DIONYSIOS STATHAKOPOULOS Bizans İmparatorluğu’nun Kısa … · rısı olaylara (büyük...
Transcript of DIONYSIOS STATHAKOPOULOS Bizans İmparatorluğu’nun Kısa … · rısı olaylara (büyük...
DIONYSIOS STATHAKOPOULOS Bizans tarihi üzerine çalışmalarıyla bilinen tarihçi, King’s College London’da Bizans Çalışmaları bölümünde öğretim görevlisidir. Dok-torasını Viyana Üniversitesi’nde “Famines and Epidemics in late Antiquity” [“Anti-kite’nin sonunda kıtlık ve salgınlar”] adlı çalışmasıyla aldı. Bu çalışması daha sonra kitaplaştırıldı: Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire: a Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics, 2004, Ashgate. Ayrıca Viyana Üniversitesi’nde ve Budapeşte’deki Central European University’de ders vermeye devam etmektedir.
A Short History of the Byzantine Empire© 2014 Dionysios StathakopoulosBu kitabın yayın hakları Akçalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla I.B. Tauris @ Co Ltd, London’dan alınmıştır.
İletişim Yayınları 2647 • Tarih Dizisi 133ISBN-13: 978-975-05-2447-9© 2018 İletişim Yayıncılık A. Ş. (1. Basım)1. BASKI 2018, İstanbul
EDİTÖR Aybars YanıkKAPAK Suat AysuKAPAK GÖRSELİ I. Justin’in solidus’unun ön-arka yüzü
ve İmparatoriçe İrini’nin solidus’uUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Salih KızılDİZİN Berkay Üzüm
BASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064
Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46
CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935
Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04
İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721
Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: [email protected] • web: www.iletisim.com.tr
DIONYSIOS STATHAKOPOULOS
Bizansİmparatorluğu’nun
Kısa TarihiA Short History of the Byzantine Empire
ÇEVİREN Cumhur Atay
İÇİNDEKİLER
TEŞEKKÜR .....................................................................................................................................11
KİTAP HAKKINDA ..................................................................................................................13
GİRİŞ
Bizans Nedir? .....................................................................................................................19
Fiziksel dünya .....................................................................................................................24
Krizden I. Konstantin’e ...............................................................................................28
Zaman Cetveli ..................................................................................................................39
BİRİNCİ BÖLÜM
Doğu Roma İmparatorluğu Haline Geliş (330-491) ..........................................................................................45
Bölünen imparatorluk...................................................................................................47
Bizans İmparatorluğu’nun başlangıcında toplumsal tabakalaşma ................................................................................................56
İstikrar ve ekonomik genişleme ...........................................................................57
Hıristiyan imparatorluğu haline geliş ...............................................................59
Konstantinopolis’in önemi .......................................................................................62
İKİNCİ BÖLÜM
Akdeniz’in Efendileri (491-602) ...............................................................67
Jüstinyen Çağı .....................................................................................................................69
Jüstinyen’den sonra imparatorluk ......................................................................75
Merkezileşme süreci ......................................................................................................78
İmparator ve seçkinler .................................................................................................80
Dünyanın sonuna hazırlanmak.............................................................................81
Hıristiyan bir imparatorluk için binalar ve metinler ............................84
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Geri Çekilme Pazarlığı (602-717) ...........................................................89
Kısıtlı kaynaklarla en iyisini gerçekleştirmek ............................................99
Kuşatma altında bir toplum ..................................................................................101
Felaketle baş etmek .....................................................................................................104
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Hayatta Kalmaktan Yeniden Doğuşa (717-867) .............109
İyileşme ve yeniden düzenleme ........................................................................121
İmparator ve rahip .......................................................................................................125
Kültürel diriliş ..................................................................................................................126
Misyonerlik ........................................................................................................................128
BEŞİNCİ BÖLÜM
Genişleme ve İhtişam (867-1056) .......................................................131
İmparatorluk karşı koyuyor..................................................................................135
Toprak ve şan ..................................................................................................................141
İmparatorlar, patrikler ve papalar ...................................................................146
Güçlü bir imparatorluğun sanat ve ideolojisi ..........................................148
ALTINCI BÖLÜM
Gücün Ortaya Çıkışı (1056-1204) .......................................................153
Ekonominin yeniden yapılandırılması ..........................................................164
Merkezden kopuş .........................................................................................................167
Baskıyla hümanizm arasında ...............................................................................168
YEDİNCİ BÖLÜM
Parçalanmanın Mirası (1204-1341) ..................................................175
Paleologların yükselişi ...............................................................................................180
Toplumsal ve ekonomik koşulların çeşitliliği .........................................187
Paleolog döneminin başındaki kültürel diriliş ........................................191
SEKİZİNCİ BÖLÜM
Çöküşe Doğru Gidiş (1341-1453) .......................................................197
Son nefes ..............................................................................................................................203
Zengin yurttaşları olan zayıf bir devlet .......................................................207
Değişmek ya da değişmemek ..............................................................................210
DOKUZUNCU BÖLÜM
Akıbet ve Sonrası ......................................................................................................217
Avrupa’daki Bizans ......................................................................................................226
Bizans araştırmaları .....................................................................................................230
Bugün Bizans ....................................................................................................................233
EK Bizans’ın Çevresindeki Halklar ......................................................................237
EK OKUMA ...................................................................................................................................245
DİZİN ...............................................................................................................................................255
11
TEŞEKKÜR
Geçen üç yılda, hayatımın büyük bir bölümü bu kitabın etra-fında döndü. Yolculuk uzundu ve her zaman kolay değildi, yol-dayken de burada kabullenmekten çok mutlu olduğum birçok borca girdim.
I. B. Tauris’ten Alex Wright bu projede bana güvendi ve yol boyunca öncülük etti; bu kitap onsuz olamazdı. Üretim ekibi Lisa Goodrum ve Ricky Blue, ayrıca redaktörüm Stephen Cash-more ile çalışmak harikaydı. Bu kitabın ilk aşamasında Dia-na Newall ve Barbara Rosenwein organizasyon ve yapı sorun-larıyla ilgili paha biçilmez destekler verdi; kilit yapı sorununu bir fincan çay karşılığında, zahmetsizce çözmeme yardım eden Ludmilla Jordanova idi.
Bir bölümün ilerleyip ilerlemediğine bağlı olarak sırasıyla se-vinçli ya da çaresiz bir şekilde hep bu kitap hakkında konuşa-rak etrafımdaki herkesi kesinlikle deli ettiğime eminim. Lond-ra King’s College’taki tüm meslektaş ve öğrencilerime, ayrıca dostlarıma ve aileme, alakalı alakasız tartışmayı hep bir şekil-de Bizans’a getirdiğim gerçeğine ses etmedikleri için çok mü-teşekkirim.
Jannis Stouraitis, Kostis Smyrlis, Alicia Simpson, Thierry Ganchou, Alessandra Bucossi, Angeliki Lymberopoulou ve
12
Sharon Gerstel, hepsi de girdiğimiz birkaç tartışmanın kitapta-ki bazı ana argümanları nasıl derinden şekillendirdiğini kabul edecektir. Vlada Stankoviç, Dhwani Patel ve Alessandra Bucos-si müsvedde halindeki bölümleri okudu ve sayısız faydalı geri-dönüş yaptı. Averil Cameron, Ioanna Rapti, Angelina Chatziat-hanasiou, Judith Herrin, Vaso Seirinidou ve Solon Chouliaras, hepsi kitabın tam müsveddesini okudu ve değerli yorum, dü-zeltme ve önerilerini esirgemedi. Beni yalnıza sayısız dil sürç-mesi ve hatalardan korumakla kalmadılar, daha mühimi, yola devam etmek için bana güven verdiler.
Bana bu kitap için fotoğraf veren tüm dost ve meslektaşları-ma teşekkür etmek isterim. Ayrıca Kay Ehling (Münih), Nadia Gerazouni (The Breeder Galerisi, Atina) ve Angeliki Strati’ye (Kesriye) koleksiyonlarındaki çalışmaların çoğaltılmasına izin verdikleri için teşekkürlerimi sunarım. Maria Cristina Carile bana Ravenna’dan resim tedarik etti, Petros Bouras-Vallianatos ise Athos Dağı Vatopedi Manastırı’ndaki fevkalade resmin alın-masını kolaylaştırdı. Ioanna Rapti bu kitaptaki resimlerin seçi-lip elden geçirilmesindeki paha biçilmez yardımı için minnet-tarlığımı hak ediyor.
Ancak bu kısa tarih Konstantin Klein’in destek ve sevgisi ol-madan asla yazılamazdı. Olağan öfke nöbetlerime özellikle me-tanetli bir aziz sabrıyla dayandı; gelişmekte olan elyazmasının ilk eleştirel okuru ve en büyük hayranıydı, o yüzden tamamla-nan çalışmayı ona adamak bana büyük zevk veriyor.
13
KİTAP HAKKINDA
Giriş bu kitabın usulen başladığı I. Konstantin saltanatının ge-reken evveliyatını sunduğu kadar, Bizans dünyasını kronolojik ve coğrafi bağlamına yerleştirmeyi de amaçlar.
Sekiz ana bölüm aynı ilkelerle düzenlendi. Her bölümün ya-rısı olaylara (büyük ölçüde, Bizans’ta Kilise ve doktrin mesele-leriyle ilgili konuları içeren siyasi tarihe) ayrılmış olup, diğer yarısı altyapıların (önemli ekonomik ve toplumsal tarih mese-lelerinin) ve ortamın (geniş anlamda hem maddi ortamla/ko-şullarla hem de her dönemin egemen entelektüel eğilimleriyle ilgilenen kültürel tarihin) araştırılmasını kapsıyor. Dokuzuncu Bölüm hikâyeyi Konstantinopolis’in 1453’te düşüşünü izleyen günden alıp bugüne getiriyor. Ek, yüzyıllar boyu ya Bizans’la birlikte ya da ona karşı çarpışan başlıca halklara dair faydalı bir genel bakış sunuyor.
Har
ita
1. 4
00’lü
yıll
arda
Biz
ans
İmpa
rato
rluğ
u.
İSK
OÇ
LAR
AT
LA
NT
İK O
KY
AN
US
U
PİK
TLE
R
BR
İTA
NY
ALo
ndra
FREN
KLE
RSA
KSO
NLA
R
BURG
ON
YALI
LAR
ALE
MA
NLA
R
ALP
LER
ALP
LER
VAN
DAL
LAR
SARMATLARSÜEV
LER
GEP
İDLE
RSÜ
EVLER
GO
TLA
R
HERU
LLAR
ALAN
LAR
AV
RA
SY
A
ST
EP
LE
Rİ
ADRİY
ATİK D
ENİZ
İ
TİR
EN
DE
NİZ
İ
AK
DE
Nİ
Z
İYO
NY
AD
EN
İZİ
HUN
LAR
TRA
NSK
AFK
ASY
A
PON
TUS
ALPL
AR
GA
LYA
Pire
nele
r
AFR
İKA
395’
te
impa
rato
rluğ
un
bölü
nüşü
400’
lerd
eki
impa
rato
rluk
sı
nırl
arı
0 10
0 20
0 30
0 40
0 m
il
0 20
0 40
0 60
0 ki
lom
etre
K
MA
KE
DO
NY
A
AN
AD
OLU
ARİENLER
PLA
TO
SU
KA
RA
DE
NİZ
DA
ÇY
A
PANUNYA
TR
AK
YA
İRA
N
ERM
ENİS
TA
N
İBE
RY
A
MIS
IR
EG
ED
EN
İZİ
Mar
sily
a
Nap
oli
Rom
a
Mila
no
Sira
küza
Kar
taca
Ren
Tuna
Viy
ana
Sela
nik
ROD
OP
DA
ĞLA
RI
KO
CA
BA
LKA
ND
AĞ
LARI
PİNDUS D
AĞLARI
Filib
e
İzni
k
Bit
inya
Kyz
ikos
Perg
amon
Efe
sKARPAT D
AĞLARI
Sofy
a
Edirn
e
Kalked
on
Nikom
edya
Konsta
ntin
opol
is
Kor
int
Ati
na
Rod
osM
ira
Gül
ekBo
ğazı
Asya
İsav
ria
TO
RO
SD
AĞ
LAR
I
ALA
DA
ĞLA
R
Kud
üs
Beyr
ut
Gaz
ze
Ant
akya
Şam
Epe
miy
e
Tar
sus
Teb
Nil
İske
nder
iye
Pari
s
GA
SSA
NİL
ER
LAHM
ÎLER
Fıra
t
Van
Göl
ü
Dicle
Tiz
pon
Nus
aybi
n
KA
FKA
S D
AĞ
LARI
Din
yepe
r
Dinyester
OSTRO
GOTLAR
TAYF
ALL
ER
VİZİGOTLAR
İTA
LYA
Har
ita
2. Ö
nem
li as
kerî
kom
utan
lıkla
rıyl
a 8.
yüz
yıld
a Bi
zans
İmpa
rato
rluğ
u.
RA
VE
NN
AE
KSA
RH
LIĞ
I
RO
MA
DÜ
KA
LIĞ
I
SAR
DU
NYA
DÜ
KA
LIĞ
IN
APO
LİD
ÜK
ALI
ĞI
SİC
İLYA
CA
LABR
IA
HE
LLA
S
K
TR
AK
YA
Sisa
mE
phes
os(E
fes)
Akr
oino
n(A
fyon
)
Am
orio
n(H
isar
köy)
Nic
aea
(İzn
ik)
Kon
stan
tino
polis
KA
RA
DE
Nİ
Z
Kib
yrrh
a(G
ölhi
sar)
Cho
nai
(Hon
az)
AK
DE
Nİ
Z
Cre
te(G
irit
)
Tre
bizo
nd(T
rabz
on)
Fıra
t
0 10
0 20
0 30
0 40
0 m
il
0 10
0 20
0 30
0 40
0 50
0 60
0 ki
lom
etre
Rom
a
Her
son
KİB
İRR
EO
TO
N
Har
ita
3. 1
050
yılla
rınd
a Bi
zans
İmpa
rato
rluğ
u.
MA
CA
RK
RA
LL
IĞ
I
DALM
AÇYA
SİC
İLY
A
PELO
PON
EZ
FÂTIM
ÎLER
Ven
edik
GİR
İTK
IBR
IS
HA
ZA
RLA
R
KA
PAD
OK
YA
0 10
0 20
0 30
0 40
0 m
il
Ulu
slar
aras
ı (ya
klaş
ık)
sını
rlar
0 10
0 20
0 30
0 40
0 50
0 60
0 ki
lom
etre
K
Rom
a
Nap
oli
Sıra
küza
Belg
rad
Serd
ica
(Sof
ya)
Sela
nik
Ohr
i
Teb
Nav
pakt
os
Ati
naSerr
es(S
erez
)
AT
HO
S D
AĞ
I
Adr
iano
ple
(Edi
rne) G
elib
olu
Kor
int
Kan
diye
Smyr
na (
İzm
ir)
Efe
s
Burs
aN
icea
(İzn
ik)
İkon
ion
(Kon
ya)
Sele
ukia
Kon
stan
tino
polis Mir
yoke
falo
n
Tar
sus
Ant
ioch
(Ant
akya
)
Her
son
Şam
Kud
üs
Bağd
at
Ede
ssa
(Urf
a)
Am
ida
(Diy
arba
kır)
Mel
iten
e(M
alat
ya)
Mal
azgi
rtT
ephr
ike
(Div
riği
)
Tra
bzon
Teo
dosi
opol
is(E
rzur
um)
Ani
İB
ER
YA
AL
AN
IA
Van
Göl
ü
Har
ita
4. 1
204
sonr
ası B
izan
s D
ünya
sı.
Ven
edik
ALM
AN
İMPA
RA
-T
OR
LUĞ
U
SİC
İLY
A
KR
ALL
IĞI
BO
SNA
LILA
R
SIR
PLA
R
BU
LGA
RİS
TA
N
ARNAVUTLUK
ADRİ
YATİ
K DE
NİZ
İ İYO
N D
ENİZ
İ AK
DE
Nİ
Z
MA
CA
R
KR
AL
LI
ĞI
TR
AK
YA
LAT
İN
İMP.
GİR
İT
RO
DO
S
KIB
RIS
KR
ALL
IĞI
AK
KA
KR
ALL
IĞI
SUR
İYE
KİL
İKY
AE
RM
EN
İK
RA
LLIĞ
I
Kud
üs
Tra
blus
Akk
a
Ant
akya
İZN
İK
İMP.
KA
RA
DE
Nİ
Z
AZA
KD
ENİZ
İ
Tuna
Neh
ri
KO
NY
A S
UL
TA
NL
IĞI
Dic
le N
.
Fıra
t Neh
ri
EY
YU
Bİ
SULT
AN
LIĞ
I
TR
AB
ZO
N
GÜ
RC
ÜK
RA
LLIĞ
I
KU
MA
NLA
RK
IRIM
İMPA
RA
TO
RLU
ĞU
0 10
0 20
0 30
0 40
0 m
il
Dev
let s
ınır
ları
0 10
0 20
0 30
0 40
0 50
0 60
0 ki
lom
etre
K
Belg
rad
Kos
ova
Üsk
üp
Ohr
iR
oma
Tuna Nehri Drina Nehri
Struma NehriM
eriç
N.
Morava N.
Dyr
rhac
hium
(Dır
aç)
Kes
riye
Yany
a
Nav
pakt
osT
eb(L
epon
to/
İneb
ahtı
) Kor
int
Naf
plio
n Mis
tra
PELO
PON
EZ
(Mor
a)
Hon
yaR
esm
o
Ati
na
Nak
şa
EĞ
RİB
OZ
AT
HO
SD
AĞ
I
TORO
S DAĞ
LARI
SİSA
M
Sela
nik N
egro
pont
e
Filib
e
Var
na
Adi
anop
le(E
dirn
e)
Gel
ibol
u
Att
alei
a(A
ntal
ya)
Rod
os
Phila
delp
hia
(Ala
şehi
r)
Kon
yaPe
rgam
on(B
erga
ma)
Smyr
na(İ
zmir
)
Nic
aea
(İzn
ik)
Nik
omed
yaBİ
TİN
YAPA
FLA
GO
NYA
KA
PAD
OK
YA
LESB
OS
(MİD
İLLİ
) CH
IOS
(SA
KIZ
)Siliv
riD
imet
oka
Konsta
ntinop
olis
Trn
ovo
Sere
z
Büyü
kM
ende
res
Neh
ri
Tra
bzon
Sino
p
Her
son
BALK
AN
DA
ĞLA
RI
KE
FALO
NYA
TE
SELY
A
Sang
ariu
s(S
akar
ya)
N.
Har
ita
5. B
elli
başl
ı Biz
ans
ve O
sman
lı an
ıtla
rıyl
a K
onst
anti
nopo
lis.
Blak
erna
iSa
rayı
Kar
iye
Kar
iye
Müz
esi
Pam
mak
aris
tos
(Pat
rikh
ane) Kec
hari
tom
ene
(Oda
lar
Cam
ii)A
spar
Sarn
ıcı
Chr
ist
Phila
nthr
opos
Man
astı
rı
Kut
sal H
avar
iler
(Fat
ih C
amii)
Val
ens
Su K
emer
i
Teo
dosi
usM
eyda
nı
Pant
okra
tor
Kon
stan
tin
Surl
arı
Chr
ist
Eve
rget
es(G
ül C
amii)
Blak
erna
iM
üzes
i
Alt
ınka
pı
Yedi
kule
Sto
udio
s
Man
astı
rı(İ
mra
hor
Cam
ii)
Pe
ribl
epto
s (
Mis
tra)
Man
astı
rı
Ark
adiu
sM
eyda
nı
Ökü
z M
eyda
nı
Teo
dosi
us L
iman
ı(Y
enik
apı)
Myr
elai
on(B
odru
m C
amii)
Chr
ist
Pan
tepo
ptes
(E
ski İ
mar
et
Cam
ii)
Hip
odro
m
Kon
stan
tin
Mey
danı
Aya
İri
ni
PİZ
AM
AH
ALL
ESİ
VE
NE
DİK
MA
HA
LLE
Sİ
Man
gana
Zincir Azi
z Pa
ulYe
tim
hane
si
Gal
ata/
Pera
Aya
sofy
aC
halk
opra
teia
Ana
cadd
e Büyü
kSa
ray
Hal
ki K
apıs
ıBaki
re H
odeg
etri
aM
anas
tırı
Yeni
Kili
se?
Soph
iae
Buko
leon
Lim
anı
MA
RM
AR
A
DE
Nİ
Zİ
AL
TI N
BO
YN
UZ
(H
AL
İ Ç)
BO
ĞA
Zİ
Çİ
K
0 ½
1
mil
0 ½
1
1 ½
2
kilo
met
re
19
GİRİŞ
Bizans Nedir?
Çoğu kimse için Bizans tanıdık bir dünya değildir. İngilizce-de “Byzantine” kelimesi daima aşırı karmaşık bir şeyi nite-lendirmekte kullanılırken, Fransızcada “c’est Byzance” muh-teşem ve lüks bir şey anlamına gelir. Öyleyse kelimeler yan-lış yönlendirici olabilir, peki ya tuğlalar ve taşlar? Mahallin-de Bizans kalıntıları büyük ölçüde iki kategoriye ayrılır: kilise-ler ve surlar. Kiliseler çok daha fazla olup çok daha fazla dik-kat çekmişti. Bunların varlığı Bizans’ın Kilise ve inanç mese-lelerinin kesinlikle merkezde olduğu bir devlet olduğu fikrini onaylıyor görünür. Bu kiliselerin mozaiklerle, fresklerle, iko-nalarla ve renkli mermerlerle şatafatlı bir biçimde süslü olu-şu ziyaretçileri büyüler ve aşkınlığa odaklı neredeyse zaman-dan münezzeh bir mekâna alır götürür. Surlarsa tersine genel-likle görmezden gelinir. Onlara pek fazla bakılmaz ve hemen hemen aynı görünürler. Oysa daha yakından incelenmeyi hak ederler. Surlar her yönden düşmanlara karşı sürekli savaş hali-nin belirleyici özellik olduğu çok uzun bir tarihe sahip bir dev-letin işaretidir. Bunlar önemli şehirleri korumak için inşa edil-miş, bu şehir merkezleri büyüdüğünde yer açılması için yıkıl-mış, sürekli tamir edilmiş ve bunları inşa edenleri anmak için yazıtlarla süslenmiştir. Surlar bize bir devletin ve onun sade-
20
ce ibadet etmekten çok daha fazlasını yapmış olan halkının ta-rihini hatırlatır.
Bu kitabın mütevazı amacı bu devlet hakkındaki temel bilgi-leri bir araya getirmek, dürüst ve ciddi bir anlatım sağlayarak stereotiplere meydan okumak ve onu sağlam bir şekilde hem Avrupa, hem de Ortadoğu Ortaçağ’ı bağlamına yerleştirmektir. Bizans, ayakta kaldığı sürenin büyük bir bölümünde her ikisi-ne de iştirak ederek ama yine de farklı bir yol izleyerek Doğu ile Batı arasında bir konum işgal ettiği için onu görmezden gel-mek kolay, hatta elverişlidir. Fakat göstermeyi umduğum gibi, Bizans Avrupa tarihinin vazgeçilmez ve şaşırtıcı bir parçasıdır. Ciddiye alınması gerekir.
Bu kısa açılış kısmında bile bir problemle karşı karşıyayız. Görenek ya da alışkanlık sonucunda bazen onları sorgulaya-masak da isimler son derece mühimdir. Bizim meselemizdeki problem Bizantion (Byzantium) ismidir. Bu, eski bir şehre (Yu-nanca Byzantion), Atina yakınlarındaki bir Megara kolonisine atıfta bulunur. M.Ö. 7. yüzyılda Konstantinopolis’te, modern çağın İstanbul’unda* bulunmuştu. Asıl “Bizans” (“Byzantine”) terimi 16. yüzyılda (bkz. Dokuzuncu Bölüm) bu kitaba konu olan tarihî devleti belirtmek için türetildi. Fakat bu, o devletin yurttaşlarının bırakın onunla özdeşleşmeyi, işitmedikleri bir addı. Bu, Fransa’ya Lutesya ya da Britanya İmparatorluğu’na Londinya demek gibidir. Bizans dediğimiz halk kendisine Ro-malı diyordu. Akıllarında Augustus’un imparatorluğuyla kendi devletleri arasındaki siyasi mevcudiyette kesinti yoktu; bu bir-çok yönden doğruydu. Bu adlandırma, örneğin 4. ve 5. yüzyıl-lar arasında devletin hükümdarlarının kesintisiz bir silsile içe-risinde kendilerine Roma imparatoru demelerinde bulunabilir. Bu devletin doğulu komşu ve düşmanları terimi benimsemişti: Hem Selçuk, hem de Osmanlı Türkleri bu devletten ve toprak-larından Rum olarak bahsetmekteydi. Modern Yunancada ro-mios (Romalı, ama Yunan anlamında) en azından 20. yüzyılın
(*) İstanbul adı sur içine giderken “Nereye gidiyorsun?” diye sorulduğunda, Rum-ca “Şehre” anlamına gelen “İstin polis” cevabının Türkler tarafından da yaygın şekilde kullanılmasından gelmektedir – ç.n.
21
sonlarına kadar geçerliydi. Fakat hem Batı’daki hem da Balkan-lardaki çok sayıda başka devletler İmparatorluğu “Yunan” di-ye adlandırıyordu. Batı söz konusu olduğunda, bunun nedeni-ni anlamak kolaydır. 800 yılında Roma’da bir Roma imparato-ru taç giyince (bkz. Dördüncü Bölüm) diğer imparatorluğa da artık Romalı denilemezdi; o nedenle Yunan ya da Konstanti-nopolisli denildi. Bizans İmparatorluğu’na “Konstantinopolis-li” denilmesi gayet anlaşılırdı: Bu, onun potansiyel yetki ve etki alanını başkentine indirgemek ve Romalı sıfatının gerektirdi-ği daha evrensel iddiaları reddetmek anlamına geliyordu. “Yu-nan” tabiri çok daha sorunluydu. Doğuda Yunancanın hâkim dil olduğu doğruydu ama sözcüğün kendisi olumsuz bir çağrı-şıma sahipti: Pagan anlamına geliyordu. Bu yüzden Hıristiyan bir devletin kendisini küfür anlamına gelen bir sözcükle özdeş-leştirmesi imkânsızlaşmıştı.
“Bizans” (“Byzantine”) teriminin evrensel olarak kabul gör-mesi uzun zaman almıştı ancak gerçek alternatif olan Ro-ma’nın, diyelim ki 300’den sonraki döneme hitap ettiğinde, ya-nıltıcı olduğu düşünülüyordu. Sıfatlar ayırımı daha açık bir ha-le sokmak için getirilmişti; mesela Doğu Akdeniz dünyasını ve Levant’ı ima eden, bu nedenle de İtalya’daki uzun Bizans varlı-ğını dışlayan Doğu Roma. Daha yeni olarak, “Roma Ortodoks” (Roma Katolik benzeri) dinsel dogmayı vurgulayacak şekilde kullanılmıştı. Anakronik olduğundan değil ama terim sorunlu-dur. Doğru inanç manasına gelen Ortodoksluk her Hıristiyan Kilisesi’nin kendisi için iddia ettiği bir özellikti. Büyük ölçü-de Doğu Avrupa ve Ortadoğu’nun bazı kısımlarını işaret eden mevcut kullanım modern bir olgudur; bunun Ortaçağ’a uygu-lanması yanıltıcı olurdu. O nedenle, aşağıda geleneksel “Bi-zans” (“Byzantine”) ya da “Bizantion” (“Byzantium”) terimi karışıklığı önlemek için kullanılacak fakat okuyucular bunun sorunlu yapısının farkında olmalıdır.
İsim sorununu hallettikten sonra bir başka önemli sorun-la karşı karşıyayız: kronoloji. Sondan başlamak daha basittir: Mayıs 1453’te Konstantinopolis Bizans İmparatorluğu’nun so-nunu belirtecek şekilde Osmanlılar tarafından ele geçirilmiş-
22
ti. Başlangıcı ise çok daha belirsiz olup hâlâ hararetle tartışıl-maktadır. Uzun vadeli bir perspektifi benimseyenler (benim gi-bi) imparatorluğun başlangıcını I. Konstantin’in saltanatı (324-337) olarak belirler. Bunda Bizanslıların kendilerini algılama şeklini takip etmekteyiz. Konstantin, Konstantinopolis’i kur-duğuna ve kent çabucak imparatorluğun başkenti olduğuna, 1453’te fethedilene kadar da bu rolü sürdürdüğüne göre Bizans tarihinin başlangıcını sonraki bir tarihe koymak için az sebep görüyorum. Bu, hiçbir şekilde bu 4. yüzyıl devletinin, bin yıllık varlığı esnasında değişmeden kalmış olduğunu ima etmez; hiç-bir şey hakikatten bu kadar uzak olamaz. Yine de benim kafam-da imparatorluğun geçirdiği değişiklikler asla tamamen farklı bir devlet oluşturacak kadar radikal değildi: Örneğin impara-torluğun sonuna kadar hukuk sistemi büyük ölçüde Roma’nın imparatorluk dönemine kadar giden hukuka dayanıyordu. Baş-kent, anıtları, imparatorluk makamı, kurumları ve törenleri, hepsi de onları geçmişe bağlayan asıl unsurları bilinçli olarak sürdürmüştü. Eğer I. Konstantin bir zaman makinesine girsey-di ve son Bizans imparatoru, adaşı XI. Konstantin’i ziyaret et-seydi kesinlikle devletin ve başkentinin üzücü durumundan te-dirginlik duyardı ama yine de kurmuş olduğu şehirde özellikle birkaç işaret noktasıyla tanıdık birçok unsur bulabilirdi.
Devletler sadece zamanda değil, mekânda da var olur. Bizans İmparatorluğu’nun coğrafi kapsamı uzun tarihi boyunca önem-li dalgalanmalardan geçmişti. Onun geniş dış hatlarını bir dal-ganın hareketiyle kıyaslayabiliriz. Neredeyse dört milyon kilo-metre kareyi kapsayan ve Britanya’dan günümüz Cezayir’ine, Portekiz’den Mezopotamya’ya kadar yayılan muazzam bir Ro-ma İmparatorluğu iken, 395’te idari olarak doğu kısmı yakla-şık 1,4 milyon kilometre karelik bir alanı kapsayan ve kabaca Belgrat’tan şimdiki Libya’ya kadar giden bir çizginin doğusun-da uzanan (bkz. Harita 1) doğu ve batı kısımlarına bölünmüş-tü. Siyasi gelişmeler nedeniyle bölünme kalıcı hale gelmişti fa-kat 6. yüzyılda I. Jüstinyen zamanında İtalya, İspanya’nın gü-ney şeridi ve günümüzün Tunus, Cezayir ve Libya’sının tek-rar alındığı fetih savaşları sonucunda Akdeniz’in bir kez da-
23
ha içdeniz haline geldiği kısa bir dönem için, bu tersine dön-dü. Doğu’da bu bir demografik ve ekonomik genişleme döne-miydi. Jüstinyen’in 565’teki ölümünü izleyen dönemde İtal-ya’nın büyük kısmı ve İspanya’daki topraklar, 7. yüzyılın ikin-ci on yılından sonra ise Mısır, Suriye ve Filistin önce Perslere, sonra da kalıcı şekilde Araplara kaybedilirken, güney Balkan-lar, özellikle de Yunanistan Konstantinopolis’in fiilî kontrolün-den büyük ölçüde çıkmıştı. 7. yüzyılın sonunda Kuzey Afrika da işgal edilmiş, imparatorluğa İtalya’da bazı yerler (Sardunya, Calabria ve Sicilya; iç bölgeleriyle birlikte Napoli ve Roma, ay-rıca Rimini’den Dalmaçya kıyısına doğru dar bir toprak şeri-di; bkz. Harita 2) ve açıkça Ege’nin iki kıyısına toplanma kal-mış, imparatorluk topraklarının neredeyse yarısını fiilen yitir-mişti. İzleyen üç yüzyıl boyunca Bizans, Arap saldırısını ön-ce yavaş yavaş durdurup bir sınır bölgesini aşağı yukarı sabit-leştirmeyi, sonra da Balkanlar’daki egemenliğini geri alıp niha-yet Anadolu ve Suriye’de doğu ve güneye ilerlemeyi başarmış-tı. Toprak kazançları ne gösterişli, ne de istikrarlıydı (bkz. Ha-rita 3). 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren iki zorlu düşma-nın, İtalya’da Normanların, doğuda ise Selçukluların ortaya çı-kışı devletin sınırlarını kemirerek onu bir kez daha güney Bal-kanlar’a ve Anadolu’daki bir merkeze sıkıştırmıştı. Birinci Haç-lı Seferi (1096-1099) Levant’ın manzarasını değiştirdi ve onun kuyruğundaki Bizans Anadolu’da ve Suriye’de genişlemeyi ba-şardı ama bu Dördüncü Haçlı Seferi ordularının Konstantino-polis’i ele geçirdiği ve Bizans İmparatorluğu topraklarını düzi-nelerce küçük devlete ayırdığı 1204’te kesinlikle kontrol altına alındı. Yeniden fetih 1261’de oldukça hızlı oldu, fakat varlığı-nın son iki yüzyılında Bizans İmparatorluğu sürekli küçüldü. Çoğu 14. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Türklerince ele geçiri-len Anadolu ilk elden gidecek olandı; bunu çabucak Balkan vi-layetleri izledi ve varlığının son elli yılında Bizans ayrı ayrı ve birbiriyle ancak denizden bağlantılı birkaç şehir devletinden ibaretti (bkz. Harita 4).