vaø caû trong quaù khöù, ñaát söû duïng ñeå xaây döïng khu vöïc nghieân cöùu phaûi naèm trong khu vöïc daân cö, noâng nghieäp vaø coâng nghieäp. Thu hoaïch gaïo vaø vöôøn caây aên traùi (nhö ñaøo) chi phoái saûn löôïng noâng nghieäp cuûa toaøn vuøng. Nöôùc trong khu vöïc nghieân cöùu ñöôïc laáy töø soâng Heaven Stream (moät nhaùnh soâng cuûa Eden River), Eden River vaø nhöõng ao hoà nhoû söû duïng cho vieäc töôùi tieâu vaø nuoâi gia suùc gia caàm. Nhieàu loaøi sinh vaät khaùc nhau soáng döôùi nöôùc (caù vaø sinh vaät soáng döôùi ñaùy) coù ôû soâng Heaven Stream vaø Eden River. Caùc sinh vaät soáng treân caïn trong khu vöïc nghieân cöùu bao goàm caùc ñoäng vaät nhoû nai, caùc loaøi ñoäng vaät aên thòt nhö: caùo, chim aên thòt. Sô ñoà quaän Utopia vaø vò trí ñaët loø ñoát raùc ôû hình 22.4

985

Hình 22.4. Sô ñoà quaän Utopia chæ vò trí coù ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå xaây loø ñoát raùc ñoäc haïi, trung taâm daân cö, khu vöïc noâng nghieäp

vaø coâng nghieäp

Baéc

Ñoâng Taây

Nam

22.11.2.2. Löïa choïn phöông phaùp ñoäc chaát ñeå ñaùnh giaù ñònh löôïng söï coá

a. Cô sôû döõ lieäu coù giaù trò

Löïa choïn phöông phaùp hoùa hoïc cho ñaùnh giaù ñònh löôïng döïa treân 1) soá lieäu ñaùnh giaù doøng chaát thaûi, 2) döõ lieäu thu ñöôïc töø vieäc thieát keá caùc loø ñoát raùc khaùc nhau, vaø 3) ñaùnh giaù khaû naêng phaân huyû hoùa hoïc ñeå döï ñoaùn caùc thaønh phaàn hoùa hoïc trong doøng chaát thaûi nguy haïi cuûa loø ñoát raùc. Kieåm tra döõ lieäu cuûa 14 oáng khoùi cuûa caùc loø ñoát raùc thaûi nguy haïi thì phaùt thaûi ñeàu gioáng nhau.

b. Tieâu chuaån löïa choïn phöông phaùp ñoäc chaát

986

Ñaùnh giaù taùc ñoäng cuûa hoùa chaát ñeán söùc khoûe con ngöôøi ñöôïc löïa choïn döïa treân: 1) tính beàn vöõng vaø tính thay ñoåi trong moâi tröôøng; 2) ñoäc chaát taùc ñoäng leân con ngöôøi; 3) ñaùnh giaù söï coâ ñaëc hoùa hoïc trong khoâng khí, nöôùc vaø ñaát; 4) chaát ñoäc sinh hoïc tieàm taøng; 5) giaù trò cuûa döõ lieäu.

Baûng 22.4 trình baøy vieäc ñaùnh giaù söùc khoûe con ngöôøi

Tieâu chuaån löïa choïn ñoäc chaát

• Hoùa chaát thaûi ra töø oáng khoùi

Öôùc löôïng doøng chaát thaûi

Döõ lieäu cuûa caùc loø ñoát raùc gioáng nhau

Döï ñoaùn hoùa chaát ñeå nhaän bieát PICs

• Ñaëc tính vaät lyù, hoùa hoïc vaø sinh hoïc

Tính beàn vöõng vaø tính thay ñoåi trong moâi tröôøng

Ñoäc chaát taùc ñoäng leân con ngöôøi

Chaát ñoäc sinh hoïc tieàm taøng

Baûng 22.4. Ñaùnh giaù tính ñoäc cuûa caùc chaát taùc ñoäng leân cô theå con ngöôøi

Nguyeân toá Giaù trò gaây ñoäc Tính ñoäc

Tính beàn

Khaû naêng tích tuï sinh hoïc

Phaàn voâ cô

Antimony RfD = 4E–4 mg/kg–ngaøy Cao Cao Vöøa / Thaáp

Arsenic (As) Chaát gaây ung thö nhoùm A

Slope Factors = 50 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

2(mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 5E–3 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 1E–3 mg/kg–ngaøy

Cao Cao Vöøa / Thaáp

Berylium (Be) Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors= 8,4 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

4,3 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 5E–3 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 5E–3 mg/kg–ngaøy

Cao Cao Vöøa / Thaáp

987

Cadmium Chaát gaây ung thö nhoùm B1

Slope Factors = 6,1 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl. Khoâng gaây ung thö bôûi oral route

Oral RfD = 1E–3 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 1E–3 mg/kg–ngaøy

Cao Cao Vöøa / Thaáp

Chromium III (Cr III)

Oral RfD = 1E–3 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 1E–3 mg/kg–ngaøy

Thaáp Cao Vöøa / Thaáp

Chromium VI (Cr VI)

Chaát gaây ung thö nhoùm A

Slope Factors = 510 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

0,4(mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 5E–3 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 5E–3 mg/kg–ngaøy

Cao Cao Vöøa / Thaáp

Copper (Cu) Oral RfD = 4E–2 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 4E–2 mg/kg–ngaøy

Thaáp Cao

Lead ( Pb) Giaù trò ñoäc laø trung bình, thuoäc nhoùm B2 chaát gaây ung thö

Cao Cao

Mercury (Hg)

Oral RfD = 3E–4 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 1E–4 mg/kg–ngaøy

Cao Cao Cao

Nickel (Ni) Chaát gaây ung thö nhoùm A

Slope Factors = 1,7 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl. Khoâng gaây ung thö bôûi oral route

Oral RfD = 2E–2 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 2E–2 mg/kg–ngaøy

Vöøa Cao

Phaàn höõu cô

Benzen (C6H6)

Chaát gaây ung thö nhoùm A

Slope Factors= 2,9E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

2,9E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 2,3E–4 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 2,3E–4 mg/kg–ngaøy

Vöøa Thaáp Thaáp

Carbon Tetrachloride

Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors = 1,3E–1(mg/kg–ngaøy)–1 inhl

1,3E–1(mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 7,4E–4 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 7,4E–4 mg/kg–ngaøy

Cao Thaáp Thaáp

988

Chloroform Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors = 8,1E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

8,1E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 1E–2 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 1E–2 mg/kg–ngaøy

Vöøa Thaáp Thaáp

Formaldehit Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors = 4,5E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

3E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 2E–1 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 2E–1 mg/kg–ngaøy

Vöøa Thaáp Thaáp

Polycyclic Hydrocarbonthôm

Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors (base on benzo [a]pyre = 6,1E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

12E–2 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 4E–2 mg/kg–ngaøy

Inhl.RfD = 4E–2 mg/kg–ngaøy

(based on naphthalene)

Cao Cao Vöøa / Thaáp

Polychlorinated Dibenzo–p–dioxins & Dibenzofurans

Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors = 1,5E+5 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

1,5E+5 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 1E–9 mg/kg–ngaøy

(based on 2,3,7,8–TCDD)

Cao Cao Cao

Polychlorinated Biphenyls (PCBs)

Chaát gaây ung thö nhoùm B2

Slope Factors = 7,7 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl

7,7 (mg/kg–ngaøy)–1 oral

Oral RfD = 7E–5 mg/kg–ngaøy

(based on Arochlor 1260)

Cao Cao Cao

Tetrachloroethylene

Chaát gaây ung thö nhoùm B2 Slope Factors = 9E–1 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl 9E–1 (mg/kg–ngaøy)–1 oral Oral RfD = 7E–5 mg/kg–ngaøy Inhl.RfD = 7E–5 mg/kg–ngaøy

Vöøa / Thaáp

Thaáp Thaáp

Vinyl Chaát gaây ung thö nhoùm A Cao Thaáp Thaáp

989

Chloride Slope Factors = 0,3 (mg/kg–ngaøy)–1 inhl 1,9 (mg/kg–ngaøy)–1 oral Oral RfD = 3E–3 mg/kg–ngaøy Inhl.RfD = 3E–3 mg/kg–ngaøy

(Nguoàn: R.A, Becker, Cô quan BVMT, California, 1997)

c. Höôùng ñaùnh giaù

Theo höôùng vieãn caûnh loaøi ngöôøi

Ñeå ñaùnh giaù toaøn dieän phaûi caên cöù vaøo ñieàu kieän ñaát söû duïng cuûa khu vöïc nghieân cöùu. Coù boán höôùng vieãn caûnh loaøi ngöôøi ñöôïc löïa choïn: a: ngöôøi noâng daân, b: cö daân lôùn tuoåi, c: cö daân nhoû tuoåi, vaø d: ngö daân lôùn tuoåi. Coù nhöõng höôùng vieãn caûnh khaùc nhau cô baûn trong tæ leä aûnh höôûng thöïc phaåm oâ nhieãm.

– Ngöôøi noâng daân

Ngöôøi noâng daân haáp thuï nhieàu chaát gaây oâ nhieãm töø vaät nuoâi (boø, söõa, chim nuoâi, tröùng) hôn daân cö noùi chung

– Cö daân treû em

Trong vieãn caûnh cö daân treû em ñöôïc theå hieän qua vieäc tieâu thuï trong vuøng aûnh höôûng, tröïc tieáp tieáp xuùc da vôùi ñaát, tröïc tieáp hít thôû hôi nöôùc, hít thôû khoâng khí, hay qua söõa meï.

– Cö daân ñaùnh caù tröôûng thaønh

ÔÛ vieãn caûnh cuûa moät ngöôøi ñaùnh caù lôùn tuoåi, ngöôøi tröôûng thaønh ñöôïc boäc loä möùc tieâu thuï rau quaû noäi ñòa, tröïc tieáp tieáp xuùc da vôùi ñaát, tröïc tieáp hít thôû hôi nöôùc vaø aên caù bò oâ nhieãm. Cö daân ñaùnh caù ñöôïc cho laø aên thòt moät con caù moãi tuaàn (280 g caù moãi böõa aên, 48 böõa moãi naêm baèng trung bình 37,4 g/ngaøy, suoát thôøi kyø 30 naêm, cho trung bình 16g/1ngaøy suoát moät cuoäc ñôøi 70 naêm) töø doøng nöôùc bò aûnh höôûng. Ñoïc giaû chuù yù: Möùc tieâu thuï caù naøy ñöôïc döïa treân cô sôû moät cuoäc nguyeân cöùu vaø khoâng neân duøng ñeå ñaùnh giaù ruûi ro nhöõng coâng trình khaùc, nôi maø caùc moâ hình hoaït ñoäng vaø tieâu thuï coù theå khaùc.

Moâ hình phaùt taùn vaø laéng ñoïng khí quyeån

990

Moâ hình COMPDEP laø söï keát hôïp giöõa moâ hình phaùt taùn vaø moâ hình laéng ñoïng ñöôïc chaáp nhaän bôûi moâ hình USEPA vaø gioáng moâ hình ISCLT, ñöôïc cho laø chính xaùc ñoái vôùi ñòa hình phöùc taïp.

COMPDEP ñöôïc söû duïng ñeå ñaùnh giaù söï phaùt taùn cuûa chaát oâ nhieãm, tæ leä laéng ñoïng khoâ vaø öôùt vaø tæ leä coâ ñaëc khí quyeån. Caùc döõ lieäu veà khí töôïng thuûy vaên trong moâ hình khí quyeån ñöôïc thu thaäp töø saân bay quaän Utopia, vaø ñöôïc ño töông öùng 2 ngaøy moät laàn trong 5 naêm. Moâ hình ñöôïc chaïy thöû ñeå xaùc ñònh tyû leä phaùt thaûi (1g/s) vaø giaù trò thu nhaän ñöôïc aùp duïng vaøo ñieàu chænh tæ leä phaùt thaûi hoùa hoïc.

Löu löôïng phaùt thaûi qua oáng khoùi

Löu löôïng phaùt thaûi qua oáng khoùi (g/s) ñöôïc ño trong luùc loø hoaït ñoäng oån ñònh nhaát vaø xaùc ñònh baèng duïng cuï ñieàu khieån chaát oâ nhieãm. Chaát höõu cô thaûi ra ñöôïc ñaùnh giaù taêng leân nhieàu laàn vaø ñaït 99,99% DRE trong doøng chaát thaûi. Löôïng kim loaïi phaùt thaûi ra ngoaøi vaø PICs ñöôïc xaùc ñònh baèng vieäc ño ñaïc töø caùc doøng chaát thaûi khaùc nhau trong caùc loø ñoát raùc thaûi nguy haïi.

Döï ñoaùn ñieåm coù noàng ñoä khí ñoäc tích tuï toái ña

Moâ hình phaùt taùn vaø laéng ñoïng khí quyeån döï ñoaùn giôùi haïn möùc ñoä coù noàng ñoä khí ñoäc tích tuï toái ña treân maët ñaát cuûa caùc chaát thaûi phaùt ra töø oáng khoùi trong khu vöïc nghieân cöùu töông öùng vôùi caùc höôùng vieãn caûnh ñaõ neâu ôû treân. Sô ñoà phaùt taùn ñöôïc minh hoïa ôû hình 22.5

Khu coâng nghieäp Khu daân cö

Hình 22.5. Döï baùo moâ hình phaùt taùn trong khí quyeån loø ñoát raùc ñoäc haïi ôû Utipo, Myõ.

Khaû naêng noàng ñoä khí ñoäc tích tuï toái ña (NÑKÑ TTTÑ) ñöôïc döï ñoaùn taïi ñieåm caùch taâm nhaø maùy 1 km. Nhöõng ñieåm naøy tröôùc ñaây thuoäc veà trang traïi cuûa ngöôøi noâng daân, cuõng nhö cö daân lôùn vaø nhoû tuoåi. Baây giôø do cö daân phaùt trieån khu vöïc noâng nghieäp neân vaán ñeà naøy caàn phaûi ñöôïc caân nhaéc laïi (vieäc naøy caên cöù vaøo ban döï aùn keá hoaïch cuûa quaän Utopia). Chæ coù moät ñieåm khaùc trong pheùp tính toaùn

991

ñoù laø ñoä daøy cuûa hoãn hôïp raùc ñoái vôùi ngöôøi noâng daân ñöôïc giaû ñònh laø 20 cm tính töø luùc ngöôøi noâng daân caøy xôùi vöôøn ñaøo. NÑKÑ TTTÑ cho pheùp ñoái vôùi ngö daân ñöôïc caên cöù vaøo khaû naêng NÑKÑ TTTÑ lôùn nhaát (4 km veà höôùng nam cuûa thaønh phoá Paradise) trong caùc khu vöïc daân cö cuûa quaän vaø khaû naêng NÑKÑ TTTÑ cuûa haàu heát caùc löôïng nöôùc bò oâ nhieãm (Heaven Stream). Ñieåm NÑKÑ TTTÑ ñöôïc ñaùnh giaù cho khu vöïc (ñöôøng keû oâ) caên cöù vaøo moâ hình saûn xuaát ( hình 22.6)

Baûng 22.5. Taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa thöïc phaåm ñeán söùc khoûe con ngöôøi (Ghi chuù: NA: khoâng ñaùnh giaù ñöôïc)

Ngöôøi noâng daân

Cö daân lôùn tuoåi Cö daân nhoû tuoåi

Ngö daân

Thöïc phaåm nhieãm ñoäc Khaåu phaàn

Tyû suaát nhieãm

Khaåu phaàn

Tyû suaát nhieãm

Khaåu phaàn

Tyû suaát nhieãm

Khaåu phaàn

Tyû suaát nhieãm

Thòt boø (g/ngaøy) 100 0,04 NA NA NA NA NA NA

Söõa (g/ngaøy) 300 0,4 NA NA NA NA NA NA

Caù (g/ngaøy) NA NA NA NA NA NA 16 1

Rau troàng treân ñaát (g/ngaøy)

24 0,95 24 0,25 5 0,25 24 0,25

Reã caây (g/ngaøy) 6,3 0,95 6,3 0,25 1,4 0,25 6,3 0,25

Tieâu thuï chaát oâ nhieãm (mg/ngaøy)

100 1 100 1 200 1 100 1

Löôïng oâ nhieãm (1 mg/cm2) vuøng da tieáp xuùc (cm2/ngaøy)

5800 1 5800 1 2000 1 5800 1

Khoâng khí (m3/ngaøy) 20 1 20 1 10 1 20 1

(Nguoàn: R.A, Becker, Cô quan BVMT, California,1997)

992

Hình 22.6. Giôùi haïn ñieåm coâ ñaëc khí quyeån

Baéc

Ñoâng Taây

Nam

22.11.2.3. Löôïng chaát thaûi phaùt ra töø oáng khoùi loø ñoát raùc

Löôïng chaát thaûi phaùt ra töø oáng khoùi loø ñoát raùc ñöôïc giôùi haïn bôûi ñieåm NÑKÑ TTTÑ vaø tieâu chuaån cuûa caùc chaát naøy ñeå ñaùnh giaù ruûi ro taùc ñoäng ñeán söùc khoûe con ngöôøi.

Coâng thöùc xaùc ñònh löôïng chaát thaûi:

I = C x (CR x EF x ED) / (BW x AT)

Trong ñoù:

I = löôïng chaát thaûi (mg/kg chaát thaûi/ngaøy)

C = löôïng NÑKÑ TTTÑ (mg/kg)

CR = löôïng tieáp xuùc (mg/ngaøy)

EF = taàn soá xuaát hieän (ngaøy/naêm)

ED = khoaûng thôøi gian (naêm)

BW = troïng löôïng cô theå

AT = thôøi gian trung bình

(70 naêm x 365 ngaøy ñoái vôùi chaát gaây ung thö)

(ED x 365 ngaøy ñoái vôùi chaát khoâng gaây ung thö)

Caùc chaát nhö: polychlorinated dibenzo–p–dioxin (PCDDs), polychlorinated dibenzofurans (PCDFs) vaø caùc ñoàng phaân 2,3,7,8–TCDD phaûi söû duïng tieâu chuaån quoác teá ñeå xaùc ñònh.

993

Baûng 22.6. Caùc heä soá ñoäc cuûa quoác teá (ITEFs) cho caùc chaát polychlorinated dibenzo–p–dioxin (PCDDs) polychlorinated dibenzofurans (PCDFs)

Chaát Heä soá ñoäc

Polychlorinated dibenzo–p–dioxin (PCDDs)

Tetra– CDD (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 1,00

Tetra– CDD (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Penta– CDD (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 0,50

Penta– CDD (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Hexa– CDD (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 0,10

Hexa– CDD (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Octa–CDD 0,00

Polychlorinated dibenzofurans (PCDFs)

Tetra– CDF (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 0,10

Tetra– CDF (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Penta– CDF (chlorines coù trong 2,3,4,7,8 position) 0,50

Penta– CDF (chlorines coù trong 1,2,3,4,7,8 position) 0.05

Penta– CDF (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Hexa– CDF (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 0,10

Hexa– CDF (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Hepta– CDF (chlorines coù trong 2,3,7,8 position) 0,01

Hepta– CDF (chlorines khoâng coù trong 2,3,7,8 position) 0,00

Octa–CDF 0,001

(Nguoàn: EPA, 1998)

Baûng 22.7. Löôïng ñoäc chaát 2,3,7,8–TCDD tieâu thuï bôûi ngö daân treân doøng soâng Heaven Stream

Löôïng chaát ñoäc 2,3,7,8–TCDD tích tuï toái ña treân doøng soâng Heaven Stream = 2E–10 mg/l

994

Khaû naêng gaây ung thö tieàm taøng cuûa 2,3,7,8–TCDD = 1,5E+5

LADIF = caù/böõa aên (kg) x khoâng böõa aên/naêm x ED

70 naêm x 365 ngaøy/naêm

Trong ñoù:

LADIF: löôïng caù trung bình moãi ngaøy (kg/ngaøy)

Caù/böõa aên = 0,284 kg

Khoâng coù böõa aên/naêm = 48

Khoaûng thôøi gian tính (ED) = 30 naêm

LADIF = 0,016 kg/ngaøy

LADD = CW x BCF x LADIF

BW Trong ñoù:

LADD: löôïng trung bình moãi ngaøy, mg/kg–ngaøy

CW: coâ ñaëc trong nöôùc, mg/l

BCF: taùc nhaân coâ ñaëc sinh hoïc = 50,000

BW: troïng löôïng trung bình cô theå ngöôøi = 70 kg

LADD = 2,3E – 09 mg/kg – ngaøy

Ruûi ro gaây ung thö = LADD x nhaân toá gaây ung thö

= 3,45E–04

Khaû naêng khoâng gaây ung thö

= LADD x (70/30)RfD = 2,3E–09 x (70/30)/1E–09

= 5,4

22.11.2.4. Ñaùnh giaù tính ñoäc cuûa moät soá ñoäc chaát tieâu bieåu trong söï coá thieâu raùc nguy haïi

Caàn phaûi ñaùnh giaù tính ñoäc cho caû chaát gaây ung thö laãn chaát khoâng gaây ung thö vì chaát khoâng gaây ung thö vaãn coù khaû naêng gaây

995

neân caùc beänh khaùc. Caùc tính ñoäc naøy ñöôïc ñaùnh giaù döïa treân tieâu chuaån US EPA – Cô quan baûo veä moâi tröôøng Myõ vaø tieâu chuaån Cal/EPA. (Trong tröôøng hôïp Vieät Nam thì duøng TCVN 2001)

a. Ñaùnh giaù sô boä caùc ñoäc chaát coù trong söï coá thieâu raùc

Arsenic (As)

Nguoàn goác cuûa As vaø caùc hôïp chaát cuûa noù coù trong thuoác baûo veä thöïc vaät, thuoác tröø saâu, ngaønh deät, thuûy tinh, hôïp kim trong coâng nghieäp. Khi As–Pb toàn taïi moät löôïng lôùn trong cô theå gaây caûm giaùc noùng xung quanh mieäng, buoàn noân. Ngoaøi ra coøn gaây haïi ñeán caùc boù cô, gan, thaän vaø tim, theo sau ñoù laø ngöôøi nhieãm bò meâ saûng, hoân meâ vaø cuoái cuøng töû vong. Nöôùc uoáng bò nhieãm As ñaõ ñöôïc chöùng minh laø coù lieân quan ñeán khaû naêng maéc beänh ung thö cao hôn qua vieäc khaûo saùt ngöôøi daân ôû Taiwan. Ruûi ro gia taêng beänh ung thö phoåi ñöôïc khaûo saùt cho nhöõng coâng nhaân ñaõ laäp gia ñình saûn xuaát thuoác tröø saâu coù chöùa As vaø nhöõng coâng nhaân cheá bieán ñoàng, nôi coù haøm löôïng As raát cao. Nhöõng khoái u trong maïch maùu ôû gan ñöôïc khaûo saùt töø nhöõng ngöôøi laøm ôû vöôøn nho trong nhieàu naêm söû duïng thuoác tröø saâu, dung dòch töôùi hoa, nöôùc uoáng vaø röôïu nho. Soá coøn laïi haàu heát laø do caùc hoùa chaát khaùc gaây neân As voâ cô öùc cheá DNA phuïc hoài cô cheá cuûa vi khuaån vaø teá baøo trong quaù trình nuoâi caáy. US EPA phaân loaïi As laø moät chaát gaây ung thö nhoùm A caên cöù treân nghieân cöùu khoa hoïc veà dòch teã hoïc.

Beryllium (Be)

Be laø moät kim loaïi ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát hôïp kim vôùi caùc kim loaïi khaùc, coù trong nhieân lieäu vaø trong coâng nghieäp haït nhaân. Khi da tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi buïi Be daãn ñeán beänh vieâm da, ñoái vôùi da deã maãn caûm thì daãn ñeán noåi meà ñay. Khi hít phaûi moät löôïng lôùn Be thì deã bò vieâm phoåi ñaëc tröng baèng vieäc vieâm toaøn boä ñöôøng hoâ haáp vaø coù theå trong moät soá tröôøng hôïp, daãn ñeán töû vong. Buïi Be coù theå tích tuï trong phoåi gaây beänh. Caû trung taâm nghieân cöùu dòch teã hoïc vaø phoøng thí nghieäm trung taâm nghieân cöùu ñoäng vaät ñeàu coù keát luaän Be laø nguyeân toá coù theå gaây beänh ung thö cho con ngöôøi. Be ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B2

Cadmium (Cd)

996

Cd ñöôïc saûn xuaát trong thöông maïi gioáng nhö trong coâng nghieäp luyeän keõm. Phaàn nhieàu coâng nghieäp söû duïng Cd coù trong xi maï, maïch ñieän, plastic, phaåm nhuoäm, hôïp kim vaø cheá taïo pin. Cd toàn taïi moät löôïng raát nhoû trong thöïc phaåm vaø trong thuoác laù. Cd khi vaøo cô theå noù seõ hoøa tan muoái. Cd coù khuynh höôùng tích luõy ngaøy moät nhieàu trong cô theå, chæ coù moät löôïng raát nhoû bò baøi tieát ra ngoaøi. Cd khi vaøo cô theå seõ taäp hôïp ôû thaän vaø xöông gaây chöùng nhuyeãn xöông. Löôïng Cd hít vaøo qua khoùi/buïi taïi nôi laøm vieäc gaây beäïnh vieâm cuoáng phoåi, khí thuûng vaø gia taêng ruûi ro gaây ung thö phoåi. US EPA phaân loaïi Cd laø moät chaát gaây ung thö nhoùm B1 caên cöù treân nghieân cöùu khoa hoïc veà dòch teã hoïc vaø phoøng thí nghieäm trung taâm nghieân cöùu ñoäng vaät.

Chromium (Cr)

Cr coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå töø thöùc aên, tieáp xuùc qua da, hít thôû hôi Cr. Trong moâi tröôøng, Cr toàn taïi döôùi hai traïng thaùi oxi hoaù: Cr III vaø Cr VI. Daïng Cr III thì ít ñoäc, noù khoâng coù khaû naêng gaây beänh ung thö vaø baûn chaát noù laø moät chaát dinh döôõng caàn thieát cho söï trao ñoåi glucose. Daïng Cr VI ñöôïc xem laø coù tính ñoäc nhieàu hôn so vôùi daïng Cr III. Cr VI coù theå laø nguyeân nhaân gaây caùc beänh veà da nhö kích thích da nhaày vaø loeùt, laøm thuûng vaùch ngaên muõi, da deã nhaïy caûm trong moâi tröôøng laøm vieäc. Khi Cr VI xaâm nhaäp vaøo cô theå seõ gaây haïi ñeán thaän vaø heä thoáng hoâ haáp, laøm taêng tyû leä maéc beänh veà muõi vaø ung thö cuoáng phoåi. US EPA phaân loaïi Cr VI laø moät chaát gaây ung thö nhoùm A.

Ñoàng (Cu)

Cu ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû nhieàu daïng khaùc nhau trong coâng nghieäp, muoái ñoàng ñöôïc söû duïng laøm thuoác dieät naám. Hít phaûi moät löôïng lôùn khoùi hoaëc buïi Cu seõ gaây neân hoäi chöùng cuùm. Khi Cu xaâm nhaäp vaøo cô theå vôùi moät löôïng lôùn seõ gaây beänh u xô, xô gan, roái loaïn chöùc naêng thaän. Cu coù theå ñöôïc phaân loaïi laø ñoäc toá döôùi nöôùc. Cu khoâng phaûi laø chaát gaây ung thö theo US EPA hoaëc Cal/EPA.

Chì (Pb)

Pb laø nguyeân toá taùc ñoäng leân moät soá moâ vaø cô quan trong cô theå. Pb gaây caûn trôû cho söï phaùt trieån caùc nô ron thaàn kinh ôû treû, khi treû

997

tích tuï moät löôïng chì vöôït quaù möùc ñoä cho pheùp. Ñoäc chaát chì taùc ñoäng leân ngoaïi vi heä thaàn kinh, caùc moâ maùu, thaän, gaây vieâm ñöôøng ruoät, vieâm daï daøy. Chì ñöôïc phaân loaïi laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö nhoùm B theo US EPA.

Thuûy ngaân (Hg)

Thuûy ngaân gaây ñoäc caáp tính vaø maõn tính ôû con ngöôøi, roõ raøng nhaát laø beänh roái loaïn thaàn kinh, caùc beänh veà thaän, veà ñöôøng ruoät. Taùc ñoäng cuûa thuûy ngaân leân heä thaàn kinh gaây neân caùc beänh nhö run, kích ñoäng, giaûm trí nhôù. Thuûy ngaân khoâng ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö bôûi caû US EPA hoaëc Cal/EPA

Nickel (Ni)

Ni gaây ñoäc leân phoåi vaø heä mieãn dòch cuûa cô theå. Ni ñaõ ñöôïc trung taâm nghieân cöùu ñoäng vaät caûnh baùo laø chaát ñoäc laøm giaûm tuoåi thoï. Buïi töø nhaø maùy tinh luyeän Ni coù lieân quan ñeán beänh ung thö, vaø beänh ñöôøng hoâ haáp ñoái vôùi coâng nhaân laøm vieäc ôû ñaây. Buïi Ni ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm A.

Benzen (C6H6)

Benzen laø moät daãn xuaát cuûa daàu hoûa vaø ñöôïc söû duïng nhö laø dung moâi hoøa tan trong coâng nghieäp hoùa chaát. Benzen ñöôïc söû duïng trong coâng ngheä toång hôïp cao su, nylon, polystyrene vaø trong thuoác baûo veä thöïc vaät. Benzen laø moät chaát deã bay hôi, thaâm nhaäp vaøo cô theå thoâng qua con ñöôøng thöùc aên, hoâ haáp vaø tieáp xuùc qua da. Benzen toàn taïi trong cô theå vôùi moät löôïng lôùn seõ daãn ñeán töû vong, nheï hôn thì aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh, roái loaïn nhòp tim. Benzen coù nhieàu trong moâi tröôøng laøm vieäc seõ gaây roái loaïn tuaàn hoaøn maùu, beänh baïch caàu, gia taêng tyû leä maéc beänh böôùu. Benzen ñöôïc phaân loaïi laø moät chaát gaây ung thö nhoùm A theo US EPA.

Carbon tetrachloride ( CCl4)

Carbon tetrachloride ñöôïc söû duïng laøm nhieàu daïng dung moâi hoøa tan khaùc nhau trong coâng nghieäp. Carbon tetrachloride ñöôïc söû duïng laøm dung moâi taåy röûa, chaát laøm laïnh, taåy kim loaïi, xoâng khoùi trong noâng nghieäp (ñeå tröø saâu) vaø ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát chaát baùn daãn. Daáu

998

hieäu vaø trieäu tröùng cuûa söï nhieãm ñoäc carbon tetrachloride laø noù kích thích maét, muõi vaø coå hoïng, gaây choùng maët, ñau ñaàu, buoàn noân, æa chaûy, loaïn nhòp tim, gaây haïi ñeán thaän vaø gan daãn ñeán hoân meâ vaø cheát. Carbon tetrachloride ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B theo US EPA.

Chloroform

Chloroform ñöôïc söû duïng roäng raõi laøm chaát gaây teâ, vaø laø thaønh phaàn trong kem ñaùnh raêng, chaát suùc mieäng, xi–roâ ho vaø caùc loaïi thuoác khaùc. Hieän nay chloroform ñöôïc söû duïng laøm dung moâi hoøa tan trong caùc ngaønh coâng nghieäp. Chloroform laø moät chaát deã bay hôi, xaâm nhaäp vaøo cô theå thoâng qua con ñöôøng thöùc aên, hoâ haáp vaø qua da. Khi chloroform toàn taïi moät löôïng lôùn trong cô theå seõ gaây hoân meâ, gaây aûnh höôûng ñeán thaän vaø gan. Chloroform laø moät chaát gaây ung thö (thuoäc nhoùm B) ôû ñoäng vaät.

Formaldehyde

Formaldehyde laø moät chaát gaây kích thích. Noàng ñoä töø 0,5 ÷ 1 ppm coù theå caûm nhaän baèng muøi ñöôïc, töø 2 ÷ 3 ppm gaây kích thích nheï vaø töø 4 ÷ 5 ppm thì coù muøi raát khoù chòu vôùi haàu heát moïi ngöôøi. Formaldehyde ñöôïc söû duïng roäng raõi trong coâng nghieäp. Formaldehyde ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B2 theo US EPA.

Polycyclic hydrocarbons thôm

Polycyclic hydrocarbons thôm (PAHs) laø hôïp chaát coù trong saûn phaåm chaùy khoâng hoaøn toaøn cuûa hôïp chaát höõu cô chöùa hydro vaø cacbon. Coù vaøi traêm hôïp chaát PAHs ñöôïc tìm thaáy. Trong ñoù bao goàm: naphthalene, benzo(a)anthracene, benzo(a)pyrene vaø chrysene vaø nhieàu hôïp chaát khaùc. PAHs coù theå hoøa tan toát lipit vaø trong nhieàu tröôøng hôïp noù coù theå hoøa tan nhieàu hôïp chaát khaùc. Moät khía caïnh khaùc cuûa PAHs laø noù laø moät loaïi hôïp chaát coù khaû naêng gaây ung thö ñoái vôùi ñoäng vaät. Caùc hôïp chaát PAHs sau ñaây coù nguy cô gaây beänh ung thö tieàm taøng ñoái vôùi con ngöôøi: benzo(a)anthracene; benzo(b)fluoranthene; benzo(k) fluoranthene; benzo(a)pyrene, chrysene; dibenz(a,h)acridine; dibenz(a,j)acridine; dibenzo(a,h)anthracene; 7Hdibenz(c,g)carbazole; dibenzo(a,e)pyrene; dibenzo(a,h)pyrene; dibenzo(a,i)pyrene; dibenzo(a,i)pyrene; 7,12–

999

dimethylbenz(a)anthracene; indeno(1,2,3–c,d)pyrene; 3methylchlolanthrene; vaø 5–methylchrysene.

Benzo(a)pyrene

Benzo(a)pyrene laø moät thaønh phaàn trong hoãn hôïp cuûa PAHs vôùi than ñaù, haéc ín, nhöïa ñöôøng, boà hoùng, cacbon ñen, parafin vaø nhieàu daãn xuaát cuûa daàu vaø khoùi thuoác laù. Khi tieáp xuùc vôùi moät löôïng lôùn PAHs gaây kích thích da, maét vaø phaùt ban. Qua ñieàu tra nghieân cöùu treân ñoäng vaät benzo(a)pyrene laø nguyeân nhaân gaây ung thö cho ñôøi con chaùu cuûa ñoäng vaät (trong luùc mang thai) vaø benzo(a)pyrene coøn ñöôïc truyeàn qua tuyeán söõa khi cho con buù. Cuoäc ñieàu tra coøn cho thaáy benzo(a)pyrene coù khaû naêng gaây ung thö daï daøy vaø ung thö phoåi khi hít thôû phaûi. Benzo(a)pyrene ñöôïc phaân loaïi laø moät chaát gaây ung thö nhoùm B theo US EPA vaø Cal/EPA. Moät soá chaát thuoäc benzo(a)pyrene gioáng nhö than ñaù, haéc ín, nhöïa ñöôøng, than coác, boà hoùng, daàu vaø khoùi thuoác thì ñöôïc cô quan nghieân cöùu veà beänh ung thö toaøn caàu (IARC– International Agency for Calcer) coâng nhaän laø chaát gaây ung thö.

Dibenzo(a,h)anthracene

Dibenzo(a,h)anthracene laø moät thaønh phaàn cuûa polycyclic hydrocarbons thôm, coù theå coi noù gioáng nhö PAHs. Noù laø chaát gaây ñoäc cho da. Dibenzo(a,h) anthracene laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö nhoùm B theo US EPA.

Naphthalene

Naphthalene laø chaát ñöôïc söû duïng trong coâng ngheä nhuoäm, toång hôïp nhöïa, dung moâi, chaát boâi trôn, thuoác tröø saâu. Naphthalene xaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng thöùc aên, tieáp xuùc qua da vaø hoâ haáp. Moät löôïng lôùn naphthalene seõ gaây noân möûa, ñau ñaàu, kích thích maét, tieåu ra maùu, co giaät, aûnh höôûng ñeán phoåi vaø gan. Ngoaøi ra noù coøn gaây beänh ñuïc theå thuûy tinh, cheát hoaïi phoåi treân moät soá ñoäng vaät nghieân cöùu. US EPA phaân loaïi naphthalene laø chaát gaây ung thö tieàm taøng.

Dioxin (Polychlorinated dibenzo–p–dioxins vaø polychlorinated dibenzofurans)

1000

2,3,7,8– tetrachlorinated dibenzo–p–dioxin ñöôïc duøng ñeå saûn xuaát chlorophenols vaø caùc chaát gaây oâ nhieãm nhö: 2,4,5–trichlorophenol (2,4,5– TCP); axít 2,4,5– trichloro–phenoxyacetic (2,4,5–T) vaø caùc chlorophenol khaùc. Moät loaïi thuoác dieät coû vaø chaát laøm ruïng laù vôùi thaønh phaàn 2,4,5–T coù chaát dioxin ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong chaát ñoäc maøu da cam ôû Vieät Nam. Dioxin laø moät hoãn hôïp phöùc taïp cuûa polychlorinated dibenzo–p–dioxins (PCDDs), polychlorinated dibenzofurans (PCDFs). Trong ñieàu kieän caùc chaát gaây oâ nhieãm nhö chlorophenols, PCDDs vaø PCDFs coù nguoàn goác khaùc nhau, nhö trong caùc loø ñoát raùc ñoâ thò vaø chaát thaûi coâng nghieäp, töø caùc nguoàn ñoát khaùc, ñaëc bieät laø trong chaát thaûi nguy haïi, chaát baûo quaûn goã. Coù 210 ñoàng phaân khaùc nhau cuûa PCDDs vaø PCDFs, nhöng chæ coù moät vaøi chaát ñöôïc kieåm tra laø coù chaát ñoäc. Chaát ñoäc nhaát laø 2,3,7,8–tetrachloro–dibenzo–p–dioxin (TCDD); thöïc vaäy TCDD ñöôïc tìm thaáy trong haàu heát ñoäng vaät ñem nghieân cöùu. Moät ñoàng phaân khaùc (coù ít chaát ñoäc hôn so vôùi TCDD) vaø nhieàu noàng ñoä clorua hôn so vôùi ñoàng phaân cuûa TCDD vaø 2,3,7,8–tetrachloro–dibenzofuran (TCDF). TCDD laø chaát cöïc ñoäc ñoái vôùi caùc loaøi ñoäng vaät. Nghieân cöùu treân moät soá ñoäng vaät, vôùi moät löôïng lôùn TCDD seõ gaây thoaùi hoùa gan, ngaên chaën heä thoáng mieãn dòch cuûa cô theå. TCDD coøn gaây hieän töôïng noåi muïn tröùng caù. Caên cöù vaøo keát quaû nghieân cöùu treân ñoäng vaät, TCDD, PCDDs vaø PCDFs ñöôïc US EPA vaø Cal/EPA phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B.

Polychlorinated biphenyls (PCBs) Polychlorinated biphenyls (PCBs) ñöôïc duøng laøm dung moâi trong

coâng nghieäp hoùa hoïc. PCBs gaây aûnh höôûng ñeán gan, vieâm ñöôøng daï daøy, heä thoáng hoâ haáp, da vaø maét. PCBs ñöôïc US EPA vaø Cal/EPA phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B.

Tetrachloroethylene (perchloroethylene, PCE)

PCE laø chaát deã bay hôi ôû nhieät ñoä phoøng. Moät löôïng lôùn PCE khi hít vaøo cô theå seõ gaây aûnh höôûng ñeán ñöôøng hoâ haáp, heä thaàn kinh trung öông, gaây teâ. Ngoaøi ra, coøn gaây aûnh höôûng ñeán gan vaø thaän. PCE ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm B2.

Vinyl chloride monomer (VCM)

1001

Vinyl chloride ñöôïc söû duïng roäng raõi trong coâng nghieäp nhöïa, ñeå saûn xuaát PVC (polyvinyl chloride). Vinyl chloride duøng ñeå saûn xuaát dung moâi chlorinated, bao goàm: trichloroethylene (TCE), tetrachloroethylene (PCE) vaø 1,1–dichloroethylene (1,1 DCE). Vinyl chloride toàn taïi trong khoâng khí taïi nôi laøm vieäc laø nguyeân nhaân gaây ñau ñaàu, choùng maët, ñau buïng, teâ lieät vaø uø tai. Vinyl chloride ñöôïc phaân loaïi laø chaát gaây ung thö nhoùm A theo US EPA vaø Cal/EPA.

22.11.3. Moâ taû ñaëc tính moät soá ruûi ro khi ñoát raùc ñoäc haïi

22.11.3.1. Ruûi ro ung thö do ñoát raùc nguy haïi

Ñaùnh giaù caùc taùc ñoäng ung thö tieàm taøng töø loø ñoát raùc thaûi nguy haïi ñöôïc toùm taét trong baûng sau:

Baûng 22.7. Ruûi ro ung thö do ñoát raùc nguy haïi coù theå gaây ra

Con ñöôøng xaâm nhaäp

Noâng daân Cö daân lôùn tuoåi Cö daân nhoû tuoåi Ngö daân

Hoâ haáp 6,00E–08 7,00E–09 3,50E–09 7,00E–09

Thöùc aên 5,00E–08 6,00E–09 6,00E–09 6,00E–09

Tieáp xuùc qua da 2,00E–08 3,00E–09 6,00E–09 3,00E–09

AÊn thòt boø 5,00E–06 NA NA NA

Uoáng söõa 2,00E–06 NA NA NA

AÊn caù NA NA NA 3,50E–04

AÊn rau 4,00E–08 5,00E–09 6,00E–09 5,00E–09

Toång ruûi ro 7,20E–06 2,10E–08 2,10E–08 3,50E–04

(Nguoàn: R.A, Becker, Cô quan BVMT, California, 1997)

Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, caùc giaù trò ruûi ro thaáp (< 10–5) thì caàn phaûi coù söï ñieàu chænh thích hôïp. Taùc ñoäng baèng ñöôøng hoâ haáp thoâng qua con ñöôøng giaùn tieáp thì lôùn hôn so vôùi con ñöôøng tröïc tieáp. Taùc ñoäng lôùn nhaát laø dioxin (PCDDs vaø PSDFs) vì noù beàn trong moâi tröôøng, khaû naêng tích tuï sinh hoïc raát lôùn trong daây chuyeàn thöùc aên vaø khaû naêng gaây ung thö tieàm taøng lôùn.

1002

22.11.3.2. Taùc haïi cuûa nhöõng chaát khaùc khoâng ñöôïc ñaùnh giaù laø gaây ung thö

Caùc chaát naøy ñöôïc so saùnh tính ñoäc döïa vaøo lieàu löôïng. Tyû leä döï ñoaùn lieàu löôïng giôùi haïn bôûi thöông soá chaát nguy haïi. Neáu tyû leä naøy nhoû hôn 1 thì caàn phaûi döï ñoaùn möùc ñoä taùc ñoäng cuûa chaát thaûi ñeán con ngöôøi. Neáu tyû soá naøy lôùn hôn 1 thì khaû naêng toàn taïi chaát khoâng gaây ung thö laø coù theå xaûy ra. Caùc chaát naøy coù theå phaùt ra töø oáng khoùi cuûa loø ñoát raùc nguy haïi ñöôïc toùm taét trong baûng sau:

Baûng 22.8. Caùc khí ñoäc khoâng gaây ung thö phaùt ra töø loø ñoát raùc nguy haïi

Con ñöôøng

xaâm nhaäp

Noâng daân Cö daân lôùn tuoåi

Cö daân nhoû tuoåi

Ngö daân

Hoâ haáp 1,40E–01 1,00E–02 5,00E–02 1,40E–01

Thöùc aên 2,00E–04 3,00E–05 1,50E–05 2,00E–04

Tieáp xuùc qua da 2,00E–04 3,00E–05 6,00E–05 2,00E–04

AÊn thòt boø 2,00E–01 NA NA 2,00E–01

Uoáng söõa 2,00E–06 NA NA 2,00E–02

AÊn caù NA NA NA 3,50E–04

AÊn rau 4,00E–08 5,00E–09 6,00E–09 2,30E–09

Toång ruûi ro 3,60E–01 1,00E–02 5,00E–02 2,30E–00

(Nguoàn: R.A, Becker, Cô quan BVMT, California, 1997)

Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp caùc chaát neâu treân coù giaù trò thaáp (nhoû hôn moät) thì phaûi coù söï ñieàu chænh thích hôïp.

22.11.3.3. Phaân tích khoâng chính xaùc Trong baát kyø böôùc naøo trong boán böôùc ñaùnh giaù ruûi ro taùc ñoäng

leân con ngöôøi, söï giaû ñònh luoân khoâng traùnh khoûi söï thieáu chính xaùc. Tuy nhieân, cuõng coù moät soá giaû ñònh tin caäy ñöôïc, trong ñoù noù chöùa ít nhaân toá ngaãu nhieân. Moãi söï giaû ñònh ñeàu coù möùc ñoä khoâng

1003

chính xaùc trong ñaùnh giaù taùc ñoäng ruûi ro. Khi bieát ít thoâng soá veà giaù trò thöïc thì vieäc ñaùnh giaù söùc khoûe con ngöôøi khoâng ñöôïc ôû möùc thaáp. Khi taát caû caùc giaû ñònh ñeàu coù söï töông taùc laãn nhau thì ñoä tin caäy seõ cao hôn.

22.11.3.4. Nhaän xeùt veà ñaùnh giaù ruûi ro töø ñoát raùc ñoäc haïi Quaù trình ñoát luoân phaùt ra nhöõng chaát thaûi nguy hieåm aûnh

höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi, nhaát laø nhöõng chaát gaây ung thö. Vì theá ñeå ñoát raùc thaûi, ñaëc bieät laø chaát thaûi nguy haïi, caàn phaûi xaây döïng loø ñoát raùc coù heä thoáng xöû lyù ñaït tieâu chuaån thì môùi haïn cheá ñöôïc löôïng chaát nguy haïi phaùt thaûi ra.

Vieäc ñaùnh giaù taùc ñoäng ruûi ro cuûa caùc chaát phaùt ra töø loø ñoát raùc giuùp chuùng ta bieát ñöôïc tính ñoäc haïi cuûa nhöõng chaát naøy ñeå töø ñoù coù bieän phaùp phoøng ngöøa thích hôïp

22.12. KEÁT LUAÄN Caàn phaûi hieåu töông quan giöõa caùc nguy cô do caùc chaát thaûi ñoäc

haïi vaøo moâi tröôøng vaø caùc moái nguy cô khaùc gaëp phaûi haèng ngaøy trong ñôøi soáng, töø ñoù laøm cô sôû ñeå coù caùc quyeát ñònh caàn thieát vaän duïng nguoàn löïc quyù hieám cuûa khu vöïc coâng vaø tö vaøo vieäc kieåm soaùt caùc nguy cô. Coù nhieàu tình huoáng trong ñôøi soáng thöôøng nhaät gaây ra nguy cô lôùn hôn keå caû ung thö, do tieáp xuùc ôû möùc xaùc suaát 1 trong 1.000.000. Trong luùc caùc thoâng tin naøy ñöôïc söû duïng, xöû lyù söï coá, thì caùc vaán ñeà veà thoâng tin khaùc laïi naûy sinh, do vaäy caàn thaän troïng hôn, vaø nhanh choùng naém baét thoâng tin, ñaùnh giaù ruûi ro coù ñoä tin caây cao hôn nöõa.

* Ghi nhaän coù cöï coäng taùc cuûa Traàn Thò Ngoïc Oanh, Döông Chí Son, Döông Hoàng Hueä

1004

CHÖÔNG 23

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG BEÄNH CUÙM GIA CAÀM H5N1

23.1 TOÅNG QUAN CUÙM GAØ

Thaät ra cuùm gaø chæ laø caùch goïi moät caùch cuï theå moät loaïi beänh cuùm coù ôû nhieàu loaøi loâng vuõ, nhöng chæ vì noù raát hay gaëp vaø ñang xaûy ra treân con gaø neân goïi laø cuùm gaø maø thoâi. Goïi cho ñuùng teân theo WHO: laø avian influenza hoaëc laø bird flu vì beänh cuùm xaûy ra ôû loaøi chim, hoaëc caùc loaøi gia caàm loâng vuõ khaùc nhö gaø, vòt, boà caâu… Tuy nhieân, cuõng theo WHO beänh naøy coøn xaûy ra ôû lôïn, nhöng raát hieám.

Taùc nhaân gaây beänh laø do caùc loaïi virus cuùm A hay cuùm type A thuoäc hoï Orthomyxovirida, gioáng Influenzavirus A (goïi taét laø cuùm A).

Loaïi beänh cuùm gia caàm naøy xuaát hieän laàn ñaàu tieân taïi Italy naêm 1878 laøm cheát haøng trieäu gaø vòt, sau naøy ôû Myõ taïi bang Pennsylvania naêm 1983–1984 gieát hôn 17 trieäu con gaø, laøm thieät haïi 65 trieäu dollar, 1992 cuõng xaûy ra dòch cuùm taïi Hongkong coù 18 ngöôøi maéc beänh, 6 ngöôøi cheát, trong ñoù vôùi 17 ngöôøi laøm vieäc trong caùc chôï buoân baùn thòt gia caàm vaø moät ngöôøi coù tieáp xuùc tröïc tieáp töø gaø maéc beänh.

23.1.1 Caáu taïo vaø ñaëc ñieåm virus cuùm A

Virus cuùm A coù kích thöôùc trung bình töø 80–120nm, acid nhaân ARN, coù voû lipid vaø voâ soá gai beà maët daøi töø 10–12nm nhoâ ra töø lôùp voû.

1005

Virus chöùa 8 maãu ARN moät sôïi ñôn nhaát, maõ hoaù ít nhaát 10 protein. Moãi ñoaïn ARN coù chöùc naêng nhö moät gene maõ hoaù 1 hoaëc 2 protein.

Caùc gai ôû beà maët goàm: hemagglutinin (HA) hình que vaø neuraminidase (NA) hình naám. HA vaø NA coù caùc vuøng giuùp chuùng baùm chaët vaøo voû lipid. Caùc gai naøy caém saâu vaøo trong voû khoaûng 7 – 8 nm, vaø thoø ra beân ngoaøi khoaûng 10 – 14nm

- HA coù taùc duïng giuùp virus baùm vaøo teá baøo vaät chuû vaø keát hôïp vôùi maøng teá baøo vaät chuû. Haønh vi naøy môû ñaàu cho chu kyø taùi taïo virus.

- NA tham gia vaøo vieäc giaûi phoùng virus môùi ra ñôøi khoûi teá baøo vaät chuû vaø taïo ñieàu kieän cho virus xaâm nhaäp vaøo lôùp nhaày naèm beân treân bieåu moâ hoâ haáp.

Moãi ñaëc tính khaùng nguyeân cuûa HA vaø NA ñöôïc kieåm soaùt bôûi nhöõng gene nhaát ñònh, song nhieàu virus cuùm A laïi ñöôïc kieåm soaùt bôûi nhöõng gene khaùc vaø söï töông taùc giöõa nhieàu gene. Chính söï thay ñoåi khaùng nguyeân ôû HA vaø NA (goïi caùc ñoät bieán HA & NA) aûnh höôûng saâu saéc tôùi loaïi vaät chuû, tính ñoäc haïi vaø tieàm aån nguy cô laây lan cuûa virus.

Virus cuùm A H5N1 khoâng phaûi laø daïng virus môùi. Laàn ñaàu tieân giôùi khoa hoïc phaân laäp ñöôïc noù taïi Nam Phi vaøo nhöõng naêm 1961. Keå töø ñoù ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh, H5N1 gaây ra nhieàu ñaïi dòch lôùn ôû gia caàm. Laàn ñaàu tieân, H5N1 laây nhieãm sang ngöôøi vaøo naêm 1997 taïi Hoàng Koâng. Hieän nay, tìm thaáy ôû ngöôøi laø type A (H1N1), type A (H3N2) vaø type A (H5N1).

Virus cuùm gaø coù theå toàn taïi laâu ngoaøi moâi tröôøng. Ngöôøi ta coù theå tìm thaáy noù trong caùc gioït nöôùc nhoû (caùc sol) trong khoâng khí aåm, caùc haït buïi nhoû, virus cuùm gaø coù theå soáng soùt qua vaøi ngaøy.

1006

Hình 23.1. Caáu taïo virus cuùm gaø H5N1

Caên cöù vaøo söï coù maët cuûa caùc loaïi khaùng nguyeân khaùc nhau maø chia ra thaønh caùc type virus cuùm khaùc nhau.

Baûng 23.1. Caùc loaïi khaùng nguyeân HA vaø NA coù trong ngöôøi, ngöïa, heo, gaø

Nguoàn: (Karl G Nicholson, et al Lancet 2003; 362: 1733 – 45)

1007

23.1.2. Nhöõng bieåu hieän cuûa beänh cuùm gaø

23.1.2.1 Trieäu chöùng gaø bò nhieãm

Beänh cuùm gaø do virus Influenzavi A gaây neân. Moät soá doøng (ñaëc bieät laø H5 vaø H7) coù ñoäc löïc cöïc kyø cao vaø laây lan nhanh, coù theå gaây cheát 90% hoaëc toaøn boä ñaøn gaø. Gaø cheát nhanh hay chaäm phuï thuoäc vaøo thôøi gian sinh tröôûng cuûa gia caàm, ñieàu kieän moâi tröôøng vaø ñoäc löïc cuûa chuûng virus. Sau ñaây laø caùc trieäu chöùng gaø bò nhieãm beänh.

• Loaøi maéc beänh: gaø, gaø taây, vòt, ngan, ngoãng, ñaø ñieåu, caùc loaøi chim.

• Thôøi gian nung beänh töø vaøi giôø ñeán 21 ngaøy, coù tröôøng hôïp keùo daøi ñeán 28 ngaøy.

• Con vaät soát cao, bieåu hieän khoâng bình thöôøng ôû heä thoáng tieâu hoaù, hoâ haáp, sinh saûn vaø thaàn kinh. Trieäu chöùng chung cuûa con vaät maéc beänh, goàm:

- Giaûm hoaït ñoäng.

- Giaûm tieâu thuï thöùc aên.

- Gaày yeáu.

- Beänh xaûy ra vôùi gaø aáp, ôû ñaøn gaø ñang ñeû, laøm giaûm saûn löôïng tröùng vaø tyû leä tröùng nôû thaønh con.

• Tröôøng hôïp beänh naëng thì coù nhöõng bieåu hieän nhö:

- Ho, khoù thôû.

- Chaûy nöôùc maét.

- Ñöùng tuùm tuïm laïi moät choã.

- Loâng xuø, phuø ñaàu vaø maët.

- Nhöõng choã da khoâng coù loâng bò tím taùi.

- Chaân bò xuaát huyeát.

- Roái loaïn thaàn kinh.

- Æa chaûy.

- Moät soá con coù bieåu hieän co giaät hoaëc ñaàu ôû tö theá khoâng bình thöôøng.

1008

Nhöõng trieäu chöùng treân coù theå gaëp cuøng moät luùc hoaëc rieâng reõ.

23.1.2.2. Caùch laây truyeàn

• Truyeàn tröïc tieáp giöõa con maéc beänh vaø con caûm nhieãm.

• Truyeàn giaùn tieáp thoâng qua moâi tröôøng khoâng khí, duïng cuï chaên nuoâi, xe coä, phaân raùc, thöùc aên, thöùc uoáng coù chöùa maàm beänh.

• Theo tieán só Hoaøng Vaên Nam, Tröôûng Phoøng dòch teã – Cuïc thuù y, söï löu haønh beänh baét nguoàn töø chim trôøi phaùt taùn virus H5N1 töø nôi naøy sang nôi khaùc qua moâi tröôøng trung gian. Ñeán ngaøy 26/05/2005 Trung Quoác thöøa nhaän soá chim di truù cheát vì H5N1 ôû hoà Thanh Haûi ñaõ leân ñeán hôn 1.000 con.

• Virus laây lan töø ñaøn gia caàm naøy sang ñaøn khaùc bôûi söï vaän chuyeån nhöõng ñaøn gaø nhieãm beänh, duïng cuï bò oâ nhieãm, xe chôû thöùc aên gia suùc, thöùc aên chöùa maàm beänh maø chöa ñöôïc naáu chín vaø caû nhöõng ngöôøi tham quan. Treân caùc ñaøn gaø beänh ôû Pennsylvania (Myõ), virus coù theå deã daøng ñöôïc phaân laäp vôùi soá löôïng lôùn töø phaân vaø chaát tieát hoâ haáp cuûa nhöõng gia caàm nhieãm (gia caàm coù saün virus gaây nhieãm trong maøng nieâm cuûa tuùi khí hay khí quaûn). Toaøn boä cô theå gaø ñeàu coù chöùa virus (do nhieãm truøng huyeát). Phaàn voû cuûa tröùng gaø bò cuùm coù raát nhieàu virus. Loøng ñoû tröùng cuõng laø nôi taäp trung virus vaø söï laây lan beänh coù theå thöïc hieän qua vieäc söû duïng chung nguoàn nöôùc uoáng bò oâ nhieãm hoaëc doøng chaûy soâng suoái cuõng coù theå mang virus cuùm töø vuøng naøy ñeán vuøng khaùc. Hay qua khoâng khí cuõng coù theå xaûy ra laây nhieãm.

• Nhieàu baèng chöùng ñöôïc xaùc ñònh trong phoøng thí nghieäm cho thaáy, virus coù theå phuïc hoài töø loøng ñoû vaø loøng traéng tröùng cuûa nhöõng con gaø beänh. Do vaäy, caàn chuù yù tôùi caû nhöõng nguy cô töø tröùng cuûa gaø beänh.

• Virus cuùm laây lan maïnh trong ñieàu kieän moâi tröôøng ñoä coù aåm ñoä cao vaø nhieät ñoä laïnh. Virus cuùm cö truù treân caùc loaøi thuûy caàm di cö (coø, ngoãng trôøi, vòt trôøi…) neân söï laây lan cuûa beänh raát khoù kieåm soaùt.

Thöïc teá trong thôøi gian qua caùc oå dòch xaûy ra laø do ngöôøi ta mua gaø maéc beänh ôû chôï veà aên, laøm laây cho ñaøn gaø nuoâi trong gia ñình,

1009

mua ngan gioáng nhieãm beänh laøm maéc beänh ôû ñaøn gia caàm ñòa phöông, hoaëc coù theå laây qua nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi gaø maéc beänh nhöng khoâng ñöôïc khöû truøng tröôùc khi rôøi oå dòch.

25.1.3. H5N1 raát nguy hieåm

Khaû naêng ñoät bieán raát nhanh coù xu höôùng thu nhaän gen cuûa caùc virus cuùm gaây beänh ôû caùc loaøi khaùc vaø taùi taïo toå hôïp gen ñeå taïo thaønh daïng phuï (subtype) môùi. Khi moät teá baøo bò nhieãm bôûi hai virus khaùc nhau, virus môùi ñöôïc taïo ra coù theå laø moät hoãn hôïp cuûa hai virus “cha– meï”

– Boä gen cuûa virus cuùm gaø goàm: HA, NA, NS, NP, M, PB1, PB2, PA.

– Hieän nay ta ñaõ bieát coù 15 subtype H, 9 subtype N vaø 2 subtype NS. Söï keát hôïp giöõa H vaø N seõ taïo ra raát nhieàu subtype khaùc nhau vôùi caùc khaû naêng gaây beänh khoâng gioáng nhau, H5 vaø H7 laø nhöõng loaïi coù ñoäc löïc raát cao.

– Vieäc virus cuùm taùi toå hôïp thaønh moät virus coù tính chaát khaùc xaûy ra raát deã vaø raát nhanh.

Ví duï: Naêm 1997 ôû Hongkong moät virus H5N1 môùi ñöôïc taïo ra do laáy phaàn H5 cuûa virus H5N1 ôû con ngoãng, phaàn N1 laáy töø H6N1 cuûa virus ôû moät con vaät khaùc vaø phaàn coøn laïi cuûa boä gen ( NP, MA, NS, PB1, PB2, PA) thì laáy töø virus H9N2 ôû chim cuùt.

H5N1 cuûa ngoãng H6N1H9N2 ôû chim cuùt

H5N1 môùi raát ñoäc vôùi gaø H5N1 môùi raát ñoäc vôùi ngöôøi

1010

Hình 25.2. Quaù trình taùi taïo vaø toå hôïp gen cuûa caùc type cuùm

25.1.4. Caùc yeáu toá moâi tröôøng aûnh höôûng leân virus cuùm gaø

Caùc yeáu toá nhö nhieät ñoä, pH maïnh, nhöõng ñieàu kieän khoâng ñaúng tröông, söï khoâ raùo coù theå baát hoaït virus. Sau ñaây laø moät soá yeáu toá aûnh höôûng ñeán virus:

- ÔÛ 60oC bò tieâu dieät trong 30 phuùt.

- ÔÛ 70oC cheát trong voøng 15 phuùt.

- Bò dieät ôû pH < 5,0 vaø > 8,0, trong moâi tröôøng coù aùp suaát thaåm thaáu cao nhö nöôùc muoái vaø khi bò chieáu caùc tia cöïc tím, gamma.

- Virus ñaõ ñöôïc xaùc ñònh coù maët trong tröùng vaø thòt cuûa gia caàm.

- Coù theå toàn taïi trong maùu vaø gaø öôùp ñoâng laïnh 3 tuaàn.

- Trong phaân noù coù theå soáng ñöôïc toái thieåu 35 ngaøy ôû nhieät ñoä 400C. Virus coù theå soáng ñöôïc nhieàu ngaøy trong thòt gaø ôû ñieàu kieän nhieät ñoä moâi tröôøng bình thöôøng vaø soáng ñeán 23 ngaøy neáu ñeå thòt trong tuû laïnh.

- Laø virus coù voû boïc neân nhaïy caûm vôùi caùc chaát taåy röûa vaø dung moâi höõu cô.

- Virus cuõng bò phaù huûy bôûi caùc chaát saùt truøng nhö formol, β–propilactone, phenol, glutaraldehyde, cloramine B…

1011

23.2. DIEÃN BIEÁN TÌNH HÌNH DÒCH CUÙM GAØ TREÂN THEÁ GIÔÙI

Ñaïi dòch cuùm gaø ñaõ lan nhanh hoaønh haønh ôû caùc nöôùc chaâu AÙ nhö Thaùi Lan, Haøn Quoác, Campuchia, Nhaät, Ñaøi Loan,… vaø moät phaàn ôû caùc nöôùc chaâu AÂu

Theo Reuters, (26/1/2004) beänh cuùm gaø ñaõ lan roäng ôû chaâu AÙ. Toå chöùc y teá theá giôùi (WHO) cho bieát möùc ñoä lan truyeàn naøy nhanh chöa töøng thaáy trong lòch söû.

23.2.1. Taïi Thaùi Lan

Boä y teá cho bieát, naêm 2005 nöôùc naøy ñaõ coù 10 ngöôøi maéc beänh cuùm gaø, beänh cuùm hieän ñaõ lan ra 10 tænh cuûa Thaùi Lan. Chính phuû ñaõ phaûi ñieàu ñoäng tôùi 650 binh só tôùi caùc trang traïi ôû tænh Supan Buri ñeå giuùp noâng daân tieâu huûy gaø beänh.

Ngaøy 10/3/2005 dòch beänh ñaõ buøng phaùt ôû tænh Uttaradit, chính quyeàn tænh ñaõ ra leänh gieát 2.900 con gaø taïi caùc trang traïi trong baùn kính 1km töø trang traïi coù dòch cuùm ôû quaän Muang. Ngaøy 13/3/2005, lo ngaïi ngaøy caøng taêng khi hôn 20.000 con gaø taïi huyeän Sansai ôû Chiang Mai bò cheát.

Keå töø ngaøy 1/12/2004, Thaùi Lan thoâng baùo 12 ngöôøi ñöôïc khaúng ñònh ñaõ nhieãm cuùm gaø H5N1, taùm ngöôøi trong soá naøy ñaõ töû vong, boán ngöôøi ñaõ phuïc hoài. Coù 21 ngöôøi khaùc bò nghi nhieãm virus.

23.2.2. Taïi Indonesia

Beänh cuùm gaø ñaõ buøng phaùt ôû ñaûo Giava vaø Bali töø thaùng 9/2003 laøm 4,7 trieäu con gaø cheát. Caùc quan chöùc boä noâng nghieäp Indonesia cho bieát caùc chuyeân gia vöøa phaùt hieän moät loaïi virus cuùm chim ôû haøng trieäu con gaø treân caû nöôùc. Chính phuû Indonesia cho bieát, hoï seõ tieán haønh ñieàu tra kyõ hôn. Phaùt ngoân vieân boä noâng nghieäp Inñonesia cho bieát hoï seõ xem xeùt kyõ löôõng tröôùc khi ra leänh tieâu huûy gaø haøng loaït ôû caùc khu vöïc bò nhieãm.

23.2.3. Taïi Hoàng Koâng

Dòch cuùm gaø vaøo naêm 1997 ñaõ laøm cheát 6 ngöôøi trong toång soá 18 ngöôøi nhieãm (ñoù laø laàn ñaàu tieân virus H5N1 vöôït qua ranh giôùi

1012

loaøi, nhieãm töø gia caàm sang ngöôøi), buoäc chính quyeàn Hoàng Koâng phaûi gieát treân 1,4 trieäu con gaø. Dòch ñaõ buøng phaùt trôû laïi khi moät ngöôøi ñaøn oâng, sau khi du haønh sang Phuùc Kieán, Trung Quoác (vaøo thaùng 1), ñaõ cheát vaøo ngaøy 16/2/2002 do nhieãm cuùm gaø H5N1.

Caùc nhaø khoa hoïc lo ngaïi caùc trang traïi gia caàm ñoâng ñuùc ôû Hoàng Koâng vaø caùc chôï baùn gaø soáng coù theå laø moâi tröôøng thích hôïp cho caùc daïng môùi cuûa loaïi virus H5N1.

23.2.4. Taïi Haøn Quoác

Vaøo ngaøy 15/12/2003, laàn ñaàu tieân Haøn Quoác thoâng baùo coù moät traïi gaø ôû tænh Chuncheong nhieãm cuùm. Beänh dòch ñaõ nhanh choùng laây lan tôùi nhieàu trang traïi gia caàm ôû 5 tænh khaùc. Boä noâng nghieäp vaø laâm nghieäp Haøn Quoác cho bieát, xeùt nghieäm gaàn ñaây ñoái vôùi gaø bò nghi nhieãm cuùm ñaõ cho keát quaû döông tính ñoái vôùi H5N1ø. Tuy nhieân, vaãn chöa coù thoâng baùo gì veà vieäc beänh cuùm gaø laây sang ngöôøi daân ñòa phöông. Gaàn 2 trieäu con gaø vaø vòt ñaõ bò gieát roài ñem choân, nhaèm ngaên chaën söï laây lan cuûa beänh. Chöa coù moät ai trong soá 1.500 ngöôøi tieáp xuùc vôùi gia caàm nhieãm beänh thoâng baùo caùc trieäu chöùng cuùm.

Caùc quan chöùc boä noâng nghieäp nöôùc naøy cho bieát virus H5N1 laây lan nhanh vôùi thôøi gian uû beänh 20 ngaøy.

Haøn Quoác ñaõ thöïc thi caùc bieän phaùp kieåm dòch chaët cheõ chaúng haïn nhö haïn cheá söï di chuyeån cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät taïi caùc trang traïi bò aûnh höôûng trong voøng 30 ngaøy keå töø khi dòch buøng phaùt, taåy ueá caùc trang traïi gaø cuõng nhö vöôøn thuù ñeå baûo veä nhöõng loaøi chim hieám.

Dòch cuùm gaø aûnh höôûng tôùi Haøn Quoác keå töø naêm 1996. Caùc quan chöùc nöôùc naøy cho bieát coù raát ít khaû naêng daïng virus H5N1 ôû nöôùc naøy laây nhieãm sang ngöôøi bôûi phaàn lôùn caùc daïng H5N1 khoâng theå laøm ñieàu ñoù.

23.2.5 Tại Bắc Triều Tieân

Ngaøy 28/03/2005 laàn ñaàu tieân Baéc Trieàu Tieân chính thöùc xaùc nhaän dòch cuùm gia caàm buøng phaùt vaø cho bieát haèng traêm ngaøn con gaø ñaõ bò tieâu huûy ñeå ngaên chaën dòch. Haõng thoâng taán Baéc Trieàu Tieân

1013

(KCNA) cho bieát coù tôùi 3 trang traïi nuoâi gaø ôû thuû ñoâ Bình Nhöôõng bò nhieãm beänh.

Ngaøy 06/04/2005 virus cuùm gaø H7 – doøng coù khaû naêng gaây beänh cho ngöôøi – vöøa ñöôïc tìm thaáy ôû Baéc Trieàu Tieân.

27/4/2005 Toå chöùc noâng löông theá giôùi (FAO) thoâng baùo ñaõ daäp taét dòch cuùm gia caàm H7 ôû thuû ñoâ Bình Nhöôõng. Virus H7 ñaõ ñöôïc loaïi tröø khoûi 3 traïi gia caàm nhieãm beänh ôû Bình Nhöôõng, baèng caùch keát hôïp tieâu huûy gaàn 218.000 con gaø beänh, tieâm phoøng cho gaø vaø thöïc hieän nghieâm ngaët coâng taùc an toaøn.

23.2.6. Taïi Nhaät Baûn

Vaøo cuoái thaùng 12/2003 dòch cuùm gaø ñaõ xuaát hieän ôû noâng traïi Win – Win cuûa thaønh phoá Ato quaän Yamaguchi ôû mieàn nam nöôùc Nhaät. Dòch ñaõ gieát cheát 6.000 con gaø, hôn 28.600 con gaø ñaõ bò tieâu huûy vaø choân trong vaøi ngaøy tôùi. Gaø töø trang traïi naøy seõ khoâng ñöôïc xuaát khaåu. Boä y teá vaø lao ñoäng Nhaät Baûn ñaõ ra chæ thò taêng cöôøng quy cheá giaùm saùt beänh ñoái vôùi lôïn, vì caùc chuyeân gia y teá lo ngaïi raèng virus gaây beänh cuùm gaø coù theå truyeàn sang cô theå lôïn vaø bieán daïng thaønh loaïi virus gaây beänh cho ngöôøi.

Vaäy laø sau 79 naêm keå töø khi dòch cuùm gaø laàn cuoái xaûy ra taïi Nhaät vaøo naêm 1925, tình traïng dòch laïi buøng phaùt trôû laïi.

Ngaøy 12/1/2004, caùc nhaø chöùc traùch Nhaät Baûn ñaõ cho trieån khai caùc bieän phaùp caàn thieát nhaèm ngaên chaën söï laây lan cuûa dòch beänh. Boä noâng, laâm vaø ngö nghieäp cuûa Nhaät Baûn cuøng chính quyeàn quaän Yamuchi ñang ñieàu tra nguoàn goác gaây beänh.

23.2.7. Taïi Ñaøi Loan

Theo Hoäi ñoàng noâng nghieäp Ñaøi Loan gaàn 20.000 con gaø taïi moät trang traïi ôû thò traán Phöông Uyeân, huyeän Chöông Hoaù, mieàn trung Ñaøi Loan ñaõ bò gieát khi virus cuùm gaø H5N1 ñöôïc tìm thaáy ôû moät soá con. Caùc quan chöùc thuoäc Cuïc ñieàu tra söùc khoeû ñoäng thöïc vaät thuoäc Hoäi ñoàng cho bieát daïng cuùm treân ñöôïc tìm thaáy vaøo ngaøy 5/1, noù ít gaây nguy hieåm hôn so vôùi loaïi virus cuùm gia caàm ôû Vieät Nam.

1014

Beân caïnh ñoù, hoï ñaõ phaùt hieän traïi gaø thöù hai bò nhieãm moät daïng cuùm gaø nheï (H5N2) taïi huyeän Chiayi, 35.000 con gaø ñaõ bò gieát ôû ñaây. Cuùm gaø ñaõ traøn tôùi Chiayi hai ngaøy sau khi Ñaøi Loan thoâng baùo dòch cuùm ôû huyeän Chöông Hoaù, caùch Chiayi 100 km. Li Shiyu, chuyeân gia söùc khoeû ñoäng vaät, cho bieát virus taïi hai traïi gaø treân gioáng heät nhau vaø nghi ngôø chim di cö laø thuû phaïm laây truyeàn virus, cuõng coù khaû naêng laø virus laây töø traïi gaø ôû Chöông Hoaù sang. Tuy nhieân, cuùm gaø daïng H5N1 chöa xuaát hieän taïi nôi ñaây.

Caùc quan chöùc Ñaøi Loan cho bieát caàn phaûi thaän troïng bôûi vuøng laõnh thoå naøy laø nôi truù ñoâng cuûa khoaûng 30.000 con chim di cö töø Siberia. Treân ñöôøng tôùi Ñaøi Loan chuùng coù bay qua Haøn Quoác vaø Nhaät Baûn laø hai quoác gia ñaõ coù dòch cuùm, phaân cuûa chuùng coù theå deã daøng laây truyeàn virus.

Hoäi noâng nghieäp Ñaøi Loan cuõng taêng cöôøng kieåm tra thòt gaø taïi caùc khu chôï bôûi ñaây cuõng coù theå laø oå laây lan virus. Moät soá trang traïi ñaõ giaêng löôùi caù ñeå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa caùc loaïi chim di cö vaøo trang traïi.

23.2.8. Taïi Laøo

Bounlom Douangngeun, giaùm ñoác trung taâm söùc khoeû ñoäng vaät quoác gia Laøo cho bieát, virus cuùm gaø ñaõ xuaát hieän vaø taäp trung ôû 5 quaän cuûa Vientiane, coù khoaûng 40.000 con gia caàm bò gieát. Beân caïnh ñoù, Pachone Bounma, moät quan chöùc caáp cao thuoäc Boä noâng nghieäp thoâng baùo (chöa ñöôïc khaúng ñònh) veà ñôït dòch tieâu chaûy taïi moät trang traïi ôû tænh Champasal, Nam Laøo.

Laøo naèm giöõa Vieät Nam vaø Thaùi Lan – hai quoác gia coù ngöôøi töû vong do cuùm gaø H5N1, nhöng Laøo vaãn chöa bieát daïng virus ñang hoaønh haønh ôû ñaây. Hoâm 28/1/2004 chính phuû Laøo ñaõ thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa cuùm gaø taïi nöôùc naøy song phuû nhaän ñoù laø daïng H5N1. Sau ñôït dòch ôû Vientiane, moät ñôït dòch môùi laïi tieáp tuïc xuaát hieän taïi moät traïi gaø ôû ngoaïi oâ Vientiane.

Cho tôùi nay, vaãn chöa coù ngöôøi naøo bò nhieãm beänh ôû Laøo. Tuy nhieân caùc chuyeân gia quoác teá lo ngaïi chính phuû Laøo coù theå ñang che ñaäy quy moâ cuûa dòch beänh.

1015

23.2.9. Taïi Campuchia

Maãu gaø cheát taïi caùc tænh Siem Reap, Kandal vaø Takeo vaøo ngaøy 21/2/2004 coù keát quaû laø do virus H5N1. Cuïc tröôûng Kao Phao cho bieát ñaõ phaùt hieän möôøi ñôït dòch cuùm gia caàm treân toaøn quoác.

Caùc chuyeân gia lo ngaïi beänh cuùm gia caàm coù theå seõ laây lan maïnh hôn do nöôùc naøy naèm giöõa Vieät Nam vaø Thaùi Lan. Ñeán naêm 2004, thuû ñoâ Phnom Penh ñaõ coù hai ñôït dòch, tænh Kandal ba ñôït, tænh Siem Reap hai ñôït, vaø tænh Takeo giaùp Vieät Nam ba ñôït. Ñaõ coù 14.231 con gaø ñaõ cheát do cuùm, vaø 6.000 con nöõa ñaõ bò gieát.

Ñeå ngaên chaën dòch beänh traøn vaøo Campuchia, caùc quan chöùc nöôùc naøy ñaõ caám nhaäp gia caàm töø Thaùi Lan vaø Vieät Nam. Caùc nhaø chöùc traùch nöôùc naøy ñaõ toáng giam 10 ngöôøi do nhaäp khaåu tröùng vòt töø Vieät Nam. Hoï bò baét taïi tænh Takeo ôû mieàn nam Campuchia

23.2.10. Taïi Pakistan vaø Bangladesh

Trong thaùng 1/2003, khoaûng 22 treû em ñaõ cheát do nhieãm cuùm ôû 6 beänh vieän taïi thaønh phoá caûng Karachi (Pakistan), baùc só ñaõ nghi ngôø caùc ca töû vong ñoù coù lieân quan tôùi cuùm gaø. Beân caïnh ñoù, coøn coù 230 ngöôøi ñöôïc ñöa tôùi beänh vieän ôû Karachi do coù lieân quan tôùi vieâm phoåi. 27/1/2003, chính phuû Pakistan ñaõ baùc boû lôøi khaúng ñònh cuûa hieäp hoäi gia caàm raèng cuùm gaø ñaõ laøm cheát 3,5 trieäu gia caàm ôû Karachi trong 3 thaùng qua. Abdul Maroof Siddiqui, thuoäc Hieäp hoäi gia caàm Pakistan khaúng ñònh dòch cuùm gaø buøng phaùt vaøo tuaàn cuoái cuûa thaùng 10 taïi nöôùc naøy, aûnh höôûng tôùi hôn 2.000 traïi gia caàm ôû Karachi.

Ngaøy 28/1/2003, caùc nhaø chöùc traùch Bangladesh ñaõ ra leänh ñieàu tra vieäc haøng nghìn con gaø bò cheát taïi huyeän Gazipur ôû mieàn baéc, caùch thuû ñoâ Dhaka 32km. Bangladesh cuõng ñaõ caám nhaäp khaåu gaø töø Pakistan, Thaùi Lan, Vieät Nam, Campuchia, Ñaøi Loan, Malaysia, Nhaät Baûn vaø Haøn Quoác nhaèm ngaên chaën cuùm gaø. Lính bieân phoøng cuõng ñaõ ñöôïc leänh taêng cöôøng kieåm soaùt ñoái vôùi hoaït ñoäng buoân laäu gaø vaø tröùng gaø töø AÁn Ñoä. Bangladesh moãi naêm nhaäp khaåu tôùi 1,5 trieäu con gaø 1 ngaøy tuoåi töø 9 nöôùc Chaâu AÙ ñeå nuoâi trong caùc trang traïi.

1016

23.2.11. Taïi Haø Lan

Keå töø khi dòch cuùm gaø buøng noå hoài cuoái thaùng 2/2004, chính phuû Haø Lan ñaõ phaûi ra leänh gieát 11 trieäu con gaø (chieám 10% soá gaø ôû trong nöôùc). Caên beänh naøy khieán gia caàm cheát nhöng thöôøng khoâng gaây nguy hieåm cho ngöôøi. Ñaõ coù hôn 50 nhaân vieân y teá nhieãm beänh nhöng bieåu hieän duy nhaát laø nhieãm truøng nheï ôû maét, vaø phuïc hoài raát nhanh.

Vò baùc só thuù y 57 tuoåi, qua ñôøi ngaøy 17/4/2004, laø tröôøng hôïp ñaàu tieân bò vieâm phoåi vaø töû vong khi nhieãm beänh cuùm gaø ôû Haø Lan (oâng bò oám 2 ngaøy sau khi tôùi laøm vieäc cho moät trang traïi nhieãm dòch cuùm).

Theo öôùc tính, virus cuùm gaø ñaõ gaây nhieãm cho 243 trang traïi ôû Haø Lan. Hoï ñaõ phaûi gieát boû hôn 18 trieäu gia caàm nhaèm ngaên chaën dòch lan roäng.

Do soá beänh nhaân gia taêng nhanh choùng, Boä y teá Haø Lan ñaõ quyeát ñònh aùp duïng caùc phöông phaùp phoøng ngöøa ñeå ngaên chaën khaû naêng xuaát hieän chuûng beänh naëng hôn. Loaïi virus ôû Haø Lan coù veû laønh tính hôn ôû caùc nöôùc khaùc. Tuy nhieân, caùc cô quan y teá nöôùc naøy vaãn lo ngaïi raèng neáu beänh nhaân bò nhieãm cuøng luùc caû hai loaïi virus cuùm gaø vaø cuùm ngöôøi thì caùc taùc nhaân gaây beänh coù theå ñoät bieán vaø trôû thaønh daïng virus gieát ngöôøi.

Vì vaäy, taát caû caùc ñoái töôïng ñaõ tieáp xuùc vôùi gia caàm bò cuùm seõ ñöôïc duøng thuoác khaùng virus vaø tieâm chuûng phoøng cuùm ngöôøi. Caùc chuyeán taøu chôû gia caàm töø Haø Lan cuõng ñaõ bò hoaõn laïi.

Boä noâng nghieäp Haø Lan ñaõ quyeát ñònh gieát vòt ôû Lopik, tænh mieàn trung Utrecht, sau khi xeùt nghieäm maùu cho thaáy daáu hieäu cuûa khaùng theå virus cuùm vaøo ngaøy 14/3/2003. Chính phuû Haø Lan ñaõ quyeát ñònh tieâu huûy toaøn boä 22.000 con gaø ôû moät trang traïi ôû Eemsmond thuoäc vuøng ñoâng baéc cuûa nöôùc naøy, sau khi maãu maùu laáy ôû ñoù coù khaùng theå choáng virus.

23.2.12. Taïi Bæ

Ngaøy 16/4/2003, Bæ phaùt hieän oå cuùm gaø ñaàu tieân taïi trang traïi Meeuwen – Gruitrode, ôû phía ñoâng LimBurg. Vieäc xuaát khaåu gaø töôi

1017

soáng vaø tröùng ñaõ bò caám; vieäc vaän chuyeån gia caàm vaø saûn phaåm gia caàm trong nöôùc cuõng bò ñình chæ. Chính phuû Bæ ñaõ quyeát ñònh gieát khoaûng 250.000 con gaø trong baùn kính 3 km xung quanh trang traïi Meeuwen – Gruitrode. Tuy nhieân, beänh laïi tieáp tuïc xuaát hieän ôû moät trang traïi gaàn ñoù. Ñaõ coù khoaûng 1,5 trieäu con gaø buoäc phaûi ñem tieâu huûy khi ngöôøi ta phaùt hieän ra 6 chuoàng coù loaïi virus naøy. Theo phaùt ngoân vieân cuûa cô quan an toaøn thöïc phaåm quoác gia Bæ (AFSCA), nöôùc naøy vöøa phaùt hieän theâm 2 con gia caàm bò nghi ngôø nhieãm cuùm gaø. Beänh cuùm gaø coù söùc laây lan cao ñaõ traøn vaøo Bæ töø nöôùc laùng gieàng Haø Lan. Caùc nhaø chöùc traùch Bæ ñaõ khuyeân moïi ngöôøi khi tieáp xuùc vôùi gia caàm caàn uoáng thuoác choáng virus. Bæ cuõng ñaõ caám xuaát khaåu gaø soáng, ñình chæ hoaït ñoäng chuyeân chôû gia caàm vaø caùc saûn phaåm gia caàm trong phaïm vi caû nöôùc khi coù dòch.

23.2.13. Taïi Myõ

Ngaøy 11/2/2003, caùc quan chöùc bang Delaware khaúng ñònh vöøa phaùt hieän virus cuùm gaø ôû moät ñaøn gaø thöù hai taïi haït Sussex. Virus gaây beänh cuõng laø H7 – thuû phaïm buoäc caùc nhaø chöùc traùch phaûi cho gieát 12.000 con gaø vaøo hoâm 7/1/2003 trong ñôït dòch thöù nhaát taïi moät trang traïi ôû haït Kent caùch ñoù 8 km. Cuõng trong ngaøy 11/2, caùc quan chöùc bang ñaõ xaùc ñònh virus cuùm gaø ôû Kent laø H7N2.

Ngay laäp töùc, nhieàu bieän phaùp phoøng ngöøa ñaõ ñöôïc tieán haønh nhö hoaït ñoäng buoân baùn gia caàm bò caám, 74.000 con gaø taïi 3 khu chuoàng ôû trang traïi treân ñaõ bò gieát ñeå ngaên chaën söï laây lan cuûa dòch beänh, 74 trang traïi trong baùn kính 10km töø trang traïi coù dòch ñang ñöôïc caùch ly cho tôùi khi coù thoâng baùo theâm. Gaø treân 21 ngaøy tuoåi taïi nhöõng trang traïi treân seõ ñöôïc kieåm tra 10 ngaøy 1 laàn ñeå doø virus, caùc xe taûi chôû thöùc aên gia caàm chæ ñöôïc giao cho moät trang traïi trong moãi chuyeán.

23.2.14 Taïi Canada

Moät daïng virus cuùm gia caàm laây lan cao ñaõ traøn tôùi trang traïi Loewen Acres ôû Abbotsford gieát 18.000 con gaø beänh, vaø chæ vaøi tuaàn sau virus cuùm ñaõ traøn tôùi trang traïi thöù hai taïi tænh Bristish Columbia ôû Canada buoäc nhaø chöùc traùch phaûi cho gieát 36.000 con gaø

1018

vaø taêng cöôøng caùc bieän phaùp kieåm tra ñeå ngaên chaën söï laây lan dòch beänh. Caû hai trang traïi naøy ñeàu bò aûnh höôûng bôûi virus cuùm H7N3. Daïng H7N3 gieát gaàn 100% gia caàm maø noù laây nhieãm, song ít nguy hieåm ñoái vôùi ngöôøi. Caû hai trang traïi naøy ñeàu ñaõ bò caùch ly. Chính quyeàn tænh tuyeân boá thieát laäp moät vuøng kieåm soaùt roäng lôùn nhaèm haïn cheá söï vaän chuyeån cuûa moïi loaïi gia caàm, tröùng vaø vaät nuoâi. Noâng daân phaûi xin giaáy pheùp môùi ñöôïc vaän chuyeån gia caàm ra khoûi vuøng kieåm soaùt traûi daøi töø daõy nuùi North Shore giaùp vôùi Myõ vaø thaønh phoá Hope. Caùc trang traïi trong baùn kính 10 km cuõng ñöôïc khaûo saùt ñeå phaùt hieän virus.

23.3. DIEÃN BIEÁN TÌNH HÌNH DÒCH XAÛY RA ÔÛ VIEÄT NAM

ÔÛû nöôùc ta, dòch cuùm gaø ñöôïc phaùt hieän laàn ñaàu tieân ôû caùc tænh phía Baéc, cuï theå, ngaøy 24/6/03 taïi Haø Noäi roài lan ra caùc tænh nhö Vónh Phuùc.

Dòch cuùm gaø buøng phaùt töø thaùng 12/2003 taïi traïi gaø gioáng Chöông Myõ (Haø Taây), lan raát nhanh ra 2.574 xaõ, phöôøng, 381 huyeän, thò thuoäc 57 tænh, thaønh phoá trong caû nöôùc. Theo tin nhanh cuûa Thoâng taán xaõ Vieät Nam ñeán ngaøy 7/2/2004 coù 64 tænh thaønh treân caû nöôùc xuaát hieän cuùm do vi khuaån H5N1. Tính ñeán ngaøy 28/2/2004 toång soá gia caàm phaûi tieâu huûy ñaõ leân tôùi 38 trieäu con.

Ngaøy 27/01/04 UBND TPHCM ñaõ coù cuoäc hoïp khaån vôùi caùc ban ngaønh, sôû NN & PTNT cuøng vôùi caùc quaän–huyeän ñeå trieån khai keá hoaïch phoøng choáng dòch cuùm gia caàm cuõng nhö coâng taùc tieâu huûy ñaøn gia caám cuûa TP trong thôøi gian tôùi: “Chuùng ta phaûi nhanh choùng khoáng cheá cuùm gaø vaø ñaëc bieät baèng moïi caùch khoâng ñeå beänh tieáp tuïc laây sang ngöôøi”.

Tình traïng ngöôøi cheát do virus cuùm A taêng leân. Ngöôøi ta ñang tìm hieåu xem ñoù coù phaûi laø moät bieán theå cuûa virus cuùm gaø hay khoâng vaø coù hay khoâng giaû thieát cuùm gaø coù theå laây töø ngöôøi sang ngöôøi.

Baùo caùo cuûa Boä y teá 2/2/2004 cho bieát soá ngöôøi nghi nhieãm cuùm A vaãn tieáp tuïc gia taêng, ñaëc bieät laø ôû caùc tænh phía nam. Toaøn quoác ñaõ coù hôn 70 ca nghi nhieãm, trong ñoù coù 21 ngöôøi töû vong. Tuy nhieân, môùi coù 11 maãu beänh phaåm cho keát quaû döông tính vôùi H5N1. Soá beänh nhaân naøy soáng ôû 7 tænh, thaønh phoá.

1019

Theo oâng Buøi Quang Anh, Cuïc tröôûng Cuïc thuù y thì töø ngaøy 1/12 – 20/12 /2004 dòch ñaõ xaûy ra ôû baûy xaõ, phöôøng thuoäc baûy, quaän huyeän cuûa saùu tænh phía nam vôùi soá löôïng bò tieâu huûy laø 3.840 con gaø; 3.815 con vòt, ngan, ngoãng vaø 3.000 chim cuùt. Keát quaû xeùt nghieäm ôû caùc tænh Baïc Lieâu, Caàn Thô, Traø Vinh, Haäu Giang, Bình Phöôùc cho thaáy gia caàm cheát ñeàu döông tính vôùi virus cuùm H5N1.

Ñieàu ñaùng lo ngaïi laø tình hình dòch beänh trong thaùng 12 laïi taêng gaáp nhieàu laàn so vôùi thaùng 11/2004. Cuïc thuù y caûnh baùo dòch beänh ñang coù nguy cô phaùt sinh, laây lan, ñaëc bieät laø trong thôøi gian Teát nguyeân ñaùn.

Ñeán 18/2/2004 ñaõ coù treân 220 ngöôøi nhieãm vi ruùt, 38 ngöôøi töû vong, 123 ngöôøi ra vieän.

Từ ngaøy 16/12/2004 ñeán ngaøy 25/3/2005 coù 28 tröôøng hôïp maéc beänh cuùm taïi 15 tænh/thaønh phoá, trong ñoù coù 15 tröôøng hôïp töû vong.

Naêm 2005 ngöôøi ta ñaõ xeùt nghieäm vòt ôû Haäu Giang vaø coù keát quaû 50% soá vòt döông tính vôùi H5N1. Nhaø nöôùc ñaõ ñöa ra chuû tröông caám mua vòt “chaïy ñoàng” nhöng vieäc thöïc thi gaëp nhieàu khoù khaên.

23.4. CAÙC AÛNH HÖÔÛNG CUÛA DÒCH CUÙM GIA CAÀM LEÂN MOÂI TRÖÔØNG

23.4.1 AÛnh höôûng cuûa virus cuùm leân moâi tröôøng (noùi chung)

Trong thôøi gian qua, coâng taùc choáng dòch dieãn ra raát caáp baùch vôùi löôïng gia caàm tieâu huûy raát lôùn. Ña soá caùc ñòa phöông coù dòch gia caàm ñaõ toå chöùc vieäc thu gom vaø choân laáp xa khu daân cö. Song qui trình choân laáp, qui caùch hoá choân, caùc bieän phaùp an toaøn veà moâi tröôøng nhieàu nôi coøn chöa ñaûm baûo, moät soá ñòa ñieåm ñaõ xuaát hieän tình traïng oâ nhieãm moâi tröôøng.

Theo baùo caùo moät soá ñòa phöông, coù moät soá hoá choân gaàn nguoàn nöôùc maët, gaàn truïc ñöôøng giao thoâng, nôi ñi laïi cuûa nhieàu ngöôøi vaø phöông tieän giao thoâng, niloâng loùt choáng thaám moûng khoâng ñaûm baûo, ñaát phuû treân hoá choân ít. Maëc duø, ban chæ ñaïo chieán dòch ñaõ coù nhöõng höôùng daãn veà choân laáp nhöng vieäc choân laáp vaãn chöa ñaït yeâu caàu. Thöïc teá cho thaáy tình traïng hoá choân laáp chöa ñaùp öùng qui ñònh

1020

nghieâm ngaët veà choân laáp chaát thaûi hôïp veä sinh ôû caùc khaâu xöû lyù ñaùy hoá choân laáp, heä thoáng thu nöôùc roø ræ, heä thoáng kieåm soaùt khí thaûi. Caùc hoá choân laáp coù chieàu saâu thöôøng töø 2–3m, coù nôi thöïc hieän loùt ñaùy hoá baèng nilon, coù nôi laïi thay baèng lôùp vaûi baït vaø caù bieät coù nôi khoâng coù lôùp loùt ñaùy. Do vaäy, nhieàu hoá choân boác muøi hoâi thoái, nguy cô tieàm taøng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, khoâng khí, nöôùc maët, nöôùc ngaàm deã xaûy ra, aûnh höôûng ñeán söùc khoeû coäng ñoàng. ÔÛ moät soá nôi, ngöôøi ta khoâng choân maø ñoát xaùc gia caàm. Ñieàu naøy cuõng gaây ra oâ nhieãm khoâng khí nhöng haäu quaû ít hôn so vôùi vieäc choân xaùc gia caàm.

23.4.2. OÂ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí

23.4.2.1 Muøi

Do chöa yù thöùc ñöôïc taùc haïi cuûa dòch beänh vaø luùng tuùng trong coâng taùc tieâu huûy neân ngöôøi daân vöùt xaùc gaø, vòt cheát xuoáng caùc keânh raïch. Vôùi khí haäu noùng, vieäc phaân huûy xaùc gia caàm xaûy ra maïnh, boác muøi laøm oâ nhieãm khoâng khí.

Moâi tröôøng taïi caùc hoá choân laáp taäp trung thöôøng khoâng toát: phaùt sinh muøi hoâi thoái trong nhöõng ngaøy ñaàu môùi choân laáp maø nguyeân nhaân chuû yeáu laø xaùc gia caàm bò phaân huûy gaây hieän töôïng ñaát beà maët hoá phuø leân sau ñoù haï thaáp daàn gaây nöùt neû ñaát laøm thoaùt khí boác muøi hoâi. Caùc chaát khí naøy vaø nhöõng maãu beänh coù khaû naêng phaùt taùn ñi xa vaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán khu daân cö gaàn ñoù.

ÔÛ moät soá ñòa phöông nhö Ñoàng Nai, Bình Döông, Tieàn Giang, Long An,... ñeàu xaûy ra tình traïng ngöôøi daân cöù ñaøo hoá vöùt gia caàm xuoáng roài laáp ñaát voäi vaøng, hay nhieàu xaùc gaø coøn vöùt böøa baõi ra ñöôøng cho naéng möa tieâu huûy,..

Ñaùng lo ngaïi laø moät soá nôi ôû ÑBSCL do chöa yù thöùc ñöôïc taùc haïi cuûa dòch beänh vaø luùng tuùng trong toå chöùc tieâu huûy neân ngöôøi daân vöùt xaùc gaø, vòt cheát xuoáng caùc keânh raïch.

Baø con soáng ôû xaõ Nhôn Ñöùc (Nhaø Beø), xaõ An Phuù (Cuû Chi), xaõ Quy Ñöùc (Bình Chaùnh) TPHCM phaûn aùnh tình traïng caùc hoá choân laáp gia caàm boác muøi hoâi thoái. Nhöng ñieàu ñaùng lo ngaïi hôn laø khi muøa möa ñeán, caùc hoá choân gaø naøy môùi coù cô hoäi ñeå chuyeån taát caû moïi muøi

1021

hoâi noàng naëc vaø maàm beänh leân treân maët ñaát, gaây oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc maët, moâi tröôøng khoâng khí. Muøi caùc khí H2S, NH3, CH4,.. töø hoá choân ga, taùc ñoäng leân ñöôøng hoâ haáp, gaây ñau ñaàu, vieâm keát maïc, maát nguû, ñau maét, suy hoâ haáp. Vôùi noàng ñoä cao chuùng caûn trôû söï vaän chuyeån oxy, laøm haïi caùc moâ thaàn kinh, coù theå gaây töû vong.

23.4.2.2. Caùc khí ñoäc

ÔÛ caùc hoá choân laáp do nhieät ñoä khoâng khí cao neân quaù trình phaân huûy yeám khí xaûy ra maïnh vaø löôïng khí thaûi phaùt ra nhieàu, thöôøng coù caùc khí ñoäc nhö: NH3, CO2, H2S, CH4,… Trong ñoù, CO2 vaø CH4 chuû yeáu ñöôïc sinh ra töø quaù trình phaân huûy thaønh phaàn chaát höõu cô coù trong hoá. Caùc chaát naøy neáu vôùi haøm löôïng cao, seõ gaây oâ nhieãm khoâng khí (thöôøng laø muøi hoâi thoái khoù chòu) aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng vaø söùc khoeû cuûa ngöôøi daân xung quanh. Caùc khí naøy khoâng thaät nguy hieåm cho moâi tröôøng (vì so vôùi caùc nguoàn phaùt sinh khaùc nhö ñoát nhieân lieäu thì nguoàn phaùt sinh CO2, CH4,… khoâng ñaùng keå). Tuy nhieân, noù laïi coù ñoùng goùp vaøo taùc nhaân gaây hieäu öùng nhaø kính. Ñoäc do H2S gaây ra cuõng raát nguy hieåm cho hoâ haáp.

Baûng 25.2. Caùc khí ñaëc tröng sinh ra töø baõi choân laáp gia caàm

Caùc loaïi khí cô baûn Thaønh phaàn % (Theå tích)

Meâ tan – CH4 45 – 60

Carbon dioxit – CO2 40 – 60

Nitô – N2 2 – 5

OÂxy – O2 0,1 – 1,0

Amoâniaéc – NH3 0,1 – 1,0

Hydrosunphua – H2S vaø mecaptan 0 – 0,1

Hydro – H2 0 – 0,2

Oâxit carbon – CO 0 – 0,2

Caùc thaønh phaàn khaùc 0,01 – 0,6

(Nguoàn trang web www.google.com )

1022

23.4.3. Moâi tröôøng ñaát

Moâi tröôøng ñaát coù theå bò nhieãm ñoäc do söï lan truyeàn caùc chaát oâ nhieãm töø moâi tröôøng khoâng khí, nöôùc bò oâ nhieãm hay töø xaùc gia caàm toàn taïi laâu daøi trong ñaát, laøm cho noàng ñoä caùc chaát ñoäc taêng leân, vöôït quaù möùc an toaøn vaø gaây ra oâ nhieãm. Söï xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo moâi tröôøng ñaát bò aûnh höôûng do hoaït tính cuûa keo ñaát vaø dung dòch ñaát.

Maët khaùc, caùc hoá choân gaø cheát khi bò phaân huûy taïo ra caùc chaát höõu cô, canxi, xöông, muøi, caùc khí ñoäc nhö H2S, NH3, CO2,… Ñaëc bieät, caû caùc vi truøng gaây beänh, neân caàn phaûi coù nhöõng bieän phaùp thích hôïp ñeå xöû lyù. Thoâng thöôøng caùc hoá choân laáp phaûi coù ñöôøng thoaùt nöôùc raùc rieâng daãn ra nôi xöû lyù, neáu khoâng chuùng seõ ngaám vaøo trong ñaát, phaùt taùn ra moâi tröôøng xung quanh (moâi tröôøng khoâng khí, nöôùc maët, ngaàm…).

Nöôùc ræ töø caùc baõi choân laáp coù taûi löôïng oâ nhieãm chaát höõu cô raát cao (thoâng qua chæ soá COD, BOD vaø chöùa caùc maàm virut vaø baøo töû H5N1). Nöôùc ræ naøy seõ ngaám xuoáng ñaát gaây oâ nhieãm ñaát, nöôùc ngaàm. Caùi cô baûn laø vi khuaån gaây beänh H5N1 vaãn coøn toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát raát laâu, haøng chuïc ngaøy sau, trong ñieàu kieän ñoä aåm thích hôïp, vaø ñaây chính laø nguoàn lan truyeàn oâ nhieãm virut gaây beänh.

23.4.4. OÂ nhieãm moâi tröôøng nöôùc

23.4.4.1. Nöôùc maët

Cô quan y teá caûnh baùo nguy cô oâ nhieãm nguoàn nöôùc vaø buøng phaùt dòch beänh ñöôøng ruoät do caùc hoá choân gia caàm baét ñaàu ñeán kyø phaân huûy. Caùc nhaø chuyeân moân coøn cho raèng, muøa möa chaéc chaén haøng trieäu xaùc gia caàm trong loøng ñaát seõ leân tieáng.

Sau khi tieán haønh laáy maãu quan traéc chaát löôïng moâi tröôøng nöôùc maët, nöôùc gieáng khoan khu vöïc laân caän nôi choân laáp gia caàm, phaân tích maãu nöôùc maët cho thaáy caùc thoâng soá oâ nhieãm: chaát höõu cô, caùc chaát dinh döôõng dao ñoäng töø 6 ñeán 27mg/l(BOD) vaø töø 0,07 ñeán 0,52mg/l (NH4). Ñoái chieáu tieâu chuaån TCVN 5942–1995 cho thaáy neáu söû duïng nguoàn nöôùc naøy cho sinh hoaït thì caàn phaûi ñöôïc xöû lyù. Chæ tieâu phaân tích vi sinh (Coliform): dao ñoäng töø 4.000 ñeán 20.000 MPN/100ml, vöôït tieâu chuaån quy ñònh raát cao.

1023

Tuy nhieân, maãu laáy ôû moät soá nôi laïi khoâng coù daáu hieäu oâ nhieãm, chaúng haïn nhö maãu gieáng khoan taïi xaõ Long An, Chaâu Thaønh caùch hoá choân 18.000 con gia caàm 50m thì khoâng coù daáu hieäu oâ nhieãm.

Ngöôøi daân khoâng ñöôïc höôùng daãn qui caùch hoaëc do khoâng tuaân thuû caùc qui taéc khi xöû lí gia caàm nhieãm beänh, ñaõ vöùt böøa baõi gaø cheát xuoáng soâng ngoøi vaø ao hoà, do ñoù khi xaùc phaân huûy, dòch beänh seõ phaùt taùn vaø theo doøng nöôùc lan roäng ñeán nhieàu khu vöïc khaùc. Tröôùc maét laø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán sinh hoaït, söùc khoeû cuûa baø con ñòa phöông khi hoï söû duïng nguoàn nöôùc töø caùc soâng raïch ñeå naáu aên vaø taém giaët. Moät lyù do nöõa laø caùc hoá choân laáp ôû gaàn nöôùc maët neân nöôùc roø ræ töø caùc hoá choân naøy laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc. Caùc baõi choân laáp khoâng ñaït tieâu chuaån, gaây oâ nhieãm muøi vaø oâ nhieãm nguoàn nöôùc maët cuõng nhö nöôùc ngaàm moät caùch nghieâm troïng, aûnh höôûng xaáu ñeán ngaønh chaên nuoâi thuûy saûn vaø noâng nghieäp.

Sôû taøi nguyeân moâi tröôøng TPHCM ñaõ giaùm saùt vaø laáy maãu nöôùc taïi caùc keânh raïch ngoaïi thaønh vaø nöôùc döôùi ñaát ôû caùc baõi choân laáp gia caàm nhaèm ñaûm baûo nguoàn nöôùc khoâng bò aûnh höôûng, kòp thôøi phaùt hieän vaø xöû lí neáu xaûy ra söï coá oâ nhieãm, traùnh phaùt taùn dòch beänh vaøo nguoàn nöôùc.

23.4.4.2. Nöôùc ngaàm

Theo ñaùnh giaù nguy cô oâ nhieãm nöôùc ngaàm töø caùc hoá choân laáp gia caàm laø raát cao, ñaëc bieät vaøo muøa möa. Nhö ta ñaõ bieát, haøm löôïng protein trong gia caàm vaø caùc saûn phaåm gia caàm raát cao, maët khaùc haøm löôïng nöôùc trong thòt gia caàm chieám tôùi 70–80%. Bôûi vaäy, trong quaù trình phaân huûy, moät löôïng lôùn nöôùc thaûi coù haøm löôïng chaát thaûi cao taïo ra nguy cô oâ nhieãm nöôùc ngaàm gaàn khu choân laáp. Nöôùc ngaàm khu vöïc xung quanh bò oâ nhieãm chuû yeáu do nöôùc röûa chuoàng, chuoàng nuoâi traïi nuoâi bò dòch, nöôùc thaûi sinh ra trong quaù trình phaân huûy gia caàm phaùt taùn ra beân ngoaøi hoá choân do loùt ñaùy khoâng kyõ, hoaëc khoâng loùt ñaùy. Noàng ñoä caùc chaát oâ nhieãm trong nöôùc naøy raát cao, coù theå so saùnh vôùi nöôùc raùc roø ræ töø hoá choân. Thôøi gian phaân huûy gia caàm trong hoá coù theå tôùi moät naêm neân nguy cô oâ nhieãm laø raát lôùn. Nhö vaäy, vaán ñeà xöû lyù löôïng nöôùc thaûi sinh ra caàn phaûi ñöôïc xem xeùt.

1024

Tuy nhieân, toác ñoä gia nhaäp cuûa caùc chaát oâ nhieãm vaøo nöôùc ngaàm phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm ñòa chaát nôi choân laáp, bieän phaùp xöû lyù ñaùy hoá vaø thôøi gian choân laáp.

Do nhieàu hoá choân gia caàm khoâng thöïc hieän ñuùng qui ñònh veà veä sinh moâi tröôøng vaø ñeà phoøng nhöõng côn möa ñaàu muøa coù theå laøm cho ñaát löôïng nguoàn nöôùc xaáu ñi. Theo ñaùnh giaù böôùc ñaàu cuûa caùc cô quan chuyeân moân, nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm chuû yeáu ôû huyeän Bình Chaùnh, Nhaø Beø vaø Quaän 7 vì ñaây laø caùc vuøng ñaát thaáp. Nhieàu hoä daân ôû ñaây vaãn duøng nöôùc gieáng, nöôùc soâng raïch vaø hoï khoâng bieát raèng sau khi coù haøng taán xaùc gia caàm döôùi ñaát thì nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm, söùc khoeû hoï bò ñe doaï, thaäm chí laø cöïc kyø nguy hieåm. ÔÛ caùc tænh môùi chæ quan taâm tôùi caùc bieän phaùp khoáng cheá dòch maø khoâng chuù yù tôùi khaû naêng oâ nhieãm nöôùc ngaàm töø caùc hoá choân vaø caùc soâng raïch coù gaø cheát. Ñoái vôùi khu vöïc Mieàn Trung, do ñaây laø vuøng ñaát caùt, neân nöôùc roø ræ töø hoá choân laáp xuoáng nöôùc ngaàm seõ raát nhanh. Hôn nöõa, ngöôøi daân ôû khu vöïc duøng nöôùc maët hoaëc nöôùc gieáng khoan cuõng chæ ôû ñoä saâu 10m, neân khaû naêng oâ nhieãm, laây beänh laø raát cao.

Nguoàn nöôùc maët ôû soâng, hoà deã bò oâ nhieãm hôn nöôùc ngaàm, song hai nguoàn nöôùc naøy coù quan heä thaåm thaáu vôùi nhau, neân söï oâ nhieãm laø töông ñöông. Ñaùng lo ngaïi nhaát laø caùc tænh Mieàn Trung hieän söû suïng tröïc tieáp nguoàn nöôùc maët, hoaëc gieáng khoan. Maø caùc gieáng naøy chæ saâu 10m neân aûnh höôûng raát lôùn tôùi söùc khoeû ngöôøi daân. Trong caùc hoá choân gia caàm bò dòch coøn chöùa caû vi truøng gaây beänh. Do vaäy, caàn phaûi coù bieän phaùp thích hôïp ñeå xöû lyù, neáu khoâng chuùng seõ bò ngaám trong ñaát, phaùt taùn ra moâi tröôøng xung quanh. Nguy cô gaây oâ nhieãm nöôùc ngaàm tuyø thuoäc vaøo tính chaát ñòa taàng ôû töøng nôi. Ñieàu naøy phaûi kieåm tra, xeùt nghieäm treân thöïc teá môùi coù keát quaû chính xaùc ñöôïc.

23.5. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA VIRUS CUÙM GAØ TÔÙI SÖÙC KHOEÛ CUÛA CON NGÖÔØI

Beänh cuùm gaø khoâng chæ laây beänh cho gia caàm maø noù coøn coù theå laây sang cho caû ngöôøi, tôùi nay ñaõ coù caùc beänh nhaân töû vong do virus H5N1. Ñieàu ñoù cho thaáy, virus naøy coù aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán con ngöôøi. Ñôn cöû nhö ôû Vieät Nam soá ngöôøi töû vong vì beänh cuùm ñaõ

1025

treân vaøi chuïc ngöôøi, ñoù khoâng phaûi laø con soá nhoû trong khi ñaïi dòch laïi coù khaû naêng buøng phaùt trôû laïi moãi muøa laïnh haøng naêm.

Tuy nhieân, coù moät vaán ñeà ñaët ra laø coù hay khoâng vieäc laây nhieãm virus cuùm H5N1 töø ngöôøi sang ngöôøi. Neáu tröôøng hôïp naøy xaûy ra thì coù theå xem ñaây laø moät vaán ñeà nghieâm troïng, aûnh höôûng raát lôùn ñeán söùc khoûe cuûa coäng ñoàng treân toaøn nhaân loaïi. Caùc oå dòch seõ laø nôi thu huùt ruoài nhaëng vaø töø ñaây coù theå phaùt taùn nhieàu loaïi beänh lieân quan ñeán tieâu hoaù.

Ngaøy 20/5/2005 Toå chöùc y teá theá giôùi (WHO) vöøa coâng boá moät baùo caùo döïa phaàn lôùn vaøo cuoäc nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh taïi VN cho ñeán thaùng 4/2005 vôùi lo ngaïi virus H5N1 vaãn ñang tieáp tuïc tieán hoùa vaø ñaây seõ laø khôûi ñieåm cuûa ñaïi dòch cuùm treân toaøn theá giôùi.

Ngaøy 21/05/05, Cuïc thuù y Vieät Nam ñaõ coù vaên baûn coâng boá chính thöùc nhöõng baèng chöùng cho thaáy virus H5N1 ôû Vieät Nam chöa laây tröïc tieáp töø ngöôøi sang ngöôøi.

Hình 23.3. Nhieãm beänh cuùm gaø ôû ngöôøi

23.5.1. Sô löôïc veà beänh cuùm gaø ôû ngöôøi

Beänh dòch cuùm type A coù nguy cô lan roäng vaø gaây töû vong cho ngöôøi. Ngöôøi beänh soáng trong vuøng coù nuoâi gia suùc, gia caàm bò nhieãm beänh hoaëc tieáp xuùc vôùi ngöôøi bò cuùm raát deã bò laây vaø nhieãm beänh.

Khoâng gioáng nhö nhieàu chuûng khaùc cuûa virus cuùm gaø, H5N1 coù theå laây nhieãm sang ngöôøi, gaây beänh naëng vaø gaây töû vong. Keát quaû nghieân cöùu di truyeàn cuûa H9N2 cho thaáy moái quan heä gaàn nhö gioáng heät nhau vôùi caùc gen sao cheùp cuûa H5N1. Nghieân cöùu veà phaùt sinh

1026

loaøi chæ ra raèng, H5N1 laây nhieãm sang ngöôøi thöïc ra laø H9N2 ñöôïc bao quanh bôûi voû cuûa H5N1 ôû chim (goàm caû gia caàm).

Virus cuùm gaø raát khoâng oån ñònh vaø coù khaû naêng ñoät bieán raát nhanh, coù khaû naêng laây nhieãm töø ñoäng vaät naøy sang ñoäng vaät khaùc. Caùc nhaø khoa hoïc lo ngaïi laø virus cuùm gaø coù theå tieán hoaù thaønh moät daïng deã laây töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc, laøm laây beänh nhanh choùng vaø laø moät beänh nhanh choùng gaây cheát ngöôøi.

Ñieàu coù theå xaûy ra, neáu moät ngöôøi naøo ñoù bò nhieãm virus cuùm ngöôøi sau ñoù laïi nhieãm virus cuùm gaø. Hai loaïi virus naøy seõ taùi toå hôïp trong cô theå beänh nhaân, gaây ra moät virus lai coù theå laây lan nhanh töø ngöôøi sang ngöôøi. Loaïi virus lai naøy loaøi ngöôøi chöa bao giôø tieáp xuùc, vì vaäy khoâng coù mieãn dòch vaø coù theå gaây ñaïi dòch nhö ñaõ xaûy ra ñaïi dòch cuùm Taây Ban Nha naêm 1918 – 1919, ñaõ gieát cheát 40 – 50 trieäu ngöôøi treân toaøn theá giôùi.

23.5.2. Caùch laây truyeàn

Virus H5N1 laây lan nhanh choùng taïo thaønh dòch cuùm. Virus naøy coù theå soáng ngoaøi moâi tröôøng 4 ngaøy ôû nhieät ñoä 220C vaø 30 ngaøy ôû nhieät ñoä 00C. Neáu trong baêng tuyeát chuùng coù theå soáng voâ thôøi haïn daïng baøo töû.

Con ngöôøi coù theå bò nhieãm beänh cuùm qua tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi gaø hoaëc phaân gaø mang maàm beänh, hoaëc caùc thöùc aên mang maàm beänh. Vaán ñeà ngöôøi maéc beänh cuùm gaø vaø laây sang ngöôøi khaùc coù theå xaûy ra hay khoâng ñang ñöôïc xem xeùt.

23.5.3. Trieäu chöùng cuûa beänh

Beänh cuùm coù nhieàu theå laâm saøng. Theå thöôøng gaëp laø:

- Sau thôøi gian nung beänh ngaén, khoaûng moät ngaøy, ít khi tôùi vaøi ngaøy, beänh phaùt raát ñoät ngoät.

- Thaân nhieät taêng leân 390C – 400C ngay ngaøy ñaàu, keùo daøi 3 – 5 ngaøy.

- Keøm theo laø meät moûi, ñau nhöùc toaøn thaân, ñau ñaàu nhö buùa boå, ñau caùc cô xöông, khôùp, chaân tay raõ rôøi, da khoâ noùng, maët böøng

1027

böøng, maét choùi, chaûy nöôùc maét, soå muõi, ngaït muõi, ñau raùt hoïng, coù khi ho töùc ngöïc, khaïc ñôøm hoaëc chaûy maùu cam, mieäng ñaéng, buoàn noân, taùo boùn.

Xeùt nghieäm maùu: baïch caàu giaûm coøn 4 – 5000/mm3, lympho baøo töông ñoái taêng trong coâng thöùc baïch caàu.

Sau thôøi gian ñoù, nhieät ñoä giaûm daàn, coù theå haï nhanh xuoáng bình thöôøng roài voït leân moät ngaøy, goïi laø nhieät ñoä daïng V cuùm. Ñoàng thôøi trieäu chöùng toaøn thaân dòu daàn trong 5 – 7 ngaøy.

ÔÛ moät soá beänh nhaân cao tuoåi: meät nhöôïc keùo daøi, söï bình phuïc chaäm.

Trong dòch cuùm coøn nhieàu theå khoâng roõ trieäu chöùng hoaëc theå nheï gioáng nhö caûm laïnh: khoâng soát, chæ haét hôi, soå muõi, ho.

Coù theå gaëp theå naëng, raát naëng do bieán chöùng hoâ haáp, tim maïch thaàn kinh. Bieán chöùng hoâ haáp laø chuû yeáu vaø naëng nhaát: vieâm phoåi tieân phaùt vaø thöù phaùt.

• Vieâm phoåi tieân phaùt do baûn thaân virus cuùm gaø laø naëng ñaëc bieät:

- Nhieät ñoä khoâng giaûm vaøo ngaøy 3 – 5 maø tieáp dieãn.

- Keøm khoù thôû, thôû gaáp, tím taùi, khaïc ñôøm coù khi laãn caû maùu.

- Nhanh choùng daãn ñeán suy hoâ haáp, suy tuaàn hoaøn roài töû vong.

Bieán chöùng ñoù gaëp ôû moät soá ñaïi dòch. Neáu virus ñoät bieán vaø phoái hôïp vôùi virus cuùm ngöôøi, virus môùi seõ laây töø ngöôøi sang ngöôøi gioáng nhö söï laây lan virus cuùm ngöôøi raát nguy hieåm cho loaøi ngöôøi.

• Vieâm phoåi thöù phaùt do vi khuaån boäi nhieãm gaây neân lieân caàu, pheá caàu, heamophilus influenzae, tuï caàu…, gaëp ôû nhöõng ngöôøi cao tuoåi, ngöôøi maéc beänh maõn tính veà phoåi, tim, thaän, theå hieän nhö sau:

- Beänh cuùm dòu ñöôïc 2 – 3 ngaøy laïi thaáy thaân nhieät taêng leân.

- Ho, thôû gaáp vôùi caùc trieäu chöùng ñoâng ñaëc phoåi.

- Khaùm vaø xeùt nghieäm maùu thaáy baïch caàu maùu taêng 10– 5000/mm3, baïch caàu trung tính taêng.

1028

23.5.4. Ñieàu trò

Ñieàu coát yeáu trong ñieàu trò cuùm gaø laø phaûi tuaân theo moät lòch trình. Caùc trieäu chöùng cuùm coù theå giaûm khi naèm nghæ ngôi vaø giöõ nöôùc toát. Vieäc phuïc hoài söùc khoûe khoâng neân thuùc ñaåy quaù nhanh. Ngoaøi ra, neáu ñeå ngöôøi beänh trôû laïi caùc hoaït ñoäng bình thöôøng quaù nhanh coù theå gaây taùi phaùt beänh hoaëc bieán chöùng.

Caùc bieän phaùp phoøng traùnh beänh

- Veä sinh caù nhaân, veä sinh aên uoáng.

- Haïn cheá tieáp xuùc vôùi nguoàn beänh: khi tieáp xuùc vôùi nguoàn beänh phaûi ñöôïc trang bò baûo hoä, caùc trang bò baûo hoä goàm: maët naï, aùo choaøng, gaêng tay, muõ… Caùc trang bò baûo hoä ñeàu phaûi ñöôïc saûn xuaát theo tieâu chuaån kyõ thuaät ñaûm baûo ngaên ngöøa söï xaâm nhaäp cuûa virus vaøo cô theå con ngöôøi. Tuy nhieân, khi khoâng coù caùc trang bò baûo hoä thì vaãn coù theå thay theá baèng caùc trang bò ñôn giaûn khaùc. Vieäc trang bò baûo hoä ñoái vôùi nhaân vieân y teá khi vaøo vuøng coù dòch cuùm gia caàm vaø nhöõng ngöôøi daân soáng trong vuøng dòch laø heát söùc caàn thieát.

- Theo qui ñònh cuûa Boä y teá, trong moät soá tröôøng hôïp nhaát ñònh, moät soá trang thieát bò baûo hoä seõ ñöôïc nhaân vieân y teá caáp phaùt vaø höôùng daãn söû duïng ñeán ngöôøi daân. Beân caïnh ñoù, nhöõng ngöôøi daân soáng trong vuøng dòch cuõng caàn coù caùc bieän phaùp töï phoøng beänh, töï trang bò khaåu trang, taêng cöôøng veä sinh caù nhaân vaø söû duïng caùc loaïi thuoác saùt khuaån ñöôøng hoâ haáp.

- Vieäc baûo ñaûm veä sinh moâi tröôøng cuõng phaûi ñöôïc tieán haønh thöôøng xuyeân. Beân caïnh bieän phaùp taåy ueá chuoàng traïi nuoâi gia caàm maéc dòch, caàn phun thuoác Cloramin B ôû moâi tröôøng xung quanh khu vöïc nhaø ôû, neáu caàn thieát coù theå phun thuoác trong töøng gia ñình.

- Sau khi ra khoûi khu vöïc xaûy ra dòch, nhaân vieân y teá môùi ñöôïc côûi boû trang bò vaø quaàn aùo baûo hoä. Caùc trang bò vaø quaàn aùo baûo hoä ñöôïc thay ra phaûi cho ngay vaøo tuùi nilon, buoäc kín laïi, sau ñoù ngaâm vaøo dung dòch taåy truøng vaø ñöa veà cô sôû y teá ñeå tieâu huûy baèng caùch ñoát hoaëc choân.

1029

- Caùc gia ñình naèm trong vuøng coù dòch cuùm gia caàm hoaëc coù ngöôøi thaân bò maéc beänh vieâm phoåi do virus cuõng caàn coù bieän phaùp veä sinh nhaø cöûa, caùc ñoà duøng cuûa ngöôøi bò maéc beänh cuõng caàn ñöôïc ngaâm vaøo dung dòch taåy truøng 20 phuùt, sau ñoù giaët saïch phôi khoâ môùi ñöôïc ñöa vaøo söû duïng.

Taïi caùc cô sôû y teá

- Phaûi boá trí phoøng khaùm caùch ly ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù bieåu hieän cuûa beänh.

- Nhaân vieân y teá khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi nghi maéc beänh cuõng caàn ñöôïc trang bò baûo hoä nhö khi vaøo vuøng dòch. Sau khi khaùm beänh phaûi röûa tay baèng dung dòch taåy truøng.

- Taïi khoa ñieàu trò phaûi boá trí caùc buoàng beänh caùch ly, khi vaøo khu vöïc ñieàu trò thì nhaân vieân y teá phaûi ñöôïc trang bò quaàn aùo baûo hoä.

- Taïi moãi khu vöïc ñieàu trò cuõng caàn boá trí moät phoøng ñöôïc qui ñònh daønh rieâng thay quaàn aùo baûo hoä saïch. Tröôùc caùc buoàng beänh phaûi ñaët caùc taám chuøi chaân, nhaân vieân y teá phaûi chuøi chaân tröôùc khi vaøo buoàng beänh vaø sau khi ra khoûi buoàng beänh.

- Ngöôøi beänh khi ñöôïc khaùm beänh cuõng phaûi ñeo khaåu trang ñeå traùnh laây nhieãm sang nhaân vieân y teá, caùc nhaân vieân y teá cuõng phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh chuyeân moân veà vieäc ñaûm baûo voâ khuaån vaø söû duïng caùc trang thieát bò, quaàn aùo baûo hoä theo nguyeân taéc choáng laây nhieãm cheùo trong khu vöïc ñieàu trò. Taïi tröôùc moãi buoàng ñieàu trò caàn ñaët moät loï coàn saùt truøng ñeå nhaân vieân y teá röûa tay ngay sau khi khaùm vaø tieáp xuùc vôùi ngöôøi beänh.

- Khi ñaõ xong coâng vieäc vaø caàn ra khoûi khu vöïc ñieàu trò caùch ly, nhaân vieân y teá môùi ñöôïc côûi boû trang bò vaø quaàn aùo baûo hoä. Vieäc côûi boû trang bò vaø quaàn aùo baûo hoä phaûi ñöôïc thöïc hieän taïi moät phoøng ñaõ ñöôïc daønh rieâng cho vieäc naøy.

- Veà nguyeân taéc, taïi caùc khu vöïc ñieàu trò caùch ly khoâng cho pheùp ngöôøi khoâng coù traùch nhieäm coù maët taïi ñaây. Tuy nhieân, ôû moät soá phoøng beänh chöa phaûi thuoäc dieän caùch ly tuyeät ñoái, ngöôøi beänh

1030

ñang ñöôïc theo doõi, chöa ñöôïc chuaån ñoaùn, xaùc ñònh thì nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi ngöôøi beänh cuõng phaûi ñöôïc trang bò baûo hoä vaø tuaân thuû caùc nguyeân taéc baûo hoä nhö nhaân vieân y teá.

- Taêng cöôøng söùc khoûe baèng caùch aên uoáng vaø luyeän taäp theå duïc theå thao.

- Khi coù caùc bieåu hieän beänh nhö: soát cao, ñau ñaàu, ñau cô, ñau hoïng, ho… caàn ñeán ngay caùc cô sôû y teá ñeå khaùm vaø ñieàu trò.

Hieän nay ñaõ coù thuoác choáng cuùm coù theå vöøa ñöôïc duøng cho phoøng ngöøa ngöôøi nhieãm cuùm gaø, vöøa ñieàu trò nhöõng ngöôøi ñaõ nhieãm cuùm gaø. Virus döôøng nhö khaùng hai thuoác choáng cuùm cuõ laø amantadin vaø rinamtadin. Tuy nhieân, caùc thuoác choáng cuùm môùi hôn laø tamiflu vaø relenza hy voïng seõ coù taùc duïng vaø ñöôïc cung caáp ñaày ñuû khi coù dòch xaûy ra:

Rieâng Tamiflu laø loaïi thuoác choáng virus coù hieäu quaû cao trong ñieàu trò cuùm A vaø ñöôïc Boä y teá ñöa vaøo phaùc ñoà ñieàu trò. Tamiflu vôùi teân hoaït chaát laø Oseltamivir cuûa haõng döôïc phaåm Roche (Thuïy Só) laø loaïi thuoác choáng virus coù taùc duïng öùc cheá virus cuùm thoâng qua vieäc öùc cheá men neuraminidase (N). Men N coù taùc duïng heát söùc cô baûn trong vieäc haïn cheá söï phaùt taùn cuûa virus naøy trong cô theå. Khi ngöôøi maéc cuùm duøng loaïi thuoác naøy seõ laøm cho virus cuùm khoâng nhaân leân vaø kìm haõm söï phaùt trieån cuûa virus.

23.5.5. Bieän phaùp phoøng ngöøa (Trích quy ñònh phoøng choáng dòch cuùm gia caàm – Boä Y teá, 2003)

Trung taâm phoøng choáng beänh Myõ (CDC) khuyeán caùo raèng: neân tieâm vaccin haøng naêm, Vaccin neân ñöôïc tieâm tröôùc khi coù dòch 2 – 6 tuaàn. Ñieàu naøy cho pheùp cô theå coù ñuû thôøi gian hình thaønh mieãn dòch. Ngöôøi lôùn chæ caàn moät lieàu vaccin haøng naêm, nhöng vôùi treû em döôùi 9 tuoåi maø chöa ñöôïc mieãn dòch tröôùc ñoù thì neân tieâm 2 lieàu, moãi lieàu caùch nhau moät thaùng. Vaccin tröôùc moãi muøa cuùm goàm 3 chuûng virus coù khaû naêng deã gaëp nhaát trong muøa cuùm tôùi.

Ngaøy 26/5/2005 Trung Quoác ñaõ coâng boá hai loaïi vaccin môùi coù khaû naêng phoøng ngöøa hieäu quaû söï laây lan cuûa virus H5N1 giöõa caùc loaïi gia caàm, thuûy caàm vaø töø thuûy caàm sang ñoäng vaät vaø sang ngöôøi.

1031

Löu yù moät vaøi ngöôøi khoâng neân tieâm vaccin cuùm: (Treû em döôùi 6 thaùng tuoåi coù heä mieãn dòch chöa hoaøn chænh vaø khoâng coù lôïi khi tieâm vaccin.

Vaccin laø cheá phaåm töø tröùng gaø, ngöôøi bò dò öùng naëng vôùi tröùng hoaëc caùc thaønh phaàn khaùc cuûa vaccin thì khoâng neân tieâm vaccin cuùm. Moät bieän phaùp thay theá laø hoï coù theå duøng moät lieäu trình amantadin hoaëc rimantadin cuõng ñöôïc duøng nhö moät bieän phaùp baûo veä choáng laïi virus cuùm.

Moät soá ngöôøi coù theå duøng amantadin vaø rimantadin khaù hieäu quaû, sau khi muøa cuùm baét ñaàu. Thuoác naøy coù hieäu quaû vôùi ngöôøi bò toån thöông heä mieãn dòch, nhö beänh nhaân HIV giai ñoaïn cuoái. Hai loaïi thuoác naøy coù hieäu quaû 70–90% trong vieäc phoøng cuùm.

Moät vaøi nhoùm ngöôøi chöa bò cuùm gaø cuõng ñöôïc khuyeân duøng vaccin vì hoï coù nguy cô bò caùc bieán chöùng do cuùm:

- Taát caû nhöõng ngöôøi 65 tuoåi hoaëc hôn, söùc ñeà khaùng yeáu.

- Nhöõng ngöôøi ñieàu trò noäi truù hoaëc taïi beänh vieän vaø deã maéc beänh maõn tính.

- Ngöôøi lôùn vaø treû em bò beänh tim, phoåi maõn tính, nhö hen pheá quaûn.

- Ngöôøi lôùn vaø treû em bò beänh chuyeån hoùa maõn tính, nhö beänh tieåu ñöôøng, roái loaïn chöùc naêng thaän, cuõng nhö thieáu maùu naëng hoaëc beänh veà maùu baåm sinh.

- Treû em vaø vò thaønh nieân ñieàu trò lieäu phaùp aspirin daøi ngaøy.

- Phuï nöõ coù thai thaùng thöù 2 hoaëc 3 trong muøa cuùm hoaëc nhöõng phuï nöõ ñang phaûi chaêm soùc beänh nhaân.

- Ngöôøi bò suy giaûm mieãn dòch, bao goàm ngöôøi nhieãm HIV, beänh nhaân ung thö, ngöôøi nhaän gheùp taïng, vaø nhöõng beänh nhaân duøng steroid, hoùa trò lieäu hoaëc xaï trò.

- Baát cöù ngöôøi naøo tieáp xuùc vôùi nhoùm treân, nhö nhaân vieân chaêm soùc, nhaân vieân y teá vaø caùc thaønh vieân trong gia ñình.

- Du lòch nöôùc ngoaøi.

1032

23.6. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA VIRUS CUÙM GAØ ÑEÁN NEÀN KINH TEÁ – XAÕ HOÄI

Dòch cuùm gaø xaûy ra chuû yeáu ôû vuøng noâng thoân, caùc hoä gia ñình chaên nuoâi, noù ñaõ laøm cheát moät löôïng gia caàm, keå caû löôïng gia caàm bò gieát do naèm trong vuøng dòch, vaø bò nghi ngôø nhieãm cuùm. Trong ñoù, chòu haäu quaû naëng neà vaø tröïc tieáp nhaát laø caùc hoä chaên nuoâi gia caàm. Laøm theá naøo ñeå traû nôï vaø vay tieàn ôû ñaâu ñeå phuïc hoài kinh teá gia ñình sau dòch laø hai noãi lo lôùn cuûa caùc hoä naøy.

Dòch cuùm gia caàm xaûy ra gaây thieät haïi ñeán neàn kinh teá. Do moät soá nöôùc lo ngaïi dòch cuùm traøn vaøo nöôùc mình, ñaõ ra leänh caám nhaäp khaåu gaø töø caùc nöôùc coù dòch, laøm cho caùc nöôùc coù dòch bò aûnh höôûng naëng neà veà kinh teá.

Chaâu AÙ

Theo döï baùo cuûa UÛy ban Kinh teá vaø xaõ hoäi khu vöïc chaâu AÙ vaø Thaùi Bình döông thuoäc Lieân hieäp quoác, toác ñoä taêng tröôûng kinh teá trong khu vöïc seõ taêng, maëc duø coù dòch cuùm gia caàm. Tuy nhieân, tình hình tröôùc maét quaû laø toài teä vôùi caùc doanh nghieäp xuaát khaåu vaø ñôøi soáng cuûa coâng nhaân, noâng daân lieân quan tôùi con gaø ôû nhieàu nöôùc chaâu AÙ.

Nhöõng taùc ñoäng nghieâm troïng cuûa dòch cuùm gia caàm tôùi neàn kinh teá ñaõ xuaát hieän ôû Thaùi Lan, moät quoác gia xuaát khaåu gaø lôùn nhaát chaâu AÙ. Khi tình traïng dòch ñang dieãn ra trong nhöõng thaùng ñaàu naêm 2004 ñaõ coù hôn 3.000 container thòt gaø ñoâng laïnh töø moïi nôi treân theá giôùi bò ñöa trôû laïi nöôùc naøy. Nhieàu container gia caàm vaãn coøn phaûi naèm chôø hôn moät thaùng taïi caûng noäi ñòa, khoâng theå xuaát khaåu, ngay sau dòch cuùm gia caàm ñöôïc chính thöùc khaúng ñònh. Moãi container chöùa khoaûng 18 taán thòt gaø. Ngoaøi thua loã do khoâng baùn ñöôïc gaø, moät vaán ñeà maø caùc nhaø xuaát khaåu nöôùc naøy ñang ñoái maët laø khoâng tìm ñuû choã ñeå chöùa caùc container trong khi soá phaän cuûa gaø ñoâng laïnh ñöôïc xem xeùt. Khoâng coù ñuû kho baõi, gaø ñoâng laïnh seõ nhanh choùng bò hoûng. Hoï coøn phaûi chòu chi phí phaùt sinh ñeå taåy ueá container neáu gaø ñoâng laïnh bò vöùt boû, coäng vôùi chi phí löu kho baõi ñeán. Taïi thôøi ñieåm dieãn ra dòch cuùm, moïi nôi treân theá giôùi ñeàu “dò öùng” vôùi con gaø. Moãi naêm, ngaønh coâng nghieäp gaø cuûa Thaùi Lan xuaát khaåu khoaûng 500.000 taát

1033

thòt, ña phaàn laø sang Nhaät Baûn vaø Lieân minh chaâu AÂu. Doanh thu chieám khoaûng 1% toång kim ngaïch xuaát khaåu caû nöôùc. AÛnh höôûng cuûa cuùm gaø ñaõ taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán neàn kinh teá cuûa Thaùi Lan.

Trung Quoác laø nöôùc xuaát khaåu gaø lôùn thöù 5 treân theá giôùi (sau Myõ, Brazil, EU vaø Thaùi Lan) vôùi khoaûng 420.000 taán/naêm. Gaø chieám 50% toång löôïng thòt xuaát khaåu. Caû hai quoác gia naøy naèm trong lónh vöïc buoân baùn gia caàm quoác teá, giaønh giaät thò phaàn vôùi Myõ, nöôùc saûn xuaát, tieâu thuï vaø xuaát khaåu gaø lôùn nhaát theá giôùi. Nhaät Baûn laø thò tröôøng nhaäp khaåu gaø quan troïng nhaát cuûa Trung Quoác, mua 70% toång löôïng thòt gaø xuaát khaåu vaøo naêm ngoaùi. Tuy nhieân, caùnh cöûa cuûa thò tröôøng naøy ñaõ kheùp laïi khi Tokyo, EU chính thöùc caám nhaäp gaø töø Trung Quoác.

Con gaø xuaát khaåu lao ñao khieán cho toaøn boä ngaønh noâng nghieäp cuõng bò aûnh höôûng. Saûn löôïng thòt gaø giaûm maïnh khoâng chæ aûnh höôûng tôùi coâng nhaân maø coøn giaûm thu nhaäp cuûa hôn 600 trieäu noâng daân Trung Quoác thuoäc caùc ngaønh chaên nuoâi gia caàm, troàng luùa mì, ngoâ vaø caùc loaïi nguõ coác khaùc ñeå cheá bieán thöùc aên. Noâng daân Vieät Nam cuõng khoâng thoaùt khoûi voøng aûnh höôûng ñoù. Theo öôùc tính, Vieät Nam coù hôn 2.000 trang traïi gia caàm nuoâi khoaûng 254 trieäu con gaø, vòt. Ngoaøi ra, khoaûng 80% trong toång soá 10 trieäu hoä gia ñình ôû Vieät Nam nuoâi gaø ñeå laáy tröùng hoaëc phaân boùn luùa.

Khi cuùm gia caàm ñaõ lan tôùi 39 trong toång soá 76 tænh cuûa Thaùi Lan, Lieân minh chaâu AÂu (EU) vaø Nhaät Baûn – hai thò tröôøng chính – cuøng nhieàu nöôùc khaùc (trong ñoù coù Singapore) ñaõ caám nhaäp gaø töø nöôùc naøy. Phaûn öùng tröôùc tình hình treân, coå phieáu cuûa Charoen Pokphand, coâng ty cheá bieán vaø xuaát khaåu gaø lôùn nhaát Thaùi Lan, ñaõ giaûm 15%. Thöù tröôûng Boä Noâng nghieäp Thaùi Lan Newin Chidchob cho bieát: “Cuùm gaø khoâng chæ aûnh höôûng tôùi xuaát khaåu maø coøn aûnh höôûng tôùi noâng daân”. Hôn 81.000 hoä noâng daân soáng baèng ngheà chaên nuoâi gaø. Khi khoâng xuaát khaåu ñöôïc gaø, ñôøi soáng cuûa caùc coâng nhaân cuõng laâm vaøo caûnh khoù khaên. Dòch cuùm chaâu AÙ laø moái ñe doïa raát thöïc ñoái vôùi coâng nhaân taïi caùc coâng ty saûn xuaát caùc saûn phaåm lieân quan ñeán gaø ôû caùc quoác gia coù dòch cuùm xaûy ra. Khi phaùt hieän söï toàn taïi cuûa virus cuùm H5N1 vaø söï laây nhieãm qua ngöôøi thì caùc coâng ty

1034

saûn xuaát caùc saûn phaåm töø gaø lao ñao vaø ñöùng beân bôø phaù saûn; Soá phaän cuûa caùc coâng nhaân caøng theâ thaûm hôn do tình traïng maát vieäc vaø do nhieãm beänh.

Theo soá lieäu thoáng keâ cuûa WHO, tính ñeán ngaøy 11 thaùng 2 naêm 2004, soá ngöôøi nhieãm beänh vaø caùc tröôøng hôïp töû vong theå hieän baûng döôùi ñaây.

Baûng 23.3. Nhieãm cuùm gaø ôû ngöôøi

Quoác gia Toång soá ca nhieãm Soá ca töû vong

Thaùi lan 5 5

Vieät Nam 19 14

Toång 24 19

(Nguoàn: WHO, ngaøy 11 thaùng 2 naêm 2004)

Moät caùch ñaùnh giaù aûnh höôûng cuûa dòch cuùm gia caàm ñoái vôùi ngaønh chaên nuoâi gia caàm laø thoâng qua thieät haïi tieáp sau trong saûn xuaát. Tính ñeán ngaøy 5 thaùng 2 naêm 2004, Vieät Nam ñaõ tieâu huûy khoaûng 15 trieäu con gia caàm. Ñeå khoáng cheá dòch cuùm, coù theå Vieät Nam phaûi tieâu huûy toaøn boä 250 trieäu con gaø vaø caùc loaøi gia caàm khaùc nhö vòt vaø chim cuùt hieän coù. Giaù baùn leû moät con gaø vaøo khoaûng 45 nghìn ñoàng. Nhö vaäy, giaù trò saûn xuaát bò thieät haïi tính cho naêm 2004 laø 45 trieäu USD. Ñeå khoáng cheá dòch, möùc thieät haïi coù theå ôû möùc khoaûng 650 – 700 trieäu USD, töùc laø töông ñöông 1,8% GDP cuûa Vieät Nam. Ngoaøi ra, coøn coù caùc thieät haïi khaùc nhö chi phí mua trang thieát bò baûo veä vaø y teá caàn thieát ñeå kieåm soaùt dòch vaø taåy truøng caùc khu vöïc coù dòch.

Chính phuû ñeàn buø cho ngöôøi nuoâi gaø 5.000 ñoàng cho moãi con gaø bò tieâu huûy. Moät soá tænh ñaõ söû duïng kinh phí ñòa phöông ñeå taêng möùc ñeàn buø. Thoâng thöôøng, giaù moät con gaø baùn taïi coång trang traïi dao ñoäng töø 5.000 ñeán 15.000 ñoàng. Neáu tính trung bình laø 10.000 ñoàng/con (giaù phoå bieán cho moät con gaø naëng töø 1 ñeán 2 kg) thì thieät haïi treân moãi con gaø bò tieâu huûy laø 5.000 ñoàng. Phaàn thieät haïi 40.000 ñoàng coøn laïi seõ thuoäc veà phía ngöôøi kinh doanh vaø ngöôøi daân noùi

1035

chung thoâng qua thu thueá. Caùc soá lieäu thoáng keâ chi tieát veà caùc hoä gia ñình baùn gia caàm vaø tröùng trong naêm khu vöïc daân soá, töø nhoùm ngheøo nhaát tôùi giaøu nhaát, ñöôïc neâu trong baûng sau. Baûng naøy cuõng cho bieát thu nhaäp trung bình töø gia caàm trong moãi khu vöïc daân soá chieám tyû leä bao nhieâu trong chi tieâu trung bình cuûa hoä gia ñình. Tuy nhieân, caùc con soá öôùc tính naøy giaû ñònh raèng thu nhaäp töø caùc nguoàn khaùc laø khoâng ñoåi. Dòch cuùm gia caàm ñaõ laøm taêng maïnh giaù thòt lôïn vaø thòt boø trong thôøi gian qua.

Baûng 23.4. Thu nhaäp töø gia caàm vaø tröùng cuûa hoä gia ñình

Khu vöïc daân soá (caên cöù vaøo chæ tieâu treân ñaàu ngöôøi)

Ngheøo nhaát

Möùc 2 Trung bình

Möùc 4 Giaøu nhaát

Caùc hoä gia ñình baùn gia caàm (tính baèng %)

68,3 63,5 59,5 43,8 15,7

Caùc hoä gia ñình baùn tröùng (tính baèng %)

49,5 44,6 39,7 29,9 10,2

Thu nhaäp töø gia caàm vaø tröùng (tính baèng % trong chi tieâu cuûa hoä gia ñình)

7,1 5,8 6,7 5,2 1,7

(Nguoàn: Soá lieäu laáy töø ñieàu tra Möùc soáng cuûa hoä gia ñình Vieät Nam naêm 2002 cuûa Toång cuïc thoáng keâ.)

- Long An: 2,1 trieäu con, chieám khoaûng 40% soá ñaøn gia caàm, thieät haïi treân 62 tæ ñoàng

- TPHCM: thieät haïi hôn 50 tæ ñoàng (chæ tính rieâng trong naêm 2003–2004)

- Tieàn Giang: 1,3 trieäu gia caàâm bò thieâu huûy, thieät haïi hôn 60 tæ

- Haø Noäi: hôn 30.000 con gaø, thieät haïi khoaûng 50 tæ.

- Haø Taây: treân 30 tæ ñoàng.

Thieät haïi veà kinh teá khoâng chæ coù ngöôøi chaên nuoâi, nhöõng ngöôøi chòu aûnh höôûng tröïc tieáp töø dòch cuùm. Beân caïnh ñoù, nhöõng cô sôû, nhaø

1036

maùy saûn xuaát thöùc aên gia suùc cuõng giaùn tieáp bò aûnh höôûng do khoâng theå baùn ñöôïc saûn phaåm, khoâng coøn voán ñeå tieáp tuïc saûn xuaát, coù theå phaù saûn hoaëc ñoùng cöûa.

Maët khaùc, caùc nhaø haøng, cô sôû cheá bieán thöùc aên vaø caùc chôï chuyeân baùn gia caàm cuõng trong tình traïng eá, hoaëc baùn caàm chöøng,… ñieàu ñoù daãn ñeán tình traïng thaát thu thueá cuûa Nhaø nöôùc.

23.7. AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN CAÙC KHU BAÛO TOÀN

Dòch beänh aûnh höôûng tôùi coâng taùc baûo toàn nhöõng loaøi chim quí hieám ôû caùc khu baûo toàn, vöôøn quoác gia. Sau ñaây laø moät vaøi ví duï

Buøng noå dòch cuùm gaø ôû coïp taïi Thaùi Lan

Ngaøy 15/10/2004 Thaùi Lan cho bieát, hoï gieát theâm 80 con coïp taïi vöôøn thuù Sri Racha thuoäc tænh Mieàn Trung Chonburi nhaèm daäp taét naïn dòch cuùm gia caàm. Tuyeân boá naøy ñöa ra sau khi ñaõ coù 30 con coïp Bengal cheát vì nhieãm virus H5N1 vaø khoaûng 30 con coïp khaùc ñöôïc gieát cheát baèng caùch tieâm thuoác ñoäc. Xaùc coïp ñöôïc mang ñi thieâu hoaëc choân trong hoá saâu 4m. OÂng Chara Trinwuthipong, Giaùm ñoác Trung taâm cuùm gia caàm cuûa Thaùi Lan, cho raèng nguoàn gaây beänh laø nhöõng con gaø cheát laøm thöùc aên cho coïp maëc duø khoâng phaùt hieän virus töø nhöõng maãu gaø laáy ôû vöôøn thuù vaø töø nhöõng nguoàn cung caáp môùi nhaát.

Ñeå xaùc ñònh xem coù phaûi coïp bò nhieãm H5N1 töø gaø ñaõ nhieãm virut ñöôïc duøng laøm thöùc aên hay khoâng, ngöôøi ta ñaõ laøm thí nghieäm.

Gaàn 400 con coïp coøn laïi cuûa vöôøn thuù Sri Racha ñaõ ñöôïc chia laøm ba nhoùm: bình thöôøng, beänh vaø beänh naëng. Trong ñoù, nhoùm thöù ba phaûi ñöôïc mang ñi gieát ngay. Caùc nhaân vieân y teá ñaõ caùch ly nhöõng con coïp khoûe maïnh vaø phun thuoác khöû truøng ôû vöôøn thuù.

Hoï cuõng thöû nghieäm cho nhöõng con coïp uoáng thuoác trò cuùm daønh cho ngöôøi ñeå xem coù taùc duïng naøo hay khoâng. Nhöõng con coïp ñaàu tieân ôû vöôøn thuù ngaõ beänh ngaøy 14/10/2004 vaø vöôøn thuù phaûi ñoùng cöûa töø hoâm thöù ba.

Ñoäi ñieàu tra ghi ngôø ngöôøi baùn gaø laáy theâm xaùc gaø töø nhöõng loø gieát moå khaùc nhieãm cuùm ñeå cung caáp cho vöôøn thuù.

1037

Thöù tröôûng Boä y teá Suchai Chareonrattanakul noùi vaãn chöa coù chöùng cöù khoa hoïc naøo cho thaáy vieäc laây lan virus cuùm töø coïp qua ngöôøi, vaø vieäc kieåm tra 55 ngöôøi chaêm soùc coïp khaùc cho thaáy nhöõng ngöôøi naøy vaãn khoûe maïnh vaø ñaõ qua caùch ly ñeå kieåm tra söùc khoûe trong voøng 14 ngaøy.

Ngöôøi ta cuõng cho hay moät vaøi con caù saáu ôû vöôøn thuù Sri Racha, Thaùi Lan ñaõ bò cheát vaø ñöôïc nghi laø maéc beänh cuùm gia caàm,

Tröôùc thoâng tin töø Thaùi Lan, caùc chuyeân gia y teá theá giôùi lo sôï cuùm gia caàm coù theå ñoät bieán vaø trôû thaønh deã laây nhieãm sang ngöôøi. Tuy nhieân, OÂng William Aldis, ñaïi dieän Toå chöùc y teá theá giôùi (WHO) taïi Thaùi Lan noùi vaãn chöa coù döõ lieäu naøo veà vieäc virus cuùm gia caàm ñöôïc truyeàn töø ñoäng vaät hoï meøo sang ngöôøi.

AÛnh höôûng dòch cuùm gia caàm ñeán vöôøn quoác gia, caùc khu baûo toàn ôû Vieät Nam

Dòch cuùm gia caàm laø moái ñe doïa ñoái vôùi caùc nguoàn gen quyù hieám ñaõ ñöôïc gìn giöõ nhieàu naêm trong caùc trung taâm cöùu hoä nhö: Vöôøn thuù Haø Noäi vaø Thaûo caàm vieân TP. Hoà Chí Minh. Ñaây laø nhöõng cô sôû löu giöõ nhieàu nguoàn gen quí hieám ñeå phuïc vuï nhaân daân, nghieân cöùu khoa hoïc vaø baûo toàn. Hieän coù 53 loaøi chim vôùi 244 caù theå ñang sinh soáng trong Vöôøn thuù Haø Noäi, trong ñoù ñaëc bieät chuù yù laø coù tôùi 173 caù theå thuoäc 13 loaøi chim trong hoï tró ñaëc bieät quyù hieám ôû Vieät Nam. Hai loaøi: gaø loâi lam maøo traéng vaø gaø loâi lam ñuoâi traéng laø duy nhaát coù taïi Vöôøn thuù Haø Noäi. Phaàn lôùn nhöõng loaøi chim tró laø nhöõng loaøi quyù hieám coù giaù trò khoa hoïc vaø kinh teá cao. ÔÛ Vieät Nam coù 22 loaøi trong 49 loaøi cuûa theá giôùi, chieám 46%, trong ñoù coù ba loaøi ñaëc höõu chæ coù ôû Vieät Nam: gaø loâi lam maøo traéng, gaø loâi lam ñuoâi traéng vaø gaø loâi lam maøo ñen. Nhö vaäy, coù theå coi ñaây laø moät baûo taøng ña daïng gen quyù hieám khoâng nhöõng cuûa Vieät Nam maø coøn cuûa theá giôùi.

Tröôùc tình hình dòch cuùm gaø, ngaøy 02/02/2004 taïi caùc vöôøn chim, coâng vieân vaên hoaù, khu du lòch, thaûo caàm vieân coâng taùc kieåm tra, theo doõi chaët cheõ ñöôïc tieán haønh 24/24h, thöïc hieän khöû truøng khu vöôøn chim, laäp haøng raøo caùch ly.

1038

Trong boái caûnh dòch cuùm gaø hieän nay, chuùng ta phaûi coù nhöõng chính saùch ñeå baûo veä, giöõ gìn nguoàn gen quyù hieám cuûa caùc loaøi chim ñang ñöôïc nuoâi taïi caùc trung taâm cöùu hoä, vöôøn thuù. Moät soá cô sôû caàn ñöôïc quan taâm ñaëc bieät cuûa Chính phuû nhö: Vöôøn thuù Haø Noäi vaø Thaûo caàm vieân TPHCM ñeå baûo veä nhöõng con gaø gioáng, caùc loaøi chim quyù hieám. Caàn tuaân thuû raát nghieâm ngaët nhöõng höôùng daãn cuûa Cuïc Thuù y vaø nhöõng cô quan thaåm quyeàn caáp treân nhö: caùch ly hoaøn toaøn khu vöïc nuoâi tröng baøy caùc loaøi chim nuoâi trong khu vöïc vôùi gia caàm vaø ngöôøi; thöïc hieän vaø giaùm saùt quy trình veä sinh phoøng dòch nghieâm ngaët.

23.8. CAÙC GIAÛI PHAÙP KYÕ THUAÄT VEÀ SAÙT TRUØNG, TIEÂU ÑOÄC VAØ XÖÛ LÍ MOÂI TRÖÔØNG TRONG VIEÄC PHOØNG CHOÁNG DÒCH BEÄNH CUÙM GIA CAÀM

23.8.1. Chuaån bò khi tieáp xuùc vôùi gia caàm nhieãm beänh

- Ngöôøi tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi gia caàm nhieãm beänh phaûi laø ngöôøi khoeû maïnh, toát nhaát khoâng coù caùc beänh veà dò öùng.

- Chuaån bò caùc phöông tieän sau:

• Quaàn aùo baûo hoä hoaëc quaàn aùo daøy, kín, ít thaám nöôùc.

• Ung hoaëc giaøy khoâng thaám nöôùc.

• Gaêng tay hoaëc tuùi nilon daøy.

• Khaåu trang chuaån hoaëc khaåu trang thöôøng nhöng phaûi vöøa khít.

• Kính baûo hoä hoaëc kính thöôøng nhöng phaûi ñoäi noùn.

• Taát caû caùc phöông tieän, ñoà duøng treân phaûi saïch seõ, khöû truøng.

23.8.2. Khi tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi gia caàm

- Maëc quaàn aùo baûo hoä, toát nhaát laø neân ñeo taïp deà khoâng thaám nöôùc.

- Ñeo gaêng tay cao su baûo hoä loaïi daøy hoaëc cho tay vaøo tuùi nilon coät kín laïi.

- Neân söû duïng khaåu trang N95.

1039

- Ñeo kính baûo hoä, ñi uûng cao su hoaëc nhöïa toång hôïp ñöôïc dieät khuaån hoaëc uûng daøi bao chaân duøng moät laàn.

- Tröôùc khi vaøo, phun thuoác saùt truøng toaøn boä trong chuoàng, phun leân gia suùc vaø phun caû leân phaân gia suùc.

- Quaù trình tieáp xuùc tröïc tieáp gia caàm neân haïn cheá tieáp xuùc vôùi dòch nhôùt ôû mieäng, maùu, phaân gia caàm.

23.8.3. Sau khi tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi gia caàm

- Ñoái vôùi ngöôøi caàn taém röûa vaø laøm veä sinh saïch seõ.

- Ñoái vôùi chuoàng traïi, hoá choân gia caàm caàn khöû truøng baèng voâi hoaëc caùc hoaù chaát khaùc.

- Taát caû caùc trang bò treân chæ duøng moät laàn sau khi tieáp xuùc vôùi dòch beänh.

Hieän nay, tuy beänh cuùm gia caàm chöa laây töø ngöôøi sang ngöôøi, song quaàn aùo vaø caùc duïng cuï cuûa ngöôøi beänh cuõng laø nguoàn laây lan nguy hieåm. Vì theá cuõng caàn tuaân thuû quy trình sau:

- Ñaët ngöôøi beänh nôi khoâ raùo, saïch seõ, haïn cheá tieáp xuùc vôùi moïi ngöôøi.

- Khi chuyeån ñi beänh vieän, taát caû quaàn aùo, chaên maøn vaø choã naèm cuûa ngöôøi beänh caàn phaûi thöïc hieän nhö qui trình baûo veä ngöôøi tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi gia caàm nhieãm beänh.

- Choã naèm cuûa ngöôøi beänh phaûi ñöôïc laøm veä sinh vaø khöû truøng.

- Caàn phaûi chaêm soùc hoaëc thaêm nom beänh nhaân bò cuùm theo ñuùng höôùng daãn cuûa y, baùc só nhö maëc aùo choaøng, ñeo khaåu trang.

23.8.4. Qui trình duøng caùc cheá phaåm khöû truøng dieät khuaån ñeå phoøng choáng vaø khoáng cheá dòch cuùm gia caàm

23.8.4.1. Caùc yeáu toá chuù yù khi löa choïn caùc cheá phaåm söû duïng

a. Ñaëc ñieåm maàm beänh:

Moãi loaïi vi truøng, virus, naám moác coù nhöõng ñaëc ñieåm sinh vaät hoïc khaùc nhau vaø moãi loaïi thuoác saùt truøng coù cô cheá taùc ñoäng rieâng

1040

bieät, do maàm beänh coù theå nhaïy caûm vôùi thuoác naøy nhöng laïi ñeà khaùng vôùi thuoác saùt truøng khaùc.

b. Ñoái töôïng vaø ñieàu kieän tieâu ñoäc khöû truøng:

- Trong ñieàu kieän coù dòch hoaëc chöa coù dòch nhöng khoâng buoäc gieát vaät vaø huûy xaùc, vieäc saùt truøng chuoàng traïi laøm giaûm soá löôïng maàm beänh, phoøng ngöøa dòch buøng phaùt. Ñoàng thôøi vieäc saùt truøng cuõng ñaûm baûo khoâng gaây aûnh höôûng xaáu ñeán söùc khoeû vaät nuoâi, do ñoù, caàn choïn thuoác saùt truøng khoâng gaây kích öùng, khoâng ñoäc haïi.

- Neáu ñoái töôïng laø chuoàng, xe coä, phaân raùc hoaëc caùc oå dòch nguy hieåm buoäc gieát vaø huûy xaùc vaät nuoâi thì phaûi choïn caùc loaïi thuoác coù tính saùt khuaån maïnh nhö chlorine, phenol, glutaraldehyd ñeå dieät maàm beänh hoaøn toaøn.

c. Noàng ñoä vaø thôøi gian tieáp xuùc:

Tuyø töøng loaïi thuoác vaø ñoái töôïng saùt truøng, loaïi maàm beänh maø aùp duïng noàng ñoä vaø thôøi gian tieáp xuùc khaùc nhau.

Ví duï: Ñeå saùt truøng tröùng aáp xoâng formol vaø thuoác tím trong thôøi gian 20–25 phuùt, nhöng ñeå saùt truøng kho chöùa saûn phaåm ñoäng vaät khi coù dòch caàn thôøi gian 24h.

d. Ñoái vôùi dòch cuùm gia caàm, trong vieäc tieâu ñoäc khöû truøng caàn löu yù:

- Ñaûm baûo an toaøn: ngöôøi chaên nuoâi, ngöôøi laøm vieäc trong oå dòch phaûi mang ñoà baûo hoä lao ñoäng, saép xeáp duïng cuï goïn ñeå deã khöû truøng, tieâu ñoäc. Töø oå dòch ra phaûi thay ñoà baûo hoä, tieâu ñoäc, saùt truøng quaàn aùo, laøm veä sinh.

- Khoâng choân xaùc gia caàm, chaát thaûi gaàn nguoàn nöôùc nhö soâng, gieáng, khu coù möïc nöôùc ngaàm thaáp.

- Choân xaùc gia caàm vôùi soá löôïng lôùn chaéc chaén khoâng traùnh khoûi oâ nhieãm. Vì vaäy caàn chöùa gia caàm trong bao nilon kín hoaëc phuû taám nilon treân hoá, phun thuoác saùt truøng tröôùc khi choân, laáp ñaát saâu vaø neùn chaët.

1041

23.8.4.2. Ñoái vôùi traïi chöa coù dòch, trong vuøng bò ñe doïa

- Haïn cheá toái ña söï ra vaøo traïi.

- Trong chuoàng nuoâi coù gia caàm, pha thuoác saùt truøng trong bình khí neùn, phun döôùi daïng khí dung toaøn boä traàn, vaùch, töôøng, khoâng khí, chuoàng nuoâi ñeå khöû truøng. Löôïng duøng 1,2 – 1,5 lít/100m3 theå tích chuoàng nuoâi, ngaøy moät laàn vaøo thôøi ñieåm 10h ñeán 14h.

Caùc loaïi cheá phaåm söû duïng: BKC (benzakonium chlorine solution) tæ leä 1/400, BKA 1/200 vaø GPC–8 tæ leä 1/500.

- Xöû lí tröùng thöông phaåm: tröùng xeáp treân caùc khay trong phoøng chöùa, ñoùng kín cöûa. Lieàu löôïng: KMnO4 10g, formaldehyde 35ml/m3 khoâng khí.

Caùch laøm: cho KMnO4 vaøo moät khay baèng saønh hoaëc söù cuøng moät ít nöôùc, ñoùng kín cöûa phoøng, roùt töø töø formaldehyde vaøo khay. Sau ít nhaát 24h môùi môû cöûa laøm thoaùng.

- Hoá saùt truøng: ñònh kì 2 ngaøy moät laàn thay thuoác trong hoá saùt truøng ra vaøo traïi vaø giöõa caùc khu, caùc daõy chuoàng. Hoaù chaát söû duïng: chlorine 5–6%, glutaraldehyde 2–4%.

- Caùc ñoái töôïng khaùc nhö xe vaän chuyeån phaân raùc thu gom haøng ngaøy xöû lí baèng chlorine 5–6%, glutaraldehyde 2–4%, voâi boät.

23.8.4.3. Ñoái vôùi nhöõng nôi ñang coù dòch

Laøm cheát vòt thaû ñoàng

• Tuyø soá löôïng vòt nhieàu hay ít, taïo caùc quaây baèng tre hoaëc coùt, moãi quaây nhoát ñöôïc 200–400 con, chieàu cao quaây 0,5–0,8m. Ñaøo saün moät hoá saâu 0,4–0,5m, ñaët vaøo moãi hoá moät chaäu hoaëc thoá baèng saønh.

• Toái luøa vòt vaøo, duøng baït nilon phuû kín.

• Cho vaøo moãi thoá saønh 50–60g thuoác tím, theâm 100ml nöôùc, roùt töø töø 200ml formol vaøo.

• Sau 10–20 phuùt, gia caàm cheát hoaøn toaøn.

Laøm cheát vòt, gaø, cuùt nuoâi loàng

• Neáu chuoàng khoâng coù traàn, duøng baït nilon phuû kín töøng daõy loàng.

1042

• Neáu chuoàng coù traàn, ñoùng kín chuoàng, phuû taám che xung quanh.

• Xoâng formol vôùi lieàu löôïng: KMnO4 10g, formaldehyde 35ml/m3 khoâng khí.

• Caùch laøm: tuøy kích thöôùc chuoàng, ñaët 2 – 3 chaäu baèng saønh hoaëc söù coù theå tích 8 – 10 lít, hoaø KMnO4 vôùi nöôùc theo tæ leä moät phaàn KMnO4/hai phaàn nöôùc, ñoùng kín cöûa phoøng, roùt töø töø formaldehyde vaøo hoãn hôïp treân. Sau khi gia caàm cheát heát, môû cöûa.

• Duøng bao nilon lôùn cho gia caàm vaøo, coät chaët mieäng bao, chôû ñeán nôi thieâu huûy .

Ñoái vôùi phaân raùc

• Ñoát: thu gom toaøn boä phaân raùc, chaát thaûi raén, thöùc aên thöøa ñeå ñoát ngay treân neàn chuoàng nuoâi.

• Choân: chaát thaûi ñöôïc raéc voâi boät hoaëc phun chlorine, Ca(OCl)2 5% sau ñoù choân saâu caùch maët ñaát ít nhaát 0.5 – 1m.

Ñoái vôùi chuoàng troáng, ñaát xung quanh khu vöïc chaên nuoâi

• Phun thuoác saùt truøng leân toaøn boä beà maët neàn, töôøng, maùng aên, maùng uoáng, traàn, maùi chuoàng nuoâi.

• Thuoác saùt truøng ñöôïc phun ñaûm baûo laøm öôùt toaøn boä maët vaät ñöôïc saùt truøng (80–120ml/m3 dieän tích) vaø phun thuoác theo chieàu töø cao xuoáng thaáp.

• Sau 24h duøng nöôùc röûa saïch neàn, ñeå khoâ vaø saùt truøng laïi laàn 2. Tröôùc khi coâng boá heát dòch, toaøn boä khu vöïc chaên nuoâi phaûi ñöôïc tieâu ñoäc saùt truøng.

• Caùc cheá phaåm söû duïng: chlorine 5 – 6%, glutaraldehyde 2 – 4%, ophenylphenol 3 – 5%.

• Khu vöïc xung quanh chuoàng nuoâi phaûi ñöôïc phaùt quang, thu gom duïng cuï pheá thaûi ñeå tieâu huûy, sau ñoù phun thuoác saùt truøng nhö treân.

23.8.5. Bieän phaùp tieâu huûy

Ñeå ñaûm baûo khoâng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng sau khi choân xaùc gia caàm, trung taâm kieåm tra veä sinh thuù y, y teá ñaõ ñöa ra caùc giaûi phaùp veà moâi tröôøng.

1043

23.8.5.1 Ñoái vôùi choân vuøng ñaát goø

Theå tích 1m3 cho 400–500 gia caàm troïng löôïng 1–2 kg/con. Chieàu saâu toái thieåu laø 1,5m. Ñoä doác thaønh hoá tuyø thuoäc ñieàu kieän ñòa chaát moãi vuøng (tröôøng hôïp ñaát yeáu ñoä doác toái thieåu ngang : ñöùng = 3 : 1). Ñaát neàn chaët, phuû moät lôùp voâi boät xuoáng ñaùy ñaát neàn ít nhaát 5cm vaø raéc ñeàu treân thaønh. Phuû thaønh vaø loùt ñaùy hoá baèng taám nhöïa PE, raéc voâi leân taám loùt ñaùy.

Qui trình choân laáp: môû bao hoaëc raùch bao daøi ít nhaát 0,2m tröôùc khi thaûi xuoáng hoá. Ngöôøi vaän haønh phaûi ñeo gaêng tay vaø quaàn aùo baûo hoä. Raéc voâi töøng lôùp giöõa caùc tuùi ñöïng xaùc gia caàm. Sau khi cho caùc tuùi xuoáng hoá, phuû theâm lôùp voâi treâm maët daøy ít nhaát 5cm. Caém thaúng oáng thoâng hôi chaâm loã xuoáng hoà. Ñöôøng kính oáng 42–60mm. Ñöôøng kính loã khoaûng 10–15mm. Toång dieän tích loã 15–20% dieän tích maët oáng. Chieàu daøi oáng ít nhaát 1m. Soá oáng: 1 oáng/m2 beà maët.

Tieáp tuïc phuû lôùp ñaát maët coù chieàu daøy ít nhaát 1m. Lôùp ñaát naøy coù theå laø phaân uû ñaõ hoøa troän vôùi tro traáu hoaëc tro cuûi, voû traáu, rôm raï. EM Bokashi troän vôùi traáu, tro cuûi hoaëc voû traáu, rôm raï. Lieàu löôïng EM Bokashi khoaûng 10% lôùp ñaát phuû. Ñaát ñaép bôø hoá traùnh nöôùc möa chaûy traøn vaøo, coù chieàu cao toái thieåu 0,2m. Ñaát vun ñaát maët leân cao ngang : ñöùng = 3 : 1. Phuû leân lôùp ñaát maët rôm raï hoaëc laù döøa khoâ vôùi chieàu cao ít nhaát 0,2m. Khi trôøi chuyeån möa caàn thieát phuû leân moät lôùp baït ñeå traùnh chaûy vaøo hoá. Theo doõi ñoä luùn moãi ngaøy. Neáu ñoä suït luùn lôùp ñaát maët > 0,2m phaûi ñaép theâm lôùp ñaát maët nhö chieàu cao ban ñaàu.

1044

Hình 23.4. Qui ñònh hoá choân gia caàm bò dòch

Ñoái vôùi hoá choân vuøng truõng (möïc nöôùc thaám cao)

23.8.5.2. Ñoái vôùi hoá choân vuøng truõng (möïc nöôùc thaám cao)

Ñaùy hoá caùch möïc nöôùc thaám maët ít nhaát 0,3m (möïc nöôùc thaám ngang cao nhaát: trieàu cöôøng). Ñaép bôø ñeâ vaø ñaøo hoá vôùi chieàu cao toång coäng khoaûng 1,5m. Chieàu roäng bôø ñaát ít nhaát 0,6m. Ñoä doác thaønh hoá vaø lôùp phuû maët ít nhaát ngang : ñöùng = 3 : 1. Qui trình choân laáp töông töï hoá choân vuøng goø.

1045

Hình 23.5. Qui ñònh hoá choân gia caàm ôû vuøng truõng – möïc nöôùc thaám cao

23.8. CAÙC BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG

Vôùi löôïng thoâng tin thu thaäp ñöôïc cho thaáy, vieäc tieâu huûy choân laáp gia caàm ñaõ dieãn ra phaân taùn vaø coù qui moâ khaùc nhau. Xöû lyù gia caàm baèng phöông phaùp choân laáp laø phoå bieán nhöng kyõ thuaät xöû lyù ñaùy hoá vaø choân laáp khaùc nhau, nguy cô oâ nhieãm cuõng khaùc nhau. Ñeå coù theå khaéc phuïc vaø caûi thieän moâi tröôøng cho nhaân daân trong vuøng, khi tieán haønh laøm caùc hoá choân laáp gia caàm caàn thieát phaûi qua moät soá coâng ñoaïn raát cuï theå, lieân tuïc vaø theo moät loä trình nhaát ñònh. Caùc giaûi phaùp khaû thi chæ khi coù ñaày ñuû thoâng tin. Loä trình goàm hai coâng ñoaïn:

Coâng ñoaïn 1: Phaùt hieän oâ nhieãm

Phaùt hieän oâ nhieãm khoâng coù nghóa laø quan traéc traøn lan maø phaûi thöïc hieän theo moät keá hoaïch ñeå thu thaäp, saøng loïc thoâng tin vaø ñeà ra chöông trình quan traéc cuï theå.

Coâng ñoaïn 2: Xuùc tieán vieäc xöû lyù vaø caûi thieän moâi tröôøng

Khi ñaõ coù nhöõng soá lieäu veà oâ nhieãm cuï theå, taäp trung vaøo xöû lyù vaø caûi thieän moâi tröôøng. Khi thöïc hieän caàn chuù yù tôùi caùc yeáu toá sau:

ao

1046

- Maät ñoä daân cö.

- Ñòa chaát thuûy vaên khu hoá choân laáp.

- Nguoàn nöôùc caáp cho sinh hoaït.

- Öu tieân cho nhöõng vuøng saâu, vuøng xa.

Boá trí gieáng quan traéc:

- Soá löôïng gieáng khoan: Toái ña 4 loã vaø coù theå giaûm khi xaùc ñònh roõ höôùng vaän chuyeån cuûa nöôùc ngaàm trong khaûo saùt thöïc ñòa. Boá trí caùc gieáng quan traéc theo sô ñoà döôùi ñaây.

- Ñôùi giaùm saùt: ñôùi thoâng khí.

- Chieàu saâu gieáng: Chieàu saâu gieáng = chieàu saâu hoá + (1,5 – 2.0m).

- Khoaûng caùch töø hoá choân laáp tôùi gieáng (5 – 10m).

Hình 23.6. Sô ñoà maët baèng boá trí gieáng giaùm saùt oâ nhieãm nöôùc ngaàm

Hố chôn lấp gia

cầm

• G

•G • G

•G

5 – 10 m

1047

Hình 23.7. Sô ñoà loã khoan quan traéc oâ nhieãm nöôùc ngaàm ñôùi khoâng khí

23.9. CAÙC BIEÄN PHAÙP XÖÛ LYÙ VAØ GIAÛM THIEÅU OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG

23.9.1. Khoâng khí

Caùc phöông phaùp xöû lyù muøi

- Phöông phaùp thu khí vaø ñoát.

- Phöông phaùp haáp thuï.

- Phöông phaùp haáp phuï.

Caên cöù vaøo hieän traïng choân laáp vaø caùc bieän phaùp xöû lyù muøi ñaõ neâu treân, chuùng ta coù theå aùp duïng bieän phaùp thu gom haïn cheá phaùt taùn khí ra moâi tröôøng khoâng khí vaø tuøy theo töøng qui moâ seõ aùp duïng phöông phaùp ñoát hoaëc khueách taùn töï nhieân coù kieåm soaùt.

Hình 23.8. Sô ñoà nguyeân lyù bieän phaùp xöû lyù khí (phöông phaùp ñoát)

Nắp bảo vệ

Giếng giám sát

Hố chôn gia cầm

Möc nöôùc ngaàmk/c: 5 – 10 m

Gia caàm beänh choân laáp

Lôùp ñaù daêm 2x4cm daày 50cm

Lôùp ñaát seùt daøy 0.6-0.8m, lôùp ñaùt tro àng daày 1m

Lôùp ñaát ñaép

Lôùp baït Nilon

Ñaàu ño át

1m 2m 2m 1m

1m

Raõnh neo ñaàu baït

o áng thu khí duïc lo ã

1048

Bieän phaùp chuû ñaïo cuûa phöông phaùp naøy laø thu gom trieät ñeå khí sinh ra vaø ñem ñi ñoát. Treân beà maët cuûa hoá choân laáp seõ ñöôïc bao phuû moät lôùp baït nilon kín, khí thaûi sinh ra trong quaù trình phaân huûy bò caùc lôùp baït nilon chaën laïi khoâng cho phaùt taùn ra ngoaøi seõ ñöôïc thu gom qua caùc raõnh ñaù. Sau ñoù, chuyeån vaøo caùc oáng PVC coù ñuïc loã vaø ñöôïc daãn ra ngoaøi ñeán ñaàu ñoát, taïi ñaàu ñoát caùc chaát khí seõ ñöôïc ñoát chaùy. Taïi ñaây khí ñoäc coù gaây muøi seõ bò oxy hoaù thaønh caùc chaát khí ít ñoäc hôn (SO2, CO2 vaø hôi nöôùc). Bieän phaùp naøy ñôn giaûn, deã thöïc hieän, coù theå aùp duïng cho baát cöù hoá choân laáp naøo khi phaùt hieän coù oâ nhieãm khoâng khí noùi chung, vaät lieäu deã khai thaùc taïi choã, cheá taïo ñôn giaûn, giaù thaønh raát thaáp.

23.9.2. Phoøng choáng oâ nhieãm nöôùc

Nöôùc maët

a. Caùc bieän phaùp giaûm thieåu oâ nhieãm nguoàn nöôùc

Haïn cheá söï gia nhaäp cuûa nöôùc maët vaøo hoá choân laáp baèng caùch phuû kín hoá choân baèng vaät lieäu choáng thaám vaø taïo raõnh thoaùt möa khoûi khu vöïc hoá choân laáp.

Haïn cheá söï gia nhaäp cuûa nöôùc ngaàm vaøo hoá choân laáp cuõng nhö haïn cheá söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc roø ræ ra nöôùc ngaàm baèng caùch khoanh vuøng coâ laäp hoá choân gia caàm bò beänh (vaø ruùt nöôùc thaûi sinh ra trong hoá ñem ñi xöû lyù neáu xeùt thaáy caàn thieát).

Toå chöùc duy tu, baûo trì lôùp phuû treân cuøng cuûa hoá choân laáp ñeå traùnh chuoät, ruoài, muoãi vaø haïn cheá gia nhaäp cuûa nöôùc möa vaøo hoá.

Nguyeân lyù kyõ thuaät ñeå giaûm thieåu oâ nhieãm nguoàn nöôùc ñöôïc trình baøy döôùi ñaây:

1049

Hình 23.9. Sô ñoà nguyeân lyù bieän phaùp giaûm thieåu oâ nhieãm nguoàn nöôùc

Trong bieän phaùp naøy moät böùc töôøng baèng ñaát seùt coù heä soá thaám <10–7cm/s ñöôïc döïng leân caùch hoá choân laáp 3–5 m coù chieàu saâu saâu hôn hoá choân laáp laø 2–3m ñeå haïn cheá söï phaùt taùn chaát oâ nhieãm vaøo maïch nöôùc ngaàm noâng. Töông töï, coù theå duøng hai lôùp vaây baèng theùp (ñaõ ñöôïc aùp duïng thaønh coâng taïi baõi choân laáp chaát thaûi cuûa thaønh phoá Seoul–Haøn Quoác), ñeå ngaên ngöøa oâ nhieãm ra soâng Haøn.

Treân mieäng hoá choân laáp, ngoaøi ñaép boå sung phaàn suït luùn coøn taïo theâm caùc raõnh ñaù daêm ñeå thu khí vaø phuû ñaát (ñaát phuû coù haøm löôïng seùt > 30%, daày 0,3–0,5m). Tieáp sau ñoù laø lôùp baït nilon ñeå ngaên khí thoaùt ra vaø khoâng cho nöôùc möa thaám vaøo, beà treân laø lôùp ñaát seùt coù chieàu daøy 0,6–0,8m vaø heä soá thaám < 10–4cm/s. Treân cuøng ñaép moät lôùp ñaát troàng coù chieàu daøy 1m. Caùc lôùp ñaát ñaép treân ñöôïc ñaép vôùi ñoä doác laø 3–5% ñeå thoaùt nöôùc möa deã daøng.

b. Bieän phaùp xöû lyù nöôùc thaûi

Nöôùc thaûi sinh ra trong quaù trình phaân huûy coù noàng ñoä chaát oâ nhieãm raát cao, haøm löôïng COD leân ñeán haøng chuïc ngaøn mg/l. Maët khaùc, khi choân laáp moät löôïng voâi boät raát lôùn ñaõ ñöôïc boå sung neân nöôùc thaûi vöøa coù noàng ñoä chaát höõu cô cao, pH cao vöøa coù ñoä cöùng lôùn. Do caùc hoá phaân taùn, khoái löôïng choân laáp taïi caùc hoá laø khaùc nhau, vaäy

Gia caàm beänh choân la áp

Lôùp ñaù daêm 2x4cm daày 50cm

Lôùp ña át se ùt daøy 0.6m-0.8m, lôùp ñaát tro àng daày 1m

Lôùp ñaát ñaép

Lôùp baït Nilon L? b?t

1m 3-5m 3-5m 1m

5-7m

Töôøng ñaát seùt daày 1m

o áng thu khí du ïc lo ã

2-3m

1050

chuùng toâi ñeà nghò chæ xöû lyù nöôùc thaûi cuûa caùc hoá choân laáp trong nhöõng tröôøng hôïp sau:

• Caùc hoá choân laáp ñaëc bieät lôùn.

• Vôùi baát kyø hoá choân naøo khi phaùt hieän coù daáu hieäu oâ nhieãm nöôùc ngaàm.

• Caùc hoá choân laáp treân vuøng coù ñòa chaát keùm nhö choân laáp trong vuøng ñaát caùt, gaàn khu vöïc daân cö coù khai thaùc nöôùc ngaàm cho sinh hoaït

• Sô ñoà coâng ngheä xöû lyù nöôùc thaûi

Nguyeân lyù: Nöôùc thaûi sinh ra trong hoá choân laáp seõ ñöôïc thu gom vaøo gieáng thu nöôùc thaûi vaø seõ ñöôïc chuyeån sang beå kî khí baèng bôm (söû duïng bôm tay hoaëc bôm ñieän). Taïi beå kî khí caùc chaát höõu cô seõ ñöôïc phaân huûy ñaùng keå vaø sang ngaên khöû truøng caùc vi khuaån coù khaû naêng gaây beänh seõ bò tieâu dieät. Nöôùc thaûi sau khi khöû truøng seõ ñöôïc chuyeån sang ao hoà hoaëc möông gaàn ñoù ñaõ ñöôïc qui hoaïch vaø xöû lyù ñaùy ñeå xöû lyù trieät ñeå.

Neáu gaàn khu vöïc coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi sinh hoaït ñuû lôùn thì coù theå huùt löôïng nöôùc thaûi coù trong hoá choân laáp vaø ñem ñeán nhaø maùy ñeå xöû lyù.

Coâng ngheä xöû lyù môùi

• Maùy taïo oâzoân xöû lyù oâ nhieãm moâi tröôøng:

Vieän Khoa hoïc vaø coâng ngheä Vieät Nam ñaõ nghieân cöùu, saûn xuaát loaïi maùy cheá taïo khí oâzoân vaø ñöa vaøo söû duïng ñeå xöû lyù caùc hoá choân gia caàm bò oâ nhieãm vaø khöû truøng chuoàng traïi chaên nuoâi gia caàm cho hieäu quaû raát toát. Maùy oâzoân ñöôïc thieát keá döïa vaøo nguyeân taéc laáy khoâng khí cho vaøo moâi tröôøng cao theá vaø cao taàn taïo söï phoùng ñieän giöõa hai ñieän cöïc. Thieát bò goàm hai boä phaän chính: boä phaän taïo ra ñieän vaø boä phaän ñöa khoâng khí vaøo buoàng coù phoùng ñieän. Quaù trình naøy ñaõ taïo thaønh khí oâzoân vaø chuùng ñöôïc bôm ñaåy ra ngoaøi moâi

Nöôùc thaûi

Gieáng thu nöôùc thaûi

Beå xöû ly ù kò khí

Thaûi ra ngoaøi

Khöû tru øng

ao hoà hoaëc möông

1051

tröôøng. Vì oâzoân naëng hôn khoâng khí neân khi phun ra ngoaøi, khí O3 nhanh choùng rôi xuoáng, pha troän vôùi caùc khí ñoäc khaùc töø döôùi ñaát xoâng leân vaø O3 seõ khöû caùc muøi hoâi thoái khoù chòu, ñoàng thôøi, gaëp vi khuaån gieát vi khuaån, gaëp virus gieát virus, taïo ra moâi tröôøng raát trong saïch.

Maùy naøy ñöôïc thöû nghieäm ñeå xöû lyù moâi tröôøng taïi caùc chuoàng traïi vaø caùc hoá choân laáp tieâu huûy gia caàm bò dòch taïi huyeän Hoaøi Ñöùc (tænh Haø Taây), cho keát quaû raát toát. Sau khi söû duïng O3 ñeå khöû truøng, ngöôøi daân ôû quanh ñaáy ñaõ khoâng coøn ngöûi thaáy muøi hoâi töø nhöõng hoá choân laáp boác leân nhö tröôùc ñoù.

• Cheá phaåm sinh hoïc môùi:

Cheá phaåm mang teân Uyama Enzym (Edor Removal) chuyeån giao töø Nhaät Baûn ñaõ ñöôïc hoäi ñoàng khoa hoïc TPHCM xem xeùt, chaáp thuaän ñöa vaøo söû duïng ñeå khöû muøi hoâi cuûa caùc hoá choân treân ñòa baøn Thaønh phoá. Ñaây laø moät bieän phaùp caáp baùch nhaèm ngaên chaën tình traïng oâ nhieãm töø caùc baõi choân laáp, bôûi caùc cheá phaåm sinh hoïc khaùc nhö EM, caùc bieän phaùp raéc voâi boät, duøng Chloramin B, Virkon phun xòt khoâng ñaùp öùng nhu caàu khöû muøi.

Theo caùc nhaø chuyeân moân, cheá phaåm môùi coù taùc duïng sau 48 giôø taïi caùc ñieåm choân laáp coù söùc chöùa töø 500 kg – 7,6 taán gaø, ôû tyû leä 5lít/taán gia caàm, vôùi chi phí 47.000 ñoàng/lít vaø ñaït hieäu quaû cao nhaát sau 7 ngaøy (khöû 90% muøi hoâi). Sau khi thí ñieåm phun cheá phaåm ôû huyeän Bình Chaùnh (nôi phaûi tieâu huûy hôn moät trieäu con gia caàm vaø boá trí hôn 1.100 hoá choân) thaønh coâng, cheá phaåm ñöôïc nhieàu quaän, huyeän khaùc ñeà nghò aùp duïng.

23.10. BIEÄN PHAÙP QUAÛN LYÙ MOÂI TRÖÔØNG

23.10.1. Cô sôû phaùp lyù

Nhaø nöôùc vaø caùc cô quan boä ngaønh coù lieân quan phaûi ñöa ra caùc vaên baûn cuï theå höôùng daãn vieäc thöïc hieän tieâu huûy cuõng nhö phoøng choáng dòch. Trong thôøi gian qua ta cuõng ñaõ ñöa ra raát nhieàu vaên baûn, nghò ñònh khaùc nhau nhöng hieäu quaû chöa cao vì chöa phuø hôïp vôùi ñieàu kieän thöïc teá vaø caùc vaên baûn naøy cuõng chöa ñeán ñöôïc vôùi haàu heát

1052

ngöôøi daân. Vì vaäy caàn phaûi coù keá hoaïch cuï theå ñeå laøm theá naøo cho caùc vaên baûn naøy coù hieäu quaû hôn.

23.10.2. Quan traéc dieãn bieán dòch beänh, söï coá moâi tröôøng töø baõi choân laáp

Ñieàu tra thu thaäp thoâng tin

Thoáng keâ hieän traïng tieâu huûy gia caàm vôùi caùc noäi dung sau:

• Soá löôïng gia caàm, saûn phaåm gia caàm bò tieâu huûy vaø bieän phaùp tieâu huûy.

• Soá löôïng hoá choân laáp: vò trí, ñoä saâu choân laáp, bieän phaùp xöû lyù ñaùy vaø soá löôïng gia caàm choân laáp, tình traïng gia caàm khi choân laáp (bò beänh cheát buoäc tieâu huûy hay tieâu huûy theo chuû tröông).

• Caùc hoaù chaát ñaõ söû duïng dieät khuaån.

Khaûo saùt, phaùt hieän oâ nhieãm

Ñaây laø böôùc tieáp theo ñeå khoanh vuøng, xaùc ñònh caùc hoá choân laáp coù nguy cô oâ nhieãm cao. Vieäc phaùt hieän oâ nhieãm thoâng qua ñaùnh giaù chaát löôïng caùc thaønh phaàn moâi tröôøng cô baûn xung quanh hoá choân laáp theo caùc thöù töï öu tieân sau:

• OÂ nhieãm nguoàn nöôùc ngaàm.

• OÂ nhieãm khoâng khí.

• OÂ nhieãm nöôùc maët.

Keá hoaïch phoøng choáng dòch

Tröôùc heát caàn khaúng ñònh sau khi coâng boá dòch, coâng taùc phoøng choáng dòch vaãn duy trì khoâng phaûi chæ trong vaøi thaùng maø coøn trong nhieàu naêm vì dòch cuùm gia caàm raát deã taùi phaùt nhö ñaõ xaûy ra ôû moät soá nöôùc. Neáu coâng taùc naøy bò lô laø, chuû quan thì vieäc taùi buøng phaùt dòch seõ khoù traùnh khoûi. Vì vaäy coù moät keá hoaïch phoøng choáng cuï theå, hôïp lyù laø raát caàn thieát.

Ñoái vôùi caùc hoä chaên nuoâi, caùc traïi gaø:

• Tieâm phoøng cho ñaøn gia caàm.

• Giöõ veä sinh chuoàng traïi.

1053

Ñoái vôùi nhaø nöôùc:

• Coù coâng taùc chuaån bò saün saøng veà vaät chaát – trang thieát bò taøi chính ñeå coù theå daäp taét ngay khi dòch beänh xaûy ra.

• ÔÛ caùc vuøng bieân giôùi, caùc cô quan höõu quan nhö ñoàn bieân phoøng, haûi quan, coâng an, quaûn lyù thò tröôøng, caùc traïm kieåm dòch thuù y ôû caùc cöûa khaåu vaø chính quyeàn ñòa phöông caàn taêng cöôøng kieåm soaùt vieäc vaän cuyeån gia caàm vaø caùc saûn phaåm gia caàm qua bieân giôùi.

• Caàn phaûi kieåm tra chaët cheõ vieäc vaän chuyeån, mua baùn caùc loaøi chim caûnh, caùc loaøi chim hoang daõ.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

MAÏNG INTERNET:

www.gov.vn

www.vfa.org

www.vtc.com.vn

www.shch.de

www.thanhnien.com.vn

www.vnexpress.net

www.vinaseek.com

www.google.com

www.tintucvietnam.com

www.nea.gov.vn

www.nld.com.vn

www.tuoitre.com.vn

www.ykhoa.net

www.newscientist.com

Vietnamnet, www.vnn.vn/

1054

Bac si gia dinh, www.bacsigiadinh.com/

Baùo ñieän töû – Thôøi baùo kinh teá Vieät Nam, www.vneconomic.com/

Boä Thöông maïi – Nöôùc CHXHCN Vieät Nam, www.mot.gov.vn/

Noâng nghieäp – Noâng thoân Vieät Nam, www.agroviet.gov.vn/

CHIP, www.echip.com.vn/

Ngoâi sao, www.ngoisao.net/

Thoâng tin Y döôïc Vieät Nam, www.cimsi.org.vn/

Vietel Internet, www.vietel.com.vn/

SaiGon Internet Center, www.saigonnet.vn/

Ñaøi Phaùt thanh Truyeàn hình Haø Noäi, www.hanoitv.org.vn/ – www.htv.org.vn/

Tuoåi Treû Online, www.tuoitre.com.vn/

World Health Organization, www.who.int/

Protein Sciences Corporation, www.proteinsciences.com/

Science News Online, www.sciencenews.org/

BellaOnline, www.bellaonline.com/

Department of Health and Human Services, www.cdc.gov/

Department of Health of Hong Kong, www.info.gov.hk/

http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/en/:

1055

MUÏC LUÏC

Chöông 0: Toång quaùt veà ñoäc hoïc moâi tröôøng (Ecotoxicology – an Overview) ....................................... 5

0.1. Ñònh nghóa .................................................................................... 5

0.2. Chaát ñoäc ........................................................................................ 5

0.3. Lieàu löôïng ñoäc chaát, ñoäc toá .......................................................... 7

0.4. Noàng ñoâï ñoäc chaát, ñoäc toá ............................................................. 7

0.5. Quaù trình vaän chuyeån cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá ................................ 7

0.6. Haáp thuï, nhieãm ñoäc, phaân phoái vaø ñaøo thaûi ñoäc chaát cuûa sinh vaät ....................................................................................... 10

0.7. Phaûn öùng laïi ñoäc chaát cuûa sinh vaät vaø hieäu öùng ñoäc .............. 20

0.8. Söï ñaøo thaûi ñoäc chaát ................................................................. 24

0.9. Giaûi quyeát vaán ñeà oâ nhieãm thöïc chaát laø giaûi quyeát vaán ñeà ñoäc hoïc moâi tröôøng...................................................................... 25

Chöông 1: Ñoäc hoïc moâi tröôøng dioxin (Ecotoxicology of Dioxin).............................................. 39

1.1. Toång quan veà dioxin ................................................................... 40

1.2. Dieãn theá sinh thaùi cuûa dioxin.................................................... 49

1.3. Caùc giaûi phaùp xöû lyù dioxin trong moâi tröôøng ........................... 74

1.4. Loaïi tröø dioxin trong cô theå ngöôøi ............................................ 77

1.5. Moät soá giaûi phaùp ngaên ngöøa oâ nhieãm dioxin ........................... 78

1.6. Keát luaän....................................................................................... 79

Taøi lieäu tham khaûo ............................................................................ 80

Chöông 2: Ñoäc hoïc thuoác baûo veä thöïc vaät (Toxicology of Protectants).......................................... 82

2.1. Khaùi nieäm ................................................................................... 82

2.2. Phaân loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät................................................ 83

2.3. Caùc daïng thuoác baûo veä thöïc vaät ................................................ 89

1056

2.4. Toång quan tính ñoäc cuûa thuoác BVTV ........................................ 90

2.5. Taùc ñoäng ñoäc tính thuoác BVTV leân sinh vaät ............................ 92

2.6. AÛnh höôûng cuûa hoùa chaát BVTV ñeán moâi tröôøng.................... 105

2.7. Hieän traïng söû duïng hoùa chaát baûo veä thöïc vaät ôû Vieät Nam... 115

2.8. Giôùi thieäu keát quaû nghieân cöùu ................................................. 118

2.9. Nhaän xeùt ................................................................................... 127

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 131

Chöông 3: Khaû naêng haáp phuï, phoùng thích cuûa keo seùt–muøn ñoái vôùi kim loaïi naëng trong buøn ñaùy keânh raïch TP HCM .......................... 133

3.1. Môû ñaàu....................................................................................... 133

3.2. Toång quan veà kim loaïi naëng trong buøn ñaùy vaø khaû naêng haáp phuï cuûa keo seùt–muøn ...................................................... 135

3.3. Nghieân cöùu khaû naêng haáp phuï, phoùng thích cuûa keo seùt buøn ñaùy ñoái vôùi kim loaïi naëng trong keânh raïch TP HCM ... 147

3.4. Tính chaát haáp thu vaø ñöôøng cong haáp thu moät soá KLN....... 154

3.5 Khaûo saùt khaû naêng haáp phuï cuûa Cd2+ leân buøn ñaùy ............... 166

3.6 Khaû naêng haáp phuï keo muøn seùt vôùi Al3+ ............................... 168

3.7 Khaû naêng haáp phuï – phoùng thích cuûa ñaát phuø sa & buøn ñaùy ñoái vôùi ion Fe+2 trong moâi tröôøng nöôùc ............... 170

3.8. Khaû naêng haáp phuï vaø phoùng thích cuûa hai loaïi ñaát phuø sa vaø buøn ñaùy theo caùc ngöôõng pH khaùc nhau cuûa moâi tröôøng nöôùc vaø ôû caùc möùc thôøi gian khaùc nhau ................................ 173

Keát luaän............................................................................................ 179

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 184

Chöông 4. AÛnh höôûng cuûa kim loaïi naëng ñeán quaù trình sinh tröôûng cuûa thöïc vaät............................................ 185

4.1. Giôùi thieäu .................................................................................. 185

4.2. Quan heä giöõa KLN vaø caây troàng ............................................. 186

1057

4.3. Hieän traïng oâ nhieãm KLN trong ñaát ôû Vieät Nam................... 193

4.4. Moät soá nghieân cöùu veà aûnh höôûng cuûa Pb, Hg vaø Cd ñeán thöïc vaät................................................................... 207

4.5. AÛnh höôûng cuûa Cu2+, Ni2+, Cd2+ vaø Pb2+ ñeán quaù trình naûy maàm cuûa haït luùa (oryza sativa – gioáng Om 1352).......... 210

4.6. AÛnh höôûng cuûa Pb, Cd vaø Hg ñeán quaù trình sinh tröôûng cuûa moät soá caây troàng noâng nghieäp treân ñaát xaùm phuø sa coå – Ñoâng Nam Boä ................................................................... 213

4.7. Ñaùnh giaù tieâu chuaån KLN trong ñaát vaø rau cuûa Vieät Nam... 224

4.8. Keát luaän..................................................................................... 224

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 226

Chöông 5: Ñoäc hoïc moâi tröôøng cadmium ................................... 231

5.1. Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng cuûa kim loaïi naëng Cadmium (Cd) ........................................................................... 231

5.2. Dieãn bieán ñòa hoùa cuûa Cd ........................................................ 243

5.3. Nguoàn goác cadmium trong moâi tröôøng ñaát ............................. 244

5.4. Hoaït hoùa cuûa cadmium trong moâi tröôøng ñaát ........................ 252

5.5. Moái töông quan giöõa cd trong caây vaø trong moâi tröôøng ñaát 258

5.6. Moâi tröông ñaát bò oâ nhieãm cadmium ...................................... 268

5.7. Keát quaû nghieân cöùu taùc ñoäng cd trong moâi tröôøng ñaát – nöôùc leân caây luùa ............................................................. 273

5.8 Nhaän xeùt & keát luaän ................................................................. 289

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 290

Chöông 6: Ñoäc hoïc moâi tröôøng cuûa chì (Ecotoxicology of lead)................................................ 299

6.1. Môû ñaàu ...................................................................................... 299

6.2. Toång quan veà chì ...................................................................... 300

6.3. Nguoàn phaùt sinh chì ra moâi tröôøng ........................................ 308

6.4. Chì trong moâi tröôøng ............................................................... 312

1058

6.5. Ñoäc tính cuûa chì ....................................................................... 326

6.6. Giaûi phaùp ngaên ngöøa vaø khaéc phuïc nhieãm ñoäc chì ............... 343

6.7. Keát luaän vaø kieán nghò.............................................................. 344

Taøi lieäu tham khaûo.......................................................................... 345

Chöông 7: Ñoäc hoïc moâi tröôøng Arsen (''')

(Ecotoxicology of Arsen) .............................................. 346

7.1. Môû ñaàu ...................................................................................... 346

7.2. Caùc ñaëc ñieåm lyù hoùa cuûa Arsen............................................... 348

7.3. Ñaëc ñieåm phaân boá As trong caùc thaønh phaàn moâi tröôøng töï nhieân ................................................................................... 349

7.4. Arsen trong moâi tröôøng noâng nghieäp .................................... 356

7.5. OÂ nhieãm Arsen treân theá giôùi vaø Vieät Nam ............................ 359

7.6. Chu trình sinh–ñòa–hoùa moâi tröôøng cuûa arsen (33As74,9216) ... 365

7.7. Nhieãm ñoäc Arsen...................................................................... 374

7.8. Tieáp xuùc vôùi Arsen vaø hôïp chaát Arsen trong coâng nghieäp.... 378

7.9. Haáp thuï vaø chuyeån hoùa Arsen trong cô theå ........................... 380

7.10. Trieäu chöùng nhieãm ñoäc As..................................................... 381

7.11. Ñieàu trò ................................................................................... 383

7.12. Phoøng traùnh ngoä ñoäc As ........................................................ 384

7.13. Keát luaän .................................................................................. 387

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 388

Chöông 8: Ñoäc hoïc thuûy ngaân (ecotoxicology of mercury) ..... 389

8.1. Giôùi thieäu .................................................................................. 389

8.2. Nguoàn phaùt sinh thuûy ngaân ................................................... 393

8.3. OÂ nhieãm hg trong moâi tröôøng vaø taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa noù ... 395

8.4. Thuûy ngaân trong moâi tröôøng khoâng khí ................................. 401

8.5. OÂ nhieãm vaø gaây ñoäc cuûa thuûy ngaân trong moâi tröôøng nöôùc.. 402

8.6. Thuûy ngaân trong moâi tröôøng ñaát............................................. 407

1059

8.7. Thuûy ngaân trong chuoãi thöïc phaåm treân caïn ......................... 410

8.8. Ñoäc haïi nguy hieåm cuûa thuûy ngaân ñoái vôùi con ngöôøi ........... 413

8.9. Keát luaän..................................................................................... 425

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 426

Chöông 9: Ñoäc hoïc moâi tröôøng cuûa löu huyønh vaø hôïp chaát cuûa noù (Ecotoxicology of Sulfur and its compounds) ......... 428

9.1. Giôùi thieäu chung ...................................................................... 428

9.2. Moät soá ngaønh saûn xuaát gaây ñoäc ñoái vôùi moâi tröôøng vaø con ngöôøi lieân quan ñeán löu huyønh ................................... 431

9.3. Ñoäc tính cuûa H2S...................................................................... 434

9.4. Khí ñoäc SO2 .............................................................................. 443

9.5. Nheãm ñoäc caùc chaát dieät naám hôïp chaát cuûa löu huyønh .......... 458

9.6. Taùc haïi ñoäc chaát carbon sunfua (CS2) ..................................... 461

9.7. Ñoäc tính cuûa caùc polyme chöùa löu huyønh ............................... 465

9.8. Noàng ñoä toái ña cho pheùp cuûa moät soá chaát ñoäc haïi trong khoâng khí xung quanh ôû khu vöïc daân cö (TCVN 5938 – 1995) ................................................................ 466

Taøi lieäu tham khaûo.......................................................................... 467

Chöông 10: Ñoäc hoïc moâi tröôøng amiaêng (Ecotoxicology of Asbestos) ........................................ 468

10.1. Toång quan veà amiaêng............................................................. 468

10.2. Amiaêng trong moâi tröôøng ...................................................... 474

10.3. Moät soá tieâu chuaån ñoái vôùi amiaêng......................................... 489

10.4. Ñoäc tính amiaêng ..................................................................... 491

10.5. Caùc bieän phaùp khaéc phuïc oâ nhieãm vaø gaây ñoäc..................... 497

10.6. Moät soá ñieàu luaät caám söû duïng amiaêng ôû nöôùc ta ................. 503

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 505

1060

Chöông 11: Ñoäc hoïc moâi tröôøng veà buïi (Ecotoxicology of Dust) ............................................... 507

11.1. Giôùi thieäu ................................................................................ 507

11.2. Tính chaát lyù hoùa cuûa buïi trong khoâng khí .......................... 508

11.3. Phaân loïai buïi........................................................................... 510

11.4. Caùc loaïi buïi gaây oâ nhieãm vaø gaây ñoäc ñieån hình .................. 518

11.5. Söï xaâm nhaäp buïi vaøo cô theå.................................................. 529

11.6. Taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa buïi tôùi söùc khoûe con ngöôøi ................ 531

11.7. Taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa buïi ñoái vôùi moâi tröôøng....................... 536

11.8. Hieän traïng oâ nhieãm buïi......................................................... 540

11.9. Nguyeân taéc döï phoøng taùc haïi cuûa buïi ................................... 546

11.10. Keát luaän................................................................................. 550

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 551

Chöông 12: Ñoäc hoïc moâi tröôøng veà thuoác laù (Ecotoxicology of Tobacco) ....................................... 553

12.1. Giôùi thieäu chung ..................................................................... 553

12.2. Thöïc traïng thuoác laù vaø taùc haïi .............................................. 554

12.3. Tìm hieåu veà thuoác laù .............................................................. 555

12.4. Ñoäc haïi cuûa khoùi thuoác laù ..................................................... 561

12.5. Ñoäc haïi cuûa thuoác laù ñeán söùc khoûe........................................ 579

12.6. Taùc haïi khaùc cuûa thuoác laù ...................................................... 591

12.7. Tình hình beänh taät lieân quan ñeán thuoác laù ôû Vieät Nam ..... 593

12.8. Keát luaän................................................................................... 595

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 597

Chöông 13: Nhieãm ñoäc qua thöïc phaåm (Poisoning by food and foodchain)......................... 598

13.1. Giôùi thieäu ................................................................................ 598

1061

13.2. Nhieãm ñoäc do thöïc phaåm vaø cô cheá gaây ñoäc......................... 600

13.3. Quaù trình phoùng ñaïi sinh hoïc cuûa ñoäc chaát qua daây chuyeàn thöïc phaåm .................................................... 609

13.4. Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do hoùa chaát ....................................... 612

13.5. Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do caùc hoùa chaát phuï gia thöïc phaåm ..... 618

13.6. Nhieãm ñoäc thöïc phaåm do ñoäc toá vi sinh............................... 625

13.7. Nhieãm ñoäc do ñoäc toá coù saün trong nguyeân lieäu thöïc phaåm . 637

13.8. Keát luaän................................................................................... 647

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 648

Chöông 14. Ñoäc toá caù noùc (Poisoning by tetraodontidea) ..... 649

14.1. Giôùi thieäu ................................................................................ 649

14.2. Ñoäc chaát TTX trong caù noùc .................................................... 656

14.3. Toång hôïp TTX......................................................................... 669

14.4. Phoøng vaø choáng ngoä ñoäc caù noùc ............................................ 673

14.5. Keát luaän................................................................................... 677

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 678

Chöông 15: Ñoäc hoïc moâi tröôøng polyclobiphenyl (Ecotoxicology of PCBs)............................................. 679

15.1. Giôùi thieäu ............................................................................... 679

15.2. Ñoäc chaát PCBs ........................................................................ 681

15.3. Tính chaát PCBs ..................................................................... 688

15.4. Taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa PCBS trong moâi tröôøng ..................... 691

15.5. Caùch phoøng traùnh nhieãm PCBS ñeå baûo veä mình................. 700

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 702

Chöông 16: Ñoäc hoïc moâi tröôøng thuûy trieàu ñoû (Ecotoxicology of Red Tide) ...................................... 703

16.1. Khaùi nieäm veà hieän töôïng thuyû trieàu ñoû ................................ 703

16.2. Caùc loaøi taûo gaây neân hieän töôïng thuûy trieàu ñoû .................... 705

1062

16.3. Nhieãm ñoäc ôû ngöôøi do thuûy trieàu ñoû .................................... 714

16.4. Taùc ñoäng ñoäc cuûa thuûy trieàu ñoû leân sinh vaät........................ 717

16.5. Caùc ñöôøng ñoäc chaát xaâm nhaäp vaøo cô theå sinh vaät ............ 720

16.6. Caùc bieän phaùp ngaên ngöøa hieän töôïng thuûy trieàu ñoû .......... 721

16.7. Caùc phöông phaùp xöû lyù khi thuûy trieàu ñoû xuaát hieän .......... 722

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 723

Chöông 17: Ñoäc hoïc moâi tröôøng söông muø quang hoùa (Ecotoxicology of Photochemical smog) ................. 724

17.1. Giôùi thieäu ................................................................................ 724

17.2. Toång quan söông muø quang hoùa ........................................... 732

17.3. Caùc phaûn öùng quang hoùa trong khí quyeån............................ 735

17.4. Quaù trình phaùt sinh caùc chaát oâ nhieãm trong söông muø quang hoùa ................................................................................ 740

17.5. Caùc yeáu toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán söông muø quang hoùa...747

17.6. Moät soá loïai söông muø quang hoùa........................................... 749

17.7. Söông muø quang hoùa ôû moät soá nôi treân theá giôùi.................. 750

17.8. Taùc haïi cuûa hieän töôïng söông muø quang hoùa ....................... 752

17.9. Giaûi thích hieän töôïng söông muø luaân ñoân – lusanca ........... 761

17.10. Giaûi quyeát vaán ñeà söông muø quang hoùa nhö theá naøo ........ 763

17.11. Keát luaän ............................................................................... 764

Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 764

Chöông 18. Chaát thaûi nguy haïi (Hazard Wastes)...................... 766

18.1. Giôùi thieäâu ................................................................................ 766

18.2. Moät soá khaùi nieäm veà chaát thaûi ñoäc haïi (CTĐH) .................. 766

18.3. Phaân loaïi chaát thaûi ñoäc haïi ................................................... 768

18.4. Nguoàn goác chaát thaûi ñoäc haïi.................................................. 773

18.5. Taùc ñoäng cuûa CTÑH vôùi con ngöôøi vaø moâi tröôøng ............... 773

18.6. Quaûn lyù CTÑH........................................................................ 780

1063

18.7. Caùc ngaønh coâng nghieäp phaùt sinh nhieàu CTÑH.................. 791 18.8. Quaûn lyù CTÑH ôû TP.HCM..................................................... 797 Taøi lieäu tham khaûo .......................................................................... 801

Chöông 19: Ñoäc hoïc moâi tröôøng trong nhaø, vaên phoøng (Ecotoxicology in House and Office) ...................... 802

19.1. Giôùi thieäu .................................................................................. 802 19.2. Tình hình oâ nhieãm trong nhaø, vaên phoøng ............................. 803 19.3. Khaùi nieäm oâ nhieãm gaây ñoäc khoâng khí trong nhaø, vaên phoøng................................................................................. 810 19.4. Taùc nhaân gaây nhieãm trong nhaø –nguyeân nhaân vaø taùc haïi ... 813 19.5. Hoäi chöùng "beänh nhaø cao taàng" .............................................. 831 19.6. Ñoäc chaát töø caùc phöông tieän sinh hoaït trong nhaø, vaên phoøng .....834 19.7. OÂ nhieãm do tieáng oàn trong nhaø ............................................. 840 19.8. Ñoäc chaát töø caùc thöïc phaåm nhieãm ñoäc trong beáp .................. 841 19.9. Ñoäc haïi cuûa moät soá chaát hoaït ñoäng beà maët duøng

trong caùc saûn phaåm taåy röûa gia ñình...................................... 847 19.10. Ñoäc haïi töø myõ phaåm duøng trong phoøng ............................... 851 19.11. Caùc bieän phaùp choáng oâ nhieãm, ñoäc haïi trong nhaø ............. 854 19.12. Caùc bieän phaùp phoøng choáng caùc chaát gaây oâ nhieãm trong nhaø .....857 19.13. Keát luaän .................................................................................. 865 Taøi lieäu tham khaûo............................................................................ 867

Chöông 20: Giôùi thieäu, thöû nghieäm caùc moâ hình trong tính toaùn lan truyeàn oâ nhieãm ..................... 869

20.1. Moâ hình phaùt taùn 24SO − töø moâi tröôøng ñaát pheøn vaøo nöôùc. 869

20.2. ÖÙng duïng moâ hình vaøo heä sinh thaùi ñaát pheøn Taân Thaïnh Ñoàng Thaùp Möôøi ................................................ 880

20.3. Moâ hình moâ phoûng ñaát pheøn (smass) ................................... 886 20.4. Moâ hình moâ phoûng söï lan truyeàn nöôùc chua pheøn

trong keânh.............................................................................. 888 20.5. Moâ hình moâ phoûng söï lan truyeàn nöôùc chua pheøn

trong keânh vaø lieân keát vôùi moâ hình ñaát chua pheøn............ 898

1064

Chöông 21: Moâ hình hoùa lan truyeàn ñoâïc chaát trong moâi tröôøng sinh thaùi ñaát pheøn (Mathematical Model of Toxic ions in Soilecological Environment) .................................... 910

21.1. Giôùi thieäu ................................................................................ 910

21.2. Keát quaû nghieân cöùu xaây döïng moâ hình toaùn (landtru) moâ phoûng quaù trình lan truyeàn ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát nöôùc ñoàng thaùp möôøi ....................................................... 918

21.3. Thieát laäp moâ hình noâ phoûng lan truyeàn ñoäc chaát trong nöôùc keânh ÑTM............................................................ 928

21.4. Keát luaän .................................................................................. 954

Taøi lieäu tham khaûo.......................................................................... 955

Chöông 22. Quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng (Ecotoxicological Risk Management) .................... 960

22.1. Giôùi thieäu ............................................................................... 960

22.2. Ñònh nghóa, khaùi nieäm söï coá ñoäc hoïc moâi tröôøng ............... 961

22.3. Ñaùnh giaù söï coá ñoâïc haïi moâi tröôøng (ruûi ro) ........................ 962

22.4. Nhaän dieän moái nguy cô ñoäc haïi moâi tröôøng ....................... 965

22.5. Quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng (ruui ro) ........................ 968

22.6. Moái quan heä giöõa ñaùnh giaù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng vaø quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng ................................... 968

22.7. Moät möùc ñoä ruûi ro ñoäc hoïc coù theå chaáp nhaän ñöôïc vaø an toaøn moâi tröôøng .......................................................... 970

22.8. Ruûi ro coù theå chaáp nhaän ñöôïc tính treân toång daân soá ........ 971

22.9. Quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng coù hieäu quaû ................... 975

22.10. Moâ hình quaûn lyù söï coá ñoäc haïi moâi tröôøng........................ 977

22.11. Moâ hình ñaùnh giaù söï coá ñoäc chaát do ñoát raùc gaây ra ......... 983

22.12. Keát luaän.............................................................................. 1003

Chöông 23. Ñoäc hoïc moâi tröôøng beänh cuùm gia caàm H5N1 .. 1004

23.1. Toång quan cuùm gaø ............................................................... 1004

1065

23.2. Dieãn bieán tình hình dòch cuùm gaø treân theá giôùi .................. 1011

23.3. Dieãn Bieán tình hình dòch xaûy ra ôû Vieät Nam..................... 1018

23.4. Caùc aûnh höôûng cuûa dòch cuùm gia caàm leân moâi tröôøng ....... 1019

23.5. AÛnh höôûng cuûa virus cuùm gaø tôùi söùc khoeû cuûa con ngöôøi .. 1024

23.6. AÛnh höôûng cuûa virus cuùm gaø ñeán neàn kinh teá – xaõ hoäi .... 1032

23.7. AÛnh höôûng ñeán caùc khu baûo toàn .......................................... 1036

23.8. Caùc giaûi phaùp kyõ thuaät veà saùt truøng, tieâu ñoäc vaø xöû lí moâi tröôøng trong vieäc phoøng choáng dòch beänh cuùm gia caàm .... 1038

23.9. Caùc bieän phaùp khaéc phuïc oâ nhieãm moâi tröôøng ................. 1047

23.10. Caùc bieän phaùp xöû lyù vaø giaûm thieåu oâ nhieãm moâi tröôøng ..... 1051

23.11. Bieän phaùp quaûn lyù moâi tröôøng........................................... 1053

789

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Lª Huy B¸ (1982), Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®Êt phÌn Nam bé, NXB Thµnh Phè Hå ChÝ

Minh, TP.HCM♣

2. Lª Huy B¸ (1996), Sinh th¸i M«i tr−êng ®Êt, NXB N«ng NghiÖp, TP. HCM.

3. Lª Huy B¸ (2000), §éc häc M«i Tr−êng, NXB §HQG TP.HCM , trang 142-146

4. Lª Huy B¸ (2000), Sinh th¸i M«i tr−êng øng dông, NXB Khoa häc Kü thuËt.

5. Lª Huy B¸, L©m Minh TriÕt (2000), Sinh th¸i m«i tr−êng, NXB §HQG TP.HCM

6. Lê Huy Bá (2002), Độc học môi trường, Nhà xuất bản Đại Học Quốc Gia Thành Phố Hồ Chí Minh.

7. Lê Huy Bá (2002), Độc học môi trường, Nhà xuất bản Đại học quốc gia TP Hồ Chí Minh.

8. Lê Huy Bá (2002), Độc học môi trường, NXB. Đại học quốc gia TP. Hồ Chí Minh.

9. Lê Huy Bá- Lâm Minh TriÕt, Sinh thái môi trường ứng dụng, NXB Khoa học và Kỹ thuật, 2000

10. LÊ HUY BÁ VÀ CỘNG SỰ, Điều tra ô nhiễm đất nước và ảnh hưởng sức khỏe nông dân do sử dụng thuốc trừ sâu và phân bón hóa học trên một số cây trồng chính ở tỉnh Tây Ninh, Báo cáo Khoa học 7/2002

11. Lê Huy Bá và CỘNG SỰ, Điều tra ô nhiễm đất nước và ảnh hưởng sức khỏe nông dân do sử dụng thuốc trừ sâu và phân bón hóa học trên một số cây luùavaø rau ở Long An. Báo cáo Khoa học 9/2004

12. Lê Huy Bá và CỘNG SỰ, Điều tra ô nhiễm đất nước và ảnh hưởng sức khỏe nông dân do sử dụng thuốc trừ sâu và phân bón hóa học trên một số cây luaù vaø rau ở tỉnh Long An. Báo cáo Khoa học 7/2004

13. Lê Huy Bá, Độc học môi trường, NXB Đại học Quốc Gia TP. Hồ Chí Minh, 2002

14. Lê Huy Bá, Phaïm Hoàng Nhaät, Leâ Thanh Haûi.Böôùc ñaàu ñaùnh giaù taùc ñoäng cuûa vieäc söû duïng thuoác BVTV ñeán moät soá ñoäng vaât thaân meàm coù ích cö truù trong ñaát ôû vuøng ngoaïi thaønh TP HCM. Hoäi nghò Khoa hoïc ÑHKT, 1999

15. Leâ Huy Baù (2000), Moâi tröôøng cô baûn, NXB. Ñaïi Hoïc Quoác Gia TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh

16. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Tp. Hoà Chí Minh

17. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, NXB Ñaïi hoïc Quoác Gia TPHCM

790

18. Leâ Huy Baù (2002), Ñoäc hoïc moâi tröôøng, trang 255-26, NXB. Ñaïi Hoïc Quoác Gia TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh.

19. Leâ Huy Baù (chuû bieân), Ñoäc hoïc Moâi tröôøng, NXB ÑHQG Tp. HCM 2000

20. Leâ Huy Baù- Nguyeãn Vaên Ñeä vaø coäng taùc vieân: Bieán ñoäng vaø aûnh höôûng oâ nhieãm kim loaïi naëng trong nöôùc thaûi töø thaønh phoá TP HCM leân moâi tröôøng ñaát nöôùc vuøng haï löu Nhaø Beø. Baùo caùo nghieân cöùu ñeà taøi SKHCNMT Tp.HCM 1998 – 2001

21. Leâ Huy Baù vaø coäng taùc vieân: Bieán ñoäng moâi tröôøng Ñaát - Nöôùc - Röøng ngaäp maën vaø nöôùc ôû Taây Ngoïc Hieån, Caø Mau. Baùo caùo ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc Tænh Caø Mau 1998 – 2000

22. Leâ Huy Baù vaø coäng taùc vieân: Ñoäc hoïc moâi tröôøng NXB ÑHQG Tp.HCM 2000.

23. Leâ Huy Baù, 2000. Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát. NXB. Noâng Nghieäp Tp. Hoà Chí Minh.

24. Leâ Huy Baù, Laâm Minh Trieát (2000), Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng,Nhaø xuaát baûn khoa hoïc vaø kyõ thuaät.

25. Leâ Huy Baù, Nguyeãn Vaên Ñeä vaø ctv.OÂ Nhieãm Kim Loaïi Naëng Trong Moâi Tröôøng Ñaát, Nöôùc Nhaø Beø Do Nöôùc Thaûi Töø Tp.HCM vaø Aûnh Höôûng Cuûa Noù Leân Caây Luùa Vaø Giun Ñaát”. Trích baùo caùo hoäi nghò KHCN laàn thöù VII

26. Leâ Huy Baù, Nguyeãn Vaên Ñeä, 1998. Aûnh höôûng cuûa caùc ñoäc toá KLN leân thöïc vaät (Caây luaù, Rau muoáng), ñoäng vaät (giun ñaát, Trai, toâm caøng) vaø söï tích luõy trong cô theå cuûa chuùng. Hoäi thaûo Khoa hoïc Trung taâm Coâng ngheä Quoác gia

27. LEÂ HUY BAÙ, VUÕ CHÍ HIEÁU,VOÕ ÑÌNH LONG, Taøi nguyeân moâi tröôøng vaø phaùt trieån beàn vöõng, Nhaø xuaát baûn khoa hoïc vaø kyõ thuaät, 2002

28. LEÂ HUY BAÙ,2000. Ñoäc hoïc moâi tröôøng (Phaàn Cô baûn). NXB ÑHQG TP HCM.

29. Leâ Huy Baù: Nhöõng vaán ñeà ñaát pheøn Nam Boä NXB Tp.HCM 1982.

10th World Conference on “Tobacco or Health” – Beijing 8-1997.

30. Boä moân Saûn Beänh Vieän 115 Tp.HCM (1993), Ñieàu tra cô baûn veà aûnh höôûng caùc chaát hoùa hoïc laøm truïi laù vaø dieät coû treân söï sinh saûn cuûa phuï nöõ taïi huyeän U Minh tænh Minh Haûi.

31. Vuõ Ñaêng Boä (1999), Hoùa hoïc vaø söï oâ nhieãm moâi tröôøng, NXB. Giaùo Duïc

32. Hoaøng Vaên Bính. 1981, “Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp vaø döï phoøng nhieãm

791

ñoäc”. Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät.

33. Hoàng Văn Bính (2002), Độc chất học công nghiệp và dự phòng nhiễm độc, NXB. Khoa học Kĩ thuật.

34. Hoaøng Vaên Bính (1996), Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp (taäp 1), NXB. Khoa hoïc Kyõ thuaät

35. Hoaøng Vaên Bính (2002), Ñoäc chaát hoïc coâng nghieäp vaø döï phoøng nhieãm ñoäc, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät.

36. Hoaøng Vaên Bính, 2000. Ñoäc chaát hoïc Coâng nghieäp. NXB. Khoa hoïc Kyõ thuaät.

37. Ban chæ ñaïo khaéc phuïc haän quaû chaát ñoäc hoùa hoïc do Myõ söû duïng trong chieán tranh ôû Vieät Nam. 2002, “Chuyeân khaûo ñoäc hoïc veà caùc dibenzo – p - dioxin chlo – hoùa”. Haø Noäi.

38. Boä Khoa hoïc Coâng ngheä vaø Moâi tröôøng – Cuïc Moâi tröôøng, OÂ nhieãm trong nhaø, NXB. Haø Noäi, 1999

39. Traàn Ngoïc Chaán (2001), OÂ nhieãm khoâng khí vaø xöû lyù nöôùc thaûi (taäp 1), NXB. KHKT

40. Leâ Vaên Caên, 1978. Giaùo trình noâng hoaù. NXB. Noâng Nghieäp

41. Leâ Vaên Chaåm, Phuøng Töûu Boâi (1992), Sa Thaày moät vuøng caàn ñöôïc phuïc hoài heä sinh thaùi töï nhieân sau haäu quaû chieán tranh, Vieän ñieàu tra quy hoaïch laâm nghieäp

42. ÑAËNG KIM CHI ,1999. Hoaù hoïc moâi tröôøng. Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc kyõ thuaät

43. ÑAËNG KIM CHI, Hoùa hoïc moâi tröôøng (taäp 1), Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 2001

44. Ñoã Hoàng Lan Chi, Laâm Minh Trieát (2002), Vi sinh vaät kyõ thuaät moâi tröôøng, Vieän moâi tröôøng vaø taøi nguyeân, Ñaïi hoïc quoác gia TP.Hoà Chí Minh

45. Phan Thò Coâng, 1998. Nghieân cöùu söï beàn vöõng cuûa caùc heä thoáng caây troàng chính treân ñaát xaùm (Haplic Acresols) mieàn Ñoâng Nam Boä. Tp. Hoà Chí Minh

46. T«n ThÊt ChiÓu, NguyÔn C«ng Pho, NguyÔn V¨n Nh©n, TrÇn An Phong, Ph¹m Quang Kh¸nh (1991), §Êt §ång b»ng s«ng Cöu Long, Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp, Hµ néi

47. Hoaøng Anh Cung (1990), Aûnh höôûng cuûa 2,4,5-T ñeán caây luùa vaø vi sinh vaät trong luùa, Vieän Baûo veä Thöïc vaät Haø Noäi Vieät Nam

792

48. Cuïc Khuyeán Noâng vaø Khuyeán Noâng, 2001. Boùn phaân caân ñoái vaø hôïp lyù cho caây troàng. NXB. Giaùo Duïc.

49. Taêng vaên Ñoaøn, Traàn Ñöùc Haï (2001), Kyõ thuaät moâi tröôøng, NXB. Giaùo Duïc

50. Hoaøng Höng (2000), Con ngöôøi vaø moâi tröôøng, trang 198-202. NXB Treû TP Hoà Chí Minh. TP Hoà Chí Minh.

51. Ñaïi Hoïc Y Döôïc, Caåm nang ung böôùu hoïc laâm saøng, NXB Y Hoïc TPHCM

52. V−¬ng §×nh §−íc, Nghiªn cøu chÕ ®é röa ®éc tè trong ®Êt phÌn ho¹t ®éng trång lóa ë T©n Th¹nh - Mü L©m thuéc §ång b»ng s«ng Cöu Long, LuËn v¨n Phã TiÕn sÜ n«ng nghiÖp, trang 49-52

53. Leâ Cao Ñaøi, Ñinh Quang Minh, Hoaøng Troïng Quyønh, Leâ Hoàng Thôm, Leâ Bích Thuûy (1990), Nhaän xeùt veà tình hình phaân boá dioxin ôû Vieät Nam

54. Nguyeãn Vaên Ñeä, 1999. Söï deã tieâu cuûa moät soá nguyeân toá veát trong moâi tröôøng ñaát. Baùo caùo chuyeân ñeà, Ñaïi hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân Vaên.

55. Nguyeãn Vaên Ñeä, Leâ Huy Baù, 1998. Lan toaû kim loaïi naëng do nöôùc thaûi töø Tp. Hoà Chí Minh leân moâi tröôøng ñaát, nöôùc huyeän Nhaø Beø. Hoäi thaûo Khoa hoïc Trung taâm Coâng ngheä Quoác gia

56. Ñoã Ñình Ñòch (1963), Ngoä ñoäc thöùc aên, Nhaø xuaát baûn Y hoïc, Haø Noäi

Noâng nghieäp – Noâng thoân Vieät Nam, www.agroviet.gov.vn/

57. Lª V¨n Dùc (2001), M« h×nh chÊt l−îng n−íc trong l·nh vùc m«i tr−êng ¸p dông cho dßng ch¶y s«ng vµ kªnh, Tr−êng §HBK, TP.HCM.

58. Phạm Ngọc Đăng (1997), Môi trường không khí, NXB. Khoa học Kỹ thuật

59. GS.TS Phaïm Ngoïc Ñaêng, Quaûn lyù moâi tröôøng ñoâ thò vaø khu coâng nghieäp, NXB. (Saët mua thieát bò cuõ cuûa baùch khoa.

60. GS.BS Leâ Cao Ñaøi. 1999, “Chaát da cam trong chieán tranh Vieät Nam tình hình vaø haäu quaû”. Hoäi chöõ thaäp ñoû Vieät Nam, Haø Noäi.

61. Hoaøng Anh Cung (1990), Aûnh höôûng cuûa 2,4,5-T ñeán caây luùa vaø vi sinh vaät trong luùa, Vieän Baûo veä Thöïc vaät Haø Noäi Vieät Nam

62. Hoäi thaûo quoác teá, Haø noäi, 2002. Institute for Soils and Fertilizers. Cd and its effects.

63. Hoäi thaûo quoác gia veà “Thuoác laù hay söùc khoûe”

64. Hoäi Khoa hoïc ñaát Vieät nam, 2000. Ñaát Vieät Nam. NXB. Noâng nghieäp –Haø noäi, tr. 118-119

65. Hoäi Khoa hoïc ñaát Vieät nam, 1996. Baûn chuù giaûi baûn ñoà ñaát Vieät nam tæ leä

793

1/1.000.000. NXB. Noâng nghieäp, tr. 85-102.

66. Lê Quang Huấn (1996), Nghiên cứu hoàn thiện quy trình tách chiết, tinh chế và đánh giá hàm lượng tetrodotoxin của một số loài cá nóc ở vùng biển miền trung Việt Nam- Trung tâm KHTN và công nghệ quốc gia viện công nghệ sinh học.

67. Ngoâ Quang Huy, Traàn Vaên Luyeán vaø ctv. Nhieãm baån caùc nguyeân toá ñoäc haïi vaø kim loaïi naëng do chaát thaûi coâng nghieäp gaây ra ñoái vôùi buøn keânh raïch thaønh phoá Hoà Chí Minh.”. Baùo caùo ñeà taøi caáp boä 1998 – 1999.

68. Ñaëng Huy Huyønh vaø coäng söï (1992), Hieän traïng quaàn theå thuù ôû heä sinh thaùi röøng Maõ Ñaø bò taùc ñoäng chaát dieät coû trong thôøi kì chieán tranh, Vieän Sinh thaùi vaø Taøi nguyeân Sinh vaät Trung taâm Khoa hoïc Töï nhieân vaø Coâng ngheä Quoác gia

69. Nguyeãn Ñöùc Hueä, Nguyeãn Xuaân Duõng, Ñoã Quang Huy (1990), Keát quaû phaân tích 2,3,7,8 –TCDD trong maãu ñaát caùc khu vöïc phía Nam, Khoa Hoùa, ÑHTN Haø Noäi

70. Nguyeãn Phi Huøng: Ñaùnh giaù moät soá dinh döôõng cho luùa treân moät soá loaïi ñaát chính Ñoàng Thaùp Möôøi. Luaän aùn Tieán só - GSHD: Leâ Huy Baù. 2001

71. NguyÔn Thanh Hïng (2001), Nghiªn cøu vÒ hÖ sinh th¸i m«i tr−êng nu«i t«m B¸n ®¶o Cµ Mau, LuËn ¸n Th¹c sÜ m«i tr−êng. Trang 27-30, th¸ng 9-2002.

72. Phaïm Quang Haø. Nghieân cöùu haøm löôïng Cadmium vaø caûnh baùo oâ nhieãm trong moät soá nhoùm ñaát ôû Vieät Nam. Baùo caùo Khoa hoïc (Haø Noäi 10/2002).

73. Phan Hieáu Hieàn, 2001. Phöông phaùp boá trí thí nghieäm vaø xöû lyù soá lieäu. NXB. Noâng Nghieäp.

74. Thieáu taù Nguyeãn Taán Höng vaø ctv. 2003, “Ñaùnh giaù taùc ñoïng vaø ñeà xuaát giaûi phaùp khaéc phuïc haäu quaû toàn löu chaát ñoäc maøu da cam taïi tænh Baïc Lieâu”. Phaân vieän Nhieät ñôùi vaø Moâi tröôøng Quaân sö

75. Leâ Vaên Khoa, 1995. Phöông phaùp phaân tích ñaát – nöôùc - caây troàng. NXB. Giaùo Duïc.

76. Leâ Vaên Khoa, 2000. Ñaát vaø Moâi tröôøng. NXB. Giaùo duïc, tr. 156-172

77. Leâ Vaên Khoa, Nguyeãn Ñöùc Löông, Nguyeãn Theá Truyeàn (1999), Noâng nghieäp vaø moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc

78. TrÇn §øc Kh©m vµ céng sù (1988), ChÊt l−îng n−íc vïng §ång Th¸p M−êi.

79. Ñaëng Ñình Kim, Ñaëng Hoaøng Phöôùc Hieàn (2002), Coâng ngheä sinh hoïc vi taûo, NXB. Noâng nghieäp

794

80. Nguyeãn Hoàng Khanh, Luaän Vaên Toát Nghieäp, 1999. Khaûo saùt aûnh höôûng cuûa nöôùc maët Nhaø Beø vaø KLN leân sinh tröôûng cuûa caây Luùa, rau Muoáng. ÑHKHTN.

81. Nguyeãn Ñöùc Khieån (2002), Moâi tröôøng vaø Söùc khoûe, NXB. Lao ñoäng - Xaõ hoäi Haø Noäi

82. NGUYEÃN ÑÖÙC KHIEÅN, Moâi tröôøng vaø söùc khoûe, Nhaø xuaát baûn Lao ñoäng-Xaõ hoäi, 2002

83. PGS.TS Nguyeãn Ñöùc Khieån, Quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi, NXB. Xaây döïng, 2004

84. Phaïm Quang Khaùnh, 1995. Taøi nguyeân ñaát Ñoâng Nam Boä – Hieän traïng vaø tieàm naêng. NXB. Noâng nghieäp.

85. Cuø Thaønh Long, 1999. Baøi giaûng moân Xaùc suaát thoáng keâ trong xöû lyù soá lieäu.

86. CUØ THAØNH LONG, Toùm taét hoùa hoïc moâi tröôøng, Khoa hoùa, Tröôøng ñaïi hoïc khoa hoïc töï nhieân, Ñaïi hoïc quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2003.

87. Nguyeãn Ñöùc Löôïng, Phaïm Minh Taâm (2002), Veä sinh vaø an toaøn thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Tp. Hoà Chí Minh

88. Phan Liªu (1998), Tµi nguyªn ®Êt §ång Th¸p M−êi, NXB KHKT

89. Phan Liªu, T«n ThÊt ChiÓu (1987), VÒ c¬ së ph©n lo¹i ®Êt, T¹p chÝ KHKT n«ng nghiÖp N.10-1987

90. Phan Lieâu, 1992. Ñaát Ñoâng Nam Boä. NXB. Noâng nghieäp.

91. NguyÔn M−êi (1983), “Mét sè ®Æc tÝnh cña ®Êt chua mÆn ë MiÒn b¾c vµ quan hÖ gi÷a chóng víi n¨ng suÊt lóa §«ng Xu©n”, T¹p chÝ KHKT N«ng nghiÖp, (sè th¸ng 6), tr. 253-257

92. Traàn Quang Minh (1980), Nhaän xeùt veà 40 tröôøng hôïp beänh khoâ maét ôû Khoa maét Beänh vieän 211 Taây nguyeân trong chieán tranh, Boä moân Maét Vieän 103

93. Thế Nghĩa (2000), Kĩ thuật an toàn trong sản xuất và sử dụng hóa chất, NXB. Khoa học Kỹ thuật

94. Mai Trọng Nhuận (2001), Địa hóa môi trường, NXB. Đại học quốc gia Hà Nội.

95. Hoaøng Ngoïc Oanh, Ñaïi cöông khoa hoïc traùi ñaát, Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi,1998.

96. Mai ThÞ Mü Nhung vµ céng sù (1964). C¸c biÓu lo¹i ®Êt phÌn ViÖt Nam. NXB Sµi Gßn, trang 17-18

795

97. Löông Ñöùc Phaåm (2000), Vi sinh vaät hoïc vaø an toaøn veä sinh thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi

98. NGUYEÃN HÖÕU PHUÙ, Haáp phuï vaø xuùc taùc treân beà maët vaät lieäu voâ cô mao quaûn, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1998

99. Nguyeãn Quang Phoå (1998), Ñòa hoùa hoïc, trang 452-453, NXB. Khoa Hoïc vaø Kyõ Thuaät. TP Hoà Chí Minh

100. Nguyeãn Thò Ngoïc Phöôïng, Tröông Minh Thaéng, Sôn, Phöông vaø caùc baùc só Khoa-Boä moân Saûn Beänh Vieän 115 Tp.HCM (1993), Ñieàu tra cô baûn veà aûnh höôûng caùc chaát hoùa hoïc laøm truïi laù vaø dieät coû treân söï sinh saûn cuûa phuï nöõ taïi huyeän U Minh tænh Minh Haûi

101. NguyÔn ThÞ Ph−¬ng (1995), ¸p dông m« h×nh sè ®Ó ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña c¸c ph−¬ng ¸n xö lý n−íc th¶i ®Õn chÊt l−îng n−íc kªnh T©n Hãa - Lß Gèm, LuËn v¨n th¹c sÜ ngµnh m«i tr−êng, trang 44-53.

102. PGS Hoaøng Long Phaùt, Thuoác laù hay söùc khoûe, NXB. Y hoïc

103. Nguyeãn Ngoïc Quyønh, 2002. OÂ nhieãm Cd trong ñaát. Aûnh höôûng cuûa noù ñeán ñoäng, thöïc vaät. Baùo caùo chuyeân ñeà

104. Nguyeãn Ngoïc Quyønh, Leâ Huy Baù, 2002. Khaûo saùt moät soá KLN treân vuøng ñaát troàng luaù chòu aûnh höôûng nöôùc thaûi coâng nghieäp vaø ñoâ thò Tp. Hoà Chí Minh. Taïp chí Khoa hoïc vaø Coâng ngheä cuûa Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân. Soá 4, tr. 311-312

105. Nguyeãn Ngoïc Quyønh. Bieán ñoäng vaø aûnh höôûng cuûa Cd2+ trong moâi tröôøng ñaát, nöôùc leân caây luùa thuoäc Haï löu soâng Saøi goøn - Ñoàng nai. Luaän aùn Tieán só. GSHD : Leâ Huy Baù. 2001

106. Nguyeãn Ngoïc Quyønh. Hieän traïng nhieãm baån daàu môõ vaø kim loaïi naëng taïi moät soá vuøng ñaát troàng luùa chòu aûnh höôûng cuûa nöôùc thaûi coâng nghieäp Tp.HCM. Baùo caùo vieän KHKTNNMN 5 (2001)

107. Phan Thanh Quang, Baàu trôøi vaø maët ñaát, Nhaø xuaát baûn Giaùo Duïc, 2001

108. Sôû Khoa Hoïc Coâng Ngheä Vaø Moâi Tröôøng Tp.HCM. Tình hình oâ nhieãm coâng nghieäp taïi Tp. HCM vaø caùc bieän phaùp kieåm soaùt oâ nhieãm. Baùo caùo haøng naêm töø 1993 -2002

109. GS.TS Chu Phaïm Ngoïc Sôn. 2003, “Ñieàu tra thaêm doø veà möùc ñoä an toaøn veä sinh thöïc phaåm cuûa noâng thuûy saûn vaø saûn phaåm cheá bieán xuaát khaåu ñoái vôùi ñoäc chaát vôùi dioxin treân ñòa baøn thaønh phoá Hoà Chí Minh”. Sôû Khoa hoïc vaø Coâng ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

110. Trịnh Thị Thanh (2000), Độc học, môi trường và sức khoẻ con người, Nhà xuất bản Đại Học Quốc Gia Hà Nội

796

111. Trònh Thò Thanh -Löu Lan Höông, 2001. Sinh thaùi hoïc – Phaàn thöïc taäp. NXB. Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi

112. Trònh Thò Thanh, Ñoäc hoïc moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi, NXB ÑHQGHN

113. Lª V¨n Tù (1985), ThuyÕt minh b¶n ®å ®Êt §ång Th¸p M−êi 1:100.000.

114. Laâm Minh Trieát vaø ctv. Caùc bieän phaùp baûo veä moâi tröôøng trong hoaït ñoäng naïo veùt, vaän chuyeån vaø ñoå buøn laéng keânh raïch thaønh phoá Hoà Chí Minh”. Baùo caùo toång hôïp taäp 1, thaùng 12 (2000).

115. Vò Cao Th¸i, NguyÔn BÝch Thu, NguyÔn ThÞ Minh (1994), “Mèi quan hÖ gi÷a trÇm tÝch ®Ö tø vµ ph¸t sinh häc ®Êt phÌn”, T¹p chÝ Khoa häc §Êt, Sè 4-1994”, tr.10-15.

116. Voõ Anh Tuaán. 2002, “Baøn veà ñoäc chaát gaây ung thö tìm hieåu veà laøng ung thö ôû Ngheä An ñöa ra caùc giaû thieát vaø giaûi thích”. Vieän Moâi tröôøng vaø Taøi nguyeân

117. Voõ Quyeát Thaéng, 2002. Haøm löôïng moät soá KLN trong Rau muoáng ôû Thanh Trì, Haø Noäi

118. Vuõ Cao Thaùi, Nguyeãn Thò Bích Thu vaø ctv. Aûnh höôûng chaát thaûi cuïm coâng nghieäp Phöôùc Long ñeán moâi tröôøng ñaát vaø caây troàng. Baùo caùo, TT. Nghieân Cöùu Ñaát Vaø Phaân Boùn – Vieän NHTN. 6 (1997)

119. Leâ Minh Trieát, 2002. Baøi giaûng moân hoïc Caây luaù. ÑH. Noâng Laâm Tp. Hoà Chí Minh

120. Leâ Ngoïc Troïng (1999), Baùo caùo thöïc traïng hoaït ñoäng vaø chính saùch phoøng choáng taùc haïi thuoác laù veà lónh vöïc y teá.

121. Nguyeãn Phöôùc Töông, Tieáng keâu cöùu cuûa traùi ñaát, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc,1999

122. Nguyeãn Thò Thu, Ñaøo Ngoïc Phong, Ñaëng Huy Hoaøng (1992), Goùp phaàn tìm hieåu tình hình beänh taät vaø moät soá chæ tieâu sinh hoïc treân nhöõng ñoái töôïng ñaõ tieáp xuùc vôùi dioxin, ÑH Y Haø Noäi.

123. Nguyễn Phước Tương (1999), Tiếng kêu cứu của trái đất, NXB. Giáo dục.

124. Nguyễn Thị Thìn- Tuấn Lan (2001), Ô nhiễm và hậu quả, NXB. Khoa học Kỹ thuật

125. NguyÔn §øc ThuËn (2001), §Æc ®iÓm mét sè ®éc chÊt trong ®Êt phÌn nÆng míi khai hoang trång lóa ë §ång Th¸p M−êi vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc, LuËn ¸n TiÕn sÜ ngµnh n«ng häc, trang 79-93.

126. NguyÔn T−êng Tri (1981). §Æc ®iÓm ®Þa chÊt §ång Th¸p M−êi. T¹p chÝ khoa häc, Trung t©m khoa häc c«ng nghÖ Quèc gia, sè 3.

797

127. NguyÔn ThÞ Trèn (1986), §Æc ®iÓm vµ biÕn ®æi cña mét vµi d¹ng sinh th¸i m«i tr−êng ®Êt phÌn T©n Th¹nh - §ång Th¸p M−êi, LuËn v¨n tèt nghiÖp ngµnh c«ng nghÖ sinh häc, trang 45-51

128. Tieâu Chuaån Vieät Nam, 1995. Taäp II. Haø Noäi

129. Uyû ban quoác gia ñieàu tra haäu quaû chaát hoùa hoïc duøng trong chieán tranh Vieät Nam. 2002, “Haäu quaû caùc chaát hoùa hoïc ñaõ söû duïng trong chieán tranh Vieät Nam 1961 – 1971”. Thaønh phoá Hoà Chí Minh

130. Traàn Caåm Vaân - Vi sinh vaät hoïc moâi tröôøng, 2001.

131. Vuõ Vaên Vuï, 1999. Sinh lyù thöïc vaät öÙng duïng. NXB. Giaùo Duïc

132. Leâ Töø Vaên , Khuùc Xuyeàn (1998), Beänh da ngheà nghieäp, NXB. Y hoïc

133. Vâ Tßng Xu©n, Lª Quang TrÝ, Vâ Tßng Anh, TrÇn Kim TÝnh, NguyÔn B¶o VÖ (1994), “Ph©n lo¹i ®Êt phÌn §ång b»ng s«ng Cöu Long theo hÖ chó dÉn b¶n ®å ®Êt thÕ giíi cña FAO/UNESCO”, T¹p chÝ khoa häc ®Êt, (N.4).

134. §oµn ThÞ Th¸i Yªn (1999), B−íc ®Çu nghiªn cøu sù biÕn ®æi cña Al3+, Fe2+, Fe3+, SO4

2- trong m«i tr−êng ®Êt, LuËn v¨n th¹c sÜ, trang 27-34.

TAØI LIEÄU TIEÁNG ANH

1. Adriano, D.C., Trace Elements in the Terrestrial Environment. Springer-Verlag, New York (1986)

2. Allaway, W.H., Adv.. Agron. 20 (1968). 235-237

3. Alloway, B.J., Thornton, I., Smart, G.A. Sherlock, J. and Quinn, M.J. Sci. Total Environ. 75 (1988), 41-69

4. Alloway, B.J., Tills. A.R. and Morgan. H. in trace substances in environmental health. 18 (1985). 187-201

5. Alloway, B.J., Unpubl. Res. Report. DOE PECD 7/8/05 (1986)

6. Andersson, A., and Nilsson, K.O., ambio 3 (1974), 198-200

7. Andersson, A., Swedish J. Agric. Res. 7 (1977). 1-5

8. APHA, AWWA, WPCF, 1995. Standards methods for Exammination of water and wastewater, 19th edition. American Public Health Association

9. ASTM, 1994. Standard practice for conducting early seedling growth tests E 1598 – 94

10. Avernhaus et. al, 1989. Effects of heavy metals to plants root. New York

798

11. Aylett B.J., The chemistry and bioinorganic chemistry of Cd. in the chemistry, biochemistry and biology of Cd., M. Webb (Ed.) Topic in Environmental Health, 2, Elsevier /North-Holland, 1979

12. Baker, D.E., Amacher, M.L. and Doty, W.T.. in land as waste management alternative. Ed. Loehr, R.C. Ann Arbor, MI (1977), 261-281

13. Baker, D.E., in handbook on reference methodes for soil testing and plant analysis. Aaathems Georgia (1974).

14. Barber, S.A., 1984. Soil Nutrient Bioavailability – A mechanistic Approach, John Wiley & Sons, New York

15. Barber, S.A., Walker, J.M, and Valey, E.H., 1963, Mechanism for the movement of plant root. J. Agric. Food. Chemist, 11, 204

16. Bennett, B.C., Exposure Commitment Assessments of Environmental Pollutants. Vol. 1., No.1, MARC,., london (1981)

17. Biddappa, C.C., Chino, M. and Kumazawa, K. Plant and Soil 66 (1982), 299-316.

Bingham, F.T., Page, A.L., Mahler, R.J. and Ganje, T.J., J. Environ. Qual. 2 (1975), 207-211.

18. Bingham, F.T., Peryea, F.J. and Jarrell, W., in Metal Ions in Biological Systems Vol.20. ed. Sigel, H., marcel Dekker, New York (1986), 119-156.

19. Bingham, F.T., Strong, J.E. and Sposito, G., Soil Sci. 135 (1983), 160-165

20. Bowen, H.J.M., Environmental Chemistry of the Elements. Academic Press, London (1979)

21. Bronswijk. J.J.B. and Groenenberg, J.B. (1993), A Simulation Model for Acid Sulphate Soils, Ho Chi Minh Symposium on Acid Sulphate Soils, Ho Chi Minh City, March 1992.

22. Brusseau M. L. and others (1988), Modelling the transpot of solutes influenced by multi-process non-equilibrium, in Water Resources Research, vol. 25, No. 9, pp. 1971- 1988.

23. Buchauer, M.J. Environ. Sci. Technol. 7 (1973), 131-135.

24. Caltado, D.A., Galand, T.R. and Wilding, R.E.C., Plant Phys. 68 (1981), 835-839

25. Cavallaro, N. and McBride. M.B., Soil Sci. Soc. Am. J. 42 (1978), 550-556

26. Chaney, R.L. and Giordano, P.M., in soils the management of organic wastes and waste waters, eds. Elliot, L.F. and Stevenson, F.J. Soil Sci. Soc. Am.

799

Am. Soc. Agron & Crop Sci. Soc. Am., Madison (1977). 235-279

27. Chaney, R.L. in Factors involed in land application of agricultural and municipal wastes USDA. Beltsiville (1974).

28. Christensen, T.H., and Lun, X.Z. Water. Air & Soil Pollution 21 (1988), (in press).

29. Christensen, T.H., Water. Air & Soil Pollution 21 (1984), 105-114.

30. Christensen, T.H., Water. Air & Soil Pollution 34 (1987), 305-314

31. Chumbley, C.G. and unwin, R.F., Environmental pollution. B4 (1982). 231-237

32. Citizen’s Guide to Pest Control and Pesticide Safety, United State Environmental Protection Agenc

33. Clairn. Sawyer, Perryl. McCarty, Genef. Parkin, Chemistry for environmental engineering, McGrawhill International Editions Civil Engineering Series.

34. Council of the Eropean Community, Environmental Pollution by Cadmium Proposed Action Programme. COM (87) 165 (1987)

35. D. LaGrega & Phillip L.Buckingham, Hazardous Waste Management

36. Dac. N.T. (1987), Unsteady One-Dimensional Mathematical Model for Tide Movement and Salinity Intrusion in River Network. Doctoral Thesis. Hanoi (in Vietnamese).

37. DaVid Purves. Trace element Contimnation of the soil Environment. Amsterdam, 1997

38. Davis, R.D. and Coker, E., in Heavy Metals in The Environment. CEP Consultants, Edinburgh (1979)

39. Davis, R.D., and Calton-Smith, C., Crops as indicators of the Significance of contamination of soil by heavy metals. WRC, Stevenage TR140 (1980)

40. Davis, R.D., in Heavy Metals in the Environment, CEP Consultans, Edinburgh (1983), 330-337

41. Dent,D.L (1986), Acid Sulphate Soils: A Baseline for Research and Development, ILRI Publ.39 International Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen, Netherlands

42. Dent. D.L. (1986), Acid Sulphate Soils, ILRI Publ. 39, Intemational Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen, Netherlands.

800

43. Dost. H. and van Breemen. N. (1982), Proceedings of the Bangkok Symposium on Acid Sulphate Soils, January 1981. ILRI Publ.3l. Intemational Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen. Netherlands

44. Enviromental Sciences, University of East Anglia Norwich, 2000

45. ELDON D. ENGER, Enviromental Science, The MC-Graw-Hill Companies, INC,1998

46. Elliot, H.A. and Dennery, C.M., J. Environ. Qual. 11 (1982) 658-662

47. Enqucte Commission “Preventive Measurese to protect the Earth’s atmosphere”, 1990

48. Erik Eriksson, Phan T.B Minh, Vâ Kh¾c TrÝ (1994), M« h×nh sù chuyÓn vËn n−íc vµ chÊt hßa tan trong ®Êt phÌn.

49. Erikson, E., V. K. Tri, P. T. B. Minh, N. T. Danh and N. D. Phong (1994). Modelling of Water Movement ond Mass: Application to Tan Thanh Farm, Plain of Reeds, Viet Nam

50. Eriksson. E. (1992), Modeling Flow of Water And Dissolved Substances in Acid Sulphate Soils, In: D.L. Dent and M.E. Van Mensvoort (Editors), The Ho Chi Minh City Symposium on Acid Sulphate Soils, Ho Chi Minh City, March 1992. Mekong Secretariat, Bangkok

51. Eros Bacci, 1994. Ecotoxicology of organic contaminants. Lewis Publishers

52. Farrah, H. andø Pickering, B., Aust. J. Chem. 30 (1977), 1417-1422

53. Fassett, D.W., in Metals in the environment ed. Waldron, H.A. Academic Press, london (1880), 61-110

54. Fleischer, M. Sarofim, A.F., Fassett, D.W., Hammond, P., Shackelette, H.T., Nisbet, Epstein, I.C.T. F. Environment Health Persfect. 7 (1974), 253-323

55. Fletcher, P. and Beckett, P.H.T., Water Res. 21 (1987), 1163-1172.

56. Gacia – Miraga, J. and Page, A.L. Water, Air & Soil Pollution 9 (1978), 289-299

57. GARY M. RAND and SAM R. PETROCELLI,1984. Fundamentals of Aquatic Toxicology. Hemisphere Publishing Corporation. Washington

58. Gerd-Peter Zauke and Manfed Rnnderhagen, 1996. Heavy metals in German Environmental Law, Poland.

59. Gerritse, R.G. and Van-Driel, W., J. Environ. Qual. 13 (1984), 179-204

60. H.Van Den Bosch, Ho Long Phi, J.Michaelsen, Kusumo Nugroho (1998), Evaluation of Water Management Strategies for Sustainable Land Use of Acid Sulphate Soils in

801

Coastal Low Lands in The Tropics, Report 157 Wageningen, Netherlands.

Haø noäi

61. Harmsen, K.1977. Behaviuor of heavy metals in soils. Agric. Res. Rep. No. 866. centre for Agricultural Publishing and documentation, Wageningen, Netherlands

62. Hatchi D. J., Jones L. H. P. and Burau R. G. Effect of pH on uptake of cadmium by four plant species grown in flowing solution culture. Plant and Soil 105, 121-126 (1988)

63. Heinrichs, H., Schultz-Dobrick, B. and Wedepohl, K.H., Geochim. Cosmochim. Acta. 44 (1980), 1519-1532

64. HERMAN SCHENEIDER, Every day weather and how it works, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, 2000

65. Hinesly, T.D., Redborg, K.E., Ziegler, E.L. and Alexander, J.D., Soil Sci. Soc.. Am. J. 46 (1982), 490-497

66. Hinesly, T.D., Redborg, K.E., Ziegler, E.L. and Berrett, G.E. J. Environ. Qual. 8 (1979) 35-38

67. Hofimaml, J. D. (1992), NumericaI Methods for Engineers and Scientists, New York, McGraw-Hill lnc..

68. Holmgren, C.G.S., Meyer, M.W., Daniels, R.B., Kubota, J. and Chaney, R.L., J. Environ. Qual. 16 (1986)

69. Homma Y. and Hirata A., The effect of heavy metal treatment to soil on the growth, yields the yields by rice plants and wheat 24, 66 (1969). Nihon Dojyou Hyryougaku Zasshi, 45, 368-377 (1974)

70. Hutton, M., Cadmium in the European Community, MARC rep. No.2 MARC London (1982)

71. Hutton, M., in Lead, Mercury, Cadmium and Arsenicin the Environment, SCOPE 31, eds.Hutchinson, T.C., and Meema, K.M. Jonh Wiley, Chichester (1987), 35-41

72. IARC (1994), Mercury and Mercury Compounds.IARC Monograps on the Evaluation of Carcinogenic Risk to Humans, vol. 58. Lyon: IARC

73. INGCAT – Advocacy for smoking cessation – Factsheet world No Tobacco Day, May 31th 1999 “ Leave the pack behind

74. Ito H. and Limura K. Characteristics of cadmium absorption by rice plant. Science of rice plant. Vol.2, 1033-1034 (1976)

75. Ito, H. and Limura K. The absorption and trans location of cadmium in rice plants and its influence on their growth, in comparison with zinc studies on heavy metals pollution of soils (part 1) Bull. Hokuriku Nat.1 Agric. Exp. Stn. 19, 71-139 (1976)

802

76. J. K. Coulter (1973), Advance in Agronony, Vol. 25, pp. 266-319

77. J. W. KICENIUK and S. RAY, 1994. Analysis of Contaminants in Edible Aquatic Resources. VCH Publisher. New York

78. Japan International Cooperation Agency (2000), The Study on Integrated Agricultural Development Plan the Dong Thap Muoi Area, Viet Nam

79. Jarvis N. (1994), The MACRO Model (Version 3.1), Technical Description and Sample Simulation, Swedish University of Agricultural Sciences, Departrnent of Soils Sciences.

80. Jarvis, S.C. and Jones, L.H.P., Soil Sci., 31 (1980), 469-479

81. Jones, K.C., Symon, K.C. and Jonhston, A.E., Sci. Total Environ. 67 (1987), 75-90.

82. Jorg Rombke, 1996. Applied ecotoxicology. Lewis Publishers

83. Joseph Taradellas, 1997. Soil Ecotoxicology. Lewis Publishers

84. Kabata-Pendias, A. and Pendias, H., Trace Elements in Soils and Plants. CRC Press, Baton Rouge (1984)

85. Kirkner, D. I. and H. Reeves (1988), Multi-Component Mass Transport With Homogenous and Heterogeneous Chemical Reactions: Effect of The Chemistry on The Choice of Numerical Algorithm, 1. Theory, Water Resources Research, vol. 24, No. IO, pp. 17 19-1729

86. Kitagishi K, 1982. Heavy metal pollution in soils of Japan, Japan Science Society Press. Tokyo, p. 302

87. Kloke A, 1996. Content of As, Cd, Cr, F, Pb, Hg and plant growgh on contaminanted soil, On effects of airborne pollution on vegatable. Ruschirawat. Environmental Toxicology

88. Kobayashi, J., Muramoto, S. and Hara, K., The effects of amount of Cd, Zn, Pb applied to soil on the uptake of these metals and the yields by rice plants and wheat. J. Hyg., 24, 66 (1969)

89. Kobayashi, J.,Morii, F., Muramoto, S., Nakashima, S. (1973) distribution of Cd, Zn, Pb of soil soround the zinc refinery in Anaka City, Gumma perfecture, Japan. Nihon Dojyou Hyryougaku Zasshi, 44, 471-485

90. Koshino, M. Cadmium uptake by rice plant and wheat as affected by the application of phosphate and several metal elements. Bull Hokuriku Nat.1 Agric. Exp. Stn., B24, 1-51 (1973).

91. Kuo, S., Heilman, P. E. and Baker, S., Distribution and forms of copper, zinc, cadmium, ion, and manganese in soils near a copper smelter. Soil Science Vol.135, No.2, 101-109 (1983)

803

92. Kuoboi, T., Noguchi, A. vaø Yazaki, I. Plant & Soil 104 (1987), 275-280.

93. La Force M.J., Trace Element Cycling in Nature

94. La Force M.J., Trace Element Cycling in Nature

95. Le Blanc et al.,Mineral Deposits-From their environmental impacts, Bulkema, Rotterdam, 1995.

96. Le Huu Ti, Thierry Facon (2001), From Vision to Action - A Synthesis of Experiences in Southeast Asia, The FAO-ESCAP Pilot Project on National Water Visions

97. Lindberg, S., P. Stokes, E.Goidberg, and C. Wren (1987) Group report: Mercury. In lead, Mercury, Cadmium and Arsenic in Environment, eds.T.W. Hutchinson, and K.M. Meena, pp. 17-34.New York: Wiley

98. Linzon S.N, 1978. Phytotoxicology excessive levels for contaminants in soil and vegetation, report of Ministry of the Environment, Canada

99. Livi-Minzi, R., Soldatini, G.F. ang Riffaldi, R.. Soil Sci. 27 (1976), 10-15

100. Louis Hoà Taán Taøi, Caùc saûn phaåm taåy röûa vaø chaêm soùc caù nhaân” –NXB Dunod, Phaùp, 2002.

101. Lund, L.J. Betty, E.E., Page A.L. and Elliett, R.A. Environ. Qual. 10 (1981). 274-281.

102. Maclean, A.J., Can J. Soil Science, 56 (1976), 129-138

103. Mahler, R.J., Bingham, F.T. and Page, A.L., J. Environ. Qual. 7 (1978), 274-281.

104. Mahler, R.J., Bingham, F.T., Sposito, G. and Page, A.L., J. Environ. Qual. 9 (1980), 359-364

105. Marchner, H., 1986. Mineral Nutrition in Higher Plants, Academic Press, London

106. Mark J.Utell and Robert Frank, Susceptibility to inhaled pollutants, ASTM committee on publication, 1999

107. Marples, A.E., Thornton, I. In Cadmium 79. Cadmium Association, London (1980).

Mattigod, S.V. and Sposito, G., in Chemical Modelling in Aqueous Systems. Ed. Jenne. A. American Chemical Soc. Wasington D.C. (1979), 837-856

108. Mc Bride, M.B., Soil Sci. Soc. Am. J. 43 (1980), 26-28

109. Mc Grath, S.P., in Pollutant Transport and Fate in Ecosystems, eds. Coughtrey, P.J., Martin, M.H. and Unsworth, M.H. Blackwell, Oxford (1987), 438-442

804

110. Mc Grath, S.P., in Trace Substances in Environmental Health 20 (1986), 242-252

111. Mc Grath, S.P., J. Agric. Sci. Camb. 103 (1984), 25-35

112. Mc Grath, S.P., Sanders J.R., Tancock, and Laurie, S.H., in Soil Contamination, CEP Consultants Edinburgh (1984), 707-712

113. Meester, 1993. Soil and water conservation. Lecture notes

114. Mekong Secretariat (1991), Report on Management of Acid Sulphate Soils Project (MASS)

115. Mhatre G.N. and Chaphekar, 1982. Effects of heavy metal on seed germination and early growth. J. Environ. Biol., p. 35-63

116. MICHAEL A.CAMRIN, Pesticides Profile : Toxicity- Environment Impact and Fate, Lewis Publisher, FL,1997

117. Miller, C. W. and L. V. Benson (1983), Simulation of Solute Transport in A Chemically Reactive Heterogeneous System: Model Development and Application, Water Resources Research, vol. 19, No. 2, pp 381-391.

118. Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, The Use of Sewage Sludge on Agricultural Land. Booklet 2409, HMSO, london (1982)

119. Ministry of Health and Walfare., Methode of health examination: A part of provisional countermesures against environmental pollution of cadmium. May 19, (1971).

120. Mitchell, G.A., Bingham, F.T., Page,. A.L. and Nash, P., J. Environ. Qual. 7 (1978), 165-171

121. Mohamed Larbi Bouguerer (2000), Naïn oâ nhieãm voâ hình: 326-344, NXB. Haø Noäi, Haø Noäi

122. Mohamed Larbi Bouguerer, Leâ Anh Tuaán bieân dòch (2001), Naïn oâ nhieãm voâ hình, Nhaø xuaát baûn Haø Noäi, Haø Noäi

123. Moorman F. R. and Thai Cong Tung (1961), The Soils of the Republic of Vietnam, Saigon

124. Morel, J.L, 1985. Contribution aø l’Eùtude du Transfer des Meùtaux Lords dans le system Sol-Plante. Nancy, France

125. Moritsugi, M., and Kobayashi, J., Study on trace metals in biomaterials. II. Cadmium content in polished rice. Ber.Ohara Inst. Landwirtsch Boil. Okayama Univ. 12-19 (1964)

126. Morton Lippman (2000), Environmental Toxicants (Humant exposures and their health effects)

805

127. Mortvedt, J.J., J. Environ. Aual. 16 (1987), 137-142.

128. Mulla, D.J. Page, A.L.,and Ganje, T.J. J.Environ. Qual. 9 (1980), 408-412

129. Muramoto, S., Aoyama, I., Effect of the fertilizers on the vicissitude of cadmium on rice plant. Water, Air, and soil polution, 52: (1990), in press

130. Muramoto, S., Heavy metal tolerance of rice plants (Oryza sativa L.) to some metal oxides at the critical levels. J Environ Sci Hlth, B24: 559-568 (1989)

131. Muramoto, S. Comparison of metal utake between glutinous and non-glutinousnrice for Cdmium cloride, Oxide and sulfide at the critical level. Bull. Environ. Contam. Toxicol. (1990) 45:415-421

132. Muramoto, S., Metal contents of unpolished rice and of the soil after croping as on effect of treatment with twelve Cadmium compouds. J. Environ Sci Hlth, B25 (1990), in press

133. Muramoto, S., Nishizaki, H., and Aoyama, I., The critical levels and the maximum metal uptake for wheat and rice plants when applying metal oxide to soil. J. Environ Sci Hlth, B24: (1990), in press

134. Nature: Arsenic Poisoning of Bangladesh Groundwater, Volume 395, 338, September 24, 1998.

135. Nature: Arsenic Poisoning of Bangladesh Groundwater, Volume 395, 338, September 24, 1998

136. Neal, R.H. and Sposito, G., Soil Sci. 142 (1986), 164-172

137. NewZealand ecotoxixity data for soil invertabates

138. Ne-Zheng Sun, W. G. Yeh (1983), A Proposed Upstream Weight Numerical Method for Simulating Pollutant Transport in Groundwater, Water Resources Research. vol. 19, No. 6, pp 1489-1500

139. Nielsen, D. R., M.Th. van Genuchten and J. W. Biggar (1986), Water Flow and Solute Transport Processes in The Unsaturated Zone, Water Resources Research, Vol. 22, No.9, pp 895- I085

140. Nielsen, J. B. and O. Andersen (1992), Mental Compounds in Environment and Life, page 341-348 Science and Technology Letter.Middlesex, U.K

141. Nriagu, J.D., Environment pollution, 50 (1988), 139-161

142. Nriagu, J.D., Nature 279 (1979), 409-411

143. Nriagu, J.O., (ed.). Cadmium in the environment.1: Ecological Cycling. Jonh Wiley, New York (1980)

144. Nye, P.H., and Tinker, P.N, 1977. Solute movementin the Soil root system

806

studies in Eco-Toxilogy, Vol. 4, Biakwell Scientific, Oxford.

145. O’Riodan, E.G., Dodd, V.A., Tunney, H. and Fleming, G.A., Inrish J. Agric. Res.25 (1986)

146. OECD (Oganization for Economic Co-operation and Development), 1984. Guilines for testing of chemicals in soil, Paris

147. Pacyna, J.M., in Lead, Mercury, Cadmium and Arsenic in th Environment. SCOPE 31. eds. Hutchinton, T.C., and Meema, K.M., John Wiley, Chichester (1987), 69-87

148. Phien. H.N. (1991), A Preliminary Statistical Analysis of Collected Data on Acid Sulphate Soils, Workshop on MASS, Ho Chi Minh City, 2l-25 October

149. Phong, N. D. (1993), Progress Report on Modelling of Soilwater Movement, MASS Project (in Vietnamese).

150. Pickering, W., in Cadmium in th Environment. Part 1 Ecological Cycling, ed. Nriagu, j.O., john wiley, New York (1980), 365-397

151. Pinder, G.F. and William G. Gray (1977), Finite Element Simulation in Surface and Subsurface Hydrology, New York and London, Academic Press.

152. Ponds L. J. (1973), Online of Genesis, Characteristics, Classification and Improvement of Acid Sulphate Soils, Procceding of the International Symposium on Acid Sulphate Soils, Wageningen, August, 13-20, ILRI publication,18(1), pp. 3-27

153. Protein Sciences Corporation, www.proteinsciences.com/ Pulls, R.W. and Bohn, H.L., Soil. Soc. Am. J. 52 (1988), 1289-1292

154. Page, A. L., Bingham, F.T., an11d Chang, A.C., in Effect of heavy metal pllution on plants. Vol. 1 ed. Lepp, N.W. Applied Science, london (1981), 72-109

155. Page, A. L., Bingham, F.T., Residue Rev. 48 (1973), 1-43.

156. Page, A. L., Chang, A.C. and Mohamed El-Amany. in Lead, mercury, Cadmium and Asenic in the environment SCOPE 31, eds. Hutchinson, T.C. and Meema, K.M. Jonht Willy (1987)

157. Page, A. L., USEPA Report EPA-672/2-74-005 (1974)

158. Papadopoulos, P. and Rewell, D.L., J. Soil Sci. 39 (1988), 658-662.

pepper, I.L. Bezdizeck, D.F.Baker, A.S. and Sims, J.M. J. Environ. Qual. 12(1983), 270-275

159. Peter Calow, 1997. Handbook of Toxicology. Blackwell Scientific Publications

160. Raiswell. R.W., Bumblecombe. P., Dent. D.L. and Liss, P.S. (1980), Environmental

807

Chemistry, Resource and Environmental Sciences Series

161. Rose, A.W., Howkes, H.E. and Webb, J.S., Geochemistry in Mineral Exploration. 2nd edn. Academic Press, london (1979)

162. S. Nagoor, S.and Vyas, A.V. Heavy metal induced changes in growth and carbonhydrate metabilism in wheat seedlings. India Journal of Environment and Toxicity. Vol. 7(2) 56-109. 12(1997). P. 98-103

163. Simon A, 1989. Lewis et all. Ecotoxicology: Problems and Appchoaches

164. Sommers, L.E., Nelson, D.W. and Yost, K.J. J. Environ. Qual., 3 (1976), 303-306

165. Sommers, L.E.,J. Environ. Qual., 3 (1977), 225-232

166. Spivey Fox, M.R. J. Environ. Qual. 17(1988), 175-180

167. Sposito, G. and Page, A.L., in Metal Ions in Biological Systems, ed. Sigel, H. Marcel Dekker. New York (1984) 287-332

168. Sposito, G., in Applied Environmental Geochemistry, ed. Thornton, I. Academic Press, New York (1983) 123-170

169. Stevenson, F.J., Soil Sci. Soc. Am. J. 40 (176), 665-672

170. Street, J and Lindsay, W.L. and Sabey, B.R., J. Environ. Qual. 6 (1977), 72-77

171. The science and technology agency of Japan. The table of standard chemical composition of Japanese foods. The printing bureau of finance, Tokyo.(1963)

172. The Taiwan standards for assessment of soils contaminated with heavy metals. 5F.14 Wenchow St. Taipei 10616 Taiwan

173. Tills, A.R. andø Alloway, B.J., J. Soil Science, 34 (1983), 769-781

174. TIMOTHY O’ RIORDAN, Enviromental Science for Management Enviroment, School of

175. Timothy O’Riordan, Environmental science for environmental management, the copyright Licensing Agency Ltd, 2000

176. Tin, N.T. (1990), Chemical Equilibrium in Acid Water in The Plain of Reeds of Viet Nam, Report on the Water Quality Monitoring N/etwork Project.

177. Tjell, J.C., Christensen, T.H. and Bro-Rasmussen, B., Ecotoxicology & Environ. Safety, 7(1983) 122-140

178. Tjell, J.C., Hansen, J.A.,Christensen, T.H.and Hovmand, M.F., in Characterisation, Treatment and Use of Sewage Sludge. Eds. L’Hermite, P. and Ott, H.D. Reidel. Dordrecht (1981), 1493-1498

179. Tsushima, Sachi, Arsenic Contamination in Ground Water in Banggladesh,

808

Asia Arsenic Network

180. Tsushima, Sachi, Arsenic Contamination in Ground Water in Banggladesh, Asia Arsenic Network.

181. Ulrich Forstner, 1981. Heavy metal in water pollution. Springer Verlag

182. United Nation, 1990

183. US Environmental Protection Agency. Criteria for Classification of Solid Waste Disposal Facilities and Practices. Fed. Regis. 44 (1979), 53438-53468

184. USDA (1990), Keys to Soils Taxanomy, Handbook 436, USA

185. Van Breemen, N. (1973) Soil Farming Processes in Acid Sulphate Soils, Proc. Int. Symp., 13- 20 August 1972. ILRI Publ. 18. Intemational Institute for Land Reclamation and Improvement, p.1

186. Wayland Jr.Hayes- Edward r. Laws, Handbook of pesticides toxicology, Academic Press San Diego, CA, 1991

187. Website Hoäi thaûo veà chaát thaûi ñoäc haïi ôû caùc khu coâng nghieäp troïng ñieåm phía Nam ôû Ñoàng Nai, 2003

188. WHO – Tobacco or Health from 1989 to 1999, 2000

189. William P. Cunningham, Environmental science, Saiwood publication, 1999

190. William P.Cunningham, Barbara Woodworth Saigo, Enviromental Science, The MC Graw-Hill Companies, INC, 1999

191. William, J.H. Water Pollut. Control (1975) 635-642

192. Williams, D., E., J., Vlamis, A. H. Pukite, and J. E. Lorey. 1980. Trace element accumulation, movement, and distribution in the soil profile from nassive applications of sewage sludge. Soil Sci. 120: 119-132

193. Wolfdietrich Eichler- Nguyeãn Thò Thìn bieân dòch (2001), Chaát ñoäc trong thöïc phaåm, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi

194. Wong, M. H and Brashaw, 1982. Comparison of the toxicity of heavy metals using root elonggation of rye glass. Lotium permere, New phytol. 91: 255-261

195. Yost, K.J., Miles, L.J., J. Environ. Sci. Health. A 14(1979), 837-856

196. Zueng-Sang Chen, 2000. Relationships betwwen heavy metal concentration in soil of Taiwan and uptake by crops

809

WEBSITE

http: // www.microsome.com http://100.1911encyclopedia.org/C/CR/CROCIDOLITE.htm

http://bobstpi.tripod.com/vetsplusesos/id163.htm

http://communityipm.org/toxitrail/niosh/pestsurv

http://edugreen.teri.res.in/explore/air/indoor.htm

http://edugreen.teri.res.in/index.asp

http://fugu.hgmp.mrc.ac.uk/PFW/Toxins/

http://home.earthlink.net/~zh32/ttx.html http://mineral.galleries.com

http://mpip-mainz.mpg.de/~bluemler/extra/teaching/dioxin.pdf/

http://mpip-mainz.mpg.de/~bluemler/extra/teaching/dioxin.pdf/

http://puffernet.tripod.com/tetrodotoxin.html http://seattlepi.nwsource.com/national/36409_libby24.shtml http://simplethinking.com/palache/crocidolite.stm http://simplethinking.com/palache/crocidolite.stm

http://vm.cfsan.fda.gov/~frf/hamm01ab.html

http://walton.ifas.ufl.edu/Marine%20Science/

http://water.er.usgs.gov/pubs/pesticides

http://web.mit.edu/seagrant/2ifbysea/ issues/spring02/profile.html

http://whyfiles.org/025chem_weap/glossary.html

http://www.4woman.gov/faq/envfaq/airpollu.htm

http://www.abc.net.au/science/news/stories/s1000732.htm

http://www.advite.com/onhiemkhongkhi.htm

http://www.afcd.gov.hk/fisheries/eng/e_aqenv.htm http://www.alewife.org/grace/links.html http://www.arb.ca.gov/toxics/asbestos.htm http://www.asbestos.biz http://www.asbestos-institute.ca/main.html

http://www.beyondpesticides.org http://www.braytonlaw.com/asbestos/asbestos.htm

http://www.brim.ac.cn/books/ntlrpt/chapter33.1-3.2.html

http://www.cahcm.vnnews.com/1113/11130023.htm

http://www.cdc.gov/nceh

810

http://www.cdc.gov/nceh

http://www.cdc.gov/niosh/78127_7.html

http://www.cdc.gov/niosh/86111_45.html#Toxicity

http://www.china.org.cn/e-white/environment/e-6.htm

http://www.china-hab.ac.cn/english/ccwd http://www.afcd.gov.hk/fisheries/eng/e_aqenv.htm

http://www.chm.bris.ac.uk/motm/ttx/ttxv.htm http://www.chrysotile.com/en/chryso.htm http://www.cleanoceanaction.org/TakeAction/SubwayCars/Asbestos_updated.htm

http://www.clearwater.org/pcbs http://www.danamark.com/AsbestosinWater.htm

http://www.doh.state.fl.us/environment/redtide/redtide.html

http://www.ejnet.org/dioxin/index.html

http://www.ejnet.org/dioxin/index.html

http://www.environmentalchemistry.com

http://www.epa.gov/ceppo.

http://www.epa.gov/ceppo.

http://www.epa.gov/iap/ia-intro.html http://www.epa.gov/iaq/asbestos.html

http://www.epa.gov/pesticidea

http://www.fao.org/waicent/agriculture/agp/agpp/pesticides http://www.fibrecount.com/home/044.html

http://www.flmnh.ufl.edu/fish/InNews/redtide2004.htm

http://www.floridamarine.org/features/category_sub.asp?id=1816

http://www.foxriverwatch.com/dioxins_pcb_pcbs_1.html

http://www.foxriverwatch.com/human_health_pcb.html

http://www.foxriverwatch.com/precautionary_pcb_pcbs.html http://www.fwr.org/waterq/dwi0073.htm http://www.geology.neab.net/minerals/grunerit.htm

http://www.inchern.org/ document/ehc/ehc/ehc 224.htm

http://www.inchern.org/ document/ehc/ehc/ehc 224.htm

http://www.indoorpollution.com/

http://www.kingsnake.com/toxinology/tetrodotoxin.html

http://www.leeparks.org/pdf/beachcleanuptxt.htm

811

http://www.life.umd.edu/grad/mlfsc/zctsim/ionchannel.html

http://www.longgislandnn.org/

Ñaøi Phaùt thanh Truyeàn hình Haø Noäi, www.hanoitv.org.vn/ - www.htv.org.vn/

http://www.lungusa.org/air/envindoorap.html

http://www.mass.gov/dph/fpp/redtide.htm

http://www.mekongriver.org/tin0203.htm http://www.mesoinfo.com/asbestos/amosite.html http://www.mesothelioma-attorney.com/ma_asbestos.cfm

http://www.mindfully.org/Pesticide/Dioxin-Agent-Orange-S-V.htm

http://www.mindfully.org/Pesticide/Dioxin-Agent-Orange-S-V.htm http://www.moste.gov.vn/vanbanphapqui/moitruong%5Ctap1%5C3-4.html

http://www.nature.com/nsu/020722/020722-10.html

http://www.naturosante.com

http://www.nsc.org/ehc/indoor/bio_cont.htm

http://www.nsc.org/ehc/indoor/floods.htm

http://www.opcw.org/html/global/s_series/98/s78_98.html

http://www.osha.gov

http://www.osha.gov http://www.oshvn.net/vubhld/WebSO&H/BENH_21_02.HTM

http://www.panna.org/panna/

http://www.panna.org/panna/

http://www.pbrla.com/swimsafety_algae.html

http://www.pcb.org

http://www.pesticidereform.org

http://www.pesticides.gov.uk

http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/housing/indoorair-hazards/main.htm

http://www.redtide.whoi.edu/hab/

http://www.saferchild.org/indoor.htm

http://www.start1.com/

http://www.terressentials.com/exposure.html

http://www.toxnet.nlm.nih.gov

http://www.usm.edu/gcrl/hab/rt101199.htm

http://www.utas.edu.au/docs/plant_science/HAB2000/ http://www.vietpharm.com.vn/ungthu/cacloaiungthu/UT-phoi.htm

812

http://www.vtv.org.vn/ft8.cfm?content_id=XH30701155230&topic_id=XH

http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/en/:

http://www.whoi.edu/redtide/

http://www.whoi.edu/redtide/notedevents/Texas/ Texasbreve11-20-00.html http://www.wholly-water.com http://www.worksafe.org/Traning/wherefind.shtml

http://www.ykhoa.net/NCKH/P01-P79/mt02.HTM www. Epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/health.html.

www.baobinhdinh.com.vn

www.cfia-acia.agr.ca/english/corpaffr/factsheets/mercury.html

www.cigarettesmokingkill.com/ ets.htm

www.cypherltd.com/ds-human.php

www.cypherltd.com/ds-road.php www.docgottesman.com/sua/kidney/stging_andg

www.epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/materials.hmtl.

www.epa.gov/airmarkets/acidrain/effects/visibility.hmtl.

www.epa.gov/iaq

www.epa.gov/iaq/radon/

www.fda-gov/opacom/catalog/mercury.html

www.google.com www.google.com/ dust contamination

www.gov.vn www.hom.iprimus.com/au/tang vn/thuocla.htm

www.indoorair2002.org/

www.irdcorp.com

www.nea.gov.vn www.nea.gov.vn

www.nea.gov.vn/Sukien_Noibat/Chatluong_KK/ www.news.ttvnol.com/ttvnnews/topic

www.newscientist.com

www.nld.com.vn www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency

www.nsc.org/ehc/indoor/iaq.htm

www.olivenaturals.com

813

www.osha-slc.gov/SLTC/asbestos/standards.html

www.shch.de

www.thanhnien.com.vn

www.tintucvietnam.com www.titione.com

www.tuoitre.com.vn www.vanderbilturology.com/van/specialties/bla ...

www.vfa.org www.vim-online.com

www.vinaseek.com

www.vnexpress.net www.vnn.vn/suckhoe/tintuc

www.vtc.com.vn www.yahoo.com/dust contamination

www.yahoo.com/dust contamination/picture

Bac si gia dinh, www.bacsigiadinh.com/

www.ykhoa.net www.ykhoa.net/bachkhoa/thuocla.lntm

Baùo ñieän töû – Thôøi baùo kinh teá Vieät Nam, www.vneconomic.com/

BellaOnline, www.bellaonline.com/

Charkraborti et.al., Arsenic in ground water in six districts of West Bengal, India, Environmental Geochemistry and Health, 18, 5-15, 1996.

Charkraborti et.al., Arsenic in ground water in six districts of West Bengal, India, Environmental Geochemistry and Health, 18, 5-15, 1996.

CHIP, www.echip.com.vn/

Thoâng tin Y döôïc Vieät Nam, www.cimsi.org.vn/

Boä Thöông maïi – Nöôùc CHXHCN Vieät Nam, www.mot.gov.vn/

Department of Health and Human Services, www.cdc.gov/

Department of Health of Hong Kong, www.info.gov.hk/

SaiGon Internet Center, www.saigonnet.vn/

Science News Online, www.sciencenews.org/

Tuoåi Treû Online, www.tuoitre.com.vn/

Vietel Internet, www.vietel.com.vn/

814

Vietnamnet, www.vnn.vn/

World Health Organization, www.who.int/