DITA BOTËRORE E MJEDISIT€¦ · mjedisore që dalin nga ndotja detare, mbipopullimi njerëzor dhe...
Transcript of DITA BOTËRORE E MJEDISIT€¦ · mjedisore që dalin nga ndotja detare, mbipopullimi njerëzor dhe...
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
UNIVERSITETI ALDENT
FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE
DEPARTAMENTI PROMOCIONIT TË SHËNDETIT
DITA BOTËRORE E MJEDISIT
5 QERSHOR 2019
LUFTONI NDOTJEN E AJRIT
MBRONI SHËNDETIN
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Organizata e Kombeve të e Bashkuara, e vetëdijshme se mbrojtja dhe përmirësimi i mjedisit njerëzor është
një çështje e rëndësishme, e cila ndikon në mirëqenien e popujve dhe zhvillimin ekonomik në të gjithë
botën, caktuan në vitin 1972 datën 5 qershor si Dita Botërore e Mjedisit. Festimi i kësaj dite na ofron një
mundësi për të rritur ndërgjegjësimin për sjellje të përgjegjshme nga individët, ndërmarrjet dhe
komunitetet në ruajtjen dhe përmirësimin e mjedisit.
E mbajtur fillimisht në vitin 1974, dita ka qenë një fushatë kryesore për ngritjen e vetëdijes për çështjet
mjedisore që dalin nga ndotja detare, mbipopullimi njerëzor dhe ngrohja globale. Dita globale e mjedisit
është rritur për t'u bërë një platformë globale për informim publik, me pjesëmarrje nga mbi 143 vende.
Çdo vit, ka një temë të re që korporatat e mëdha, OJQ-të, komunitetet, qeveritë dhe persona të famshëm
në mbarë botën miratojnë për të mbrojtur shkaqet e dëmtimeve mjedisore. Në të kaluarën tema të kësaj
dite kanë qenë në kujdesi për tokën dhe ujin, mbrojtja e shtresës së ozonit, ndryshimet klimatike dhe
zhvillimi i qëndrueshëm, ndotja plastike duke patur gjithnjë në fokus ruajtjen e shëndetit të njeriut.
Tema për vitin 2019, "Lufto ndotjen e ajrit", është një thirrje për të ndërmarrë veprime për të luftuar këtë
krizë globale. Tema e këtij viti na fton të gjithëve të mendojmë se si mund të ndryshojmë jetën tonë të
përditshme duke zvogëluar sasinë e ndotjes së ajrit që prodhojmë dhe për të penguar ndikimin e tij në
ngrohjen globale dhe efektet në shëndetin tonë.Dita Botërore e Mjedisit pritet çdo vit nga një shtet me një
temë tjetër. Kina do të presë festimet globale të Ditës Botërore të Mjedisit me temën e zgjedhur "Luftoni
ndotjen e ajrit".
Ndotja sot është e përhapur dhe e vazhdueshme. Ndërsa bota ka arritur rritje të konsiderueshme
ekonomike gjatë dekadave të fundit, ajo është shoqëruar me sasi të mëdha të ndotjes, me ndikime të
rëndësishme në shëndetin e njeriut. Përafërsisht 7 milionë njerëz në mbarë botën vdesin para kohe nga
ndotja e ajrit. Dita Botërore e Mjedisit 2019 do të nxisë qeveritë, industrinë, komunitetet dhe individët të
vijnë së bashku për të eksploruar energjinë e rinovueshme dhe teknologjitë e gjelbra dhe për të
përmirësuar cilësinë e ajrit në qytete, fshatra dhe rajone në të gjithë botën.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Çfarë e shkakton ndotjen e ajrit?
Kuptimi i llojeve të ndryshme të ndotjes ajrit dhe mënyra se si ndikojnë në shëndetin dhe mjedisin tonë do
të na ndihmojë të ndërmarrim hapa drejt përmirësimit të ajrit rreth nesh. Shpesh nuk mund ta shohësh,
por ndotja e ajrit është kudo. Ne nuk mund ta ndalojmë frymëmarrjen, por mund të bëjmë diçka për
cilësinë e ajrit tonë. Nëntë nga dhjetë vetë në mbarë botën janë të ekspozuar ndaj niveleve të ndotësve të
ajrit që tejkalojnë nivelet e sigurta të përcaktuara nga Organizata Botërore e Shëndetësisë. Ka pak dyshim -
ne po përballemi me një detyrë urgjente!
Shkaqet e ndotjes ajrit
Familjet Industria Transporti Bujqësia Mbetjet
Shtëpiake - Burimi kryesor i ndotjes së ajrit shtëpijak është djegia e brendshme e lëndëve djegëse fosile,
druri dhe lëndë djegëse të tjera me biomasë për të gatuar dhe ngrohur shtëpitë. Rreth 3.8 milionë vdekje
të parakohshme çdo vit shkaktohen nga ndotja e ajrit të brendshëm, shumica e tyre ndodhin në botën në
zhvillim.
Industria - Në shumë vende, prodhimi i energjisë është një burim kryesor i ndotjes së ajrit. Termocentralet
me djegie të qymyrit janë një kontribues i madh, ndërsa gjeneratorët e naftës janë një shqetësim në rritje
në zonat ku mungon rrjetitelektrik.
Transporti - Sektori i transportit global përbën pothuajse një të katërtën e emetimeve të dioksidit të
karbonit në lidhje me energjinë dhe kjo përqindje po rritet. Emetimet e transportit kanë qenë të lidhura me
gati 400,000 vdekje të parakohshme.
Bujqësia - Ka dy burime kryesore të ndotjes së ajrit nga bujqësia: blegtoria, e cila prodhon metan dhe
amoniak, si dhe djegia e mbeturinave bujqësore. Metani është gjithashtu një gaz i ngrohjes globale më i
fuqishëm sesa dioksidi i karbonit - ndikimi i tij është 34 herë më i madh gjatë një periudhe 100-vjeçare.
Rreth 24 përqind e të gjitha gazeve serrë të emetuara në mbarë botën vijnë nga bujqësia, pylltaria dhe
përdorimi i tokës.
Mbeturinat - Djegia e hapur e mbeturinave dhe mbeturinat organike në landfillet lëshojnë dioksina të
dëmshme, furanet, metanin dhe karbonin e zi në atmosferë. Globalisht, rreth 40 përqind e mbeturinave
digjen hapur. Djegia e hapur e mbeturinave bujqësore dhe komunale praktikohet në 166 nga 193 vende.
Burime të tjera - Jo e gjitha ndotja e ajrit vjen nga aktiviteti njerëzor. Shpërthimet vullkanike, stuhitë e
pluhurit dhe proceset e tjera natyrore gjithashtu shkaktojnë probleme.Stuhitë e rërës dhe pluhurit janë
veçanërisht shqetësuese.
Politikat dhe investimet që mbështesin transportin më të pastër, shtëpitë me burime efikase për energji,
prodhimin e energjisë së pastër, industrinë dhe menaxhimin më të mirë të mbeturinave komunale do të
reduktonin burimet kryesore të ndotjes së ajrit në natyrë.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Shifra dhe fakte lidhur me pasojat e ndotjes së ajrit
Simbas OBSH
Statistikisht, nëntë nga 10 njerëz në mbarë botën janë të ekspozuar ndaj niveleve të ndotësve të ajrit që
tejkalojnë nivelet e sigurta të Organizatës Botërore të Shëndetësisë.
4.2 milionë vdekje ndodhin çdo vit si pasojë e ekspozimit ndaj ndotjes së ajrit në mjedis (në natyrë). Kjo
vdekshmëri është për shkak të ekspozimit ndaj grimcave të vogla të pluhurit të cilat shkaktojnësëmundjet e
zemrës, goditjet në tru, sëmundje pulmonare obstruktive kronike, kancerin e mushkërive dhe infeksionet
respiratore akute
Ndotja e ajrit në mbarë botën përbën:
• 29% e të gjitha vdekjeve dhe sëmundjeve nga kanceri i mushkërive
• 17% e të gjitha vdekjeve dhe sëmundjeve nga infeksioni akut rrugëve të poshtme të frymëmarrjes
• 24% e të gjitha vdekjeve nga insulti cerebral/goditja në tru
• 25% e të gjitha vdekjeve dhe sëmundjeve nga sëmundja ishemike e zemrës, infarkti
• 43% e të gjitha vdekjeve dhe sëmundjeve nga sëmundja pulmonare obstruktive kronike
• Gjithashtu është vërejtur një lidhje midis ndotjes së ajrit në natyrë dhe rritjes së kancerit të traktit urinar/
fshikëzës së urines.
Rreth 91% e këtyre vdekjeve të parakohshme ndodhën në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme,
dhe numri më i madh në Azinë Juglindore dhe Paqësorin Perëndimor.
Ndotja e ajrit tani njihet si rreziku më i madh mjedisor për shëndetin në Bashkimin Evropian. Në shtator
2018, Gjykata Evropiane e Audituesve raportoi se "ndotja e ajrit shkakton rreth 400,000 vdekje të
parakohshme në BE dhe qindra miliarda euro në kostot e jashtme shëndetësore”
Përveç ndotjes së ajrit në natyrë, tymi i brendshëm në shtëpitë është një rrezik serioz shëndetësor për
rreth 3 miliard njerëz gatuajnë dhe ngrohin shtëpitë e tyre me biomasë, karburante me vajguri dhe qymyr.
3.8 milion vdekje ndodhin çdo vit si pasojë e ekspozimit në shtëpi ndaj tymit të duhanit dhe tymit të
sobave nga gatimi dhe lëndët djegëse për ngrohje.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Shifra dhe fakte lidhur me pasojat e ndotjes së ajrit
92% e popullsisë së botës, urbane dhe rurale, jeton në vende me ajër mbi udhëzimet e OBSH.
56% e qyteteve dhe qyteteve që monitorojnë ndotjen në nivel lokal kanë nivele 3 ½ here, ose më shumë
se udhëzimet e OBSH.
Mes viteve 2008 dhe 2013, nivelet globale të ndotjes së ajrit në qytet u rritën me 8% në mesin e qyteteve
që monitoruan ndotjen e ajrit.
Sipas Fondit të Fëmijëve të Kombeve të Bashkuara, UNICEF, 17 milionë foshnje në botë thithin ajrin
toksik.
Një formë e ndotjes që ndikon në mënyrë të veçantë tek njerëzit në qytete janë emetimet e transportit.
Një studim i ri thotë se rezultatet e ndotjes automjeteve shkaktojnë 4 milionë raste të astmës tek fëmijët
në vit, që do të thotë 11.000 raste të reja çdo ditë.
Ekspozimi i nënës shtatzënë ndaj ndotjes së ajrit të ambientit shoqërohet me rezultate negative të
lindjes, siç janë pesha e lindjes e ulët, lindja parakohe.
Dëshmitë e reja gjithashtu sugjerojnë se ndotja e ajrit të ambientit mund të ndikojë në diabetin dhe
zhvillimin neurologjik të fëmijëve.
Ndotësit me evidencën më të fortë për ndikim në shëndetin publik, përfshijnë lëndën e grimcuar (PM),
ozonin (O3), dioksidin e azotit (NO2) dhe dioksidin e squfurit (SO2).
Rreziqet shëndetësore të lidhura me lëndët e grimcave me diametër PM më të vogël se 10 dhe 2,5
mikronë (PM10 dhe PM2.5-Particulate Matter- një përzierje pjesëzash të lëngta dhe të ngurta që
qëndrojnë në ajër, me një diametër më të vogël se 10 ose 2.5 mikrometër) janë veçanërisht të
dokumentuara mirë.
Grimca PM ështëi aftë të depërtojë thellë në rrugët e mushkërive dhe të hyjë në rrjedhën e gjakut duke
shkaktuar ndikime kardiovaskulare, cerebrovaskulare dhe të frymëmarrjes. Në vitin 2013, ato u klasifikuan
si një shkak i kancerit të mushkërive nga Agjencia Ndërkombëtare e Kërkimit mbi Kancerin (IARC) e OBSH-
së. PM është gjithashtu treguesi më i përdorur gjerësisht për të vlerësuar efektet shëndetësore nga
ekspozimi ndaj ndotjes së ajrit të ambientit.
Ndotja e ajrit i kushton ekonomisë globale 5 trilion $çdo vit në kostot e mirëqenies
Ndotja e ozonit pritet të zvogëlojë prodhimin e lëndëve të para bujqësore me 26 përqind deri në vitin
2030
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Cilët janë ndotësit kryesor të ajrit
Ndotja e ajrit në natyrë vjen nga burime natyrore dhe antropogjene. Ndërsa burimet natyrore kontribuojnë
ndjeshëm në ndotjen e ajrit lokal në rajonet me thatësirë më të prirura për zjarret e pyjeve dhe stuhitë e
pluhurit, kontributi i shkaktuar nga aktivitetet njerëzore tejkalon burimet natyrore. Aktivitetet njerëzore që
janë burime kryesore të ndotjes së ajrit në natyrë, përfshijnë:
o Djegia e karburanteve nga mjetet motorike (p.sh. makina dhe automjete të rënda)
o Prodhimi i nxehtësisë dhe energjisë (p.sh. termocentralet e naftës, qymyrit dhe kaldaja)
o Objektet industriale (p.sh fabrikat e prodhimit, minierat dhe rafineritë e naftës)
o Vende të grumbullimit të mbeturinave komunale dhe bujqësore dhe inceneratorët/djegiet e mbetjeve,
plehrave
o Gatimi ngrohja dhe ndriçimi në familje me lëndë djegëse ndotëse
o Planifikimi i dobët urbanistik, mungesa mjeteve urbane të lëvizjes që çon në shtrirje dhe mbi-varësi në
transportin e automjeteve private, është gjithashtu një faktor kryesor në përshpejtimin e shkarkimeve të
ndotjes.
Llojet e ndotësve kryesor të ajrit
QymyrI zi Ozoni shtresave të ulta Dioksidi i azotit Dioksidi i squfurit Dioksidi karbonit
Megjithëse shumica e emetimeve të ndotjes së ajrit të ambientit janë nga burimet lokale, ose rajonale, në
kushte të caktuara atmosferike, ajri ndotur mund të udhëtojë në distanca të gjata përgjatë kufijve
kombëtarë gjatë periudhave kohore prej 4-6 ditëve, duke ndikuar kështu tek njerëzit edhe pse larg nga
burimi i tyre origjinal. Për shembull, pluhuri i fryrë nga era nga rajonet e shkretëtirës të Afrikës, Mongolisë,
Azisë Qendrore dhe Kinës mund të mbajnë përqëndrime të mëdha të grimcave, sporeve dhe baktereve të
kërpudhave që ndikojnë mbi shëndetin dhe cilësinë e ajrit në zonat e largëta. Prandaj, nevojitet
bashkëpunimi global për të trajtuar flukset ndërkombëtare dhe burimet e ndotësve të ajrit, duke plotësuar
përpjekjet lokale dhe rajonale në menaxhimin e ndotjes së ajrit.
Pasojat e dëmshme të shëndetit ndaj ndotjes së ajrit mund të shfaqen si pasojë e ekspozimit afatshkurtër
ose afatgjatë. Ndotësit me evidencën më të fortë të efekteve shëndetësore janë grimca (PM), ozoni (O3),
dioksidi i azotit (NO2) dhe dioksidi i squfurit (SO2).
Grimcat e veçanta të pluhurit (PM) janë grimca që merren me inhalacion dhe frymëmarrje të përbëra nga
sulfate, nitrate, amoniaku, kloriur natriumi, karboni i zi, pluhuri dhe uji mineral. Grimcat me diametër më të
vogël se 10 mikronë (PM10), duke përfshirë grimcat e imta më pak se 2.5 mikron (PM2.5) paraqesin
rreziqet më të mëdha për shëndetin, pasi ato janë të afta të depërtojnë në mushkëritë e njerëzve dhe të
hyjnë në qarkullimin e gjakut. Ekspozimi kronik ndaj grimcave kontribuon në rrezikun e zhvillimit të
sëmundjeve kardiovaskulare dhe të frymëmarrjes, si dhe të kancerit të mushkërive.
Burimet e grimcave PM përfshijnë motorët me djegie (naftë dhe benzinë), lëndë djegëse të ngurta (karbon,
linjit, vaj i rëndë dhe biomasa) për prodhimin e energjisë në familje dhe industri, si dhe aktivitete të tjera
industriale (ndërtimi, minierat, qeramika dhe tullat, dhe shkrirja).
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
OBSH për Cilësinë e Ajrit në vitin 2005 ka ofruar udhëzime globale për pragjet dhe kufijtë për ndotësit
kryesorë të ajrit që paraqesin rreziqe shëndetësore. Udhëzimet tregojnë se duke reduktuar ndotjen nga
grimcat (PM) nga 70 në 20 mikrogramë për metër kub (μg/m), mund të paksojmë vdekjet e lidhura me
ndotjen e ajrit me rreth 15%.Udhëzimet e Cilësisë së Ajrit të OBSH-së janë aktualisht nën rishikim me një
datë të pritur të publikimit në 2020.
Ozoni në nivelin e tokës - që nuk duhet të ngatërrohet me shtresën e ozonit në atmosferën e sipërme -
është një nga përbërësit kryesorë të smogut fotokimik. Formohet nga reagimi me rrezet e diellit (reaksioni
fotokimik) i ndotësve si oksidet e azotit (NOx) nga emetimet e automjeteve dhe industrisë dhe
komponimet organike të paqëndrueshme (VOCs) të emetuara nga automjetet, tretësit dhe industria. Si
rezultat, nivelet më të larta të ndotjes së ozonit ndodhin gjatë periudhave të motit me diell.
Efektet shëndetësore të Ozonit
Ozoni i tepërt në ajër mund të ketë një efekt të dukshëm në shëndetin e njeriut. Mund të shkaktojë
probleme të frymëmarrjes, astmë, të zvogëlojë funksionin e mushkërive dhe të shkaktojë sëmundje të
mushkërive. Ozoni është një faktor kryesor në sëmundshmërinë dhe vdekshmërinë e astmës, ndërsa
dioksidi i azotit dhe dioksidi i squfurit gjithashtu mund të luajnë rol në astma, simptomat bronkiale,
inflamacionin e mushkërive dhe funksionin e paksuar të mushkërive.
Dyoksidi nitrogenit. Si një ndotës i ajrit, NO2 ka disa aktivitete të ndërlidhura. Në afat të shkurtër, kur
përqendrimet tejkalojnë 200 μg/m3, është një gaz toksik që shkakton inflamacion të ndjeshëm të rrugëve
të frymëmarrjes. NO2 është burimi kryesor i aerosoleve të nitrateve, të cilat formojnë një pjesë të
rëndësishme të PM2.5 dhe në praninë e dritës ultravjollcë, të ozonit.Burimet kryesore të emetimeve
antropogjene (të prodhuara si rrjedhojë e veprimtarive njerëzore) të NO2 janë proceset e djegies (ngrohja,
prodhimi i energjisë, dhe motorët në automjete dhe anije).
Efektet shëndetësore
Studimet epidemiologjike kanë treguar se simptomat e bronkitit në fëmijët me astmë rriten në lidhje me
ekspozimin afatgjatë të NO2. Zvogëlimi i funksionit të mushkërive është gjithashtu i lidhur me NO2 në
përqendrimet e matura aktualisht (ose të vëzhguara) në qytetet e Evropës dhe Amerikës së Veriut.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Dyoksidi squfurit.SO2 është një gaz i pangjyrë me erë të mprehtë. Ai prodhohet nga djegia e lëndëve
djegëse fosile (qymyri dhe nafta), shkrirja e mineraleve që përmbajnë squfur dhe shpërthimi i vullkaneve.
Burimi kryesor antropogjen i SO2 është djegia e lëndëve djegëse fosile që përmbajnë squfur për ngrohje
shtëpiake, prodhimin e energjisë dhe automjetet motorike.
Efektet shëndetësore
SO2 mund të ndikojë në sistemin e frymëmarrjes dhe funksionet e mushkërive, dhe shkakton acarim të
syve, inflamacioni i traktit të frymëmarrjes shkakton kollitje, sekrecione, acarim të astmës, bronkit kronik
dhe i bën njerëzit më të prirur ndaj infeksioneve të traktit respirator.
Një përqendrim SO2 prej 500 μg/m3 nuk duhet të tejkalohet gjatë periudhave mesatare të kohëzgjatjes prej 10 minutash. Studimet tregojnë se një pjesë e njerëzve me astmë përjetojnë ndryshime në funksionin
pulmonar dhe simptomat e frymëmarrjes pas periudhave të ekspozimit ndaj SO2 më pak se 10 minuta.
Efektet shëndetësore tani dihen të jenë të lidhura me nivele shumë më të ulëta të SO2 se besohej më parë.
Pranimet e spitaleve për sëmundje dhe vdekshmëria nga sëmundjeve të zemrës rriten në ditët që ka nivele
më të larta SO2. Kur SO2 kombinohet me ujë, formon acid sulfurik; ky është komponenti kryesor i shiut
acid që është shkaku i shpyllëzimit
.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Së fundmi, sipas një studimi të sapo publikuar në Revisten Proceedings Journal të Akademisë Kombëtare të
Shkencave të SHBA, ekspozimi kronik ndaj ndotjes së ajrit duket se shkakton efekte të dëmshme në aftësitë
konjitive (intelektuale) që përkeqësohen gjatë gjithë jetës, potencialisht duke rritur faktorët e rrezikut për
sëmundje si Demenca dhe Alzheimer. Studimitregon për herë të parë se efekti ndotjes së ajrit nuk ndalet
vetëm në moshat fëminore, por bëhet më keq duke ndikuar në inteligjencën e gjithsecilit.
Për këtë studim të fundit, ekipi hulumtues shqyrtoi të dhënat nga një sondazh kombëtar që u zhvillua në
162 qarqe të rastësishme në të gjithë Kinën midis viteve 2010 dhe 2014 dhe i krahasoi këto rezultate me të
dhënat zyrtare të cilësisë së ajrit. Duke përdorurtë dhëna të grumbulluara nga shumë vite, hulumtuesit
ishin në gjendje të shihnin se ndotja prekte inteligjencën e personave, veçanërisht inteligjencën verbale
dhe inteligjencën llogaritëse, pra aftësitë matematikore. Ata gjithashtu treguan se si jetesa në një zonë të
ndotur ndryshonte rezultatet e inteligjencës me kalimin e kohës. Ky efekt kumulativ ishte mjaft i
rëndësishëm.
Ndotja e ajrit nga mjedisi brendshëm në shtëpi
Çdo vit, afër 4 milion njerëz vdesin para kohe nga sëmundjet që i atribuohen ndotjes së ajrit të familjes
nga praktikat e paefektshme të gatimit dhe ngrohjes duke përdorur soba ndotëse që përdorin lëndë
djegëse të ngurta dhe vajguri.
Ndotja e ajrit të shtëpisë shkakton sëmundje jo të komunikueshme duke përfshirë insulte, sëmundje
ishemike të zemrës, sëmundje pulmonare obstruktive kronike (COPD) dhe kancer të mushkërive.
Afër gjysma e vdekjeve për shkak të pneumonisë tek fëmijët nën moshën 5 vjeç janë shkaktuar nga
grimcat e thithura nga ndotja e ajrit të familjes.
Ndotja e ajrit të brendshëm dhe energjia shtëpiake: 3 miliardë të harruar. Rreth 3 miliardë njerëz
vazhdojnë të punojnë me lëndë djegëse të ngurta (të tilla si druri, mbeturinat e drithërave, qymyrguri dhe
plehrat) dhe vajguri në zjarret e hapura dhe sobat joefikase. Shumica e këtyre njerëzve janë të varfër dhe
jetojnë në vende me të ardhura të ulta dhe të mesme.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Këto praktika gatimi janë joefikase, përdorin lëndë djegëse dhe teknologji që prodhojnë nivele të larta të
ndotjes së ajrit të familjes me një sërë ndotësish të dëmshëm për shëndetin, duke përfshirë grimcat e vogla
të blozës që depërtojnë thellë në mushkëri. Në banesat e ventiluara në mënyrë të dobët, tymi i brendshëm
mund të jetë 100 herë më i lartë se nivelet e pranueshme për grimcat e imta. Ekspozimi është veçanërisht i
lartë në mesin e grave dhe fëmijëve të vegjël, të cilët kalojnë shumicën e kohës në afërsi të vatrës
shtëpiake.
Mungesa e aksesit për energji elektrike për 1 miliardë njerëz (shumë prej të cilëve pastaj përdorin
llampa vajguri për ndriçim) i ekspozon familjet në nivele shumë të larta të grimcave të imëta.
Ndikimet në shëndetin të ajrit të ndotur të shtëpisë
3.8 milionë njerëz në vit vdesin para kohe nga sëmundje që i atribuohen ndotjes së ajrit të familjes të
shkaktuar nga përdorimi joefikas i lëndëve djegëse të ngurta dhe vajguri për gatim. Ndër këto 3.8 milionë
vdekje janë:
27% janë për shkak të pneumonisë
18% janë nga insulti cerebral
27% janë nga sëmundja ishemike e zemrës
20% janë nga sëmundja pulmonare obstruktive kronike (COPD)
8% janë nga kanceri i mushkërive.
Pneumonitë
Ekspozimi ndaj ndotjes së ajrit të familjes pothuajse dyfishon rrezikun për pneumoni tek fëmijët dhe është
përgjegjës për 45% të të gjitha vdekjeve të pneumonisë në fëmijët më të vegjël se 5 vjeç. Ndotja e ajrit të
shtëpisë është gjithashtu rrezik për infeksionet respiratore të rrugëve të poshtme të frymëmarrjes tek të
rriturit (pneumonia) dhe kontribuon në 28% të të gjitha vdekjeve të të rriturve në pneumoni.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Sëmundje pulmonare obstruktive kronike (COPD-Cronic obstructive pulmonary disease-)
Një në katër, ose 25% e vdekjeve të parakohshme nga sëmundjet kronike obstruktive pulmonare (COPD)
në të rriturit në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme janë për shkak të ekspozimit ndaj ndotjes së
ajrit të shtëpisë. Gratë e ekspozuara ndaj niveleve të larta të tymit të brendshëm kanë më shumë se dy
gjasa të vuajnë nga COPD se sa gratë që përdorin karburantet dhe teknologjitë më të pastra. Ndër burrat
(të cilët tashmë kanë një rrezik më të lartë të COPD për shkak të shkallës më të lartë të pirjes së duhanit),
ekspozimi ndaj ndotjes së ajrit të familjes pothuajse e dyfishon këtë rrezik.
Sëmundje ishemike e zemrës
Përafërsisht 11% e të gjitha vdekjeve për shkak të sëmundjes ishemike të zemrës, që përbëjnë mbi një
milion vdekje të parakohshme çdo vit, mund t'i atribuohen ekspozimit ndaj ndotjes së ajrit të familjes.
Kanceri në mushkëri
Përafërsisht 17% e vdekjeve të kancerit të mushkërive të parakohshme në të rriturit i atribuohen
ekspozimit ndaj kancerogjenëve nga ndotja e ajrit të shkaktuar nga gatimi me vajguri, ose lëndë djegëse të
ngurta si druri, qymyri.Rreziku për gratë është më i lartë, për shkak të rolit të tyre në përgatitjen e
ushqimit.
Ndikimet dhe rreziqet e tjera shëndetësore
Në përgjithësi, grimcat e vogla dhe ndotësit e tjerë ajrit në tymin e ambientit të brendshëm inflamojnë
mushkëritë, duke dëmtuar reagimin imunitar dhe duke zvogëluar kapacitetin mbajtës të oksigjenit.
Ekzistojnë gjithashtu prova të lidhjeve midis ndotjes së ajrit të familjes dhe lindjes me peshë të ulët të
lindje, tuberkulozit, kataraktit të syve, kancerit nazofaringeal dhe laringut.
Vdekshmëria nga sëmundja ishemike e zemrës dhe goditja në tru gjithashtu ndikohen nga faktorët e
rrezikut, si presioni i lartë i gjakut, dieta jo e shëndetëshme, mungesa e aktivitetit fizik dhe duhani. Disa
rreziqe të tjera për pneumoninë e fëmijërisë përfshijnë mos ushqyerjen me gji, nënpesha dhe marrja pasive
e tymit të duhanit. Për kancerin e mushkërive dhe sëmundjen pulmonare obstruktive kronike, duhanpirësit
aktiv dhe tymi i duhanit të dorës së dytë janë gjithashtu faktorët kryesorë të rrezikut
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Gjithashtu faktet tregojnë se grumbullimi dhe gjetja e karburantit për përdorim familjar rrit rrezikun e
dëmtimit muskuloskeletal, konsumon kohë të konsiderueshme për gratë dhe fëmijët, kufizon aktivitete të
tjera prodhuese (si për shembull gjenerimi i të ardhurave) dhe i largon fëmijët nga shkolla. Në mjedise më
pak të sigurta, gratë dhe fëmijët janë në rrezik të lëndimit dhe dhunës gjatë grumbullimit të karburantit.
Shumë nga lëndët djegëse dhe teknologjitë e përdorura nga familjet për gatimin, ngrohjen dhe ndriçimin
paraqesin rreziqe të sigurisë. Gëlltitja e vajgurit është shkaku kryesor i helmimeve të fëmijërisë dhe një
pjesë e madhe e djegjeve të rënda dhe dëmtimeve që ndodhin në vendet me të ardhura të ulëta dhe të
mesme janë të lidhura me përdorimin e energjisë shtëpiake për gatimin, ngrohjen dhe/ose ndriçimin.
Sipas OBSH, pa një ndryshim thelbësor të politikës, numri i përgjithshëm i njerëzve që nuk kanë qasje në
karburantet dhe teknologjitë e pastra do të mbetet kryesisht i pandryshuar deri në vitin 2030 (Agjencia
Ndërkombëtare e Energjisë, 2017) dhe prandaj pengojnë arritjen e Agjendës së OKB 2030 për Zhvillim të
Qëndrueshëm.
Pasojat e ndotjes së ajrit mbi shëndetin e fëmijëve
OBSH deklaron se çdo ditë, rreth 93% e fëmijëve në botë nën moshën 15 vjeçare (1.8 miliardë fëmijë)
marrin frymë ajri aq të ndotur saqë shëndeti dhe zhvillimi i tyre rrezikohet seriozisht. Tragjikisht, shumë
prej tyre vdesin: OBSH vlerëson se në 2016, 600,000 fëmijë vdiqën nga infeksionet akute të frymëmarrjes
së ulët të shkaktuar nga ajri i ndotur.
Një raport i ri i OBSH-së mbi ndotjen e ajrit dhe shëndetin e fëmijëve: Përcaktimi i ajrit të pastër, shqyrton
peshën e rëndë të ndotjes së ambjentit (jashtëm) dhe ajrit të familjes në shëndetin e fëmijëve të botës,
veçanërisht në vendet me të ardhura të ulta dhe të mesme. Raporti u publkua në Konferencën e parë
botërore të OBSH mbi Ndotjen dhe Shëndetin e Ajrit.
Ai zbulon se kur gratë shtatzëna janë të ekspozuara ndaj ajrit të ndotur, kanë më shumë gjasa të lindin para
kohe dhe apo të lindin foshnje me peshë të ulët dhe të ulët të lindjes. Ndotja e ajrit gjithashtu ndikon në
zhvillimin njerëzor dhe aftësitë njohëse dhe mund të shkaktojnë astmë, dhe kancerin e fëmijërisë. Fëmijët
që kanë qenë të ekspozuar ndaj niveleve të larta të ndotjes së ajrit mund të jenë në rrezik më të madh për
sëmundjet kronike siç janë sëmundjet kardiovaskulare më vonë në jetë.
Një arsye pse fëmijët janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj efekteve të ndotjes së ajrit është se ata marrin
frymë më shpejt se të rriturit dhe kështu thithin më shumë ndotës. Ata gjithashtu jetojnë më pranë nivelit
të tokës duke qenë më të shkurtër se të rriturit, ku disa ndotës arrijnë përqendrimet e pikut - në një kohë
kur truri dhe trupat e tyre janë ende në zhvillim.
Të sapolindurit dhe fëmijët e vegjël janë gjithashtu më të ndjeshëm ndaj ndotjes së ajrit të shtëpisë në
familje që rregullisht përdorin lëndët djegëse dhe teknologjitë për gatimin, ngrohjen dhe ndriçimin ndotëse
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Gjetjet kyçe të ndikimit të ajrit të ndotur mbi shëndetin e fëmijëve:
Ndotja e ajrit ndikon në zhvillimin nervor të fëmijëve, duke çuar në rezultate më të ulëta të testit njohës
(testit të inteligjencës), duke ndikuar negativisht në zhvillimin mendor dhe motorik.
Ndotja e ajrit dëmton funksionin e mushkërive të fëmijëve, edhe në nivele më të ulëta të ekspozimit.
Globalisht, 93% e fëmijëve të botës nën moshën 15 vjeç janë të ekspozuar ndaj niveleve të grimcave të
imëta të ambientit (PM2.5) mbi udhëzimet e OBSH për cilësinë e ajrit, të cilat përfshijnë 630 milionë fëmijë
nën moshën 5 vjeç dhe 1.8 miliardë fëmijë nën 15 vjet.
Në krahasim, në vendet me të ardhura të larta, 52% e fëmijëve nën 5 vjeç janë të ekspozuar ndaj
niveleve mbi udhëzimet e OBSH për cilësinë e ajrit.
Më shumë se 40% e popullsisë së botës - e cila përfshin 1 miliard fëmijë nën moshën 15 - është e
ekspozuar ndaj niveleve të larta të ndotjes së ajrit nga familja kryesisht nga gatimi me teknologji ndotëse
dhe lëndë djegëse.
Rreth 600000 vdekje në fëmijët nën moshën 15 vjeç u atribuohen efekteve të përbashkëta të ndotjes së
ambientit dhe të ndotjes nga ambientet e familjes në vitin 2016.
Së bashku, ndotja e ajrit të shtëpisë nga gatimi dhe ambienti (jashtë) shkaktojnë më shumë se 50% të
infeksioneve respiratore akute të rrugëve të poshtme tek fëmijët nën moshën 5 vjeç në vendet me të
ardhura të ulëta dhe të mesme.
Ndotja e ajrit është një nga kërcënimet kryesore për shëndetin e fëmijëve, duke llogaritur pothuajse 1
në 10 vdekje në fëmijët nën pesë vjeç
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Situata e Ndotjes së Ajrit në Shqipëri
Të dhënat mbi raportin më të fundit ndërkombëtar “Cilësia e Ajrit 2018”I nxjerrënga Instituti me të njëjtin
emër, i cili është një bashkëpunim mes Institutit të Pasojave për Shëndetin dhe Vlerësimin dhe Matja e
Shëndetit me ekspertë të Universitetit të British Columbia, japin të dhëna për cilësinë e ajrit në mbarë
botën.
Sipas raportit të 2018-s, rreth 95% e njerëzve jetojnë në zonat ku përqendrimet e grimcave të imëta të
ambientit (në natyrë) tejkalojnë Udhëzimin e Cilësisë së Ajrit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë, e
cila ka vendosur si prag 10 μg / m3. Pothuajse 60% jetojnë në zonat ku grimcat e tejkalojnë edhe objektivin më të ulët të cilësisë së ajrit të OBSH prej 35 μg / m3.
Sipas hartës, të paraqitur në këtë raport, vihet re se Shqipëria ndodhet në zonën e dytë të ‘rrezikut’, me 10-
15 μg / m3 të ndotjes së ajrit, më e lartë se sa norma e vendosur nga OBSH. Situatë e ngjashme duket edhe në Ballkan, bën ndryshim Serbia dhe Kroacia, me disa përkeqësime. Europa Qendrore, si dhe ajo Lindore ka
një përkeqësim të normës së ndotjes, në nivele që arrijnë 25 μg/m3. Situata duket më alarmante në Afrikën Veriore dhe Qendrore, si dhe në vendet e lindjes së Mesme. Ndotja në këto shtete tejkalon
normën, duke arritur 35 μg / m3.
Raporti citon edhe problematikën e lidhjes mes ndotjes së ajrit dhe sëmundjeve që prekin popullatën nga
ky korrelacion. Në Shqipëri, në vitin 2016, sipas raportit kishte 1,377 vdekje nga ajri i ndotur, nga 1,357 në
vitin 2010, me një rritje të lehtë e krahasuar për vdekje për 100 mijë banorë.Shqipëria, së bashku me
vendet e Ballkanit dhe Europës Qendrore renditet ndër shtetet me vdekjet më të larta.
Për vendin tonë, ky raport është 38.9 vdekje për 100 mijë banorë. Nivelin më të lartë e ka Bullgaria, me
67.4, e ndjekur nga Maqedonia me 61.9, Bosnja me 55.9, Hungaria 52.3, Mali i Zi me 48.8.Vdekjet më të
ulëta të lidhura me ndotjen janë në vendet nordike, si Suedi (6.8), Finlandë (9.7). Grafiku paraqet vdekjet e
lidhura me cilësinë e ajrit, për Europën, ku Shqipëria veçohet me ngjyrë portokalli, duke u renditur e 11-a
në grupin e vendeve që kanë pasoja relativisht të rënda në lidhje me cilësinë e ajrit.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Sipas raportit të Forumit Botëror Ekonomik për vitin 2016 rajoni i Ballkani rezulton prej hapësirave
gjeografike me ajrin ndër më të ndotur në botë. Shqipëria renditej e 5-ta, linte pas dhe Kinën në vendin e 6-
të, që njihet për problematikën e saj me ajrin e ndotur, ndërsa në krye të listës qëndronte Gjeorgjia. Ishin
rreth 171.4 vdekje për 100.000 banorë, të llogaritura në Shqipëri si pasojë e ajrit të ndotur ku 44% e
emetimeve të gazrave serrë vijnë nga sektori i energjisë. Ndotja e ajrit në Shqipëri ndër më të lartat në
Europë, njësoj si të pish 7 cigare në ditë.
Breathlife2030, është një fushatë e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (WHO), OKB-së për Mjedisin
konfirmon se ndotja e ajrit në kryeqytetin e Tiranës është 60 për qind mbi nivelin e sigurt. Rreth 3.003
është numri i vdekjeve vjetore në Shqipëri për shkak të ndotjes së ajrit. Ndërkohë, të dhënat nga
breathlife2030.org tregojnë një normë vjetore prej dhjetë vdekjesh të fëmijëve për shkak të ekspozimit
ndaj ndotjes së ajrit të brendshëm në Shqipëri.Breathlife gjithashtu ofron të dhëna për ndotjen e ajrit për
qytetin e Durrësit, ku ndotja e ajrit është më e ulët krahasuar me Tiranën, por ende 30 për qind mbi nivelin
e sigurt të përcaktuar nga OBSH.
Nje shifër e ngjashme vjen edhe nga një faqe internet Numbeo (faqe internet online me një bazë të
dhënash botërore për disa statistika sipas perceptimeve te qytetarëve, e cila u mundëson përdoruesve të
ndajnë dhe krahasojnë informacionin dhe përdoret si një burim në qindra gazeta të mëdha në mbarë
botën,) pas kryeqytetit Maqedonisë Veriut, Shkupi, dhe kryeqytetit boshnjak Sarajeva, kryeqyteti shqiptar
Tirana, perceptohet si një ndër kryeqytetet më ajrin më të ndotur në rajon. Gjithashtu sondazhi e ka
vlerësuar perceptimin për ndotjen e ajrit të Tiranës si të lartë. Po kështu Tirana është kryeqyteti i dytë në
rajon, pas Shkupit, me perceptimin e vlerësimit më të keq për papastërtinë. Ndërkohë për sa i përket
perceptimit të pakënaqësisë të asgjësimit të mbetjeve, Tirana është e para në rajon. Gjithashtu sipas
“Numbeo”-s, për Tiranën të anketuarit kanë shprehur nivelin më të lartë të pakënaqësisë për sa i përket
gjelbërimit dhe parqeve në këtë qytet.
Raporti Agjensisë Kombëtare të Mjedisit për vitin 2017, flet se shkaqet kryesore të ndotjes së ajrit janë
djegja e pakontrolluar e mbetjeve, nxjerrja dhe rafinimi i naftës, prodhimi i çimentos dhe trafiku. kryesorë
që ndikojnë në ndotjen e ajrit janë sektori i transportit, i cili mbetet një nga burimet kryesore të ndotjes së
ajrit urban. Kjo lidhet me numrin e madh të automjeteve që nuk plotësojnë standartet e shkarkimeve në
ajër, cilësia e lëndës djegëse që përdorin, viti i prodhimit të tyre, si dhe përdorimi i automjeteve me motor
pa konvertor katalitik duke favorizuar rritjen e përmbajtjes së pluhurit si dhe shkarkimet e gazta gjatë
djegjes së karburantit.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Gjithashtu mungesa e sipërfaqeve të gjelbërta dhe zbatimi pa kriter i ndertimeve kanë ndikimin e tyre në
ndotjen e cilësise së ajrit sidomos në shkarkimin e pluhurave. Kemi tejkalim të normës vjetore të PM10 prej
30-56% në Tiranë. Nga analizimi i vlerave orare për NO2 ka tejkalim të normës orare që është 200 µg/m³ në
disa zona tëTiranës.“Pluhuri i rruges” përbën burimin me kontribut mesatar vjetor më të lartë prej 42.8 %.
Grupi i burimeve antropogjene përfshin emisionet nga “Pluhur i pasur me Kalcium” “Djegia e biomasës”, “trafiku/ Djegia e mbeturinave apo industria” si dhe “Sulfate sekondare”.Burimi “Pluhur i pasur me Kalcium” ka kontribut mesatar vjetor prej 18.8% të masës PM10. Burim tjeter i rëndësishëm ndotje janë
emisionet nga djegia e biomasës, që mesatarisht kontribuon rreth 19.8% të masës së PM10.
Në të gjitha qytet e Shqipërisë, vlerat e PM10-s janë mbi normat e lejuara në vend (60 µg/m3) dhe ato të
BE-së (50 µg/m3). Situata paraqitet problematike sidomos në qytet e mëdha, Tiranë, Durrës, Fier e Vlorë
Vitet e fundit në vendin tone janë ndërmarrë disa nisma ligjore që lidhen me cilësinë e ajrit të mjedisit dhe
me sistemin e taksave për lëndët djegese ku përmenden: VKMnr.594, datë 10.09.2014, që miratoi
Strategjinë Kombëtare të Cilësisë së Ajrit të Mjedisit, VKM nr.352, datë 29.4.2015 «Për vlerësimin e cilësisë
së ajrit të ambientit dhe kërkesat për disa ndotës të caktuar që lidhen me të» dhe Ligji nr.162/2014, datë
04.12.2014 “Për mbrojtjen e cilësisë së ajrit të mjedisit”. Ky ligj përbën kornizën për mbrojtjen e cilësisë së
ajrit dhe është bazuar ne Direktivën 2008/50/EC dhe 2004/107/EC të BE. Ligji hyri në fuqi në Dhjetor 2017.
Strategjitë erekomanduara për pastrimin e ajrit të ndotur
Bashkëpunimi në të gjithë sektorët dhe në nivele të ndryshëm - qytet, rajonal dhe kombëtar - është
vendimtar për adresimin efektiv të ndotjes së ajrit. Politikat dhe investimet që mbështesin transportin më
të pastër dhe prodhimin e energjisë, si dhe përdorimin efikas të energjisë së pastër në banesat dhe
menaxhimin e mbeturinave komunale mund të reduktojnë burimet kryesore të ndotjes së ajrit në natyrë.
Këto ndërhyrje jo vetëm që do të përmirësojnë shëndetin, por do të reduktojnë ndotësit e klimës dhe do të
shërbejnë si një katalizator për zhvillimin ekonomik lokal dhe promovimin e jetesës së shëndetshme
urbane. Për të ndihmuar në zbatimin e këtyre ndërhyrjeve, OBSH ofron mbështetje teknike në nivel vendi
në praktikat më të mira për reduktimin e ndotjes së ajrit dhe zbatimin e strategjive zbutëse.
Masat e mundshme që do të ndihmojnë në përmirësimin e standardeve të cilësisë së ajrit në qytetet e
Shqipërisë janë:
– Ulja e numrit të makinave duke promovuar përdorimin e transportit publik;
– Përmirësimi i transportit publik;
– Përmirësimi i cilësisë së lëndëve djegëse;
– Promovimi i teknologjive të automjeteve;
– Promovimi i përdorimit të biçikletave;
– Rritja e sipërfaqeve të gjelbra;
– Menaxhimi më i mirë i rrjetit rrugor.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Por të gjithë mund të bëjnë pak për të zvogëluar ndotjen e ajrit, sidomos kur nivelet e ndotjes janë të larta.
Gjithkush është përgjegjës për zvogëlimin e emetimeve të gazrave serrë, duke përfshirë edhe ju. Disa nga
veprimet më kryesore janë.
Në rrugë
Automjetet rrugore janë një burim i madh i shumë ndotësve në zonat urbane.Ata prodhojnë mbi 50 për
qind të emetimeve të oksideve të azotit dhe mbi 75 për qind të emetimeve të monoksidit të karbonit. Një
nga veprimet e shumta që njerëzit mund të marrin, për të zvogëluar ekspozimin e tyre dhe kontribuojnë në
mos ndotjen e ajrit, është që të marrin në konsideratë mundësitë e tyre të udhëtimit. Edhe duke përdorur
një veturë me benzinë se sa një me naftë mund të bëjë një ndryshim të madh, veçanërisht në qytete ku
nivelet e NO2 ka të ngjarë të jenë më të lartat
Nëse udhëtimi është më pak se një 1.5 km, ecja ose biçikleta është e preferueshme, veçanërisht pasi
udhëtimi aktiv ka përfitime shtesë të përmirësimit të shëndetit fizik dhe mendor dhe cilësisë së jetës.
Përdorimi i transportit publik gjithashtu bën një ndryshim, pasi zvogëlon numrin e veturave në rrugë. Ecja
ose biçikleta për të shkuar në punë, ose për të hyrë në transportin publik duke shmangur rrugët e ndotura,
siç janë rrugët kryesore, mund të ndihmojë në përmirësimin e shëndetit dhe zvogëlimin e ekspozimit ndaj
ajrit të ndotur.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
Nëse vetura është e vetmja mundësi, bllokimet e trafikut mund të reduktohen nëse njerëzit janë në gjendje
të shmangin udhëtimin gjatë orëve të mëngjesit dhe mbasdite. Ngarja ekonomike e makinës, si respektimi i
kufijve të shpejtësisë dhe sigurimi i presionit të gomave, kursen para duke përdorur më pak karburant,
zvogëlon numrin e dëmtimeve në rrugë dhe redukton ndotjen e ajrit. Njerëzit gjithashtu mund të
zvogëlojnë ndotjen duke fikur motorët e tyre kur presin, sidomos kur njerëzit e tjerë janë aty pranë, ose kur
presin për fëmijëtqë kalojnë rrugën e shkollës.
Para se të përdorni makinën tuaj, pyesni veten:
• A duhet me të vërtetë ta bëj këtë udhëtim?
• A mund të ecia, apo të lëviz me biçikletë në vend të marrjes së veturës?
• A mund të marr një autobus?
• A janë nivelet e ndotjes së ajrit tashmë shumë të larta sot?
Nëse ju duhet të merrni makinën patjetër:
• Ngisni me ngadalë. Ju do të kurseni karburant, dhe motori juaj ndot më pak;
• Mos rindezni motorin e makinës tuaj në mënyrë të panevojshme
• Fikni motorin e makinës kur jeni në qendrim në vend, kur makina juaj është e palëvizshme
• Mirëmbani makinën tuaj. Mbani motorin të përshtatur siç duhet dhe gomat në presionin e duhur; dhe
• Kaloni në një automjet hybrid, ose elektrik dhe kërkoni taksi elektrike.
Në shtëpi
• Zgjidhni dhe përdorni bojra me bazë uji ose me pak tretës.
• Zgjidhni ngjyra dhe orendi jo toksike
• Shmangni djegien e lëndëve djegëse të ngurta nëse është e mundur. • Shmangni ndezjen e zjarreve, por nëse keni nevojë mos i ndizni ato kur nivelet e ndotjes janë të larta, ose
kur moti nuk është ende i ftohtë. Digjni materialin e thatë dhe mos digjni kurrë mbeturinat shtëpiake,
sidomos plastike, gome, shkumë, ose bojë.
• Kaloni tek sistemet dhe pajisjet e ngrohjes me efikasitet të lartë. Një tjetër mënyrë efektive për të
parandaluar ndotjen e ajrit është përdorimi i burimeve alternative të energjisë si energjia diellore, energjia
hidroelektrike dhe energjia e erës. Në ditët e sotme, teknologji të sofistikuara të tilla si turbina me erë,
ngrohje diellore të ujit janë futur për të gjeneruar energji elektrike dhe forma të tjera të energjisë për
përdorime shtëpiake.
• Dhomat i ajrosni rregullisht gjatë kohëve të ndotjes së ulët dhe pastroni ato për të hequr pluhurin dhe
mykun
• Shmangni spërkatësit aromatik të ajrit dhe produktet e pastrimit kimik i përdorni vetëm kur është e
nevojshme.
• Kurseni energji: fikni dritat, ventilatorët, kondicionerët, televizorët dhe pajisjet e tjera kur nuk i keni në
përdorim. Ju gjithashtu mund të ndani një dhomë me të tjerët kur kondicioneri, apo ventilatori është i
ndezur, në vend që ta ndizni në çdo dhomë.
• Ulni konsumin tuaj të mishit dhe qumështit për të ndihmuar në uljen e emetimeve të metanit
• Përdorni artikuj ushqimor organikë dhe shmangni përdorimin e plastikës.
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
• Mbillni pemë.
Pemët absorbojnë aromat dhe gazrat ndotës (oksidet e azotit, amoniakut, dioksidit të squfurit dhe ozonit)
dhe grimcat e pluhurit të ajrit. Vendosjae pemëve rreth një shtëpie të vetme familjare, mund të uli nevojat
e ajrit të kondicionuar të verës deri në 50 përqind. Duke ulur kërkesën për energji për ftohjen e shtëpive
tona, ne ulim dioksidin e karbonit dhe emetimet e tjera të ndotjes nga termocentralet.• Ekspertët thonë se
Ju duhet të mbillni një pemë çdo muaj, ose të paktën një herë në vit për të zvogëluar efektet e ndotjes së
ajrit
• Recikloni materialet. Riciklimi është një qasje e thjeshtë për të zvogëluar ndotjen në dy mënyra; kurseni
energji e cila kërkohet për vendosjen dhe minimizimin e ndotësve të lëshuar gjatë prodhimit. Lista e
materialeve të riciklueshme përfshijnë shishe plastike, kanaçe alumini, letër, letra artizanale, kartona dhe
shishe qelqi. Mos harroni të mbani çanta letre dhe minimizoni përdorimin e qeseve plastike. Kur bleni,
gjithmonë zgjidhni produktet miqësore ndaj ajrit dhe të riciklueshme që do të minimizojnë shkarkimin e
ndotësve. Gjithashtu, mundohuni të zgjidhni pajisjet me efikasitet energjetik që kanë më pak paketim.
•Së fundi, bleni bateritë e rikarikueshme për pajisjet e përdorura shpesh.
Bujqësia
•Ka shumë mënyra për të reduktuar ndotjen e ajrit nga ky burim. Njerëzit mund të kalojnë në një dietë të
bazuar në perime, fruta dhe/ose të zvogëlojnë mbeturinat e ushqimit, ndërsa fermerët mund të zvogëlojnë
metanin e prodhuar nga bagëtia duke optimizuar tretshmërinë e ushqimit dhe përmirësimin e menaxhimit
të kullotave.
Mbetjet
•Përmirësimi i grumbullimit, ndarjes dhe asgjësimit të mbeturinave të ngurta zvogëlon sasinë e
mbeturinave që digjen ose deponohen. Ndarja e mbeturinave organike dhe kthimi në plehra, ose
bioenergji përmirëson pjellorinë e tokës dhe siguron një burim alternativ të energjisë.
•Zvogëlimi me një të tretën e të gjithë ushqimit që humbet ose shpërdorohet mund të përmirësojë cilësinë
e ajrit.
3 aktivitete për të gjithë për të ndihmuar në pastrimin e ajrit ku jetojmë
• Mbillni pemë • Pastroni plehrat • Gjeni mënyra për të udhëtuar/lëvizur pa ndotur
Fakulteti shkencave Mjekësore Teknike
Departamenti Promocionit të
Shëndetit
UNIVERSITETI ALDENT
PUNOI
Dr. Sh. Nedime CEKA
UNIVERSITETI ALDENT
FAKULTETI SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE
DEPARTAMENTI PROMOCIONIT TË SHËNDETIT
Materiali përdorur
World Environment Day 5 June 2019- the United Nations,
https://www.un.org/en/events/environmentday/
WHO | Air pollution - World Health Organization, https://www.who.int/airpollution/en/
World Environment Day: 5 June 2019 | Greening the Blue,
China to host World Environment Day 2019 on air pollution | UN ...www.unenvironment.org/.../china-
host-world-environment-day-2019-air-pollution
Special Report No 23/2018, “Air pollution: Our health still insufficiently protected”, JOUE C 324 of 13
September 2018. See also EEA, “Air quality in Europe — 2017 report”, 2017
•The impact of exposure to air pollution on cognitive performanceXin Zhang, Xi Chen, and Xiaobo
ZhangPNAS September 11, 2018 115 (37) 9193-9197; August 27, 2018
•The State of Global Air 2018 a collaboration between the Health Effects Institute and the Institute for
Health Metrics and Evaluation’s Global Burden of Disease Project. Citation: Health Effects Institute. 2018. State of Global Air 2018. Special Report. Boston, MA:Health Effects Institute.
RAPORTI I GJËNDJES NË MJEDIS 2017Agjencia Kombëtare e Mjedisit
•http://www.euronews.com/2017/05/18/which-european-countries-are-the-most-polluted-who-statistics
•SDG Target 3.9 | Mortality from environmental pollution, Data by country BreatheLife - A global campaign
for clean air, https://breathelife2030.org/
•Pollution in Tirana - Cost of Living, https://www.numbeo.com › Pollution › Albania