dinamika e prirjeve të tregtisë së shqipërisë me vendet e europës

i

Copyright ©

Llambi Prendi 2015

ii

Udhëheqësi i Llambi Prendit vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

DINAMIKA E PRIRJEVE TË TREGTISË SË SHQIPËRISË ME VENDET E EUROPËS.

Prof. Dr. Kristaq KUME

iii

DINAMIKA E PRIRJEVE TË TREGTISË SË SHQIPËRISË ME

VENDET E EUROPËS.

Përgatitur nga MSc. Llambi PRENDI

Disertacioni i paraqitur në Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksander Moisiu”, Durrës Në përputhje të plotë

me kërkesat për Gradën “Doktor”

Universiteti “Aleksander Moisiu”, Durrës Dhjetor/2015

iv

Dedikim: Familjes sime….

v

MIRËNJOHJE DHE FALENDERIME

Ky punim ka qënë një sfidë për mua, për të përfunduar me sukses përpjekjen time drejt ngritjes akademike. Realizimi i një punimi të tillë kërkon mbështetje dhe inkurajim të vazhdueshëm të miqve dhe kolegëve. Prandaj është kënaqësi të falenderoj disa prej tyre.

Mirënjohja ime e pakursyer dhe shumë e sinqertë shkon për udhëheqësin tim shkencor Prof.Dr. Kristaq Kume. Kam patur fatin të punoj me profesorin i cili më mësoi se cila është shëmbëlltyra e integritetit akademik, profesionalizmit dhe drejtimit shkencor. Këshillat, kritikat, durimi dhe dashamirësia e tij më kanë nxitur të eci përpara.

Dua të shpreh mirënjohjen time për Prof.Dr. Mit’hat Mema i cili më ka mbështetur në veprimtarine time akademike. Falenderime për Prof.Dr. Shkëlqim Cani i cili më ka këshilluar në rrugën e formimit tim profesional.

Shpreh falenderimet më të sinqerta për miqtë dhe kolegët e mi të cilët më kanë mbështetur në rrugëtimin tim, e veçanërisht, Prof.As.Dr. Azeta Tartaraj, Prof.As.Dr. Ervin Myftaraj, Dr.Daniel Borakaj, Phd cand Entela Velaj dhe Dr.Hysen Hoda që nuk u lodhën kurrë së dëgjuari e diskutuari me mua për pikëpyetjet e punimit.

Falenderoj të gjithë profesorët e shkollës së doktoraturës për njohuritë që na kanë trasmetuar e veçanërisht Prof.As.Dr. Ermira Hoxha, e cila me këshillat e saj më ka ndihmuar në përmirësimin e punimit.

Së fundi dua të falenderoj familjen time, forcen time. Prindërit e mi të cilët më kanë mbështetur pa kursim dhe bashkëshorten time Klarida, e cila më ka qëndruar pranë duke kontribuar me këshillat e saj në këtë punim.

Faleminderit!

Llambi

vi

Deklaratë mbi origjinalitetin Emri Mbiemri

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat, tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshirë edhe internetin, janë pranuar në mënyrë eksplicide si të tilla.

Jam i vetëdijshëm se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. , datë_______

Durrës, më___________ Firma

vii

PËRMBLEDHJE Zhvillimet e tregtisë së jashtme përbëjnë një komponent të rëndësishëm të zhvillimeve të përgjithshme ekonomike në tërësi dhe të sektorit të jashtëm në veçanti. Tregtia e jashtme është, veçanërisht, me rëndësi kritike për ekonomitë e dimensioneve të vogla si vendi ynë. Modelet e gravitetit për tregtinë janë shndërruar në modelet më të përdorura për vlerësimin e tregtisë dypalëshe ndërmjet shteteve. Analiza e këtij materiali bazohet në një model të thjeshtuar të gravitetit, të propozuar nga Kaminski dhe de la Rocha (2003), dhe Frankel, Stein dhe Wei (1997), për të matur flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe 32 vendeve te Europes (EUR32). Kuadri i kësaj pune kërkimore bazohet në dy shtylla kryesore: së pari, vlerësimin e modelit bazë të gravitetit të Frankel, Stein dhe Wei (1997) duke marrë në konsideratë edhe variabla të tjerë dhe së dyti, vlerësimin e potencialit të tregut të Shqipërisë me vendet e marra në analizë. Analiza është bazuar në modelin e gravitetit mbi tregtinë, në formën log-log. Të dhënat janë të organizuara në panel-data, duke përfshirë 32 vende të observuara në 14 vite (periudha 2001-2014). Pasi analizohen faktorët që ndikojnë në tregtinë dypalëshe të Shqipërisë me vendet e EUR32, vlerësohet tregtia e jashtme me anë të tre metodave dhe me anë të testit hausman zgjidhet metoda më e përshtatshme. Metoda më të përshtatshme përdoret për të rivlerësuar ekuacioni i gravitetit për tregtinë dhe zbatimi i ekuacionit të rivlerësuar do të lejojë gjenerimin e të dhënave për flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe partnerëve të saj EUR32, e cila do të na ndihmojë të japim rekomandime për orientimin e ardhshëm të tregtisë së Shqipërisë Fjalë kyçe: Tregtia, modeli i gravitetit, liria ekonomike, importe, eksporte, potenciali i tregut, efekte fikse, efekte rastësore.

viii

SUMMARY Foreign trade developments constitute a significant component of the overall economic developments in general and particularly that of the external sector. Foreign trade is critically important for small dimension economies like that of our country. Trade gravity models have turned into the most common models to evaluate the bilateral trade among the countries. The analysis of this material is based on a simplified model of gravity proposed by Kaminski and de la Rocha (2003), and Frankel, Stein and Wei (1997), to measure potential trade flows between Albania and 32 European countries (EUR32). The framework of this research is based on two pillars: first, the evaluation of the model based on the gravity of Frankel, Stein and Wei (1997), taking into account other variables and secondly, evaluation of the market potential of Albania with the countries taken for analysis. The analysis is based on the gravity trade model in the log-log form. The data are organized in panel-data, including 32 countries observed in 14 years (period 2001-2014). Having analyzed the factors affecting bilateral trade between Albania and the countries of EUR32, external trade is estimated by the three methods, and through the Hausman test the most appropriate method is selected. The most appropriate methods used to reevaluate the equation of gravity for trade and the implementation of the reevaluated equation will allow the generation of data for the potential trade flows between Albania and its partners EUR32, which will help us to give recommendations for future orientation of the Albanian trade. Key words: trade, gravity model, economic freedom, imports, exports, market potential, fixed effects, random effects.

ix

PËRMBAJTJA E LËNDËS: 1. HYRJE…………………………………….………………………...........……... 1

1.1. SFONDI I STUDIMEVE…………………………………………………..…... 1 1.2. PROBLEMI I KERKIMIT………………….…………………………....…...... 3 1.3. KONTEKSTI I STUDIMIT……………………………………………….…..... 4 1.4. QELLIMI DHE OBJEKTIVAT E STUDIMIT….…................................................ 5

1.4.1. QELLIMI I STUDIMIT…………………………………………………. 5 1.4.2. OBJEKTIVAT E STUDIMIT……………………………….…………….5

1.5. STRUKTURA E STUDIMIT.…………………………….………………..……. 6 2. LITERATURA E SHQYRTUAR…………………………………….……………..... 8

2.1. EVOLUCIONI I TEORISE SE TREGTISE………………………………………... 8 2.2. DISA PIKEPAMJE MODERRNE MBI TREGTINE………………………………... 11 2.3. TEORIA E CIKLIT JETESOR TE PRODUKTIT…………..……….…………….... 11 2.4. TEORIA E TREGTISE SE RE…………….……………………….……….….... 12 2.5. KOSTOT E TREGTISE………………………………………….…………….. 15

2.5.1. FAKTORET QE NDIKOJNE NE KOSTON E TREGTIMIT…….……………. 16 2.5.1.1. DISTANCA………………………………………..…………. 16 2.5.1.2. POLITIKAT TREGTARE…………………………….………… 17 2.5.1.3. RRJETI I LOGJISTIKES……………………………….………. 19 2.5.1.4. KOSTO TE TJERA……………………………………..……… 19

2.5.2. DISA EVIDENCA ELEMENTARE PER EGZISTENCEN E KOSTOS SE TREGTIMIT………………………………………………………….. 20

2.6. MODELI I GRAVITETIT NE TREGTINE DYPALESHE…………………………… 20 2.6.1. ZHVILLIMI HISTORIK…………………………………….………….. 22 2.6.2. EKUILIBRI I PERGJITHSHEM…………………………………………. 23 2.6.3. ZHVILLIMET E FUNDIT TE MODELIT TE GRAVITETIT…………………. 25 2.6.4. APLIKIMET E MODELIT TE GRAVITETIT……………………………… 26 2.6.5. NDIKIMET E INTEGRIMIT……………………………………………. 26 2.6.6. NDIKIMET E KURSEVE REALE TE KEMBIMIT, GJUHA E PERBASHKET DHE

FAKTORET POLITIKE……………………………………….…….…. 27 2.6.7. INFRASTRUKTURA………………………………………………...… 28 2.6.8. TREGTIA DHE RRITJA EKONOMIKE…………………………….……. 29 2.6.9. TE TJERA……………………………………………………………. 29

2.7. STUDIMET E FUNDIT TE TREGTISE SE JASHTEME NE SHQIPERI DUKE PERDORUR MODELIN E GRAVITETIT…………………………………………….……… 29

2.8. TREGTIA E JASHTEME E SHQIPERISE………………………………….…….. 30 2.8.1. VESHTRIM I PERGJITHSHEM………………………………….……… 30 2.8.2. TREGTIA E MALLRAVE PER PERIUDHEN 2000-2013……………..….. 33 2.8.3. EKSPORTI I MALLRAVE SIPAS VENDEVE KRYESORE……………..…... 35

x

2.8.4. IMPORTI I MALLRAVE SIPAS VENDEVE KRYESORE………………….. 37 2.8.5. GRUPMALLRAT ME TE EKSPORTUAR………………………………… 38 2.8.6. GRUPMALLRAT ME TE IMPORTUAR……………….………………… 39

3. METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTAT E PERDORUR………………… 42 3.1. TE DHENAT PANEL………………………………………….………………. 43 3.2. INEFICENCA NEN HETEROSKEDASTICITET………………………………….. 45 3.3. METODAT E VLERESIMIT……………………………………..…………….. 46

3.3.1. POOLED OLS……………………………………………...…………. 47 3.3.2. EFEKTET FIKSE………………………………………...……………. 47 3.3.3. EFEKTET RASTESORE………………………………..………………. 49

3.4 TESTI HAUSMAN……………………………………….….……………….... 51 3.5 VLERESIMI I POTENCIALIT TE TREGUT……………….….…………………... 51 3.6 METODAT E AVANCUARA TE VLERESIMIT………………………………….... 52 3.7 PERSHKRIMI I VARIABLAVE………………………………………………… 53 3.8 PERFUNDIME ……………………………………………………..………….63

4. ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET.…………………………...……………. 65 4.1. LINEARITETI NE PARAMETRA………………………………………………. 65 4.2. MULTIKOLINEARITETI………………………………………………..…….. 67 4.3. HOMOSKEDASTICITETI DHE KORRELACIONI SERIAL………………………… 69 4.4. STACIONARITETI…………………………………………………………… 70 4.5. REZULTATET SIPAS TEKNIKES POOL OLS, EFEKTE FIKSE DHE RASTESORE….. 72

4.5.1. METODA POOL OLS………………………………………………….. 72 4.5.2. METODA ME EFEKTE FIKSE………………………………………….. 75 4.5.3. METODA ME EFEKTE TE RASTIT……………………….…………….. 79

4.6. TESTI HAUSTMAN…………………………………………….……………. 83 4.6.1. TESTI HAUSMAN PER TREGTINE DHE VLERESIMI I EKUACIONIT TE

GRAVITETIT………………………………………………………… 83 4.6.2. TESTI HAUSMAN PER IMPORTET DHE VLERESIMI I EKUACIONIT TE

GRAVITETIT………………………………………………………… 84 4.6.3. TESTI HAUSMAN PER EKSPORTET DHE VLERESIMI I EKUACIONIT TE GRAVITETIT………………………………………………………… 86

4.7. ANALIZIMI I POTENCIALEVE TREGTARE ME VENDET PARTNERE….………… 88 4.7.1. ANALIZA E GRUPIT TE PARE……………………………….………… 89 4.7.2. ANALIZA E GRUPIT TE DYTE……………………………….………… 91 4.7.3. ANALIZA E GRUPIT TE TRETE………………………………..………. 94

4.8. PERFUNDIME……………………………………………………….………. 97 5. DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET…….……….. 99 BIBLOGRAFIA…………………………………………………………….…………. 105 APENDIKSET…………………………………………………………….…………... 109

xi

LISTA E TABELAVE Tabela 2.1: Pariteti i fuqisë blerëse për periudhat 2011, 2012 dhe 2013……... 31 Tabela 2.2: Rritja reale për periudhat 2011, 2012 dhe 2013……………….…… 31

Tabela 2.3: GDP per fryme për periudhat 2011, 2012 dhe 2013…………….…. 32

Tabela 2.4: Norma e papunësisë për periudhat 2012 dhe 2013…………….….. 32

Tabela 2.5: Buxheti për vitin 2013…………………………………………..…. 32

Tabela 2.6: Borxhi publik për periudhat 2012 dhe 2013……………………... 32 Tabela 2.7: Inflacioni për periudhat 2011, 2012 dhe 2013……………………. 32 Tabela 2.8: Qarkullimi i mallrave në tregtinë e jashtme në million lekë……..… 34 Tabela 2.9: Partnerët kryesorë të eksporteve shqipëtare për periudhat 2000,

2005, 2010 dhe 2014………………………………………….…... 36 Tabela 2.10: Partnerët kryesorë të importeve shqipëtare për periudhat 2000,

2004, 2008 dhe 2014……………………… ……………………... 37 Tabela 2.11: Grupmallrat më të eksportuar për periudhat 2000, 2004, 2008

dhe 2013………………………………………………………….… 39 Tabela 2.12: Grupmallrat më të importuar për periudhat 2000, 2004, 2008

dhe 2013………………………………………………………….… 40 Tabela 3.1: Ekstrakt i tabelës së të dhënave………………………………...…. 44 Tabela 3.2: Tabela e variablave........................................................................ 61

Tabela 4.1,a: Testimi mbi linearitetin në parametra, (Y3-X3)……………….….. 65 Tabela 4.1,b: Testimi mbi linearitetin në parametra, (Y2-X3)……………….….. 66 Tabela 4.2: Testimi mbi marrdhënien lineare, kuadratike apo kubike të

variablave të pavarur me variablat e varur……………………..…. 67 Tabela 4.3: Testimi i multikolinearitetit…..………………………………...….. 68 Tabela 4.4: Testimi per heteroskedasticitetin……………………………...…… 69 Tabela 4.5: Vlerat kritike të testit Dickey-Fuller…………………………….…. 70 Tabela 4.6: Rezultatet e testeve LLC, Breutung, Im, ADF dhe PP për stacionar-

itetin. ……………………………………..………………………... 71 Tabela 4.7: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën pooled OLS……… 72 Tabela 4.8: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën pooled

OLS…………………………………………………………….…... 74 Tabela 4.9: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën pooled

OLS…………………………………………………………….…... 75 Tabela 4.10: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve

fikse ……………………………………………………………... 76 Tabela 4.11: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën e efekteve

Fikse…………………………………………………………….….. 77 Tabela 4.12: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve

fikse…………………………………………………………….…... 78 Tabela 4.13: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve të

http://www.instat.gov.al/media/215884/tab1.xlsx

xii

rastit………………………………………………………………... 80 Tabela 4.14: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën e efekteve të

Rastit…………………………………………………………….…. 81 Tabela 4.15: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve

të rastit………………………………………………………….….. 82 Tabela 4.16: Rezultatet e testit Hausman për tregtinë.....………………………. 83 Tabela 4.17: Rezultatet e rivlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve të

rastit………………………………………………………………... 84 Tabela 4.18: Rezultatet e testit Hausman për importet…………………………. 85 Tabela 4.19: Rezultatet e rivlerësimit të importeve me metodën e efekteve

të rastit……………………………………………………………... 85 Tabela 4.20: Rezultatet e testit Hausman për eksportet………………………… 86 Tabela 4.21: Rezultatet e rivlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve

të rastit………………………………………………………….….. 86 Tabela 4.22: Analiza e raportit të grupit të parë të shteteve për vitin 2014 89 Tabela 4.23: Analiza e raportit për grupin dytë të shteteve. …………………… 91 Tabela 4.24: Analiza e raportit për grupi tretë të shteteve……………………… 94

xiii

LISTA E FIGURAVE Figura 1.1: Modeli konceptual i kërkimit………………...…………………….. 4 Figura 2.1: Rruga që përshkron produkti nga nisja deri në daljen nga

porti………………………………………………….……………... 20 Figura 2.2: Exuria e eksporteve, importeve dhe bilancit tregtar në million

lekë për periudhën 2000-2014……………………..………………. 33 Figura 2.3: Exuria e eksporteve, importeve dhe bilancit tregtar në përqindje

për periudhën 2000-2014…………………………….………….… 34 Figura 3.1: Paraqitja e “algoritmit” të metodologjisë……………….………….. 64 Figura 4.1: Lidhja lineare eksport-GDP dhe import-GDP…………………….. 66 Figura 4.2: Harta e Europës e ndarë në tre grup shtete………......................... 88 Figura 4.3: Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet

Shqipërisë dhe grupit të parë të partnerëve të saj. ………………. 91 Figura 4.4: Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet

Shqipërisë dhe grupit të dytë të partnerëve të saj. ……………….. 94 Figura 4.5: Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet

Shqipërisë dhe grupit të tretë të partnerëve të saj……………….... 96

xiv

LISTA E SHKURTIMEVE BB BANKA BOTERORE BLUE VLERESUES ME I MIRE I PAZHVENDOSUR CEPII

QENDRA PËR STUDIME TE ARDHSHME DHE INFORMACIONIT NDËRKOMBËTAR

CGE MODELI I EKUILIBRIT TE PERGJITHSHEM CPI INDEKSI I CMIMIT TE KONSUMATORIT EJL9 9 VENDE TE EUROPES JUGLINDORE EUR32 32 VENDE TE EUROPES FE EFEKTE FIKSE FMN FONDI MONETAR NDERKOMBETAR RE EFEKTET RASTESORE

GATT MARRËVESHJA E PËRGJITHSHME PËR TARIFA DHE TREGTI

GDP PRODUKTI I BRENDSHEM BRUTO HF HERITAGE FOUND IHD INVESTIME TE HUAJA DIREKTE INSTAT INSTITUTI I STATISTIKAVE SHQIPTARE LPI INDEKSI I PERFORMANCES SE LOGJISTIKES MTL MARREVESHJA E TREGTISE SE LIRE MTP MARREVESHJE TREGTARE PREFERENCIALE NTB BARRIERAT TARIFORE OBT ORGANIZATA BOTERORE E TREGTISE OECD

ORGANIZATA PER ZHVILLIM DHE BASHKPUNIM EKONOMIK

OLS METODA E KATROREVE ME TE VEGJEL OPEC ORGANIZATA E VENDEVE EKSPORTUESE TE NAFTES R&D KERKIM DHE ZHVILLIM RER KURSI REAL I KEMBIMIT ZTL ZONA E TREGTISE SE LIRE

1

HYRJE 1.1. Sfondi i studimeve. Tregtia ka sjellë përfitime shumë të mëdha për shtetet dhe qytetërimet. Ajo ka ndikuar në rritjen e produktivitetit, në shpërndarjen e njohurive dhe teknologjive dhe, gjithashtu, ka pasuruar mundësitë e zgjedhjeve të konsumatorëve. Këto përfitime nga tregtia kanë nkurajuar vendet që, jo vetëm të forcojnë lidhjet tregtare, por të kërkojnë edhe për mundësi të reja tregtare. Bazuar në Organizatën Botërorë të Tregtisë1 (2014), për periudhën 1950-2013, mesatarja e eksporteve u rrit me 2.7 përqind më shpejtë sesa produkti i brendshëm bruto real. Pse është rritur tregtia? Baier dhe Bergstrand (2001) tentuan të provojnë një etapë empirike për këtë çështje. Ata zbuluan për një grup prej 16 OECD2 vendesh (për një periudhe nga 1950 deri 1980) se 67-69 përqind e rritjes së tregtisë së dyanshme mund të shpjegohej nga rritja e GDP reale, 23-26 përqind e uljes së normës së tarifës dhe arritjet e marrveshjeve preferenciale të tregtisë, 8-9 përqind e rënieve në kostot e transportit. Kundrejt hapave të shpejtë të rritjes së tregtisë, përgjatë dekadave të shkuara, ku, duke krahasuar pritjet teorike me ato të vrojtuara, vendet dukej se po tregtonin më pak sesa pritej duke patur të dhëna përfitimet që do të merreshin nga tregtia. Eaton dhe Kortum (2002) dhe Deardroff (2004), vrojtuan se volumi i tregtisë qëndronte më pak se volumi potencial i mundshëm i tregtisë hipotetike. Helpman (2011: faqe 26), argumentonte se pengesat në tregti luanin një rol të rëndësishëm në rrjedhjet tregtare në kombe të ndryshme dhe është i këshillueshëm të përdoret në model, sepse ndihmon në shpjegimin e të dhënave. Ky studim merr në konsideratë të dy kuptimet: i tregtisë dhe për tregtinë. Kostot e larta të tregtisë, jo vetëm që pengojnë pjesëmarrjen e më shumë vendeve (ose firmave) në tregtinë ndërkombëtare, por, gjithashtu, ulin numrin e transaksioneve të tregtisë (OBT, 2008). Nuk është surprizuese që lehtësirat tregtare janë bërë fokusi i iniciativave kombëtare dhe ndërkombëtare. Sidoqoftë, siç shkruan Wilson, Mann dhe Otsuki (2004), nuk ka pasoja në përkufizimet e lehtësirave tregtare në politikat publike. Përkufizimi i saj, varion nga një kuptim i ngushtë i përpjekjeve për të lehtësuar zhdoganimin e mallrave, në një kuptim më të gjerë, i cili përfshin përpjekjet për të përmirësuar mjedisin në të cilin zhvillohen transaksionet tregtare. Vëmë rë se: në nivel global OBT vendosi negociata për krijimin e lehtësirave tregtare në korrik të vitit 2004. Këto negociata të vazhdueshme kanë qëllim, jo vetëm të shpejtojnë lëvizjen e të mirave drejt kufijëve më të gjerë, por, gjithashtu, të shtyjnë vendet anëtare me asistencë teknike dhe mbështetje për krijimin e lehtësirave në tregti. Përsa i përket lehtësirave tregtare, ato kanë qënë një rigjallërim i kërkimeve empirike vitet e fundit në çështjet dhe pasojat e tregtisë. 1 Organizata Botërore e Tregtisë (OBT)/ anglisht: World Trade Organization (WTO)

2 Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik/ anglisht: International for Economic Coperation and Development (OECD)

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CBoQFjAAahUKEwjgw8Xx5oXIAhWCORoKHTqbATU&url=http%3A%2F%2Fwww.gs1al.org%2Fsq%2Fcontent%2Forganizata-zhvillim-dhe-bashkepunim-ekonomik-oecd-rrit-bashkepunimin-me-gs1-te-nxitur-0&usg=AFQjCNGWSNaM79vGvbglo7u-UQjlfIi6xA&sig2=o2eZ5jTw-t8SyA2nReVF8w

2

Ky interes i ri i takon kërkimeve të reja në teorinë e tregtisë dhe teknikat analitike, që kanë nxitur kërkuesit të rishikojnë rezultatet e kërkimeve empirike të mëparshme. Sidoqotë, siç u vu re në kërkimet empirike të Wilson, Mann, dhe Otsuki (2004), të cilat përfshijnë çështje lidhur me lehtësirat tregtare, janë përballur me tre sfida: përcaktimi i kostove tregtare, zgjedhja e një strukture teorike për vlerësimet dhe realizimi i një analize të besueshme kundërshtuese. Duket se: kërkimet e fundit në këtë fushë janë shtyrë për përcaktimin e një strukture teorike për analizat sasiore. Një nga analizat sasiore më të hasura në fushën e tregtisë, me qëllim për plotësimin e modelit të ekuilibrit të përgjithshëm (CGE), janë modelet e gravitetit të tregtisë (Piermartini 2005). Vlerësimi i rrjedhjeve të tregtisë globale, duke përdorur modelin e gravitetit, është një traditë e gjatë. Sidoqoftë, ka një çështje të re interesi e përdorur për kërkime empirike në saj të përparimeve të shumta teorike. Melitz (2003), Anderson dhe Wincoop (2003), Helpman (2008), Chaney (2009), Baier dhe Bergstrand (2009), janë disa nga studiuesit më në zë. Së fundmi, Helpman (2011) argumentoi se teoria e tregtisë kishte përfshirë tre faza të rëndësishme zhvillimi: Faza e parë e teorisë së tregtisë klasike ose neoklasike shpjegonte tregtinë e jashtme nga shekulli nëntëmbëdhjetë dhe njëzetë. Faza e dytë nisi në fillim të 1980, u dominua nga e ashtuquajtura teoria e re e tregtisë. Zhvillimi i saj u motivua dhe theksonte ekonomitë e shkallës dhe modelet e tregtisë monopolistike dhe konkuruese. Faza e tretë nisi në fillim të vitit 2000 dhe u fokusua në kërkimet aktuale, u dominua nga teoria e re e tregtisë. Ajo u ndërtua mbi teorinë e re të tregtisë të përmendur më parë, por u fokusua në karakteristikat e firmave individuale dhe sesi ato angazhoheshin në tregtinë ndërkombëtare. Kjo fazë u përqëndrua në ekzistencën e kufijve tregtarë dhe në lidhjen e tyre me marrdhëniet tregtare të vendeve. Përkrah këtyre zhvillimeve teorike, ekuacioni i gravitetit për tregtinë ka përfshirë disa specifikime të reja të ekuacionive teorike më të sofistikuara. Modelet e gravitetit për tregtinë janë shndërruar në modelet më të përdorura për vlerësimin e tregtisë dypalëshe ndërmjet shteteve. Linder (1961) dhe Linnemann (1966) njihen si themeluesit/krijuesit e modeleve të gravitetit për tregtinë. Ashtu si teoria origjinale e gravitetit, edhe modelet e gravitetit për tregtinë shprehin flukset e tregtisë dypalëshe ndërmjet dy shteteve si funksion të dy variablave kryesorë: pozitivisht të lidhura (në përpjesëtim të drejtë/të tërhequra) me masën ekonomike (madhësinë/ përmasat e ekonomisë) të dy vendeve që tregtojnë ndërmjet tyre dhe negativisht të lidhura (në përpjesëtim të zhdrejtë) me distancën ndërmjet kryeqyteteve (kryeqendrës ekonomike) të këtyre dy shteteve. Studime të kohëve të fundit i shtojnë modelit të gravitetit katër variabla të tjerë (Cheng and Wall 2004). Arsyetimi/supozimi i parë është: shtetet që flasin të njëjtën gjuhë janë të predispozuara të tregtojnë më shumë ndërmjet tyre sesa në rastin e kundërt. Së dyti, nëse vendet ndahen nga kufiri i përbashkët (shtete fqinje) ato tregtojnë më shumë ndërmjet tyre, kryesisht kostot e shitblerjeve midis tyre mund të reduktohen për shkak të afërsisë fizike. Së treti, nëse shtetet kanë qënë pjesë e të njëjtit territor politiko- administrativ (si për shembull ish-Çekosllovakia apo ish-Jugosllavia) ka gjasa që përgjatë historisë së tyre të përbashkët këto vende të kenë ndërtuar lidhje tregtare, të cilat stimulojnë flukse të larta tregtare ndërmjet tyre.

3

Së fundi, modelet e gravitetit marrin parasysh gjithashtu edhe mundësinë e stimulimit të flukseve tregtare ndërmjet një shteti që bëhet pjesë e një zone të tregtisë së lirë dhe shteteve të tjera përbërëse të kësaj zone. Analiza e këtij materiali bazohet në një model të thjeshtuar të gravitetit, të propozuar nga Kaminski dhe de la Rocha (2003), dhe Frankel, Stein dhe Wei (1997), për të matur flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe 32 vendeve të Europës (EUR32) duke i shtuar disa variabla të tjerë. Variablat që do të trajtohen për të shpjeguar tregtinë dypalëshe janë:

• Distanca e ponderuar ndërmjet vendeve.

• Masat ekonomike (GDP).

• Diferenca absolute e GDP-së për frymë ndërmjet vendeve.

• Rritja ekonomike.

• Indeksi i performancës së logjistikës.

• Marrëveshjet e tregtisë së lirë.

• Vend i Bashkimit Europian (0/1 variabël dummy).

• Vend kufitar (0/1 variabël dummy).

• Dalje në det (0/1 variabël dummy).

• Shteti ligjor.

• Madhësia e qeverisë.

• Efikasiteti rregullator.

• Hapja e tregjeve.

1.2 Problemi i kërkimit. Konvencialisht, modelet e tregtisë së Shqipërisë janë shpjeguar duke përdorur teoritë klasike (Rikardiane dhe Heckscher–Ohlin.). Vërtetohet statistikisht se Shqipëria tregton më shumë me disa vende se me të tjerat. Natyrshëm lindin pyetjet:

- Pse Shqipëria tregton më shumë me disa vende dhe më pak me të tjerat?

- Cilët janë faktorët që ndikojnë në tregtinë dypalëshe?

4

- A luan ndonjë rol masa ekonomike (GDP) dhe distanca në tregtinë

ndërkombëtare?

- A ndikojnë indekset përbërëse të lirisë ekonomike në tregtinë dypalëshe?

- A jemi duke e orientuar tregtinë në ato vende ku ne përfitojmë? Modeli i gravitetit si nje instrument që përdoret në vlerësimin e flukseve tregtare shihet modeli më i përshtatshëm për t`ju përgjigjur këtyre pyetjeve. Në këtë punim ne do të përdorim këtë model për të shpjeguar flukset tregtare të Shqipërisë kundrejt vendeve të përzgjedhura të Europës.

1.3 Konteksti i studimit. Kuadri i kësaj pune kërkimore bazohet në dy shtylla kryesore: së pari, vlerësimin e modelit bazë të gravitetit të Frankel, Stein dhe Wei (1997) duke marrë në konsideratë edhe variablat e treguesit e lirisë ekonomike siç janë: shteti ligjor (variabël i përbërë nga të drejtat pronësore dhe korrupsioni), madhësia e qeverisë (variabël i përbërë nga liria fiskale dhe shpenzimet qeveritare), efikasiteti rregullator (variabël i përbërë nga liria e të bërit biznes, liria e punës, dhe liria monetare) dhe hapja e tregjeve (variabël i përbërë nga liria tregtare, liria investuese dhe liria financiare), së dyti, vlerësimin e potencialit të tregut të Shqipërisë me vendet e marra në analizë. Modeli konceptuar është paraqitur në figurën 1.1.

Figura 1.1: Modeli konceptual i kërkimit

+ Faktorët që ndikojnë pozitivisht

- Faktorët që ndikojneë negativisht 0 Faktorët neutral

O + - O + - O + - + - O + - O + - + -

+ - O + + -O + -

+ - O +

Politikat tregtare Indeksi LPI

5

Sa më e shkurtër distanca ndërmjet vendeve dhe sa më e madhe masa ekonomike aq më shumë kemi tregti ndërmjet vendeve dhe anasjelltas. Pasi analizohen faktorët që ndikojnë në tregtinë dypalëshe të Shqipërisë me vendet e EUR323, vlerësohet tregtia e jashtme me anë të tre metodave dhe me anë të testit Hausman zgjidhet metoda më e përshtatshme. Metoda më të përshtatshme do të perdoret për të vlerësuar ekuacioni i gravitetit për tregtinë dhe zbatimi i ekuacionit të rivlerësuar do të lejojë gjenerimin e të dhënave për flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe partnerëve të saj EUR32.

1.4 Qëllimi dhe objektivat e studimit.

1.4.1 Qëllimi i studimit.

Të bëjme një vlerësim të modelit të gravitetit për të shpjeguar flukset tregtare të vendit, dhe të nxjerrim përfundime mbi efektin sasior që kanë variablat e pavarur të përzgjedhur, e në veçanti efektin e lirisë ekonomike mbi tregtinë drejt partnerëve tregtarë. Të përdorë ekuacionin e vlerësuar për të llogaritur potencialin e tregut në mënyrë që të bëjmë vlerësime dhe të japim rekomandime për orientimin e ardhshëm të tregtisë së Shqipërisë.

1.4.2 Objektivat e studimit. Në mënyrë që të përmbushë qëllimin e kësaj pune kërkimore, objektivat e këtij disertacioni janë:

a. Rishikimi i literaturës për vlerësimin e flukseve tregtare me anë të modelit të gravitetit, me qëllim identifikimin e variablave shpjegues dhe të varur si dhe zgjedhjen e metodës më të mirë të vlerësimit për të dhënat e flukseve tregtare të Shqipërisë.

b. Prezantimi i një përshkrimi gjithpërfshirës së importeve dhe eksporteve shqipëtare, të kostove të tregtisë dhe të faktorëve që ndikojnë në kostot e tregtisë pozitivisht dhe negativisht.

c. Zhvillimi i teorisë së re të tregtisë, së pari e zhvilluar nga Krugman (1979), me

modelin e gravitetit të tregtisë. Ky objektiv na ndihmon të specifikojmë një ekuacion graviteti teorik, i cili mund të vlerësohet.

d. Vlerësimi i modelit të gravitetit si dhe identifikimi i faktorëve që ndikojnë në

tregtinë dypalëshe në rastin e Shqipërisë.

e. Nxjerrja e përfundimeve mbi efektin sasior që kanë variablat e pavarur të përzgjedhur, e në veçanti efektin e lirisë ekonomike mbi eksportet dhe importet drejt partnerëve kryesorë.

3 32 vende të Europës

6

f. Të kuptojmë se cila nga teoritë ekonomike, hipoteza linder apo H-O shpjegon më mirë tregtinë e jashtme të Shqipërisë.

g. Të bëjë një vlerësim të potencialit tregtar të Shqipërisë me vendet e marra në

analizë duke na sygjeruar drejtimin e tregtisë së jashtme.

Për arritjen e këtyre objektivave, ky punim synon t’i japë përgjigje disa pyetjeve kërkimore të cilat mund të përmblidhen:

a. Si vlerësohet modeli i gravitetit dhe si janë matur variablat kryesorë të përdorur duke u bazuar në sugjerimet e punimeve të ndryshme në vite?

b. Sa i efektshëm është zbatimi i modelit të gravitetit në parashikimin e flukseve të ardhshme tregtare?

c. Cilat janë rezultatet lidhur me ndikimin e lirisë ekonomike, në termat e tregtisë dhe strukturës së import-eksportit?

d. Cilët janë faktorët që ndikojnë në parashikimin e flukseve të ardhshme tregtare?

e. Cila nga hipotezat e shpjegon më mirë tregtinë e jashtme të Shqipërisë, ajo Linder apo Heckscher-Ohlin?

f. Cili është drejtimi i tregtisë së sygjeruar nga llogaritja e potencialit të tregut?

1.5 Struktura e studimit. Disertacioni përbëhet nga 5 kapituj, të grupuara në dy pjesë. Në pjesën e parë realizohet një vlerësim i literaturës ekzistuese, metodologjisë, instrumentave të përdorura dhe modeleve të ngritura (kapitujt 2 dhe 3). Në pjesën e dytë janë paraqitur dhe testuar modelet e propozuara dhe janë diskutuar konkluzionet e punimit e kontributet e saj në marrëdheniet tregtare të Shqipërisë me vendet e BE32 (kapitujt 4, 5). Kapitulli 2: Rishikimi i literaturës. Në kapitullin 2 është shqyrtuar literatura e tregtise ndërkombëtare. Janë studiuar ҫështjet kryesore të teorisë së tregtisë si: evolucioni i teorisë së tregtisë, pikëmamjet moderne mbi tregtinë, teoria e ciklit jetësor të produktit, teoria e tregtisë së re, kostot e tregtisë, zbatimet e modelit të gravitetit në tregtinë dypalëshe dhe kostot e tregtisë. Më pas jepet një vëzhgim i shkurtër mbi studimet e fundit të tregtisë së jashtme të Shqipërisë duke përdorur modelin e gravitetit dhe së fundi një vëzhgim i përgjithshëm mbi tregtinë e jashtme në Shqipëri. Kapitulli 3: Metodologjia e studimit dhe instrumentat e përdorura. Kapitulli 3 prezantohet në tre seksione kryesore. Në seksionin e parë bëhet specifikimi i modelit dhe struktura teorike e studimit. Çështjet lidhur me metodologjinë ekonometrike duke përfshirë vlerësuesit pooled, atë me efekte fikse dhe me efekte rastësore, janë

7

diskutuar në seksionin e dytë. Seksioni i fundit prezanton një përshkrim të shkurtër të variablave të përdorura në studim, si dhe vlerësimin teorik të ekuacioneve të gravitetit. Kapitulli 4: Analiza e rezultateve dhe gjetjet. Në këtë kapitulli do të vlerësojmë modelin e gravitetit për tregtinë dypalëshe dhe më pas do të gjykojmë mbi potencialin e tregut duke dhënë sygjerime për drejtimin e tregtisë. Analiza empiririke në këtë kapitull është e ndarë në dy seksione. Në seksionin e parë do të vlerësohet nëse teknika pool OLS, me efekte fikse (FE) apo teknika me efekte rastësore (RE) është më e qëndrueshme duke u bazuar në testin Haustman. Rezultatet e testit Haustman do të na japin metodën më të përshtatshme, të cilën do të zgjedhim për të vlerësuar ekuacionin e gravitetit për eksportet, importet dhe totalin e tregtisë. Në seksionin e dytë do të bëjmë vlerësimin e potencialit të tregut të Shqipërisë me vendet e marra në shqyrtim duke bërë një analizë nëse jemi duke shfrytezuar ose jo potencialin tonë tregtar. Në mënyrë që rezultatet tona të jenë të besueshme, ne duhet të sigurohemi që të dhënat nuk na japin rezultate të deformuara, për këtë arsye në këtë kapitull do të kontrollojmë variablat tanë për: linearitetin në parametra, multikolinearitetin, heteroskedasticitetin, korrelacionin serial dhe stacionaritetin. Nëpërmjet përdorimit të programeve statistikore SPSS 17.0, EVIEWS 8 dhe Megastat, përpunohen të dhënat dhe identifikohen treguesit e rëndësishëm statistikorë të modelit. Gjetjet konfirmojnë vlefshmërinë dhe besueshmërinë e modelit konceptual të propozuar dhe sigurojnë rezultatet e kërkimit. Kapitulli 5: Diskutimi i rezultateve, konkluzionet dhe rekomandimet. Ky kapitull paraqet një përmbledhje të hulumtimit në këtë mikrotezë. Diskutohen rezultatet, si dhe konkluzionet e nxjerra nga gjetjet, të cilat pasqyrohen në këtë kapitull. Rezultatet e testimit të të gjitha hipotezave të modelit janë gjithashtu objekt i këtij kapitulli. Ky kapitull vlerëson kontributet të këtij punimi, nxjerr në pah kufizimet e tij dhe diskuton potencialin për kërkime të mëtejshme.

8

2. LITERATURA E SHQYRTUAR

2.1 Evolucioni i teorisë së tregtisë. Çështja kryesore e teorisë së tregtisë është të shpjegojë si tregtia është e lidhur me problemet bazë ekonomike të efiçencës në alokim, efiçencës në motivim dhe efiçenceës në shpërndarjen e burimeve të rralla në vend dhe në të gjihë botën. Kjo nënkupton se teoria moderne e tregtisë duhet t`i përgjigjet pyetjeve të mëposhtme:

- Si të mirat janë të tregtuara ndërkombtarisht dhe kush janë ligjet e rëndësishme që rregullojnë shpërndarjen ndërkombëtare të burimeve dhe rrjedhjet e tregtisë? – Si tregtia ndërkombëtare kontribuon në dobinë racionale të burimeve në të gjithë botën?

- Me çfarë çmimi shkëmbehen të mirat dhe shërbimet ose cilat janë termat e tregtisë? – Si është e lidhur tregtia ndërkombëtare me përdorimin efiçient të burimeve të rralla?

- Sa janë fitimet nga tregtia dhe nga vijnë këto fitime? Si janë të shpërndara këto

fitime përgjatë tregtisë midis vendeve? – Cili është ndikimi i tregtisë ndërkombëtare me shpërndarjen e barabartë në botë?

Tregtia ndërkombëtare është një faktor dhe një produkt i zhvillimit të tregtisë së kombeve. Në mënyrë të ngjashme, evoluimi i teorisë së tregtisë reflekton rrugët në të cilat kombet adresonin problemet bazë ekonomike. Përgjatë periudhës, nga shekulli gjashtëmbëdhjetë deri në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë, Britania, Spanja, Franca dhe Hollanda ishin vendet më të zhvilluara me një nivel të lartë ndërhyrje të qeverisë në ekonomi. Qeveritë e këtyre vendeve shqetësoheshin për mbajtjen e pushtetit dhe mirqënies. Filozofia ekonomike që reflekton këto qëllime, është njohur si merkantilizëm. Merkantilistët argumentonin se: rruga më e mirë për një komb, që të ketë rritje më të shpejtë ekonomike, është të eksportojë më shumë sesa të importojë. Të ardhurat duhet të jenë hyrje reale të arit.

“unë mendoj, shkruan Hel, që nga arkat tona dalin jo më pak se njëqindëmijë sterlina në vit në këmbim të produkteve, të cilat nuk kanë asnjë vlerë, ashtu siç janë, por e marin vlerën falë përpunimit të tyre me shpenzimet tona. Çfarë sjellje e trashë është kjo e jona, që vazhdojmë ta durojmë këtë gjendjë, të lejojmë të na zhvatin vazhdimisht pasuritë dhe paratë tona në këtë mënyrë dhe, mbi të gjitha, të lëjojmë që lëndët e para të largohen nga vendi ynë duke u bërë kështu një mundësi pune për të huajit, nga të cilët ne i blejmë përsëri ato!4

Meqë shuma e arit ishte e fiksuar në periudha afatshkurtra, jo të gjithë kombet mund të kishin hyrje në mënyrë simultane dhe fitimet nga tregtia do të arriheshin në kurriz të vendeve të tjera. Kjo është arsyeja pse merkantilistët mbronin kufizimet në importe dhe promovimin e eksporteve. 4 Ibid, fq.95

9

Këndvështrimet e merkantilistëve u sfumuan nga Adam Smith, ai mbronte tregtinë e lirë të bazuar në avantazhet absolute të vendeve. Ai provoi se “pasuria lind nga ndarja e punes”5 avantazhet e ndarjes ndërkombëtare të punës dhe specializimi do të ndahej nga të gjithë vendet dhe do të sillte përfitime simultane. Kështu, kur vendet të specializoheshin në industri, ku ata do të kishin avantazh absolut dhe vendet do të kishin përfitime nga tregtia, jo në kurriz të vendeve të tjerë dhe kështu nuk do të kishte nevojë për ndërhyrje të qeverisë, e cila sjell vetëm përkeqësim në shpërndarjen e burimeve dhe të produktivitetit. Ky është kontributi më i rëndësishëm i Adam Smith në teorinë dhe politikat e tregtisë. Çfarë ai nuk shpjegoi ishte, kur një vend ka avantazh absolut në prodhimin e të gjithë të mirave. Pikat e dobta të këndvështrimeve të Smith u zhvilluan nga David Ricardo, ai zhvilloi teorinë e avantazheve krahasuese6 për të provuar se tregtia e përftimeve reciproke mund të ndodhi edhe kur një vend është absolutisht më efiçient në prodhimin e të gjithë të mirave. Sipas Rikardos, vendet specializohen në industri, ku kanë mundësi me kosto të ulët dhe në tregtinë e bazuar në avantazhet krahasuese, ku të gjitha vendet kanë fitime nga tregtia ndërkombëtare. Ky është një nga principet më të rëndësishme dhe më të pakundërshtueshme deri tani të teorisë dhe praktikës ekonomike. Këndvështrimet e David Ricardo bazoheshin në vlerën e teorisë së punës, e cila nënvizon rolin e punës në krijimin e vlerës. Rikardo nuk analizoi ndikimin e burimeve të dhuruara në produktivitet dhe specializimin ndërkombëtar dhe ndikimin e tregtisë në shpërndarjen e të ardhurave. Teoria e Raporteve të Faktorëve ose Teoria Heckcher – Ohlin (H-O). Në fillim të shekullit XIX u shfaq një teori e tregtisë ndërkombëtare, që e fokusonte vëmendjen në raportin (ofertën) e burimeve të një vendi. Kosto e çdo burimi është thjesht rezultat i kërkesës dhe ofertës. Faktorët, në rastin kur oferta është e madhe në krahasim me kërkesën, do të jenë më pak të kushtueshëm se sa faktorët kur oferta është më e ulët në raport me kërkesën. Teoria e Raporteve të Faktorëve thekson se vendet prodhojnë dhe eksportojnë mallra që kërkojnë burime (faktorë) që janë me shumicë dhe importojnë mallra që kërkojnë burime për të cilat nuk ka ofertë. Një kontribut shumë të rëndësishem në analizën e problemeve teorike, që lidhen me tregtinë ndërkombëtare, kanë dhënë Eli Heckscher, një historian i shquar Suedez i ekonomisë dhe Bertil Ohlin, ish student i Heckscher, profesor në Stokholm dhe më vonë fitues i çmimit “Nobel”. Fillimisht Heckscher në një artikull të shkurter të botuar në 1919 dhe më pas Ohlin (1933), kontribuan fuqishëm në zhvillimin e mëtejshëm të ekonomiksit të tregtisë ndërkombëtare në dy drejtime kryesore: Ata shpjeguan bazën e avantazheve krahasuese, d.m.th, bazën e ndryshimit të çmimeve relative të një produkti në vende të ndryshme. Rikardo, që zbuloi ligjin e avantazheve krahasuese, nuk u angazhua në shpjegimin e tyre. Për Rikardon, sikurse për gjithë përfaqësuesit e shkollës ekonomike klasike, në bazë të avantazheve krahasuese qëndronte ndryshimi në produktivitetin e punës midis vendeve të ndryshme. Por klasiket nuk dhanë ndonjë shpjegim për ndryshimin në produktivitet, përveçse ndryshimeve të mundshme klimaterike. Ndërkaq, për Heckscher, në bazë të avantazheve krahasuese, qëndrojnë

5 A. Smith, Kërkime mbi natyrën dhe arsyet e pasurisë së kombeve, fq. 163-164 6 Ndryshe, “teoria e kostove të krahasuara” Historia e mendimit ekonomik, Henri Denis, faqe 285

10

ndryshimet në përpjestimet e faktorëve, konkretisht ndryshimet në zotërimin relativ të faktorëve dhe në intensitetin relativ të përdorimit të tyre. Këtë ide të Heckscherit e zhvilloi më tej Ohlin. Sipas fjaleve të Ohlin:

"Mallrat që për prodhimin e tyre kërkojnë sasi të mëdha nga faktorët që disponohen me shumicë dhe sasi të vogla nga faktoret që disponohen me pakicë, eksportohen në shkëmbim të mallrave, kërkesa e të cilëve për faktorë është në përpjestime të kundërta”.

Pra, indirekt, faktorët që disponohen me shumicë, eksportohen, ndërsa faktorët që disponohen me pakicë, importohen. Themi se një vend zotëron me shumicë një faktor, në qoftë se raporti i këtij faktori ndaj faktorëve të tjerë është më i lartë në këtë vend se sa në pjesën tjetër të botës. Themi se një produkt është përdorues intensiv i një faktori, në qoftë se pjesa e këtij faktori në koston e produktit është më e lartë se pjesa e faktorëve të tjerë. Heckscher dhe Ohlin, i kushtuan rëndësi analizës së efekteve të tregtisë në të ardhurat e zotëruesve të faktorëve të prodhimit (kapitalit dhe punës) në vendet partnere. Analiza e efekteve të tregtisë në të ardhurat e zotëruesve të faktorëve të prodhimit, qëndron në themel të teorive mbi politikat tregtare. Teoria e Raporteve të Faktorëve është konceptualisht tërheqëse. Për shembull, Australia ka më shumë tokë (afërsisht 60% e së cilës është livadhe dhe kullotë) dhe ka një popullsi të vogël në krahasim me madhësinë e saj. Eksportet australiane konsistojnë në një masë të madhe në minerale, grurë, mish qengji dhe viçi si dhe produkte bulmeti, produkte që kërkojnë hapësira të mëdha toke dhe burime natyrore. Nga ana tjetër, importet australiane konsistojnë kryesisht në lëndë të para industriale, paisje kapitale dhe mallra konsumi që nevojiten në shfrytëzimin intensiv të minierave dhe në bujqësinë moderne. Por, në vend që të shikojmë në këto provoja, le t`i hedhim një sy se si qëndron teoria e raporteve të faktorëve përballë testimeve shkencore. Paradoksi Leontief. Përveç tërheqjes konceptuale, teoria e raporteve të faktorëve nuk është mbështetur nga studime që ekzaminojnë nivelin tregtar të një vendi. Studimi i parë i rëndësishëm ishte ai i studiuesit Wassily Leontief, i cili botoi një libër me titull “Struktura e ekonomisë amerikane 1919-1939”, me nëntitull “Zbatimi empirik i analizës së ekuilibrit”7. Në fillim të viteve 1950, Leontief testoi nëse Shtetet e Bashkuara, të cilët përdorin më shumicë paisjet kapitale, eksportojnë mallra që kërkojnë prodhim intensiv pune. Në kundërshtim me teorinë e raporteve të faktorëve, studimi i tij zbuloi se eksportet e Shteteve të Bashkuara kërkonin më shumë prodhim intensiv pune se sa importet. Ky paradoks, midis predikimeve të teorisë dhe levizjes tregtare, është quajtur paradoksi Leontief. Gjetjet e Leontief janë mbështetur nga një sërë kërkimesh mbi të dhënat e tregtisë së një numri të madh vendesh. Çfarë mund të quhet paradoks? Një shpjegim i mundshëm është se teoria e raporteve të faktorëve i konsideron faktorët e prodhimit të një vendi si homogjenë, veçanërisht punën. Por ne dimë se aftësitë e fuqisë punëtore variojnë në një masë të madhe brenda vendit, për shkak të programeve të zhvillimit apo trajtimit rriten aftësitë profesionale të punëtorëve. Kur merren parasysh shpenzimet që bëhen për përmirësimin e aftësive të fuqisë punëtore, teoria duket se mbështetet nga të dhënat e tregtisë aktuale. 7 The Structure of American Economy, 1919-1939, New York, 1941.

11

2.2 Disa pikëpamje moderne (alternative) mbi tregtinë. Një sërë zhvillimesh në fushen e tregtisë ndërkombëtare, sikurse janë tregtia e produkteve që mishërojnë shumë njohuri, prirjet konvergjuese në vendet e zhvilluara dhe tregtia brenda-degësore, të intensifikuara kohët e fundit dhe, që nuk mund të shpjegohen me teorinë e përpjestimit të faktorëve, u kanë dhënë shkas përpunimit të teorive alternative të tregtisë ndërkombëtare, disa prej të cilave dalin edhe jashtë kuadrit të përcaktuar nga avantazhet krahasuese. Ndër to mund të veçojmë teorinë e ekonomizimeve të shkallës dhe teorinë mbi ciklin jetësor të produktit. Rritja e tregtisë brendadegësore shpjegohet me rritjen e kërkesës për varietete të të njëjtit produkt. Një varietet i ri apo varietet importi konsiderohet nga pikëpamja e ekonomiksit si e mirë luksi, pra me një elasticitet kërkese lidhur me të ardhurat më të madh se: 1. Faktet, dëshmojnë për një prirje të rritjes së të ardhurave dhe rritja e të ardhurave shoqërohet me një rritje edhe më të madhe të kërkesës për mallrat e luksit. Ndërkaq, prirja e rritjes së kërkesës për këto lloje mallrash do të duhej të ishte shoqëruar (në kushte të tjera të pandryshuara) edhe me një prirje për rritjen e çmimit të këtyre mallrave. Por statistikat tregojnë se: prirja e rritjes së çmimeve për mallrat e luksit ka qenë e dobët, të paktën më e dobët se prirja mesatare e rritjes së çmimeve. Në këto kushte, rritja e tregtisë brendadegësore nuk mund të shpjegohet thjesht dhe në mënyrë të mjaftueshme me rritjen e kërkesës. Në ndihmë vjen teoria e ekonomizimeve të shkallës dhe ajo e ekonomizimeve të jashtme. Ekonomizimet e shkallës dhe ekonomizimet e jashtme bëjnë të mundur uljen e kostos, pra dhe të çmimit të produktit, ose, të paktën zbusin presionin e rritjes së kërkesës në rritjen e çmimit për këto produkte.

2.3 Teoria e ciklit jetësor të produktit. Teoria e ciklit jetësor të produktit shpjegon dinamiken e avantazheve krahasuese, kalimin e tyre nga një vend (kategori vendesh) në një tjetër, mbi bazën e ndryshimit të faktorëve përcaktues të vetë këtyre avantazheve (shterimit të një faktori dhe aktivizimit të një faktori tjetër). Raymond Vernon paraqiti, në mes të viteve 1960, një teori të tregtisë ndërkombëtare për mallrat industriale. Teoria e tij e ciklit të jetës së produktit thotë se: një kompani do të fillojë me eksportin e produktit të tij dhe më pas do të ndërmarrë investime të huaja direkte ndërkohë që produkti vazhdon me ciklin e jetës së tij. Teoria, gjithashtu, thotë se: për një numër arsyesh, eksporti i një vendi eventualisht bëhet importi i tij. Megjithëse R.Vernon zhvilloi modelin e tij në Amerikë, ne mund ta përgjithësojmë atë sot për ta aplikuar në çdo treg të zhvilluar dhe inovativ të botës. Le të shohim se si teoria e tij përpiqet të ekzaminojë rrjedhen e tregtisë ndërkombëtare. Fazat e Ciklit të Jetës së Produktit. Teoria ndërkombëtare e ciklit të jetës së produktit e ndjek rrugën që bën një mall gjatë të gjithë ciklit të jetës së tij për të përcaktuar nëse ai do të prodhohet apo jo. Faza 1. Faza e re e produktit, Në këtë fazë fuqia blerëse dhe kërkesa e lartë e blerësve në një vend të industrializuar e nxit kompaninë të projektojë dhe të prezantojë një koncept të ri të produktit. Për shkak se niveli i saktë i kërkesës në tregun vendas është shumë i pasigurtë në këtë periudhë,

12

kompania e mban volumin e prodhimit në nivel të ulët dhe bazohet vetëm në vendin e saj. Mbajtja e produktit në të njëjtin nivel, kur filloi studimi dhe zhvillimi fillestar, dhe mbajtja e kontakteve me klientët, i lejon menaxherët të monitorojnë preferencat e blerësve dhe të modifikojnë produktin sipas nevojave të tyre. Faza 2. Faza e maturimit të produktit, Në këtë fazë tregu vendas dhe ai i huaj bëhen plotësisht të ndërgjegjshëm për ekzistencën e produktit dhe të përfitimeve të tij. Kërkesa rritet dhe mbetet e tillë për një periudhë të gjatë kohe. Ndërsa eksportet fillojnë të zënë një pjesë të madhe të shitjeve totale të produktit, kompania prezanton lehtësira të prodhimit në vendet me kërkesë më të lartë. Afër fundit të fazës së maturimit, produkti fillon të gjenerojë shitje në vendet në zhvillim dhe, ndoshta, në këto vende mund të vërehet edhe prania e prodhuesve. Faza 3. Faza e standartizimit të produktit. Në këtë fazë konkurenca nga kompani që shesin produkte të ngjashme, ushtron presion mbi kompanitë për të ulur çmimet, në mënyrë që të ruajë nivelet e shitjeve. Kur tregu bëhet më i ndjeshëm ndaj çmimeve, kompania fillon të kërkojë në mënyrë agresive baza prodhimi me kosto të ulët në vendet në zhvillim për të furnizuar një treg në rritje në mbarë botën. R.Vernon e zhvilloi teorinë e tij në një kohë, kur pjesa më e madhe e prodhimeve të reja që zhvilloheshin në botë, ishin me origjinë dhe shiteshin në Shtetet e Bashkuara të Amrikës. Një arsye, pse kompanitë amerikane ishin të forta në të gjithë botën në vitet 1960, ishte se bazat e tyre të prodhimit vendor nuk ishin shkatërruar gjatë Luftës së Dytë Botërore. Përveç kësaj, gjatë luftës prodhimi i mallrave të qëndrueshëm në SHBA, përfshirë automobilët, u spostua në prodhimin e transportit ushtarak dhe armatimeve. Kjo hodhi bazat për një kërkesë të madhe pas luftës për mallra të konsumit të gjerë. Produktet e reja duken se po lulëzojnë kudo, ndërsa aktivitetet kërkimore dhe të zhvillimit të kompanive po vazhdojnë të globalizohen. Për më tepër, kompanitë sot projektojnë produkte të reja dhe bëjnë modifikimet e produkteve me një ritëm shumë të shpejtë. Rezultati është një vjetërim më i shpejtë i produktit dhe një situatë në të cilën kompanitë “kanibalizojnë” produktet e tyre ekzistuese me prezantimin e produkteve të reja. Kjo i ka detyruar kompanitë të prezantojnë produktet në shumë tregje në të njëjtën kohë për të kompensuar kostot e kërkimit dhe zhvillimit të produktit përpara se të bien shitjet dhe të ketë rënë nga linja e prodhimit.

2.4 Teoria e Tregtisë së Re. Gjatë viteve 1970 – 1980 u shfaq një teori e re që shpjegonte modelet e tregtisë. Përfaqësuesi kryesor i kësa teorie ishte Paul Krugman. Sipas kësaj teorie:

- Nga specializimi i ekonomisë dhe rritja e ekonomisë së shkallës ka fitime; - Kompanitë që hyjnë të parat në treg, mund të krijojnë pengesa për hyrjen e të

tjerëve në treg; - Qeveritë mund të luajnë një rol në mbështetjen e kompanive vendase.

13

Për shkak se teoria e tregtisë së re e vë theksin më shumë tek produktiviteti se sa tek burimet e vendit, ajo përputhet me teorinë e avantazheve krahasuese, pro edhe me teorinë e raporteve të faktorëve. Avantazhi i hyrësit të parë në treg. Sipas teorisë së tregtisë së re, ndërsa një kompani e rrit shkallën e saj të specializimit në një produkt të caktuar, prodhimi rritet për shkak të rritjes së efiçencës. Pavarësisht nga volumi i prodhimit të kompanisë, ajo ka kosto fikse. Teoria thekson se: me rritjen e specializimit të prodhimit, kompania mund të realizojë ekonominë e shkallës, duke ulur në këtë mënyrë koston për njësi të prodhimit. Kjo është arsyeja pse kompanitë zgjerohen apo ulin çmimin për blerësit dhe detyrojnë konkurentët e rinj potencialë të prodhojnë një nivel të ngjashëm prodhimi, nëse duan të jenë konkurues me çmimet e tyre. Stefan Linder dha një shpjegim për tregtinë intra-industri, në teorinë e tij të tepricës së kërkesës, pohon se tregtia ndërkombtare e prodhimit të të mirave do të jetë më e madhe midis dy kombeve me nivele të ngjashme për të ardhura për frymë, sesa me ato për nivel të ndryshëm të të ardhurave për frymë. Një shpjegim koherent i tregtisë moderne ndërkombëtare është dhënë nga Michael Porter. Ai zhvilloi teorinë e avantazheve konkuruese të vendeve. Ai argumentonte se: konkurrenca dhe tregtia ndërkombtare është e përkufizuar nga katër faktorë: në Diamantin e Porter. Këto janë: Kushtet e Faktorëve, Kushtet e Kërkesës, Struktura e Firmave dhe Rivaliteti dhe, së fundi, fuqia dhe ekzistenca e Firmave të Lidhura dhe Industrive. Një kontribut i rëndësishëm i teorisë së Porterit është se ai bashkon avantazhet konkuruese të vendeve me vendimmarrjen e firmave. Këto janë firma reale, të cilat drejtojnë tregtinë ndërkombëtare, jo vendet. Në 1990, Alan Rugman zgjeroi konceptin e diamantit të “vetëm”, me qëllim që të shpjegonte provat e globalizmit, të zbuluar nga disa kërkime të fundit, që do të thotë se sa më shumë ndërkombëtare të ishte një firmë, aq më shumë ajo derivonte avantazhet e saj konkuruese nga filaialet e saj të jashtëm. Kjo teori reflekton përhapjen e tregtisë të lidhur me investimet dhe investimet të lidhur me rrjedhjet e tregtisë dhe është një mbështetje e suksesshme për të vendosur së bashku pikpamjet që shpjegojnë rritjen e tregtisë dhe investimeve ndërkombëtare. Rugman argumenton se: struktura e integrimit të thellë të ekonomisë botërore dhe lulëzimi i aleancave kapitaliste, janë zgjerim i diapazonit gjeografik për krijimin ose rritjen e kompetencave të forta specifike dhe të mësuarit nga eksperienca. Ndonjë përpjekje për të identifikuar burimet gjeografike të avantazheve duhet të shfrytëzojnë diamantët e vendeve të tjera, veçanërisht të atyre firmave që kanë shumë marrëveshje në rrugë tregtare, FDI dhe sipërmarrjeve kooperative me kapital jo neto. Teoria moderne e tregtisë hulumton efektet e një serë faktorësh mbi tregtinë, duke përfshirë këtu teknologjinë dhe ekonominë e shkallës. Kjo kërkon një përdorim të gjerë të ekonometrisë për të identifikuar nëpërmjet statistikës kontributin e faktorëve të veçantë në mesin e shumë faktorëve të ndryshëm që ndikojnë në tregtinë ndërkombëtare. Ndryshimet teknologjike vlerësohen sot si një avantazh i përkohshëm në arritjen e suksesit në tregtinë ndërkombëtare. Gjithashtu, është vënë re se shpenzimet e kërkimit dhe zhvillimit të produkteve dhe shërbimeve, regjistrimi dhe lëshimi i patentave, disponueshmëria e fuqisë punëtore të kualifikuar, etj, janë tregues të mirë të lidershipit,

14

që u mundëson disa vendeve të prodhojnë dhe tregtojnë me më shumë cilësi, efektivitet dhe efikasitet, se disa vende të tjera. Teoria moderne sugjeron se: mallrat që tregtohen midis vendeve ndahen në tre kategori: Mallrat që prodhohen nga nxjerrja dhe përpunimi rutinor i burimeve të disponueshme natyrore, të tilla si: hidrokarbure, qymyr, drithëra, etj, për të cilat vendet në zhvillim shpesh kanë një avantazh në krahasim me llojet e tjera të prodhimit. Këto quhen "mallra Ricardo"; Mallra që prodhohen me teknologji të ulët, të tilla si: teknologjia e tekstileve dhe çelikut, që tentojnë të kalohen në vende me faktor të përshtatshëm, që mund të quhen "mallra Heckscher-Ohlin". Mallra me teknologji të lartë dhe ekonomi shkalle të lartë, të tilla si: kompjuterat, aeroplanët, për të cilët avantazhi krahasues lind nga disponueshmëria e burimeve për kërkim dhe zhvillim (R & D), kombinuar me aftësi të veçanta dhe afërsinë me tregjet e mëdha dhe të sofistikuara. Kontribut të mëtejshëm, në modelimin e tregtisë në një shkallë dhe më të gjerë ka dhënë dhe Armington (1969). Ai sugeroi një zgjidhje të problemeve të modelimit të tregtisë, në një model me shumë vende, shumë sektorë, për të mira të caktuara le të themi një makinë nga Gjermania dhe një makinë nga Japonia të cilat tregtohen si produkte të të njëjtit lloj, por që mbeten përsëri zëvendësuese jo të plota, për shkak të karakteristikave të ndryshme në produkt. Ajo ç’ka vihet re në literaturën e kohës së fundit, nga kritikë të ndryshëm të fushës së ekonomisë, është përpjekja për gjetjen e përfitimeve tregtare si pasojë e intensifikimit të tregtisë ndjekur nga heqja dhe eleminimi i tarifave. Fatmirësisht, për avokatët e tregtisë së lirë, kjo linjë kërkimi nuk fitoi asnjëherë vëmendje në publik dhe në debatet lidhur me politikat, por, nga ana tjetër, teza se tregtia e lirë ka siguruar prosperitetin dhe rritjen e një vendi apo dhe të botës në tërësi, duke lejuar çdo vend të mbledhë përfitimet nga specializimi, qëndron si një tezë e diskutueshme. Sigurisht, korrelacioni ndërmjet rritjes dhe tregtisë është i fortë. Megjithatë, korrelacioni nuk nënkupton dhe shkaktimin: nëse tregtia shkakton rritjen apo rritja e kërkesës shkakton tregtinë, është ende një pyetje e hapur. Pasuesit e Keynes-it ndërmjet tyre Thirlwall dhe Harrod ndërtuan një teori tregtie që shpjegon flukset ndërkufitare të të mirave dhe shërbimeve si rezultat i nivelit (ose normës së rritjes) të aktivitetit ekonomik. Politikat tregtare të vlerësuara nga kjo prespektivë sugjerojnë se përfitimet potenciale të liberalizimit tregtar janë të mëdha, por vetëm, nëse janë ndjekur nga një bazë industriale ekzistuese dhe plotësuar më tej nga politika industriale përndryshe, fuqia blerëse e një vendi ekonomikisht të dobësuar thjesht absorvon prodhimet e vendeve të tjera. Një tjetër dimension kritik i teorisë së tregtisë dhe politikave tregtare është diferenca fondamentale midis ekonomive të botës të zhvilluar dhe në zhvillim. Për shembull, edhe nëse modelet post-H-O, bazuar në teoritë e organizimit industrial, ndihmuan në shpjegimin e tregtisë ndërmjet Japonisë dhe Gjermanisë, ato nuk u dukën aq mirë të përshtatshme për analizimin e çështjeve tregtare lidhur me Brazilin ose Kenian. Hans Singer dhe Raul Prebisch ishin të parët që identifikuan rënien e vazhdueshme të çmimeve të produkteve primare, relativisht ndaj të mirave industriale, ndërsa punonin për rastin e Shteteve të Bashkuara mbi më shumë se një gjysëm shekulli më parë. Që atëherë kjo çështje ka qenë tepër e debatueshme. Edhe pse Rikardo dhe Heckscher dhe Ohlin ishin të

15

saktë, përfitimet që vendet në zhvillim mund të kenë nga specializimi zbehen nga rënia në çmimet relative botërore, duke transferuar përfitimet e tyre në produktivitet tek konsumatorët. Si literatura në zhvillim ashtu dhe literatura lidhur me konkurencën monopolistike tregtare vënë theksin në të ardhurat rritëse, veçanërisht në prodhim, zakonisht duke u shoqëruar nga kostot mesatare rënëse. Benefitet nga tregtia në këtë rast nuk qëndrojnë në formën e përmirësimeve alokative statike, por në formën e ekspansionit dinamik induktuar nga tregje më të mëdha dhe specializim më i madh. Rrënjët e këtyre argumentave mund të gjenden në studimet e Adam Smith dhe më së fundmi në Young (1928), Verdoorn (1949), Kaldor (1978) dhe Thirlwall (1980, 1992). Si përfundim, mund të themi se ekziston një diversitet i madh në literaturë për tregtinë dhe efektet në të ardhurat, punësim dhe bilancin e pagesave. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike është se si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik?

2.5 Kostot e tregtisë. Lehtësirat tregtare, që kanë si qëllim heqjen e barrierave për lëvizjen e mallrave nga një shtet në një shtet tjetër, përbëjnë një çështje të rëndësishme dhe mjaft interesante në politikat tregtare aktuale. Lehtësirat tregtare ishin një nga çështjet më të diskutuara gjatë Konferencës së Singaporit të mbajtur në vitin 1996 nga OBT8. Antarët e OBT, kanë filluar negociatat formalisht në lidhje me lehtërisat tregtare, (trade facilitation) në vitin 2004. Rritja e tregtisë globale ka bërë që shumë shtete antare të përfshihen në negociata, ku kanë arritur dhe në disa propozime konkrete. Termi i lidhur ngushtë me lehtësirat tregtare është “kostoja e tregtimit”. Shpesh konsiderohen edhe si forcë fërkimi (penguese) për zhvillimin e tregtisë globale. Përkufizimi i përgjithshëm i pranuar për kostot e tregtimit jepen nga Anderson and Wincoop (2004). Sipas tyre, “kostot e tregimit”, përfshijnë të gjitha kostot që shërbejnë për të dërguar të mirën tek përdoruesi final, përfshirë këtu edhe kostot margjinale të prodhimit të vet produktit. Sipas këtij përkufizimi, në kostot e tregimit përfshihen politikat tarifore (barrierat tarifore ose jo tarifore), kostot e transportit, kostot e komunikimit të informacionit (që lidhen më gjuhën dhe histori tregtare), kostot ligjore dhe kostot e shpëndarjes së të mirave që lidhen me infrastrukturën. Sipas vlerësimeve të bëra nga Bergstrand dhe Egger (2010), kostove të tregtimit (trade frictions) nuk i është kushtuar një rëndësi e madhe në rolin që ato kanë pasur në zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare në teoritë neoklasike apo tradicionale. Nga viti 1970 roli i kostove të tregtimit në përcaktimin e shkëmbimeve tregtare i është kushtuar një vëmendje e madhe në aspektin teorik. Anderson (1979), Krugman (1980), Bergstrand (1985, 1988), Hepman dhe Krugman (1985) janë disa nga studimet me të hershme, të cilat kanë tentuar të përfshijnë kostot e tregtimit në modelet moderne të tregtisë ndërkombëtare. Sikurse e nënvizuam edhe më sipër, Anderson and Wincoop (2003) tentuan të ndërtonin një analizë analitike për të trajtuar rolin e kostove të tregtimit në një kontekst më të gjerë.

8 Organizata botërore e tregtisë, https://www.OBT.org/english/tratop_e/dda_e/dda_e.htm

16

Anderson dhe Wincoop (2004) raportojnë se 74% e kostos së tregtimit të një të mire midis dy vendeve të industrializuara e përbejnë taksat. Me shumë mundësi këto kosto mund të ulen me një qeverisje më të mirë, infrastrukturë më të mirë, tarifa të ulëta, kosto transporti më të ulta, gjuhë dhe kulturë të përbashkët etj. Nga ato që thamë me lart, mund të konkludojmë në përfundimin se lehtësirat tregtare zvogëlojnë kostot e tregtimit. Përkufizimi në terma të përgjithshëm i kostove tregtare sjell vështirësi në përcaktimin e variablave, të cilët ndikojnë (pozitivisht ose negativisht) në kostot e tregtimit. Sipas Hummels (2001) mund të krijohet një listë e gjatë me barrierat penguese për tregtinë ndërkombëtare dhe nuk do të ishte e vështirë për të justifikuar çdo barrierë të përfshirë në atë listë. Ky kapitull ka si qëllim kryesor të nënvizojë disa nga faktorët më të rëndësishëm që bllokojnë ose pengojnë tregtinë ndërkombëtare, duke rritur kostot e tregtisë.

2.5.1 Faktorët që ndikojnë në koston e tregtimit.

2.5.1.1 Distanca

Pse çështje afërsie? Roli i distancës gjeografike dhe i influencës së vendeve fqinje ka qenë gjerësisht e neglizhuar në teorinë tradicionale të rritjes, e cila mbështetet në karakterin kombëtar dhe progresin teknologjik. Ende grumbullimi i aktiviteteve ekonometrike është një fenomen që ngre pyetjen rreth zgjerimit se nga cili shtet fqinj ka ndikimet më të mëdha. Procesi i zhvillimit mund të pengohet në vendet që janë larg nga qendrat me aktivitetet ekonomik. Distanca mund të ketë efekt në prodhim dhe të ardhura të ndryshme që përfshijnë tregtinë, investimet e huaja dhe zhvillimin teknologjik. Po të përqëndrohemi tek tregtia, distanca në mënyrë të drejtpërdrejtë rrit koston e transportit, që është një pengesë për të dy vendet që kryejnë tregti. Ka një numër rrugësh të ndërlidhura, nëpërmjet të cilave kemi efekt në prodhim. Afërsitë e mëdha me tregjet në botë rrisin mundësinë të përqëndrohesh në shfrytëzimin e burimeve në mënyrë konkuruese. Mbi të gjitha, konkurenca e fortë ushtron presion mbi kompanitë që të përdorin burimet në mënyrë sa më efiçiente dhe i detyron të përtërijnë dhe të mbajnë një avantazh konkurrues. Me një popullsi të pakët në numër dhe të largët të një vendi, kompania duhet të bëj një analizë të çmimit të transportit me atë të produktit, në mënyrë që të ngeli konkurues në treg me kompanitë e tjera, "faktori çmim në prodhimet e një ndërmarrje varet nga vendndodhja e konsumatorit dhe përpiqet t`i barazpeshojë ato". Largësia ka gjithmonë kosto, sepse ka shpenzime ekstra.

Distanca gjeografike midis dy vendeve, përgjithësisht është e lidhur me koston e transportit, distancë më e madhe kosto më e madhe. Por autorë të ndyshëm nuk bien në konsesus në lidhje me koston që paraqet distanca gjeografike midis dy vendeve. Obstfeld and Rogoff (2001) midis të tjerëve qëndrojnë besnikë të faktit se distanca gjeografike përfaqëson koston e transportit. Por, siç është nënvizuar edhe nga autorë të tjerë, ‘kostoja

17

e distancës midis dy vendeve, përfshin element të tjerë, si për shembull: mospërshtatjen kulturore, por edhe element të tjerë që rrisin barrierat’, Grossman (1996) , Hummels (1999) , Anderson and Marcouiller (1999) . Përgjithësisht mund të pohohet se gjithmonë distanca ka qënë një variabël i rëndësishëm në ekuacionin e gravitetit, por autorët asnjëherë nuk kanë qënë të sigurtë se çfarë përfaqëson kostoja që vjen si pasojë e distancës gjeografike midis dy vendeve.(Baier and Bergstrand,2001). Ekonomikisht është e saktë dhe e llogjikshme përfshirja e distancës si kosto transporti. Nga studiment e bëra rezulton se distanca përbën një element kryesor në tregti. Një nga zbulimet më popullore dhe më të rëndësishmë të bëra në ekonominë ndërkombëtare është gjetja e rolit negativ që distanca kontribuon në zhvillimin e tregtisë. Janë disa njësi matëse të vlefshme për t`u përdorur në kërkimet empirike në lidhje me distancën midis dy vendeve në ekuacionin gravitetit. CEPPII 9 përfaqëson një databazë ku mund të sigurohen të dhëna, që përcaktojnë njësinë matëse për distancat për 225 vendeve të botës. Në literaturën e përzgjedhur janë përdorur dy njësi matëse: distanca e thjeshtë (Simple distances), e cila përcaktohet duke përdorur ekuacionon e rrethit bazuar në distancën toksore midis dy vendeve dhe distanca e ponderuar (Weighted distances), e cila bazohet në distancën midis dy qyteteve më të mëdha të dy shteteve, e ponderuar kjo me peshën që ka secili qytet në raport me numrin total të popullsisë së secilit shtet. Nuk është surprizuese që, pothuajse ½ e tregtisë botërore zhvillohet midis shteteve që kanë një distancë prej 3000 kilometrash nga njëri-tjetri (Hummels,2006). Shumë studiues bien dakort me idenë se kostot e transportit janë pikënisja për të shjeguar kostot e tregtisë. Është llogjikisht e qartë që kushton më pak dërgimi i të mirave nga Greqia në Shqipëri, sesa nga Shqipëria në Gjermani, pasi nevojitet më shumë karburant, sigurimin e mallit gjatë udhëtimit dhe kosto të tjera kapitale. Njësia matëse më e shpeshtë që përdoret për të njësuar koston e tregtisë është “Cif-Fob Factor”, e cila i referohet raportit të vlerës së ngarkesës në vendin e origjinës me vlerën që mbërrin në destinacion duke përfshirë në këtë vlerë koston e sigurmit dhe atë të transportit të ngarkesës. Raporti midis vlerës së ngarkesës në vendin e origjinës me vlerën e ngarkesës në destinacion i zbresim një njësi nga e cila përfitojmë një përqindje ad valorem, e cila është kostoja e lidhur me transportin e ngarkesës. Baier and Bergstrand (2001) raportojnë një mesatare të Cif-Fob Factor për 16 vendet e OECD në 1958 prej 8.3% dhe 1988 prej 4.3%. Hummels nënvizon se kostoja rritet në mënyrë substanciale me rritjen e distancës, por ajo pakësohet me kohën. Gjithashtu mund të ndodh edhe efekti i kundërt që kostoja për një EURO e një kilometri shtesë mund të ulet, por kostoja e kohës mund të rritet, nqse të mirat që tregtohen, janë të ndjeshme. Kështu që efekti i distancës në volumin e shkëmbimeve tregtare mbetet.

2.5.1.2 Politikat tregtare. Politika tregtare është korpusi i vendimeve ligjore, që ndikojnë direkt në sasinë e të mirave dhe shërbimeve që një vend importon ose eksporton. Politikat tregtare mund të marrin forma të ndryshme, më të zakonshmet janë taksat doganore ose taksat e aplikuara mbi të mirat e importuara dhe kontigjenimi i importeve (kuota) ose limite sasiore për

9 Center d’Etudes prospectives et d’Iformations Internationales

18

kufizimin e importit të prodhimeve të caktuara. Politikat tregtare restriktive (shtrënguse) janë të përhapura në të gjithë botën, ndonëse ndonjëherë janë të “kamufluara“. Për shembull, qeveria e SHBA ushtron presione të vazhdushme mbi qeverinë japoneze në mënyrë që të kufizojë numrin e makinave japoneze të eksportuara në SHBA. Këto të ashtuquajtura "restriksione vullnetare në eksport10", realisht nuk janë vullnetare dhe në thelb janë një formë e kontigjenimit të importeve. Barrierat tarifore. Një tarifë është një taksë (detyrim), që vendoset mbi një produkt, kur kalon kufijtë kombëtarë. Tarifa më e përhapur është tarifa e importit, e cila është një taksë që vendoset mbi një produkt të importuar. Një tarifë më pak e zakonshme është tarifa e eksportit, e cila është një taksë që i vendoset një produkti që eksportohet. Tarifat e eksportit janë përdorur shpesh nga vendet në zhvillim. Për shembull, kakao që eksportet nga Gana tarifohet, po ashtu edhe eksportet e naftës tarifohen nga OPEC11, në mënyrë që të rriten të ardhurat për vendin ose të nxisin pamjaftueshmëri në tregjet globale dhe rrjedhimisht të rrisin çmimin e produktit që eksportojnë. Tarifat mund të vendosen për qëllime të mbrojtjes së prodhimit apo për rritjen e të ardhurave. Një tarifë mbrojtëse është projektuar për të reduktuar sasinë e importeve që hyjnë në një vend, kështu izolimi nga konkurenca e jashtme mbron prodhuesit vendas. Kjo sjellë një rritje të prodhimit vendas, në mungesë të tarifës mbi importet do të ishte pamundur mbrojtja nga konkurenca e jashtme. Një tarifë për rritjen e të ardhurave vendoset me qëllim gjenerimin e të ardhurave në buxhet dhe mund të vendosen në të dyja rastet si për eksportet ashtu edhe për importet. Barrierat jo tarifore. Në këtë pjesë të kapitullit do të shqyrtojmë politikat e tjera, që kufizojnë tregtinë ndërkombëtare. Nga viti 1960 e në vazhdim barrierat tarifore dhe ato jotarifore janë bërë temat më të diskutuara gjerësisht në raundet e negociatave të tregtisë ndërkombëtare. Edhe pse tarifat kanë zbritur në dekadat e fundit, pengesat jotarifore për tregtinë janë shumëfishuar. Kjo nuk është e habitshme, pasi të gjitha forcat politike që kërkojnë vendosjen e tarifave të larta për të mbrojtur ekonomitë e vendeve të tyre, nuk do të zhduken ndonjëherë. Por, në vend të kësaj, ata duhet të kërkojnë mbrojtje nëpërmjet kanaleve të tjera e jo nga barrierat mbi tregtinë. Barrierat jotarifore përfshijnë një shumëllojshmëri të masave. Disa nuk sjellin pasoja të rëndësishme mbi tregtinë, për shembull, kërkesat në lidhje me etiketimin dhe paketimin e produktit nuk mund të kufizojnë tregtinë. Barrierat e tjera jotarifore ndikojnë dukshëm në modelet e tregtisë, siç janë: kuotat e importit, kufizimet vullnetare të eksportit,

10 Për më shumë shiko: Berry, Steven, James Levinsohn, and Ariel Pakes. 1999. Voluntary Export Restraints on Automobiles: Evaluating a Trade Policy. American Economic Review 89(3): 400-30. - See more at: http://www.perc.org/articles/voluntary-export-restraints-automobiles#sthash.Yy4wEbIi.dpuf 11OPEC -Organization of Petroleum Exporting Countries

19

subvencionet e ndryshme, etj. Këto lloj barrierash janë të destinuara për të reduktuar importet dhe kështu përfitojnë prodhuesit e brendshëm.

2.5.1.3 Rrjeti i logjistikës. Tashmë është e argumentuar se një rrjet logjistike efiçent është i rëndësishëm dhe përcaktues në marrëdhëniet tregtare globale. Tregtia ndërkombëtare përfshin edhe lëvizjen e mallrave që kanë një rrjet logjistik kompleks. Logjistika tregtare është një kombinim i disa aktiviteteve, si: transporti, magazinimi, konsolidimi i ngarkesës, shpërndarja në vendin e dërgesës, sistemi i pagesave që përfshin një shumëllojshmëri agjentësh privat dhe shtetërorë. Tregtarët, që të jenë sa më kompetitiv në tregun global, duhet të jenë të aftë të lëvizin mallrat dhe shërbimet me kosto transaksioni sa më të ulta të mundshme. Një studim i Bankës Botërore nxjerr në pah lidhjen direkte dhe rëndësinë që ka logjistika tregtare në të ardhurat e ekonomisë, ekspansionin tregtar, diversifikimin dhe rritjen e ekonomisë. Konkluzionet e nxjerra nga Banka Botërore mbështeten edhe nga studimet e ndërmarra nga Hoeka and Nicita (2008), që këto efekte ose lidhje i quajnë si “modeli tradicional i gravitetit”, që tregon se një logjistikë tregtare e zhvilluar sjell një rritje të shkëmbimeve tregtare. Veç kësaj Banka Botërore (2007) nënvizon se ngadalsimi i transportit të të mirave është i lidhur pozitivisht me performancën e ulët të logjistikës dhe rezulton me një kosto më të lartë, që pengon në mënyrë të theksuar konkurueshmërinë e firmës në treg. Nga studimet e kryera janë identifikuar disa indikatorë, që duhen diskutuar për ndikimin që kanë në logjistikën tregtare midis vendeve. Indeksi i Performacës së Logjistikës (LPI Logistic Performanc Index) vlerësohet si indeksi i parë, që ka si fokus kryesor transportin. Ky indeks vlerëson disa nga fakstorët kyç që ndikojnë në performancën e logjistikës, si për shembull: cilësia e infrastrukturës, shërbimet logjistike, sigurimi i pronës nga vjedhjet, transparenca nga organet qeveritare në lidhje me procedurat që duhen ndjekur, sa ligjzbatuese janë institucionet dhe kushtet makroekonomike. Pra, ky indeks përfshin një bashkësi të gjerë të kostove të transportit si ato direkte dhe ato indirekte. Një veçori tjetër e vlerësimit që e bën LPI-në të lidhur ngushtësisht me interpretimin e dhënë lidhur me lehtësirat tregtare të negociuar në OBT, që theksojnë rëndësinë e logjistikës në kryerjen e aktivitetit tregtar. Struktura e kostove të logjistikës që përballohen nga eksportuesi, mund t`i klasifikjmë në kosto direkte dhe indirekte.

- Kostot direkte i referohen kostos që lidhen me transportin dhe më së shumti kanë si faktor kryesor distancën midis vendeve.

- Ndërsa kostot indirekte janë në përgjithësi më komplekse e që nuk kanë të bëjnë me aktivitetin direkt, si për shembull: kosto e procedurave të zgjatura në doganë ose infrastruktura e pazhvilluara.

2.5.1.4 Kosto të tjera. Pasja e një gjuhe dhe historie zhvillimi të njëjtë ndihmon në praktikat e të bërit biznes duke reduktuar kostot. Firmat që operojnë në vendet që kanë gjuhë dhe histori pothuajse të njëjtë, dinë më shumë rreth njëri-tjetrit, pasi e kryejnë aktivitetin operativ në mjedise pothuajse të njëjta, pra është më e lehtë lidhja e kontratave dhe kryerja e shkëmbimeve

20

tregtare në mjedise familjare. Nuk është e vështirë të vihet re se vendet e izoluara kanë një disavantazh, pasi ato nuk mund të kontrollojnë kushtet e transportit jashtë kufijve të tyre.

Figura 2.1: Rruga që përshkron produkti nga nisja deri në daljen nga porti Këto vende duhet të kontribojnë në ndërtimin e korridoreve tregtare për të pasur aksese në portet dhe rajonet tregtare të partnerëve. Banka Botërore raporton se vendet e izoluara kanë një disavantazh të theksuar në kohë dhe kosto. Gjithashtu, raportohet se këto vende duhet të përballojnë një zinxhir më të zgjeruar të aktiviteteve për transportin e të mirave.

2.5.2 Disa evidenca elementare për ekszistencën e kostos së tregtimit. Feenstra (2004) ka derivuar një shprehje për eksportet nga vendi “i” në vendin “j”, ku kostot e tregtimit nuk ekzistojnë. Kërkesa e pritur për të mirat nga vendi “i” në “j”, jepet nga shprehja 𝑥𝑖𝑗 = 𝜎𝑖𝐸𝑗, ku 𝜎𝑖 R përfaqëson shpenzimet globale për të mirën, ndërsa 𝐸𝑗 R

pritjet për të mirën nga shteti j. Nëse shënojmë me 𝑌𝑖, 𝐺𝐷𝑃 − 𝑛ë e vendit “i” atëherë balanca e tregtisë është 𝐸𝑗 = 𝑌𝑗 R . Kërkesa për një treg të hapur na implikon në barazimin Ʃ𝑋𝑖𝑗 = 𝑌𝑖. Duke kryer disa shndërrime algjebrike, do të përftojmë një shprehje për eksportet nga vendi “i” në vendin “j”, duke supozuar një botë pa kosto transaksioni.𝑋𝑖𝑗 = 𝑆𝑖𝑆𝑗𝑌 Ku 𝑆𝑖 = 𝑌𝑗 /𝑌 paraqet raportin e GDP-së së vendit 𝐽 (𝑌) me GDP-në e të gjithë globit (Y). Krugman dhe Obstfeld (2009) kanë dalë në përfundimin se ekuacioni i mësipërm ka disa përdorime të dobishme, si për shembull: raporti i tregtisë së vendit “J” në lidhje me GDP jepet nga ekuacioni Ʃ𝑋𝑖𝑗/𝑌𝑗 = 1 − 𝑆𝑖𝑗,𝑘𝑢 𝑆𝑖𝑗 R është një numër në rënie. Vëzhgimet na tregojnë se kryerja e tregtisë me kosto zero është akoma larg.

2.6 Modeli i gravitetit në tregtinë dypalëshe. Para Luftës së Dytë Botërore, kur teoritë ekonomike arrinin të shpjegonin pjesë të tregtisë ndërkombëtare, duke përdorur modelin e tregtisë 2*2*2 bazuar në teorinë e avantazheve

Nisja Tranzit i brendshëm

Barierat kufitare

Trasferimi multimodal

Dalja nga porti

Tranzit i brendshëm Tranzit i jashtëm

21

krahasuese12, e cila është një përmirësim i teorisë së avantazheve absolute13, një tjetër teori lindi (Bergstrand dhe Egger, 2010)14. Kjo teori lindi për të shpjeguar statistikisht tregtinë dypalëshe ndërmjet vendeve. Studiuesit vënë re se marrdhëniet tregtare dypalëshe ndërmjet çdo vendi “i” dhe “j” mund të shpjegohen nga masa ekonomike15 dhe distanca ndërmjet vendeve. Specifikisht, kjo lidhje ngre hipotezat e para për këtë punim.

a. A ndikohet tregtia dypalëshe nga masa ekonomike? b. A ndikohet tregtia dypalëshe nga faktorët gjeografikë, në rastin tonë nga

distanca?

Kjo hipotezë e ngritur nga studiuesit e rinj tregon se: Ekuacioni 2.1

ln𝑋𝑖𝑗 = ln𝛼0 + 𝛼1 ln𝐺𝐷𝑃𝑖 +𝛼2 ln𝐺𝐷𝑃𝑗 +𝛼3 ln𝑑𝑖𝑠 tan 𝑐𝑒𝑖𝑗 + ln 𝜀𝑖𝑗 ku 𝑥𝑖𝑗 përfaqëson tregtinë dypalëshe nga vendi "𝑖" drejt vendit "𝑗", 𝐺𝐷𝑃𝑖𝑗 përfaqëson masën ekonomike që në rastin tonë GDP-në e vendeve respektive, 𝑑𝑖𝑗 përfaqëson distancën ndërmjet vendeve të përfshira në model dhe 𝜀𝑖𝑗 përfaqëson termin e gabimit. Në vitin 1960 ky ekuacion u quajt modeli i gravitetit, që duke e parë, ngjan me ligjin e gravitetit të Njutonit. Duke përdorur Ekuacionin 2.1 ne mund të arrijmë në dy konkluzione të rëndësishme:

- Së pari: Ky ekuacion ka një forcë të lartë shpjeguese.

- Së dyti: Tregtia ndërmjet vendeve ndikohet shumë nga kostot e tregtisë siç mund të jetë distanca ndërmjet vendeve (Bergstrand dhe Egger, 2010).

Pavarësisht këtyre rezultateve të rëndësishme, ekonomistët nguronin të mbështeteshin tek ky model, ata i besonin më shumë teorive të aplikuara deri në atë kohë. Megjithëse ky model nuk është pranuar në të shkuarën, madje është gjykuar negativisht, sot ky model është provuar statistikisht që jep rezultate të qenësishme. Në këtë kapitull ne do të shohim literaturën e lidhur me këtë model, pra disa teori dhe aplikime, do të vëzhgojmë rritjen e modelit të gravitetit në mënyrë kronologjike, do të shohim lidhjen e këtij modeli me modele të tjera të tregtisë ndërkombëtare, aplikimet e modelit të gravitetit nga ekonomistët të cilët kanë përcaktuar faktorët që ndikojnë në tregtinë dypalëshe, do të shohim kontributet e fundit drejt vlerësimit të vazhdueshëm të këtij modeli, gjithashtu do të japim disa kufizime të këtij modeli dhe si mund të përmirësohet ky model. 12 Ekonomistët përdorin termin avantazh krahasues për të përcaktuar raportin ndërmjet kostove oportune të dy prodhuesve. 13 Kur krahasojmë produktivitetin e një personi, ndërmarjeje apo kombi me një tjetër, ekonomistët përdorin termin avantazh apsolut. 14 Ky model supozon se kemi dy vende, dy te mira, dy faktore prodhimi. 15 Shih: Measuring the economic mass, the Albanian case, Prendi Llambi, Velaj Entela. 2014

22

2.6.1 Zhvillimi historik. Fillimet e modelit të gravitetit datojnë në mes të viteve 1950, kur Isard dhe Peck (1954), përpunuan efektet negative të distancës, strukturat tregtare dhe politike, si dhe pabarazitë në tregtinë bilaterale. Fillimisht, ekuacioni i modelit të gravitetit u realizua nga Tinbergen (1962). Modeli i gravitetit nga Tinbergen bazohej në përafrimin Njutonian të interpretimit të flukseve të tregtisë bilaterale. Që në përdorimet e para të modeleve të gravitetit ato kanë reaguar shumë mirë në aplikimet empirike. Sidoqoftë, ekzistonte problemi i mungesës së bazës teorike të këtij koncepti për një kohë të gjatë. Disa ekonomistë ngritën dyshime mbi bazën teorike të modelit të gravitetit. Si kundërpërgjigje e këtij problemi, u publikuan shumë punime nga teori ekonomike të njohura, të cilat derivojnë konceptin e modelit të gravitetit. Baza e parë teorike e përfunduar u realizua nga Anderson në 1079, i cili justifikonte ekuacionin e modelit të gravitetit nga teoria e të mirave të diferencuara. Në punimin e tij Anderson siguron mikro-themelet e para serioze të ekuacionit të gravitetit, bazuar në preferencat e Armington. Megjithatë në studimet e tij ai përdori supozimin se çdo vend specializohet në prodhimin e një të mire, gjë e cila është shumë e fortë për t`u besuar. Në një studim të mëvonshëm (Anderson dhe Van Wincoop 2001) autorët shmangën dobësitë dhe zhvilluan një teori të re të mikrobazës. Në punimin e tyre të përbashkët autorët argumentojnë se tregtia bilaterale përcaktohet nga kostot relative të tregtisë dhe rezistenca e tregtisë multilaterale mund të zgjidhet duke përdorur efektet fikse për importet dhe eksportet. Termat specifikë të rezistencës së vendit, kontrollojnë karakteristikat e pavëzhguara të tendencës së një vendi ndaj importeve ose eksporteve, nëse janë përftuar koefiçentët e paanshëm. Bergstrand (1985, 1989) vazhdoi të zhvillonte derivimin teorik të modeleve të gravitetit bazuar në modelin e konkurrencës monopolistike. Helpman dhe Krugman (1985, 1990) derivuan ekuacionin e gravitetit bazuar në qasjen e rritjes së të ardhurave të shkallës dhe Deardorff (1998), provoi koherencën e tij me teori të përbashkëta tregtare dhe përafrimin e faktorit ndihmës bazuar në modelin Heckscher–Ohlin. Le të citojmë disa nga teoritë e reja përkrahëse të tregtisë gravitacionale: punimi i Helpman (2008), në të cilin ekuacioni i gravitetit derivohet nga një model i tregtisë së firmave heterogjene. Veç kësaj, studimet shpjegojnë një rrugë të re për të arritur në zero vëzhgime të tregtisë, flukset asimetrike tregtare dhe kufijtë e gjerë të tregtisë. Cieslik (2009) përpunoi modelet e specializimeve të papërfunduara dhe Novy (2010) punoi në kuadër të mikrobazës së ekuilibrit të përgjithshëm. A ekzistojnë teori kundërshtuese ose a është e mundur të arrihet ekuacioni nga ndonjë teori ekonomike? Siç shpjegohet më lart, ekuacioni i gravitetit mund të provohet nga teoria e Heckscher-Ohlin për faktorët ndihmës relativë. Teoria thotë se: vendet me bollëk të një faktori pritet që të prodhojnë të mirat që kërkojnë relativisht sasi të madhe të faktorit që ka me bollëk në prodhimin e tyre. Megjithatë, vëzhgimet në modelet e tregtisë në botën reale, kanë prodhuar një numër rezultatesh, të cilat nuk përkojnë me pritshmëritë e teorive të avantazheve krahasuese. Në veçanti, i referohemi paradoksit të Leontioef, bazuar në vëzhgimet e faktorit “bollëk” dhe

23

eksporteve të SHBA. Sigurisht, ka shumë teori dhe studime me qëllim që të provojnë pasaktësinë e publikimeve të Leontief, (Hoffmeyer, 1958; Fama dhe Bliss, 1987), por çështja është se ka një mundësi që ekuacioni i gravitetit të mos jetë provuar nga disa teori jo të sakta. Disa përshkrime më të detajuara të historisë së modeleve të gravitetit, zhvillimeve dhe modifikimeve, shkojnë përtej kufijve të kësaj teze. Një vështrim më i përgjithshëm i derivimeve teorike të modelit të gravitetit e ofron Dzurilla (2003). Siç përcakton Frankel (1998), ekuacioni i gravitetit së fundmi ka: “kaluar nga vështirësitë e varfërisë së bazës teorike në vështirësitë e pasurisë”. Në 1990 popullariteti i modeleve të gravitetit në tregtinë ndërkombëtare u rrit. Ky koncept ekonometrik u bë shumë i përdorshëm dhe relativisht një mjet i besueshëm për ekzaminimin e përcaktuesve të tregtisë së jashtme. Për më tepër, modeli i gravitetit mund të përdorej për të identifikuar magnitudën e potencialit të tregtisë, vlerësimin e impaktit të antarësimit në një organizatë (GATT, OBT), bashkimi i monedhave, flukset e migracionit, investimet e huaja direkte ose shkatërrimet natyrore. Që nga 1962 modeli i gravitetit ka evoluar. Kjo nënkupton se së bashku me variablat “bazë “ të përmendura më sipër, janë përdorur faktorë të tjerë duke përfshirë: gjuhën e përbashkët, afërsinë, lidhjet e përbashkëta koloniale, monedhën e përbashkët, fazën e integrimit (zonën e tregtisë së lirë, marrëveshjet e konkurencës, etj), normën reale efektive të këmbimit ose treguesit institucionalë, si: efektiviteti i qeverisë, indeksi i korrupsionit, indeksi i edukimit dhe ai fiskal, monetar, treguesi i biznesit ose i tregtisë së lirë. Këto janë përfshirë me qëllim për të përcaktuar një rang më të gjerë të barrierave tregtare ose kostove të transaksionit. Në modelin e kapitullit 4, do të përfshihen disa variabla shtesë.

2.6.2 Ekuilibri i përgjithshëm. Kontributet e hershme u ndoqen nga studiues të rinj, të cilët tentonin të derivonin ekuacionin e gravitetit nga modelet ekzistuese. Anderson (1979) në kontekstin e modelit ku produktet janë të diferencuara dhe konsumatorët kanë preferenca të shfaqura për të gjithë llojet e produkteve, zhvilloi një teori që mbështetej tek modeli i gravitetit. Ai supozoi preferencat Coob Dauglas, me elasticitet konstant të zëvëndësimit (CES)16 dhe me supozimin se distanca është e vetmja kosto e tregtisë në keto kushte ekuacioni i gravitetit të Anderson ishte: Ekuacioni 2.2

𝑋𝑖𝑗 = �𝐺𝐷𝑃𝑖 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑗∑ 𝐺𝐷𝑃𝑗𝑁𝑗=𝑖

� ∗1

𝑓(𝑑𝑖𝑠 tan 𝑐𝑒𝑖𝑗)∗ ��

𝐺𝐷𝑃𝑗𝐺𝐷𝑃𝑤

𝑁

𝑗=𝑖

��1

𝑓(𝑑𝑖𝑠 tan 𝑐𝑒𝑖𝑗)��

−1

Ku: 𝑓(𝑑𝑖𝑠𝑡𝑎𝑛𝑐𝑎)𝑖𝑗 përfaqëson koston e tregtisë dhe 𝐺𝐷𝑃𝑊 përfaqëson GDP-në botërore. 16 CES, mat përqindjen e ndryshimit të faktorëve të prodhimit për shkak të ndryshimit në përqindje të normës teknike të zëvëndësimit (MRTS).

24

Ekuacioni 2.2 duket njësoj si ekuacioni 2.1, përveç faktit se ekuacioni 2.2 ndërlikohet se përfshin preferencat CES. Struktura e mësipërme jep një përfundim i cili komenton se: sado që të jenë çmimet, një vend do të konsumojë disa nga të mirat dhe shërbimet e çdo shteti, që do të thotë se kemi tregti dypalëshe me çdo vend të botës. Të gjitha të mirat do të tregtoheshin, të gjithë vendet tregtojnë dhe në ekuilibër të ardhurat nacionale llogariten si shumë e kërkesës agregate të brendëshme dhe të jashtme për çdo produkt unik që vendet prodhojnë. Për këtë arsye, sipas kësaj teorie, vendet e mëdha importojnë dhe eksportojnë më shumë. Por teoria e Anderson ka limitet e veta, sepse ky autor nuk merr parasysh çmimet e ndryshme. Mungesa e rëndësisë së çmimeve tek Anderson motivoi Bergstrand (1985) të zhvillojë këtë teori duke përfshirë dhe indekset e çmimeve17. Bergstand zbuloi se indekset e çmimeve do të ndikonin në tregtinë dypalëshe, ai supozoi se prodhuesit brenda vendit operonin në strukturën e tregut të konkurencës monopolistike18 dhe në këtë mënyrë do të kishim diferencim produkti, jo vetëm ndërmjet vendeve, por edhe ndërmjet firmave. Pavarësisht nga këto kontribute, disa nga ekonomistët shfaqën mungesën e gadishmërisë për ta zhvilluar ekuacionin e gravitetit, sepse ata mendonin se ky ekuacion është derivat i teorive klasike. Deri në vitin 2003 ekonomistët bazoheshin tek gjetjet e Anderson (1979) dhe Bergstrand (1985) dhe shumica e këtyre studiuesve e injoronin rolin e çmimeve në tregtinë ndërkombëtare, siç dhe mund të përmendim punimin e Mc Callun (1995). Një kontribut të qenësishëm në zhvillimin e këtij modeli, ka dhënë Anderson dhe Wincoop në një punim ku nënvizohet rëndësia e kostove relative të tregtisë. Teoria e tyre jep një konkluzion se tregtia dypalëshe ndikohet nga kostot relative të tregtisë, prirjet e vendit “j” për të importuar nga vendi “i” ndikohen nga kostot e tregtisë ndërmjet “i” dhe “j”. Ekuacioni i tyre i gravitetit merr formën e mëposhtme: Ekuacioni 2.3

𝑋𝑖𝑗 = �𝑡𝑖𝑗1−𝜎

𝑃𝑖1−𝜎 ∗ 𝑃𝑗1−𝜎� ∗ �

𝐺𝐷𝑃𝑖 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑗𝐺𝐷𝑃𝑤

�

Ku 𝜎 përfaqëson elasticitetin e zëvëndësimit ndërmjet të mirave ose shërbimeve, 𝑡𝑖𝑗 përfaqëson koston e tregtisë dypalëshe ndërmjet vendit “i” dhe “j”, “𝑃𝑖” dhe “𝑃𝑗” përfaqëson rezistencën multilaterale të brendshme dhe të jashtme, pra respektivisht rezistenca mesatare, që përballen eksportuesit dhe rezistenca mesatare, që përballen importuesit. Dy rezultatet kryesore që dalin nga punimi i Anderson dhe Wincoop janë:

Së pari: hyrja e një indeksi të ri si MRs19 ndihmon në shpjegimin e importeve dhe eksporteve. Së dyti: për të matur sa më mirë ekuilibrin e përgjithshëm, kërkohet të llogaritet MRs për çdo vend apo rajon përpara dhe pas ndryshimit të tij.

17 Shih ekuacionin 12, tek Bergstrand 1985. 18 Një strukturë tregu me shumë firma, produkt të diferencuar dhe që nuk ka pengesa të hyrjes në treg. 19 Rezistenca multilaterale.

25

Sidoqoftë “𝑝𝑖” dhe “𝑝𝑗”, janë të pamatshme dhe të vështira për t`u stimuluar në botën reale.

2.6.3 Zhvillimet e fundit të modelit të gravitetit. Një çështje e rëndësishme, që ka marrë vëmendje të vazhdueshme në rezultatet empirike dhe teorike të modelit të gravitetit, është evidenca se rreth 50% e të gjithë vendeve nuk tregtojnë me njëri-tjetrin, gjithashtu tregtia dypalëshe nuk është simetrike20. Në punimin e fundit të Helpman (2008) ai argumenton se duke mos marrë parasysh vendet të cilat nuk tregtojnë me të tjerët, ne marrim vlerësues të njëanshëm në rezultatet empirike. Që të korigjohet ky problem është zhvilluar një teori e re që parashikon tregti pozitive ndërmjet vendeve. Ky model është një model i tregtisë së jashtme me produkt të diferencuar dhe me firma heterogjene, ku firmat përballen me kosto eksporti fikse dhe variabël21. Tregtia do të jetë zero ndërmjet vendit “i” dhe “j”, vetëm dhe vetëm, nëse produktiviteti i të gjitha firmave në vendin “i” është poshtë pragut që do ta bënte përfitues, nëse do të eksportonte me vendin “j”. Ekuacioni i gravitetit me kosto tregtie, firma heterogjene, eksporte dhe importe asimetrike merr trajtën: Ekuacioni 2.4

𝑋𝑖𝑗 =𝐺𝐷𝑃𝑖 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑗

𝐺𝐷𝑃𝑤∗ �

𝑡𝑖𝑗𝑃𝑖 ∗ 𝑃𝑗

�1−𝜎

𝑉𝑖𝑗

Ku 𝑉𝑖𝑗 tregon raportin përpjestimor të eksportit të vendit “i” drejt vendit “j”. Helpman (2008) argumenton se tregtia bilaterale me volum zero do të kemi atëherë kur asnjë firmë në vendin “i” nuk është aq produktive sa të mbulojë kostot fikse dhe variabël të eksportit pra 𝑉𝑖𝑗=0. Ekuacioni 2.4, me supozimin se kemi firma homogjene reduktohet në ekuacionin e Andersonit dhe Wincoop 2.3. Chaney (2009) për më shumë eksploroi rolin e koefiçentit të elasticitetit në modelin e gravitetit me firma heterogjene, sipas tij ky koefiçent i elasticitetit ul ndikimin e impaktit të tregtisë së jashtme me koston e tregtisë, ky përfundim kundështon Ekuacionin 2.3. Modeli i tij i gravitetit merr formën: Ekuacioni 2.5

𝑋𝑖𝑗ℎ = 𝐾 ∗ �𝐺𝐷𝑃𝑖 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑗

𝐺𝐷𝑃𝑤� ∗ �

𝑡𝑖𝑗𝑃𝑗�−𝛾

∗ 𝑓𝑖𝑗−� 𝛾𝜎−11�

ku 𝑥𝑖𝑗ℎ pëfaqëson eksportin nga vendi “i” drejt vendit “j” me sektor “h” k është një konstante 𝑓𝑖𝑗 kostot fikse të tregtisë ᵞ përfaqëson inversin e heterogjenitetit në sektorin “h”. 20 Shiko: Anderson dhe Wincoop, 2004, Haveman dhe Hummels, 2004. 21 Flitet për një model ekonomik ku firmat në një industri nuk janë të njëjta, shiko Melitz (2003).

26

2.6.4 Aplikimi i modelit të gravitetit. Vitet e fundit interesi për një zgjidhje empirike të problemeve të tregtisë së jashtme është rritur ndjeshëm. Sot janë zhvilluar teknika që kanë bërë të mundur llogaritjet e rezultateve empirike dhe nxjerrjes së përfundimeve të rëndësishme lidhur me tregtinë ndërkombëtare. Modeli i gravitetit mbetet një nga mjetet më të përdorura në studimet empirike të tregtisë së jashtme për afro 50 vite. Për shembull, Deardorff (1984)22 shkruan se modelet e gravitetit janë ekstremisht të suksesshme në modelet empirike gjykuar nga aftësia e këtij modeli për të shpjeguar variancat në tregtinë bilaterale. Sipas Leamer dhe Levinsohn (1995)23, modelet e gravitetit kanë prodhuar disa nga gjetjet më të pakundërshtueshme dhe shumë të fuqishme në ekonomiks. Modeli i gravitetit ka dominuar në shpjegimin e impaktit të kufijve të përbashkët, marrëveshjeve të tregtisë së lirë, kurseve të këmbimit, MTL-ve, distancës ndërmjet vendeve, masës ekonomike në flukset tregtare. Ekuacioni gravitetit më i vlerësuar merr formën e mëposhtme: Ekuacioni 2.6

𝑥𝑖𝑗 = 𝛼1 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑖 + 𝛼2 ∗ 𝐺𝐷𝑃𝑗 + � 𝛽𝑚 ∗ ln�𝑧𝑖𝑗𝑚� + 𝜀𝑖𝑗𝑀

𝑚=1

Ku 𝑧𝑖𝑗𝑚 është një matricë e kostove të tregtisë bilaterale midis vendeve, 𝐺𝐷𝑃𝑖 dhe 𝐺𝐷𝑃𝑗 janë masat ekonomike të vendeve, e cila në ketë rast përfaqeson prodhimin e përgjithshëm bruto. Në vazhdim të kësaj çështje, ne do të trajtojmë disa aplikime empirike te modelet e gravitetit sipas çështjeve të përzgjedhura nga autori.

2.6.5 Ndikimet e integrimit. Për arsye të ndryshme vendet koordinojnë politikat e tyre ekonomike, të cilat mund të gjenerojnë përfitime, përfitime të cilat nuk rrjedhin thjesht vetëm nga liberalizimi tarifor, por, gjithashtu dhe nga liberalizimi i lëvizjes së punës dhe kapitalit midis vendeve. Gjithashtu, përfitimet mund të burojnë dhe nga koordinimi i politikave fiskale dhe i alokimit të burimeve drejt sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, si dhe nëpërmjet koordinimit të politikave monetare. Eleminimi i barrierave ndaj tregtisë mund të interpretohet edhe si lëvizje drejt “një niveli çmimi” për produktet të tregtuara brenda tregut rajonal të integruar. Këto lëvizje shpesh herë shoqërohen dhe me aplikimin e elementëve të caktuar kooperues dhe koordinues. Për shembull, vendet anëtare të një zone tregtare të krijuar, mund të jenë të interesuar të harmonizojnë politikat monetare dhe fiskale apo dhe të integrojnë tregjet financiare dhe ato të kapitalit. Shkalla e koordinimit të politikave varet nga fakti se sa thellë këto vende duan të integrohen. Çdo lloj

22 p.468 23 p.1341

27

marrëveshje, në të cilën vendet bien dakort të koordinojnë politikat e tyre tregtare, fiskale dhe monetare, mund të konsiderohet si një dokument i integrimit ekonomik. Format dhe shkallët e integrimit janë të ndryshme dhe, nisur nga niveli i këtij të fundit, mund t’i rendisim, si: Marrëveshjet tregtare preferenciale (MTP24), Zona e tregtisë së lirë (ZTL)25, Bashkimi Doganor26, Tregu i përbashkët27, Bashkimi Ekonomik28 dhe Bashkimi Monetar29. Ekuacioni i gravitetit është përdorur për të investiguar impaktin e marrëveshjeve preferenciale, zonës së tregtisë së lirë e të tjera marrëveshje tregtare në flukset tregtare midis vendeve, brenda këtyre marrëveshjeve. Autorët që kanë bërë përpjekje për të shpjeguar me anë të këtij modeli, impaktin e këtyre marrëveshjeve janë: Tinbergen (1962), Linnemann (1966), Aitken (1973), Sapir (1981), Bergstrand (1985), Brada dhe Mendez (1985), Bayoumi dhe Eichengreen (1995), Frankel (1997), Soloaga dhe Winters (2001). Ideja se si mund të trajtohet problemi i ndikimit të këtyre variablave në model është krijimi i një variabli dummy me vlerë zero (nuk është pjesë e marrëveshjes) dhe një (është pjesë e marrëveshjes), në këtë mënyrë marrim ndikimin në flukset tregtare midis vendeve.

2.6.6 Ndikimet e kurseve reale të këmbimit, gjuha e përbashkët dhe faktorët politikë. Në ekonomitë e tregut vendimet rreth çfarë dhe sa duhet të prodhohet, ashtu si edhe çfarë dhe sa të konsumohet, merren nga agjentët ekonomikë individualë dhe çmimet relativë janë sinjalet dhe nxitësat që udhëheqin veprimet e këtyre agjentëve. Për këtë arsye, kursi real i këmbimit (RER), konsiderohet si një nga konceptet më të rëndësishëm ekonomikë, studimit të të cilit i është kushtuar vëmendje e madhe nga ekonomistët që pas dështimit të sistemit të Bretton Woods. Proçeset integruese dhe krijimi i zonave të lira ekonomike kanë eleminuar barrierat tregtare midis vendeve, duke rritur në këtë mënyrë konkurencën e drejtëpërdrejtë të produkteve të huaja ndaj produkteve vendase. Kursi real i këmbimit (RER) shihet si tregues kyç i konkurueshmërisë së një vendi, madje ai është konsideruar si treguesi më i besueshëm i konkurueshmërisë në konteksin Shqipëtar (FMN)30. Humbja e konkurueshmërisë, për shkak të një kursi të mbivlerësuar mund të ndikojë kërkesën agregate brenda vendit. Një RER i mbivlerësuar mund të zhvendosë shpenzimet e konsumatorëve vendas drejt produkteve të importit dhe e kundërta, duke ndikuar në strukturën e kërkesës agregate të vendit. Nëse RER është i mbivlerësuar, produktet e

24 Në një MTP, vendet mund të aplikojnë reduktime tarifore, edhe pse jo eleminim të tyre, kundrejt një grupi vendesh partnere, në disa kategori produktesh. 25 (FTA) Një zonë e tregtisë së lirë, ka si tipar kryesor eleminimin e pengesave tregtare midis vendeve anëtare, ndërkohë që secili prej këtyre vendeve zbaton një politikë të vetën të kufizimeve tregtare ndaj vendeve të treta 26 Një bashkim doganor, ndodh kur një grup vendesh bien dakort të eleminojnë tarifat ndërmjet tyre dhe të vendosin dhe zbatojnë një politikë të përbashkët tregtare ndaj vendeve të treta. 27 Ka si tipar bazë, lirinë e plotë të lëvizjes së faktorëve (punës dhe kapitalit), midis vendeve anëtare. 28 Unifikimi i plotë i të gjitha politikave ekonomike të vendeve anëtare, si ato monetare, fiskale, tregtare, të migrimit të faktorëve të prodhimit. 29 Ka të bëjë me vendosjen dhe aplikimin e një monedhe të përbashkët përkrah një grup shtetesh. 30 Raporti,2003, fq.5

28

prodhuara në vend nuk janë konkurruese dhe ekonomia do të përballet me problemin e defiçitit të llogarisë korrente, sepse eksportet neto do të bien. Një ilustrim shumë i zakonshëm lidhur me kurset e këmbimit është kushti Marshall-Lerner, i cili shpjegon ndikimin e ndryshimeve të kursit të këmbimit në rregullimin e llogarisë së jashtme. Shqyrtimi i kësaj çështjeje është me rëndësi për analizën e qëndrueshmërisë së llogarisë korrente. Në thelb, kushti M-L vlerëson se një llogari korrente e zhbalancuar, defiçit ose tepricë, zgjerohet pafundësisht në sajë të elasticiteteve asimetrike, nëse çmimet relative nuk rregullohen gradualisht që të shmangin këtë zgjerim. Në një botë ideale, ku dy vende karakterizohen nga norma të ngjashme të inflacionit dhe të rritjes ekonomike, një asimetri e tillë do të shkaktonte zhbalancime të jashtme. Duke filluar me Abrams (1980) dhe Thursby (1987), modeli i gravitetit është përdorur për të ekzaminuar efektet e kurseve të këmbimit në flukset tregtare. Rose (2000), duke përdorur këtë ekuacion, doli në përfundimin se monedha e përbashket rrit tregtinë dypalëshe me 23,5%. Rose dhe Wincoop (2001) krijuan nje dummy variabël me vlerë 1(një), nëse vendet kishin monedhë të përbashkët, përndryshe vlerën 0 (zero). Bazuar në 143 vende, ato dolën në përfundimin se vendet të cilat kanë monedhë të përbashkët, priren të tregetojnë më shumë me njëri-tjetrin. Autorë të tjerë, që kanë studiuar këtë problem dhe me punimet e tyre mbështesin përfundimin se monedha e përbashkët rrit tregtinë ndërmjet vendeve janë: Rose (2004), Baldwin (2005), Anderson dhe Wincoop (2004). Hummels (1999) dhe Eaton dhe Kortum (2002) vlerësuan ndikimin e gjuhës së përbashkët në flukset tregtare. Ata krijuan një variabël dummy për të shpjeguar këtë variabël dhe ndikimin e saj në tregtinë dypalëshe. Sipas studimit të tyre, të folurit gjuhë të ndryshme në tregtinë ndërkombëtare, është ekuivalente me një taksë mbi tregtinë, me 7%. Ekuacioni gravitetit është përdorur gjerësisht edhe në qarqet e shkencës politike. Aplikimet e para të modeleve të gravitetit, si: për të shqyrtuar ndikimin e konflikteve, aleancave politike, të tensioneve të ndryshme, etj, mbi flukset tregtare përfshijnë: Summary (1987), Pollins (1989), Van Bergijk dhe Oldersma (1990), Gowa dhe Mansfield (1993).

2.6.7 Infrastruktura. Limao dhe Venables (2001) nënvizojnë rëndësinë e infrastrukturës në tregtinë ndërkombëtare, ata dalin në përfundimin se duke ulur renditjen e infrastrukturës nga mesatarja me 75%, kjo sjell rritjen e kostove të tregtisë me 12% dhe redukton volumin tregtar me 28%. Nummels (1999) trajtoi gjerësisht rolin e kohës31 si pengesë për tregtinë. Donaldson (2009) nga të dhënat empirike argumenton se linja hekurudhore në Indi kishte një impakt pozitiv në tregtinë ndërkombëtare. Autorë të tjerë, të cilët mbështesin infrastrukturën si një faktor që ndikon në flukset tregtare, janë: Francois dhe Manchin (2007), Grigoriou (2007), Shepherd dhe Wilson (2007) dhe De (2008).

31 Koha e qëndrimit të mallrave në porte, aeroporte, dogana etj.

29

2.6.8 Tregtia dhe rritja ekonomike. Modelet e gravitetit kanë gjetur përdorim, gjithashtu, për të egzaminuar efektet e tregtisë në rritjen ekonomike. Duhet vënë në dukje se tregtia dhe të ardhurat për frymë janë të vendosur në të njëjtën kohë dhe të vlerësosh koefiçentet bazuar në të ardhurat për frymë dhe potencialit tregtar, na shfaq problemin e endogjenitetit32. Frankel dhe Romer (1999) vërtetuan këtë çështje dhe, pasi eliminuan problemin e endogjenitetit, ata vërtetuan se ka një lidhje të rëndësishme ndërmjet dy variablave të mësipërm. Alcala dhe Ciccore (2004) dhe Badinger (2008) në vazhdën e punimeve të Frankel dhe Romer, vërtetuan se tregtia e lirë ndikon në të ardhurat për frymë.

2.6.9 Të tjera. Përveç aplikimeve të modelit të gravititetit të përmendura më sipër, është përdorur për të ekzaminuar efektet në probleme të tjera, në tregetinë ndërkombëtare. Që nga 1962 modeli i gravitetit ka evoluar. Kjo nënkupton se së bashku me variablat “bazë “ të përmendura më sipër, janë përdorur faktorë të tjerë duke përfshirë: gjuhën e përbashkët, afërsinë, lidhjet e përbashkëta koloniale, monedhën e përbashkët, fazën e integrimit (zonën e tregtisë së lirë, marrëveshjet e konkurrencës, etj), normën reale efektive të këmbimit ose treguresit institucionalë si efektiviteti i qeverisë, indeksi i korrupsionit, indeksi i edukimit dhe ai fiskal, monetar, treguesi i biznesit ose i tregtisë së lirë. Këto janë përfshirë me qëllim për të përcaktuar një rang më të gjerë të barrierave tregtare ose kostove të transaksionit. Në modelin e kapitujve në vijim do të përfshihen disa variabla shtesë.

2.7 Studimet e fundit të tregtisë së jashtme në Shqipëri duke përdorur modelin e gravitetit. Alban Pllaha ne studimin e tij “Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë dhe Integrimi Tregtar midis Vendeve të Evropës Juglindore; Vlerësime të Modelit të Gravitetit” 2012, ka bërë një vlerësim të flukseve tregtare ndërmjet vendeve të Evropës Juglindore (EJL-9), duke përfshirë dinamikat në një model graviteti të të dhënave në panel. Sipas tij modeli prodhoi rezultate të qëndrueshme (në terma të diagnostikimit statistikor), duke nënvizuar se tregtia në të kaluarën kontribuon pozitivisht në flukset tregtare aktuale dhe të ardhshme. Në përputhje me literaturën mbi modelet e gravitetit për tregtinë, Pllaha sugjeron se tregtia ndikohet pozitivisht nga GDP-ja, MTL-të, Lidhjet Koloniale dhe nga Fqinjësia. Flukset tregtare rezultojnë se ndikohen negativisht nga distanca fizike ndërmjet vendeve. Gjetjet e tij sugjerojnë se MTL-të kanë kontribuar pozitivisht në integrimin tregtar rajonal, edhe pse materiali del në përfundimin se pjesa më e madhe e vendeve të EJL-9 tregtojnë nën potencialin e tyre. 32 Në modelet statistikore, një parametër ose variabël është e thënë të jetë e endogjen kur ekziston një korrelacion midis parametrit apo variablit me termin e gabimit.

30

Endrit Yzeiraj ne studimin e tij “Ndikimi i tregtisë mbi rritjen ekonomike: Një model i bazuar në instrumentet e gravitetit për Europën post- komuniste” 2013, ka përdorur modelin e gravitetit për të parashikuar tregtinë dhe për të analizuar efektin e saj në rritjen ekonomike. Në këtë punim Yzeiraj arrin në përfundimin se në vendet komuniste hapja e kufijëve bën më të rëndësishëm efektin e distancës, gjithashtu vendet me fqinjët e pasur mund të përfitonin më shumë. Soana Jakupllari ne studimin e saj “Tregtia e jashtme dhe zhvillimi ekonomik në ndikimin e proceseve liberalizuese. Rasti i Shqipërisë” ka përdorur modelin e gravitetit për tv vlerësuar ndikimit e liberalizimit tregtar dhe faktorëve të tjerë, në flukset e importeve të Shqipërisë. Sipas Jakupllarit impakti i politikës së liberalizimit tregtar në importet tona është i ndjeshëm. Kërkesa për importe në rastin tonë, reagon fort ndaj uljes së tarifës mesatare, pra shkallës së liberalizimit tregtar. Pranvera Kastrati në studimin e saj “Sfidat tregtare të integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Europian” 2015, ka bërë një vlerësim të ndikimit që anëtarësimi në Bashkimin Evropian ka në politikën tregtare shqiptare, flukset tregtare dhe transformimin e rolit të institucioneve.

2.8 Tregtia e jashtme e Shqipërisë. Zhvillimet e tregtisë së jashtme përbejnë një komponent të rëndësishëm të zhvillimeve të përgjithshme ekonomike në tërësi dhe të sektorit të jashtëm në veçanti. Tregtia e jashtme është, veçanërisht, me rëndësi kritike për ekonomitë e dimensioneve të vogla si vendi ynë. Tregtia e jashtme e Shqipërisë në vitet e fundit është karakterizuar, në përgjithësi, nga ndryshime thelbësore, duke shkuar drejt liberalizimit, për rrjedhojë, duke sjellë ndryshime edhe në treguesit kryesorë të saj. Ekonomia shqipëtare vitet e fundit ka mundur të sigurojë stabilitet nga pikëpamja e treguesve makro-ekonomikë edhe gjatë periudhës së krizës ekonomike globale. Ecuria e mirë e eksporteve dhe importeve luan nje rol të rëndësishëm në prespektivën dhe zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë së vendit, si dhe në bilancin tregtar, me qëllim që t`i bëjë ballë edhe konkurencës ndërkombëtare. Ritmi i rritjes se eksporteve në vite është një tregues i rëndësishëm, mbi ecurinë e të cilit mund të gjykojmë për stabilitetin dhe qëndrueshmërinë e ekonomisë në përgjithësi, si dhe të aftësisë së saj për të konkurruar në tregjet ndërkombëtare, por që reflekton në mënyrë direkte dhe shumë të ngushtë edhe konjukturën ndërkombëtare. Në vijim të kesaj çështje analiza e eksporteve dhe importeve shqipëtare është e bazuar në të dhënat nga INSTAT me të dhëna që përfshijnë periudhen 2000-2014.

2.8.1 Vështrim i përgjithshëm. Shqipëria, nga një shtet me ekonomi të centralizuar, është në fazën e një tranzicioni të vështirë drejt një ekonomie moderne. Shqipëria arriti të menaxhonte në kohë valët e para të krizës financiare globale, por, së fundmi, efektet e saj negative kanë vënë nën presion ekonominë shqipëtare. Ndërkohë që qeveria është fokusuar në vendosjen e një klime të favorshme për bizneset përmes thjeshtimit të kërkesave të liçensimit dhe kodeve të

31

taksave, ajo ka nënshkruar një marrëveshje të re me FMN33 mbështetje financiare dhe teknike. Remitancat34, një katalizator i rëndësishëm për rritjen ekonomike, ranë nga 12-15% e GDP para krizës financiare të 2008 në 7% të GDP në 2012, shumica nga shqiptarët që banojnë në Greqi dhe Itali. Sektori agrikulturor, i cili numëron të paktën gjysmën e punësimit, por vetëm 1/5 e GDP, është i limituar kryesisht tek familjet e vogla dhe bujqesia ekzistenciale, për shkak të mungesës së pajisjeve moderne, të drejtat pronësore të paqarta dhe prevalenca e vogël, parcelat e tokës joefikase. Kodet komplekse të taksave dhe kërkesat për liçensime, një sistem juridik i dobët, zbatimi i dobët i kontratave dhe çështjeve pronësore dhe infrastruktura e vjetëruar të kontribuojnë në mjedisin e dobët të biznesit në Shqipëri dhe e bën tërheqjen e investimeve të huaja më të vështira. IHD e brendëshme është ndër më të ultat në rajon, por qeveria ka nisur një program ambicioz për të përmirësuar klimën e biznesit nëpërmjet reformave fiskale dhe legjislative. Furnizimi me energji i Shqipërisë është përmirësuar në vitet e fundit, kryesisht për shkak të kapaciteteve transmetuese të rinovuara që Shqipëria ka zhvilluar me vendet fqinje. Megjithatë humbjet teknike dhe joteknike duke përfshirë vjedhje të energjisë dhe mospagesës, vazhdojnë të jenë një kërcënim për qëndrueshmërinë financiare të të gjithë sistemit. Gjithashtu, me ndihmën e donatorëve ndërkombëtarë, qeveria po ndërmerr hapa për të përmirësuar rrjetin e dobët kombëtar rrugor dhe hekurudhor, një barrierë e gjatë në këmbë për rritje të qëndrueshme ekonomike. Vendi do të vazhdojë të përballet me sfida nga rritja e borxhit publik, duke tejkaluar ish kufirin e saj ligjor prej 60% të GDP-së në vitin 2013. Tregti të fortë, remitancat dhe lidhjet e sektorit bankar me Greqinë dhe Italinë e bëjnë Shqipërinë të ndjeshme ndaj efekteve të përhapjes së krizave të borxhit dhe të dobët nga rritja në zonën e euros. Në tabelat e mëposhtme paraqiten disa tregues kryesorë makroekonomikë të Shqiperisë në disa vite.

Tabela 2.1: Pariteti i fuqisë blerëse për periudhat 2011, 2012 dhe 2013

GDP – pariteti i fuqisë blerëse

$28.34 billion (2013) $28.14 billion (2012) $27.78 billion (2011)

Burimi: Albania Economy Profile 2014 - IndexMundi35

Tabela 2.2: Rritja reale për periudhat 2011, 2012 dhe 2013 GDP – rritja reale 0.7% (2013)

1.3% (2012) 3.1% (2011)

Burimi: Albania Economy Profile 2014 - IndexMundi

33 FMN, Fondi Monetar Ndërkombëtar 34 Të ardhurat e emigrantëve 35 http://www.indexmundi.com/albania/economy_profile.html

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&uact=8&ved=0CCcQFjACahUKEwjYmJH7pO_HAhVGWxoKHZnVDvI&url=http%3A%2F%2Fwww.indexmundi.com%2Falbania%2Feconomy_profile.html&usg=AFQjCNH9OQvvv925VFlCfyCBHFRDMxp4bg&sig2=G-g-EAfIphAIzhGL_g-fig


32

Tabela 2.3: GDP per fryme për periudhat 2011, 2012 dhe 2013

GDP – për frymë $10,700 (2013) $10,400 (2012) $9,900 (2011)


Tabela 2.4: Norma e papunësisë për periudhat 2012 dhe 2013

Norma e papunësisë 16.9% (2013.) 14.4% (2012.)


Tabela 2.5: Buxheti për vitin 2013 Buxheti Të ardhurat: $3.074 billion

Shpenzimet : $3.858 billion (2013)


Tabela 2.6: Borxhi publik për periudhat 2012 dhe 2013

Borxhi publik 70.5% e GDP (2013) 62.5% e GDP (2012)


Tabela 2.7: Inflacioni për periudhat 2011, 2012 dhe 2013

Inflacioni 1.7% (2013) 2.1% (2012)

Burimi: Albania Economy Profile 2014 - IndexMundi Zhvillimet në tregtinë e jashtme mund të kenë implikime mjaft të rëndësishme, veçanërisht për ekonomitë e vogla dhe ato të liberalizuara relativisht vonë. Për këtë arsye tendencat e tyre ndiqen me vëmendje nga politikëbërësit në fushën e ekonomisë. Për vetë rolin që ka sektori i jashtëm në zhvillimin e ekonomisë së vendit, reformimi i politikës tregtare përbënte që në fillim të tranzicionit një aspekt të rëndësishëm të kuadrit të politikave ekonomike të Shqipërisë. Ky reformim synonte liberalizimin e tregtisë dhe përafrimin e legjislacionit të tregtisë me jashtë me normat e standartet ndërkombëtare. Evoluimi i politikave tregtare përgjatë gjithë periudhës së tranzicionit shënon edhe një riorientim të saj nga një politikë tregtare me dimension fiskal në një politikë ku spikat dimensioni i zhvillimit.






33

Një nga tiparet thelbësore të politikës tregtare konsistoi në reduktimin gradual të niveleve të tarifave doganore. Që nga viti 1994 niveli i tarifave për mallrat e importuara është ulur vazhdimisht, duke treguar edhe një herë se Shqipëria aktualisht aplikon një regjim tregtar të hapur dhe liberal. Për më tepër, zhvillimet në politikën e regjimit tregtar këto vitet e fundit, janë bërë më dinamike edhe si pasojë e intensifikimit të proçesit të integrimit tregtar dhe ekonomik, parë në të gjitha këndvështrimet (multilateral, europian dhe rajonal).

2.8.2 Tregtia e mallrave për periudhën 2000 – 2014

Statistikat e tregtisë së jashtme të mallrave janë një instrument shumë i rëndësishëm për marrësit e vendimeve në sektorët publik dhe privat. Ato ndihmojnë në përgatitjen e bisedimeve bilaterale dhe multilaterale në kuadrin e politikave tregtare dhe për vlerësimin e ekonomive të tregut. Ato ndihmojnë gjithashtu kompanitë në studimin e tregut dhe në përcaktimin e strategjive të tyre tregtare. Sipas INSTAT Gjatë periudhës 14-vjeçare (2000-2014) vihet re që trendi ka qënë në rritje për eksportet, ndërsa për importet ka qënë me luhatje (ulje dhe ngritje). Vërehet një rritje mesatare vjetore e eksporteve me 15.53 %. Në rastin e importeve kemi një ritëm rënës në vitet 2009, 2012-2013 dhe rritës në vitet e tjera. Për periudhën 2000-2014, Rritja mesatare vjetore është 9.71 %. Defiçiti tregtar është përmirësuar, duke shënuar ulje mesatare vjetore me 7.24 %.

Figura 2.2: Exuria e eksporteve, importeve dhe bilancit tregtar në million

lekë për periudhën 2000-2014. Burimi: INSTAT,

-400.000

-200.000

0

200.000

400.000

600.000

Eksporte

Importe

Bilanci tregtar

34

Në vitin 2014 vërehet një rritje vjetore prej 3,8 % në eksporte, 6,7 % në importe dhe defiçiti tregtar u rrit rreth 9,4 %. Eksportet mbuluan 46,3 % të importeve, ndërsa një vit më parë ky tregues ishte 47,6 %. Nga figura 2.2 ne shohim se kemi një rënie të defiçitit tregtar vetëm në periudhat 2009-2010 dhe 2012-2013. Eksportet mbuluan për këto periudha 24.4%, 33.8% dhe 40.3%, 47.6% të importeve duke bërë kështu të mundur rënien e defiçitit tregtar (shih figurën 2.3 dhe tabelën 2.8 ). Vitet 2009, 2010, 2012 dhe 2013 janë të vetmet vite në periudhën kohore 2000-2014 të cilat kontribuojnë në rënien e defiçitit tregtar. Për tu theksuar është fakti se në vitin 2013 kemi një rënie të defiçitit tregtar me 14.1%, e cila pasohet me një rritje 9.4% në vitin 2014.

Figura 2.3: Exuria e eksporteve, importeve dhe bilancit tregtar në përqindje për periudhën 2000-2014. Burimi: INSTAT, llogaritjet e autorit

Tabela 2.8 Qarkullimi i mallrave në tregtinë e jashtme në million lekë

Eksporte Importe Bilanci tregtar

Përqindja e mbulimit

2000 37,037 157,109 -120,072 23.6 2001 44,096 190,155 -146,059 23.2 2002 47,490 210,368 -162,877 22.6 2003 54,487 225,983 -171,496 24.1 2004 62,121 236,072 -173,951 26.3 2005 65,818 262,191 -196,373 25.1 2006 77,405 299,147 -221,742 25.9 2007 97,171 376,194 -279,023 25.8

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014eksportet 19,1% 7,7% 14,7% 14,0% 6,0% 17,6% 25,5% 15,8% -7,2% 54,6% 21,9% 8,2% 15,7% 3,8%

importet 21,0% 10,6% 7,4% 4,5% 11,1% 14,1% 25,8% 16,9% -2,5% 11,4% 13,9% -2,9% -2,1% 6,7%

deficiti tregtar 21,6% 11,5% 5,3% 1,4% 12,9% 12,9% 25,8% 17,3% -0,9% -2,5% 9,8% -9,1% -14,1% 9,4%

-20,0%

-10,0%

0,0%

10,0%

20,0%

30,0%

40,0%

50,0%

60,0%

http://www.instat.gov.al/media/215884/tab1.xlsx

35

2008 112,572 439,894 -327,322 25.6 2009 104,515 428,839 -324,324 24.4 2010 161,548 477,768 -316,220 33.8 2011 196,897 544,004 -347,107 36.2 2012 213,030 528,490 -315,460 40.3 2013 246,391 517,378 -270,987 47.6 2014 255,759 552,279 -296,520 46.3

Burimi: INSTAT,

2.8.3 Eksporti i mallrave sipas vendeve kryesore. Në periudhën 2000-2014 harta e eksporteve shqipëtare duket se është diversifikuar ndjeshëm. Nga tabela 2.9 ne shohim se në vitin 2000 partnerët kryesorë të eksporteve shqipëtare janë Italia me 71.34%, Greqia me 12.76% dhe Gjermania me 6.47%. Më tej, në strukturën e eksporteve në vitin 2000 për nga pesha, vijojnë Serbia dhe Mali i zi, Danimarka etj. Në vitin 2005 partneri me peshën më të madhe në eksportet me Shqipërinë është Italia e cila zë 72.44 %. Partneri i dytë tregtar në eksporte për vitin 2005, është Greqia e cila zë 10.46 % të eksporteve. Eksportet me Kosoven gjatë vitit 2005 zënë 4.12 % të eksporteve. Partneri i katërt tregtar për nga pesha e eksporteve është Gjermania e cila zë 3,32 % të eksporteve gjithsej në vitin 2005. Më tej, në strukturën e eksporteve në vitin 2005 për nga pesha, vijojnë Turqia, Maqedonia etj. Gjatë periudhës 2010-2014, eksportet në vlerë kanë shënuar rritje të konsiderueshme drejt Italisë, Greqisë, Kosovës dhe Turqisë. Në vitin 2014 eksportet me Italinë zunë 52 % të eksporteve nga 50,8 % që zinin në vitin 2010; me Kosovën zunë 7,3 % të eksporteve nga 6,2 % që zinin në vitin 2010; me Spanjën zunë 6,5 % të eksporteve nga 3,5 % që zinin në vitin 2010; me Greqinë zunë 3,5 % të eksporteve nga 5,4 % që zinin në 2010. Gjatë kësaj periudhe eksportet me Italinë janë rritur pothuajse në të gjitha grupet e mallrave. Peshën më të madhe e zënë grupet: “Tekstile dhe këpucë” dhe “Minerale, lëndë djegëse dhe energji elektrike”. Eksportet shqipëtare drejt Kosovës janë përqëndruar në grupmallrat “Minerale, lëndë djegëse, energji elektrike” dhe “Materiale ndërtimi dhe metale”. Eksportet drejt Spanjës janë gjithashtu të dominuara nga “Minerale, lëndë djegëse dhe energji elektrike”. Eksportet drejt Greqisë janë të përqendruara tek grupet: “Tekstile dhe këpucë”, “Ushqim, pije dhe duhan” dhe “Materiale ndërtimi dhe metale”.

36

Tabela 2.9: Partnerët kryesorë të eksporteve shqipëtare për periudhat 2000, 2005, 2010 dhe 2014. 2000 2005 2010 2014

Partnerët

% e eksporteve Partnerët



% e eksporteve

Italia 71.34% Italia 72.44% Italia 50.83% Italia 52.02%

Greqia 12.76% Greqia 10.46% Kosovë 6.20% Kosovë 7.34%

Gjermania 6.47% Kosovë 4.12% Turqia 5.93% Spanja 6.52%

Serbi & Mali i zi 2.11%

Gjermania 3.32% Greqia 5.41% Malta 6.22%

Danimarka 1.04% Turqia 1.72% Zvicra 4.14% Turqia 3.95%

SHBA 0.90%

Maqedonia 1.57% Spanja 3.46% Greqia 3.46%

Maqedonia 0.87% SHBA 1.00% Gjermania 2.75%

Gjermania 2.82%

Franca 0.76% Serbi & Mali i zi 0.84%

Maqedonia 1.65%

Maqedonia 2.07%

Austria 0.69% Franca 0.69% SHBA 1.47% Mali I Zi 1.38%

Turqia 0.66% Të tjera 0.57% Serbi 1.21% Franca 1.08%

Burimi: llogaritjet e autorit Ndërsa për sa i përket grup vendeve në vitin 2014 eksportet me vendet e BE zënë 77,4 % të eksporteve duke u rritur 4,8 %, krahasuar me një vit më parë; ndërsa eksportet me vendet e CEFTA (Maqedonia, Mali i Zi, Bosnjë-Hercegovina, Serbia, Kosova dhe Moldavia) zënë 11,6 % të eksporteve duke u rritur 12,3 % krahasuar me një vit më parë.

37

2.8.4 Importi i mallrave sipas vendeve kryesore. Në vitin 2014, partneri që zë peshën më të madhe në importe është Italia me 29,8 % të importeve, nga 32,9 % që ishte në vitin 2013. Partneri i dytë në importe është Greqia me 9,4 % të importeve, nga 8,8 % që ishte në vitin 2013. Kina, është partneri i tretë tregtar përsa i përket peshës në importe me 7,3 % të totalit në vitin 2014 nga 6,8 % që ishte në vitin 2013 e ndjekur nga Turqia me 7,1 % të importeve në vitin 2014 nga 6,4 % që ishte në vitin 2013. Në strukturën e importeve në vitin 2014, partnerët me peshën më të madhe vijojnë, Gjermania me 6 %,Serbia me 4,3 %, Zvicra me 3,1 %, SHBA me 2,4 % etj. Sipas tabelës 2.10. Italia, Greqia, Gjermania dhe Turqia mbeten partneret kryesorë të importeve shqipëtare për periudhën 2000-2014. Pesha e importeve nga Italia ka vijuar të rritet përgjatë këtij harku kohor 2010-2014, duke arritur në 29,8 % më 2014 nga 28,2 % e importeve gjithsej që ishte në vitin 2010. Kurse importet nga Greqia kanë ardhur duke u ulur nga 13,1 % që ishte në vitin 2010, në 9,4 % në vitin 2014. Tabela 2.10: Partnerët kryesorë të importeve shqipëtare për periudhat 2000, 2004, 2008 dhe 2014. 2000 2005 2010 2014

partnerët % e importeve partnerët

% e importeve partnerët

% e importeve partnerët

% e importeve

Italia 35.16% Italia 29.28% Italia 28.17% Italia 29.77%

Greqia 26.41% Greqia 16.43% Greqia 13.11% Greqia 9.43%

Gjermania 6.09% Turqia 7.48% Turqia 5.66% Turqia 7.06%

Turqia 5.35% Gjermania 5.46%

Gjermania 5.60%

Gjermania 5.97%

Bullgaria 2.38% Rusia 4.03% Serbi 3.71% Serbi 4.28%

Maqedonia 2.18% Ukraina 2.86% Rusia 2.19% Zvicra 3.05%

Rusia 1.76% Bullgaria 2.80% Franca 2.18% SHBA 2.42%

Franca 1.50% Austria 1.74% Kroacia 1.92% Rusia 2.11%

SHBA 1.46% Spanja 1.69%

1.78% Franca 1.94%

38

Bullgaria

Sllovenia 1.25% SHBA 1.43% Austria 1.60% Spanja 1.74%

Burimi: INSTAT

Në vitin 2014 importet nga vendet e BE zënë 61,1 % të importeve duke u rritur 1,4 %, krahasuar me një vit më parë; ndërsa importet nga vendet e CEFTA zënë 7,9 % të importeve duke u rritur 25 %, krahasuar me një vit më parë.

2.8.5 Grupmallrat më të eksportuar. Katër produktet që dominonin më tepër eksportet shqipëtare për vitin 2000 ishin të mirat e konsumit, tekstile dhe veshje, mallrat e ndërmjetme dhe këpucë. Ndërsa për vitin 2013 më të eksportuara janë grupet e produkteve: “Produkte minerale” me 40,3 %, “Tekstilet dhe artikujt prej tyre” me 14,4 %, “Metale bazë dhe artikujt prej tyre” me 14,2 % dhe “Veshjet e këmbëve” me 13,7 % të eksporteve.36 Produktet që dominonin më tepër eksportin shqipëtar për periudhën 2005-2009 ishin rieksportet nga përpunimi aktiv i produkteve tekstile dhe këpucët. Në vendin tonë ka shumë ndërmarrje “fason”, gjë që shpjegon edhe sasinë e madhe të produkteve tekstile dhe të këpucëve që eksportoheshin në këto vite. Produktet që dominojnë më tepër eksportet shqiptare për periudhën 2009-2011 janë eksportet nga përpunimi aktiv i produkteve tekstile dhe këpucët. Ndërsa në vitet 2012-2013 vihet re një ulje e eksporteve të këtyre produkteve, duke patur rritje në grupet e produkteve minerale për shkak të rritjes së eksportit të xeherorëve të kromit. Tabela 2.11: Grupmallrat më të eksportuar për periudhat 2000, 2004, 2008 dhe 2013

2000 2004 2008 2013

Eksporti FOB

në përqindje ndaj totalit

Eksporti FOB


Eksporti FOB


Eksporti FOB


Tekstile dhe këpucë 64.99



Minerale, lëndë djegëse, energji elektrike 40.35

Ushqime, pije, duhan 10.32

Materiale ndërtimi dhe 14.66



36 INSTAT, tregtia e jashtme _2013

39

metale metale

Materiale ndërtimi dhe metale 8.62




Prodhime druri dhe letre 3.71




Të tjera 3.59

Makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi 3.94



Lëkurë dhe artikuj prej lëkure 3.23




Minerale, lëndë djegëse, energji elektrike 2.70 Të tjera 2.56 Të tjera 2.31 Të tjera 1.80





Produkte kimike dhe plastike 0.91




Burimi: INSTAT Për vitin 2014 më të eksportuara janë grupet e produkteve: “Produkte minerale” me 33,6 %, “Veshjet e këmbëve” me 16,9 % “, Tekstilet dhe artikujt prej tyre” me 16,7 % dhe “Metale bazë dhe artikujt prej tyre” me 14,2 % të eksporteve.

2.8.6 Grupmallrat më të importuar. Në vitin 2000 importi është dominuar nga grupmallrat “ushqime, pije, duhan”, “minerale, lëndë djegëse, energji elektrike” dhe “produkte kimike dhe plastike” duke zënë respektivisht 22.26%, 13.22% dhe 8.55%. Në vitin 2004 kemi një konfigurim të ri të

40

grupmallrave të importuara në përqindje ndaj totalit ku dominojnë importet e makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi me 23.63% duke u rritur me 10.41% nga viti 2000. Në vitin 2009 importi është dominuar nga grupmallrat “makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi” dhe “ushqim, pije duhan” duke zënë respektivisht 22.8 përqind dhe 17.3 përqind të importit gjithsej. Në importin e produkteve bujqësore vlera e importit të grupit të zarzavateve u rrit me 3.9 përqind në vitin 2009, krahasuar me një vit më parë. Ndërsa importi grupit të frutave u rrit me 21 përqind në vitin 2009, krahasuar me të njëjtën periudhë. Në vitin 2011 importi është dominuar nga grupmallrat “makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi” dhe “ushqim, pije, duhan” duke zënë respektivisht 20.2 përqind dhe 16.9 përqind të importit gjithësej. Në importin e produkteve bujqësore vlera e importit të grupit të zarzavateve u ul me 23.5 përqind në vitin 2011, krahasuar me një vit më parë. Ndërsa importi grupit të frutave u ul me 14 përqind në vitin 2011, krahasuar me të njëjtën periudhë. Grup produktet që dominojnë më tepër importin gjithsej për periudhën 2013 janë: makineri, pajisje mekanike dhe elektrike”, “ushqime, pije, duhan” dhe “minerale, lëndë djegëse, energji elektrike. Për vitin 2013 këto grup produktesh zunë respektivisht 19,4 %, 18,06 % dhe 17,91 % të importit gjithsej. Grup-produktet më të importuara në vend për periudhën 2000-2013 janë: “ushqim, pije, duhan” dhe “makineri, pajisje dhe pjesë këmbimi”. Tabela 2.12: Grupmallrat më të importuar për periudhat 2000, 2004, 2008 dhe 2013. Viti 2000 Viti 2004 Viti 2008 Viti 2013

Importi CIF


Importi CIF


Importi CIF


Importi CIF














Lëkurë dhe artikuj prej 1.74




41

lëkure metale metale









Materiale ndërtimi dhe metale 11.76 Të tjera 4.37 Të tjera 3.67




Prodhime druri dhe letre 3.41 Të tjera 2.97

Të tjera 4.44




Burimi: INSTAT Grup-produktet që dominojnë më tepër importin gjithsej për 2014 janë: “Produkte minerale”, “Makineri, pajisje mekanike dhe elektrike” dhe “Metale bazë dhe artikujt prej tyre”. Për vitin 2014 këto grup produkte zunë respektivisht 16,3 %, 12,7 % dhe 10,4 % të importit gjithsej.

42

3. METODOLOGJIA E NDJEKUR DHE INSTRUMENTAT E PËRDORUR.

Qëllimi kryesor i këtij kapitulli është të prezantojë strategjinë empirike të përdorur në këtë studim ndaj arritjes së objektivave të studimit. Kapitulli prezantohet në tre seksione kryesore. Në seksionin e parë bëhet specifikimi i modelit dhe struktura teorike e studimit. Çështjet lidhur me metodologjinë ekonometrike duke përfshirë vlerësuesit pooled, atë me efekte fikse dhe me efekte rastësore janë diskutuar në seksionin e dytë. Seksioni i fundit prezanton një përshkrim të shkurtër të variablave të përdorura në studim, si janë matur dhe burimet nga të cilat janë derivuar. Për të arritur qëllimin kryesor të punimit, materiali përdor përqasjen e modelit të gravitetit, i cili në ditët e sotme është një nga modelet empirike më të përdorura në vlerësimin e tregtisë ndërkombëtare. Modeli i gravitetit për tregtinë është analog me ligjin e gravitetit të Njutonit në mekanikë: forca e gravitetit midis dy trupave fizikë është proporcionale me peshën e secilit prej trupave e ndarë nga katrori i distancës midis qendrave të gravitetit në metër. Ekuacioni 3.1 𝐹 = 𝐺 𝑀1𝑀2

𝐷2

Analogjia për tregtinë është si më poshtë: flukset tregtare midis dy vendeve janë proporcionale për produktin e secilës “masë ekonomike” të vendeve, zakonisht e matur nga GDP, secila nga fuqitë e përmasave përcaktohet e ndarë nga distanca midis vendeve respektive “qendrave ekonomike të gravitetit”, zakonisht kryeqytetet e tyre. Që këtej e tutje do t`i referohemi bazës së modelit të gravitetit, eksponentët për masën dhe distancën nuk janë vendosur. Ekuacioni 3.2 𝑀 = 𝑘𝑌𝑀

𝛽𝑌𝑋𝛾𝐷𝛿

Ku M është rrjedhja e tregtisë në vendin “M” për tek vendi “X”, YM dhe YX janë GDP e vendeve “M” dhe “X” dhe “D” është distanca gjeografike midis kryeqyteteve të vendeve. Forma lineare e modelit është si më poshtë: Ekuacioni 3.3 log(𝑀) = 𝛼 + 𝛽 log(𝑌𝑀) + 𝛾 log(𝑌𝑋) + 𝛿 log(𝐷) Ky model bazë, kur vlerësohet, jep relativisht rezultate të mira. Sidoqoftë, dimë se faktorë të tjerë ndikojnë nivelet e tregtisë. Si përfundim, mund të themi se ekziston një diversitet i madh në literaturë për tregtinë dhe efektet në të ardhurat, punësimin dhe

43

bilancin e pagesave. Çështja kryesore që ngrihet në këto postulate teorike, është se si duhet të ndërveprojnë tregtia dhe zhvillimi ekonomik. Studiues të fushës së integrimit ekonomik sugjerojnë se ekzistojnë mjaft argumente ekonomike që theksojnë se tregtia aktuale mund të ndikohet nga tregtia në të kaluarën. Për shembull, disa autorë argumentojnë se tregtia në të kaluarën ndikon mbi tregtinë aktuale përmes konceptit të “forcës së zakonit”. Me fjalë të tjera, nëse konsumatorët kanë përdorur gjatë viteve të fundit një produkt specifik, ata janë mësuar me këtë produkt. Kjo “forcë e zakonit” kontribuon në tregtinë aktuale dhe në atë në të ardhmen (Eichengreen dhe Irwin 1997; Bun dhe Klaassen 2002). Argumentet e mësipërme sugjerojnë se flukset tregtare në të kaluarën ndikojnë në flukset tregtare aktuale dhe në ato të ardhshme. Megjithatë, pjesa më e madhe e studimeve në të kaluarën, përdorin përqasjen e modelit të gravitetit statik OLS, e cila nuk konsideron rëndësinë e një dinamike të tillë në shpjegimin e flukseve tregtare. Literatura mbi integrimin tregtar të rajonit të Ballkanit është disi e kufizuar dhe e pamjaftueshme. Nga ana tjetër, dinamikat në modelet e gravitetit mbeten ende një fushë e pastudiuar mjaftueshëm në ekonometri. Flukset tregtare të Shqipërisë me vendet e EUR32 do të jenë fokusi kryesor i këtij materiali. Vendet specifike që do të vlerësohen në material, janë: Austria, Belgjika, Bullgaria, Kroacia, Qipro, Republika Çeke, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Hungaria, Irlanda, Italia, Lituania, Luksemburgu, Malta, Hollanda, Polonia, Rumania, Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Suedia, Zvicera, Serbia, Maqedonia, Turqia, dhe Britania.(EUR 32). Ndonëse Kosova është një partner i rëndësishëm tregtar për disa prej vendeve, ajo nuk përfshihet në vlerësimet e gravitetit, për shkak të të dhënave të pamjaftueshme. Ky material përdor një grup të dhënash prej 448 obsevimesh dhe 14 vite të organizuara në të dhëna panel, (nga viti 2001 deri në vitin 2014).

3.1 Të dhënat panel. Një panel data konsiston në një grup cross-sectional njësish, të cilat observohen përgjat disa viteve. Nëse kemi një numër njësish “N” dhe seri kohore “T”, atëherë tipet e panel data janë:

- Tipi i parë, të gjata dhe të ngushta, “T”>”N”

- Tipi i dytë, të shkurtra dhe të gjera, “N”>”T”

- Tipi i tretë, të gjata dhe të gjera, “N” dhe “T” përmbajnë shumë informacion. Në punimin tonë ne do të përdorim të dhëna panel të tipit të dytë. Kjo është metode tipike e përdorur në shumë studime ekonomike, të cilat përdorin një seri të gjerë me shumë njësi individuale. Në rastin e studimit tonë N=32 dhe T=14. Të dhënat vijnë nga burime të ndryshme si Banka Botërore (BB), Heritage found (HF), Eurostat , Instat dhe Centre d'Etudes Prospectives et d'Informations Internationales (CEPII), të cilat përbëjnë një numër prej 32*14=448 rreshta të dhënash. Observimet e disa variablave për dy shtetet e para jepen në tabelën 3.1.

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=8&cad=rja&uact=8&ved=0CDYQFjAHahUKEwju5IWu2svHAhXGQBQKHWw-BB4&url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki%2FCentre_d%27Etudes_Prospectives_et_d%27Informations_Internationales&ei=TUrgVa6KEMaBUez8kPAB&usg=AFQjCNEG_wOiTYdls9fxdURZ3ang3jdUCA

https://www.google.al/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=8&cad=rja&uact=8&ved=0CDYQFjAHahUKEwju5IWu2svHAhXGQBQKHWw-BB4&url=https%3A%2F%2Fen.wikipedia.org%2Fwiki%2FCentre_d%27Etudes_Prospectives_et_d%27Informations_Internationales&ei=TUrgVa6KEMaBUez8kPAB&usg=AFQjCNEG_wOiTYdls9fxdURZ3ang3jdUCA

44

Tabela 3.1: Ekstrakt i tabelës së të dhënave.

viti riso vendet iso importet eksport distanca pdgp rgdp … … ….

2001 ALB Austria AUT 11840404 1781822 849 196421687857 3686649387 5305 38548 70.0

2002 ALB Austria AUT 10796436 728387 849 196953646532 4091020249 5730 38919 70.0

… … … … … … … … … … … …

2013 ALB Austria AUT 63631646 23868674 849 407575109733 12344529628 9811 44216 70.0

2014 ALB Austria AUT 58598613 11851454 849 428321937480 12916669736 9961 44059 70.0

2001 ALB Belgium BEL 2936268 266645 1609 237336465819 3686649387 5305 37404 70.0

2002 ALB Belgium BEL 52552 438201 1609 237397762864 4091020249 5730 37620 70.0

… … … … … … … … … … … …

2013 ALB Belgium BEL 19493263 5749639 1609 498746230594 12344529628 9811 40687 70.0

2014 ALB Belgium BEL 22695189 1825712 1609 524778837630 12916669736 9961 40607 70.0

Kollona e parë indentifikon vitin në të cilën këto të dhëna janë mbledhur, kollona e dytë shtetin dhe më pas variablat e varur dhe të pavarur. Kjo paraqitje e shkurtër e të dhënave bëhet për të identifikuar të dhënat croos section dhe seritë kohore. Në panelin tonë ka disa të dhëna të munguara, ne i kemi hequr këto të dhëna duke mos i përfshirë në model, për shkak të shtrëmbërimeve që mund të na japin në vlerësime. Në disa raste në të dhënat panel, ndodh që çdo njësie individuale të mos i korespondojë e njëjta seri kohore, në këtë rast kemi të bëjmë me panel data të pa balancuar. Problemi bëhet evident edhe në të dhënat tona, për shkak të Malit të zi, i cili nuk ka të dhëna të plota për 14 vite. Për të marrë një panel data të balancuar bashkojmë Serbinë dhe Malin e Zi bashkë si një shtet i vetëm. Duke bërë këto rregullime, ne marrim të dhëna panel të balancuara për çdo shtet. Si model bazë materiali përdor modelin e gravitetit të Frankel, Stein dhe Wei (1997) për të ndërtuar më pas një model të ri ekonometrik tërësisht të specifikuar, i cili lejon përfshirjen e dinamikave në shpjegimin e flukseve tregtare. Modeli do të jetë në formë log-log, në mënyrë që të marim koefiçentin e elasticitetit të vlerësuar.. Megjithatë, një transformim i tillë logaritmik ka dy probleme të mëdha:

Së pari, ne nuk mund ta përdorim këtë ekuacion për të gjitha variablat, nëse në të dhënat e tyre ato kanë vlerën zero, sepse logaritmi i zeros nuk është i përcaktuar. Së dyti, duke vlerësuar ekuacionin log-log me metoden OLS, kjo mund të na çojë në një paragjykim të konsiderueshëm.

Një sfidë e këtij punimi është si ti trajtojmë vlerat zero në model, sepse modeli që kemi zgjedhur, na kufizon në analizën tonë, kur kemi prezente vlerat zero në të dhëna.

45

Në vitet e fundit janë botuar shumë studime, në të cilat krahasohen metoda të ndryshme ekonometrike se si ta trajtojnë këtë çështje të “zero-tregtisë”. Megjithatë, konkluzionet teorike, rezultatet e tyre empirike dhe rekomandimet ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme nga një autor tek tjetri. Shumë autorë propozojnë eleminimin e atyre variablave, të cilat kanë vlerën zero, por në modelin tonë të flukseve të tregtisë së jashtme të Shqipërisë me vendet EUR32 ekzistojnë disa vende që në periudha të caktuara, nuk kanë marrdhënie tregtare me Shqipërinë, por në totalin e tyre në 14 vite, ku shtrihet studimi ynë, kanë një vlerë të konsiderueshme të import-eksportit me vendin tonë. Në vazhdim të këtij punimi do të zëvëndësojmë vlerat zero me vlerën 1$, kjo do të na ndihmojë në modelin tonë për të eleminuar vlerat zero nga të dhënat e grumbulluara.

3.2 Inefiçenca nën heteroskedasticitet. Siç përcaktohet nga Santos Silva dhe Tenreyro (2006), në rast se të dhënat panel kanë prezencë heteroskedasticiteti në terma gabimi, vlerësimet tona të ekuacionit të gravitetit log-log janë të njëanshme. Santos Silva dhe Tenreyra (2006, p.653) kanë shprehur se: “log-log i modelit empirik, në prezencë të heteroskedasticitetit, çon në vlerësime jo të qëndrueshme, sepse vlerat e pritura të logaritmit të një variabli rastësor varen nga momente me qëllim të lartë të shpërndarjes së tij”. Le t`i hedhim një sy sërisht modelit të gravitetit: Ekuacioni 3.4

𝑋𝑖𝑗 = 𝛽0 ∙ 𝐺𝐷𝑃𝑖𝛽1 ∙ 𝐺𝐷𝑃𝑗

𝛽2 ∙ 𝐷𝑖𝑗𝛽3 ∙ 𝜇𝑖𝑗

log�𝑋𝑖𝑗� = log(𝛽0) + 𝛽1 log(𝐺𝐷𝑃𝑖) + 𝛽2 log�𝐺𝐷𝑃𝑗� + 𝛽3 log�𝐷𝑖𝑗� + log(𝜇𝑖𝑗) 𝐸�log�𝑋𝑖𝑗�� = 𝐸[log(𝛽0) + 𝛽1 log(𝐺𝐷𝑃𝑖) + 𝛽2 log�𝐺𝐷𝑃𝑗� + 𝛽3 log�𝐷𝑖𝑗� + log(𝜇𝑖𝑗)]

𝐸�log�𝑋𝑖𝑗�� = 𝐸[log(𝛽0) + ⋯ . +𝛽3𝐸�log�𝐷𝑖𝑗�� + 𝐸�log(𝜇𝑖𝑗�] Në sajë të pabarazisë së Jensen: 𝐸�log(𝜇𝑖𝑗�] ≠ log[𝐸 (𝜇𝑖𝑗)] shpërndarja e kushtëzuar e 𝑋𝑖 është e ndryshuar. Kështu, varianca e koefiçentëve të vlerësuar, do të jetë e njëanshme dhe vlerësimet do të jenë joefiçente. Për më shumë, në prezencë të heteroskedasticitetit (zakonisht në të dhënat tregtare), vlerësimet e koefiçentëve do të jenë të njëanshëm gjithashtu. Ekzistojnë shumë teste heteroscadasciteti, si: Gold –Feld Quandt Test, LM testi, Park testi, Gleiser testi, White General Heteroscadascity testi; Spermans Rrank Correlation test; Goldfeld – Quandt, ata kanë veçori të ndryshme, por nuk ka përgjigje të drejpërdrejtë, se cili do ishte më i miri. Do të shqyrtojmë disa trajta të testeve më në detaje. Në rast se testet tona nuk e refuzojnë hipotezën zero, atëherë nuk kemi prova të dyshojmë për heteroskedascitet. Në rast të kundërt, ne duhet të rishqyrtojmë modelin tonë ose të përdorim vlerësues të derivuar për gabimet standarte, që do të jetë më i mirë, linear dhe i pazhvendosur. Përveç efekteve të vlerësimit të përcaktuesve të tregtisë së jashtme individuale, modeli i gravitetit është, gjithashtu, i aftë të parashikojë potencialin e tregtisë me secilin partner në veçanti. Potenciali i tregtisë përftohet duke vendosur vlerat reale të pavarura në një

46

ekuacion të vlerësuar dhe më pas ekzaminojmë nëse vlera e përshtatshme është më e vogël ose më e madhe se vëzhgimi real. Për shembull: Batra (2004), Christie (2001), ose Dotrelova (2004), aplikuan këtë metodë. Në pjesën tonë empirike, gjithashtu, krahasojmë potencialin dhe volumin e tregtisë reale të partnerëve të Shqipërisë. Nga një anë, avantazhet kryesore të modelit të gravitetit janë disponueshmëria e të dhënave edhe, në shume vende, përdorim i thjeshtë dhe fuqi shpjeguese të vlerësimeve relativisht të lartë, krahasuar me sasinë e të dhënave. Nga ana tjetër, modeli i gravitetit është kritikuar për derivimin teorik të diskutueshëm, bazë teorike jo të mjaftueshme dhe për faktin se koncepti i modelit të gravitetit është ndërtimi me qëllim arritjen e rezultateve të besueshme në studimet e flukseve tregtare. Do të përdorim të dhëna panel, sepse përdorimi i të dhënave të kryqëzuara, siç Gomez dhe Milgram (2009) paralajmërojnë se rezultatet mund të ndryshojnë ndjeshëm në varësi të grupit të përzgjedhur, e cila çon në një paragjykim vlerësimit. Kjo është arsyeja pse shumë studiues si Wall (2000), Egger (2000), apo Rose dhe Van Wincoop (2001), janë kthyer në drejtim të të dhënave panel. Avantazhi i të dhënave panel, mbi të dhënat e kryqëzuara apo të serive kohore është se të dhënat panel janë më informative (me më shumë ndryshueshmëri, pak multikolinearitet, më shumë gradë të lirisë) dhe vlerësimet janë më të efektshme. Për më tepër, të dhënat e organizuara në këtë formë, të lejojnë kontrollin për heterogjenitet individual të pavëzhguar (Brüderl, 2005).

3.3 Metodat e vlerësimit. Duke patur parasysh se baza teorike dhe specifikimi i modelit të gravitetit ishte në qendër të diskutimeve në 1980 dhe 1990, respektivisht, teknikat e vlerësimit të modeleve të gravitetit ishin mjaft të diskutueshme gjatë viteve të fundit. Në këtë seksion do të listojmë dhe përshkruajmë disa metoda kryesore vlerësimi të aplikueshme në të dhënat panel. Do të përmendim supozimet e tyre kyç, përdorimet e tyre dhe vështirësitë e mundshme. Fillimsht, ishte praktikë e zakonshme të përdorje vetëm të dhënat cross sections për vlerësimin e ekuacioneve të gravitetit. Megjithatë, vetëm me një vëzhgim për njësi, nuk mund të kontrollohet heterogjeniteti midis këtyre njësive. Për më tepër, Gomez dhe Milgram (2009) paralajmëruan se rezultatet mund të variojnë bazuar në grupin e zgjedhur, i cili të çon në një vlerësim të njëanshëm. Kjo është arsyeja pse shumë kërkues, si: Wall (2000), Egger (2000), ose Rose dhe Van Wincoop (2001) janë kthyer në drejtim të të dhënave panel. Të dhënat panel janë: “cross section” që përsëriten si seri kohore ose e anasjellta. Kështu ato ndryshojnë në dy dimensione: në individë të ndryshëm (vende) dhe në kohë (vëzhgime vjetore). Avantazh i tyre për mostrën e të dhënave cross section ose mostrën e të dhënave të serive kohore është se ato janë më informuese (kanë variablitet, më pak kolinaritet, më shumë shkallë lirie), si rrjedhim vlerësimet janë më efiçente. Për më tepër, të dhënat gjatësore, lejojnë kontrollin e heterogjenitetit për individët e pavëzhguar (Bruderl, 2005). Nëse përdorim të dhënat panel, disa variabla të përshtatshme ndryshojnë në kohë (GDP) dhe disa të tjera jo (distanca). Si pasojë, metodat tona të vlerësimit marrin në llogaritje

47

variancën, gjë e cila do të ishte e pamundur në rastin e të dhënave cross-section. Vlerësuesit pooled OLS, me efekte fikse dhe të rastësishme përshkruhen me detaje, sepse më vonë këto janë aplikuar në pjesën empirike. Për sa i përket metodës së përzgjedhur të vlerësimit përdorim testin Hausman për identifikimin e saj. Që rezultatet tona të jenë të besueshme, ne duhet të sigurohemi që të dhënat nuk na japin rezultate të deformuara, për këtë arsye do të kontrollojmë variablat tanë për: linearitetin në parametra, multikolinearitetin, heteroskedasticitetin, korrelacionin serial dhe stacionaritetin.

3.3.1 Pooled OLS. Gomez dhe Milgram (2009) linearizuan dhe vlerësuan modelin multiplikativ të gravitetit duke përdorur teknikat OLS. Kjo mund të realizohej nën supozimin se: varianca e termit të gabimit është konstante tek vëzhgimet (homoskedasticiteti). Metoda e vlerësimit “Pooled OLS”, e përdorur në të dhënat pooled bazohet në OLS:

Ekuacioni 3.5

𝑦𝑖𝑡 = 𝛽1𝑥𝑖𝑡1 + 𝛽2𝑥𝑖𝑡2 + ⋯ . +𝛽𝑘𝑥𝑖𝑡𝑘 + 𝑣𝑖𝑡, 𝑡 = 1, … . ,𝑇

𝑣𝑖𝑡 = 𝑎𝑖 + 𝑢𝑖𝑡

Edhe nëse supozojmë se përbërja e gabimit 𝑣𝑖𝑡 nuk është e lidhur me 𝑋𝑖𝑡, teknika pooled OLS është e njëanshme dhe jo e qëndrueshme, nëse, 𝑎𝑖 dhe 𝑋𝑖𝑡 janë të lidhura. Rezultati i njëanshëm në teknikën pooled OLS, quhet edhe heterogjeniteti i njëanshëm ose i paragjykuar, por është vetëm një paragjykim i shkaktuar nga heqja e një variabli konstant në kohë. Për më tepër, duhet të kujtojmë se, nëse ai nuk është lidhur me të gjithë variablat shpjeguese në të gjitha periudhat kohore, gabimi standart i pooled OLS dhe testet statistikore, janë përgjithësisht të pavlefshëm, ata injorojnë korrelacionin substancial serial në gabimin e përbërë (Wooldridge, 2003). Teknika pooled OLS është një mënyrë e thjeshtë dhe e shpejtë e krahasimit të regresioneve të sofistikuara. Kjo metodë nuk bën ndonjë dallim midis të dhënave cross section dhe të serive kohore. Kështu, vetëm të dhënat panel nuk kompesojnë problemin e heterogjenitetit të pavëzhguar.

3.3.2 Efektet fikse. (FE) Vlerësuesi i efekteve fikse përdor një transformim për të zhvendosur efektin e pavëzhguar 𝑎𝑖, pas zbritjes së mesatares (3.7) nga vlerat aktuale (3.6) marrim ekuacionin përfundimtar të transformuar dhe vlerësuar (3.9).

𝑦𝑖𝑡 = 𝛽1𝑥𝑖𝑡1 + 𝛽2𝑥𝑖𝑡2 + ⋯ . +𝛽𝑘𝑥𝑖𝑡𝑘 + 𝑎𝑖 + 𝑢𝑖𝑡, 𝑡 = 1, … . ,𝑇 (3.6) 𝑦�𝑖𝑡 = 𝛽1�̅�𝑖𝑡1 + 𝛽2�̅�𝑖𝑡2 + ⋯ . +𝛽𝑘�̅�𝑖𝑘 + 𝑎𝑖 + 𝑢�𝑖, (3.7)

𝑦�𝑖 =∑ 𝑦𝑖𝑇𝑖=1

𝑇 (3.8)

𝑦𝑖𝑡 − 𝑦�𝑖 = 𝛽1(𝑥𝑖𝑡1 − �̅�1𝑖) + ⋯ . +𝛽𝑘(𝑥𝑖𝑡𝑘 − �̅�𝑖𝑘) + (𝑢𝑖𝑡 − 𝑢�𝑖) (3.9) 𝑖 = 1, … . ,𝑁

48

𝑡 = 1, … . ,𝑇 Termi (𝑎𝑖,𝑢𝑖𝑡) në ekuacionin (3.6) është quajtur edhe gabim i përbërë dhe përbëhet nga dy terma: 𝑎𝑖 është invariant-kohor dhe paraqet një efekt individual të pavëzhguar të çdo njësie interesi (vendi ose viti- varen nga struktura e të dhënave); 𝑢𝑖𝑡 vazhdon të qëndrojë si term shqetësimi i quajtur gabim idiosinkretik, ai paraqet faktorët e pavëzhguar, të cilët ndryshojnë në kohë dhe ndikojnë në 𝑦𝑖𝑡 (Baltagi, 2005). Keficientët 𝛽, në ekuacionin (3.9), mund të vlerësohen nga OLS. Vlerësuesi FE lejon arbitraritet korrelacioni midis 𝑎𝑖 dhe variablit shpjegues në ndonjë periudhë kohore, i cili është supozimi kyç dhe ndryshimi kryesor midis FE, pooled OLS dhe RE. Prandaj supozojmë se subjektet tona të interesit dhe variancat e tyre janë identike. Sidoqoftë, vlerësuesi FE nuk i përpunon variablat konstante në kohë (ose ndër një grupi individësh). Meqënëse mesatarja barazohet në secilin vëzhgim, variabli i kundërt është konstant zero dhe këto variabla hiqen nga transformimi më 𝑎𝑖 . Për shembull, distanca nuk ndryshon në kohë dhe GDP-ja shqipëtare nuk ndryshon për individë, kështu nuk do të jemi të aftë të përfshijmë këto dy variabla, me qëllim përdorimin e strukturës së të dhënave. Për fat të keq, kur numri i subjekteve N është shumë i madh, metoda FE çon në një humbje të madhe të shkallëve të lirisë. Për më tepër, inferenca në vlerësuesin FE është potencialisht më e ndjeshme ndaj jonormalitetit, heteroskedasticitetit dhe korrelacionit serial në gabimet idiosinkretike (Wooldridge, 2003). Me qëllim kuptueshmërine e normalitetit, homoskedasticitetit ose korrelacionit serial, citojmë supozimet kyçe më poshtë: Supozimet e teknikës me efekte fikse:

1. Linearitet në parametra: Për çdo "i" modeli është:

𝑦𝑖𝑡 = 𝛽1𝑥𝑖𝑡1 + 𝛽2𝑥𝑖𝑡2 + ⋯ . +𝛽𝑘𝑥𝑖𝑡𝑘 + 𝑎𝑖 + 𝑢𝑖𝑡 , 𝑡 = 1, … . ,𝑇 Ku βj janë parametra vlerësimi dhe ai është efekt i pavëzhguar.

2. Zgjedhje rastësore Kemi një mostër të rastësishme nga të dhënat cross section.

3. Kolinaritet jo perfekt: Çdo variabël shpjeguese ndryshon në kohë (për të paktën çdo "i") dhe ekziston lidhje lineare jo perfekte midis variablave shpjeguese.

4. Ekzogjene: Për secilën "t" vlera e pritur e gabimit idiosinkretik të dhënë, variablat shpjeguese në të gjitha periudhat kohore dhe efekti i pavëzhguar janë zero:

𝐸(𝑢𝑖𝑡|𝑋𝑖,𝑎𝑖) = 0. 5. Homoskedasticiteti:

𝑉𝑎𝑟(𝑢𝑖𝑡|𝑋𝑖,𝑎𝑖) = 𝑉𝑎𝑟(𝑢𝑖𝑡) = 𝜎𝑢2 𝑝ë𝑟 𝑡ë 𝑔𝑗𝑖𝑡ℎ𝑎 𝑡 = 1, … . ,𝑇. 6. Korrelacion jo serial:

Për të gjitha t ≠ s gabimet idiosinkretike nuk janë të lidhura (kusht për të gjitha variablat shpjeguese dhe ai):

𝑉𝑎𝑟(𝑢𝑖𝑡,𝑢𝑖𝑠|𝑋𝑖,𝑎𝑖) = 0.

49

7. Normaliteti: Kushti për Xidhe ai, uit janë të pavarura dhe kanë shërndarje normale identike

(0,σu2 ). Nën supozimin FE 4. Vlerësuesi nuk është i njëanshëm, si dhe i qëndrueshëm për "𝑇" të fiksuar dhe 𝑁 → ∞. Vlerësuesi FE është vlerësuesi më i mirë linear i paanshëm (BLUE), nën supozimin FE 6. Nëse shtojmë supozimin e normalitetit, vlerësuesit "𝑡" dhe "𝐹" kanë shpërndarje të saktë "𝑡" dhe "𝐹", kështu inferenca statistikore është e vlefshme. Nga ana tjetër, duhet të mbështetemi në përafrimin për 𝑇 të vogël dhe 𝑁 të madhe, sidoqoftë, ekzogjeniteti cënohet, nëse kemi hequr një variabël të rëndësishme të ndryshueshmë në kohë (Wooldridge, 2003). Në praktikë duhet të përdorim vlerëuesin FE, kur mendojmë se mostra jonë nuk është rastësore, nëse subjektet tona i përkasin një njësie gjeografike të madhe (ky është rasti ynë aktual në pjesën empirike nën strukturën e të dhënave cross-sectional, ku efekti fiks 𝑎𝑖 është i lidhur me setin tonë të variablave, me fjalë të tjera, 𝑎𝑖 paraqet disa karakteristika tipike të pavëzhguara të secilit vend, gjë e cila nuk mund të arrihet nga variablat tona të vëzhguara. Problemi i Mekanizmit FE është njësoj si lejimi i një intercepti të ndryshëm për secilën njësi cross-sectional. Nëse 𝐶𝑜𝑟𝑟(𝑎𝑖, 𝑥𝑖) ≠ 0 modeli i vërtetë është FE, vlerësuesi pooled OLS është i njëanshëm dhe jo i qëndrueshëm. Megjithatë duhet që si fillim të testojmë ekzistencën e efekteve fikse. Gomez dhe Milgram (2009) përdorën LR dhe LM dhe efektet individuale. Gjithashtu mund të përdoret testi standart 𝐹 për rëndësinë e individëve dhe variablat dummy. Vlerësuesi FE është shumë i përdorur nga kërkuesit në bazë të përdorimit të tij të thjeshtë dhe fuqinë e lartë shpjeguese. Sidoqoftë, në rast të cënimit të ndonjërit nga supozimet e mësipërme, ai humbet qëndrueshmërinë e tij dhe nuk është më BLUE. Kështu do të testojmë me kujdes për cënime të mundëshme.

3.3.3 Efektet rastësore. (RE) Disa autorë besojnë se efektet fikse në mostrën e tyre nuk janë të lidhura me setin e variablit 𝑥𝑖 , nga e kundërta, ata mund të supozojnë se komponenti i pavëzhguar ka shpërndarje rastësore, për këtë arsye nuk mund të përdoret vlerësuesi FE, meqënëse nuk është efiçent. Vlerëuesi RE i efekteve rastësore: bazohet në një tipar shumë të ngjashëm si FE. Dallimi qëndron se transformimi heq vetëm fraksionin "𝜆" të mesatares dhe ky fraksion varet nga numri i periudhave kohore, 𝑉𝑎𝑟(𝑎𝑖)𝑑ℎ𝑒 𝑉𝑎𝑟(𝑢𝑖𝑡). Ekuacioni i transformuar merr formën e mëposhtme:

𝑦𝑖𝑡 − 𝜆𝑦�𝑖 = 𝛽0(1− 𝜆) + 𝛽1(𝑥𝑖𝑡1 − 𝜆�̅�𝑖1) + ⋯ . +𝛽𝑘(𝑥𝑖𝑡𝑘 − 𝜆�̅�𝑖𝑘) + 𝑣𝑖𝑡− 𝜆�̅�𝑖 (3.10)

𝑡 = 1, … . ,𝑇 𝑘𝑢 𝑣𝑖𝑡 − 𝜆�̅�𝑖 = (𝑎𝑖 + 𝑢𝑖𝑡) − 𝜆(𝑎𝑖 + 𝑢�𝑖) = 𝑎𝑖(1 − 𝜆) + (𝑢𝑖𝑡 − 𝜆𝑢�𝑖)

50

�̂� = 1 − � 𝜎�𝑢2

𝜎�𝑢2+𝜎�𝑎2∙𝑇�12 (3.11)

𝑉𝑎𝑟(𝑎𝑖) = 𝜎�𝑎

2 𝑑ℎ𝑒 𝑉𝑎𝑟(𝑢𝑖𝑡) = 𝜎�𝑢2 Kështu mund të vlerësojmë ekuacionin (3.10) me metodën e katrorëve më të vegjël. Një disavantazh i vlerësuesit RE është se, edhe pse parametri "𝜆" mund të vlerësohet gjithmonë (3.11), nuk mund të njihet në praktikë. Vlerësuesi RE nuk bëhet asnjëherë i njëanshëm. Vlera e parametrit të transformuar �̂� tregon se pse vlerësimet ka gjasa të jenë të përafërta me metodën pooled OLS ose vlerësuesin FE. Është e qartë se për λ=1 vlerësuesi RE është identik me atë FE. Kjo ndodh, veçanërisht, për 𝑇 → ∞,𝑘𝑢𝑟 �̂� → 1 dhe vlera e njëanshme shkon drejt zeros. Nga ana tjetër, kur �̂� → 0 vlerësuesi RE do të jetë më i ngjashëm me vlerësuesin pooled OLS. Ky është rasti, kur efekti i pavëzhguar 𝑎𝑖 është relativisht i parëndësishëm, sepse 𝑉𝑎𝑟 (𝑢𝑖𝑡) dhe vlera e njëanshme e vlerësuesit RE rritet. Supozimi kyç për vlerësuesin RE quhet ortogonalitet i efekteve individuale dhe regresioni: 𝐶𝑜𝑟𝑟�𝑎𝑖, 𝑥𝑖𝑗� = 0 ∀ 𝑡, 𝑗, me fjalë të tjera, komponenti i pavëzhguar heterogjen 𝑎𝑖 supozohet të ketë shpërndarje rastësore me mesataren dhe variancën e dhënë ndër subjektet e vëzhguara. Kjo nënkupton se ka faktorë specifikë për secilin individ të vlerësuar (vend ose vit), të cilët ndikojnë në tregtinë bilateral, por nuk janë të lidhur me GDP, distancën ose ndonjë variabël tjetër të pavarur. Në këtë rast, vlerësuesi FE do të jetë jo efiçient (Wooldridge, 2003; Baltagi, 2005). Supozimet e teknikës me efekte rastësore:

1. Linearitet në parametra: 2. Mostra është rastësore 3. Kolinaritet joperfekt

Nuk ka lidhje perfekte lineare në variablat shpjeguese. 4. Ekzogjenitet.

FE.4 dhe vlera e pritur 𝑎𝑖 për të gjitha variablat shpjeguese është konstante:

𝐸(𝑎𝑖|𝑥𝑖) = 𝛽0 5. Homostkedasticiteti.

Fe.5 dhe 𝑉𝑎𝑟(𝑎𝑖|𝑥𝑖) = 𝜎𝑎2 6. Korrelacion jo serial 7. Normaliteti

Supozimi i katërt nuk implikon korrelacion midis efektit të pavëzhguar 𝑎𝑖 dhe setit të variablave. Është dallimi kyç midis FE dhe RE, kjo është arsyeja pse lejohet për variablat konstante heqja e fraksionit të tyre "𝜆", jo të gjithë mesataren. Supozojmë se vlera e pritur 𝑎𝑖 është jo zero, ekuacioni përmban një intercept 𝛽0. Nëse seti i supozimeve RE qëndron, vlerësuesi RE është më efiçient se vlerësuesi pooled OLS, ose FE (të gjitha janë të paanshme, të qëndrueshme dhe normale).

51

RE është më i preferuar se vlerësuesi pooled OLS, si rrjedhim, është dhe më efiçiente (Wooldridge, 2003). Nën supozimin RE 4, vlerësuesi RE është i qëndrueshëm dhe me shpërndarje normale me 𝑁 → ∞ për 𝑇 fikse. Nëse shtojmë tre supozimet e tjera, gabimi standart dhe testet statistikore janë të vlefshëm dhe vlerësuesi është efiçient. Johnston dhe DiNardo (1997) argumentuan se, nëse bashkohen të gjithë supozimet RE, vlerësuesi OLS është i njëanshëm. Arsyeja pse nuk punojmë me OLS është se gabimet standarte të saj janë të vogla. OLS është gjithmonë më pak efiçient krahasuar me RE. Vlerësuesi RE ka përdorim të gjerë në kërkime, për shembull Fratianni dhe HoonOH (2007) ose Kovallari (2008). Gjithashtu, ne do ta përdorim këtë teknikë vlerësimi në pjesën empirike. Është mjaft e zakonshme për autorët të aplikojnë të dyja teknikat RE dhe FE dhe të testojnë statistikisht ndryshimet e rëndësishme në koefiçentët e tyre në variablat shpjeguese. Sidoqoftë, siç kemi parë, konfliktet në supozimet e tyre teorikisht nuk është e mundur të përdoren të dyja metodat.

3.4 Testi Hausman. Testi Hausman ndihmon në dallimin nëse RE ose FE është më bindëse. Ky test gjithashtu aplikohet në pjesën empirike, në kapitullin 5. Ngrihen hipotezat e mëposhtme: 𝐻0:𝐶𝑜𝑣 (𝑎𝑖, 𝑥𝑖𝑡) = 0 ∀ 𝑡 𝐻𝐴𝑙𝑡:𝐶𝑜𝑣(𝑎𝑖,𝑥𝑖𝑡) ≠ 0 𝑝ë𝑟 𝑡ë 𝑝𝑎𝑘𝑡ë𝑛 𝑛𝑗ë "𝑡".

Nën hipotezën null të dy vlerësuesit FE dhe RE janë të qëndrueshëm, por RE pranohet si teknika me forcë më të lartë shpjeguese. Nën hipotezën alternative vlerësuesi FE është më i qëndrueshëm sesa vlerësuesi RE. Megjithatë, nëse hedhim poshte 𝐻0, FE është më i preferueshëm dhe e anasjellta. Për shembull, Frantianni dhe HoonOH (2007) dhe Kavallari (2008) përfshijnë të dy vlerësuesit. Bazuar në testin Hausman, vlerësuesi RE u zgjodh si më i përshtatshmi, megjithatë mund të ketë raste kur p-value e testit Hausman është e paqartë. Si Gomez dhe Milgram (2009) argumentuan se FE duhet të jetë më i preferueshëm, edhe pse ai akoma jep rezultate të qëndrueshme (megjithëse joefiçiente).

3.5 Vlerësimi i potencialit të tregut Vlerësimet e ekuacionit të gravitetit përdoren për të parashikuar tregtinë e Shqipërisë me të gjitha vendet në mostrën tonë. Raporti i potencialit tregtar (P) i parashikuar nga modeli dhe tregtia aktuale, (A) dmth (P / A) është përdorur pastaj për të analizuar drejtimin e ardhshëm të tregtisë për Shqipërinë. Nëse vlera e P / A kalon vlerën një ose 100%, nënkuptimi është në drejtim të zgjerimit të mundshëm të tregtisë me vendin përkatës. Në varësi të vlerës së P / A, partnerët tregtarë të Shqipërisë ndahen në dy kategori: ata me të cilët potenciali për zgjerimin e tregtisë është i paraparë dhe vendet me të cilin Shqipëria e ka tejkaluar tashmë potencialin e saj të tregtisë. Diferenca absolute midis nivelit potencial dhe aktual të tregtisë, përkatësisht të vlerës së (A-P), përdoret gjithashtu

52

për të klasifikuar vendet me potencial për zgjerimin e tregtisë me Shqipërinë. Një vlerë pozitive tregon mundësitë e ardhshme të zgjerimit të tregtisë, ndërsa një vlerë negative tregon se Shqipëria ka tejkaluar potencialin e saj të tregtisë me vendin partner.

3.6 Metodat e avancuara të vlerësimit. Ka shumë teknika të tjera vlerësimi për ekuacionin e gravitetit. Secila metodë paraqet avantazhe dhe disavantazhe të rëndësishme. Disa prej tyre zgjidhin problemet e heteroskedasticitetit ose atë të zeros, por janë shumë të kushtueshme, kurse metodat e tjera më të thjeshta nuk janë të vlefshme, kur kemi prezencë të dy karakteristikave ose nuk marrin parasysh dimensionet e tregtisë multilaterale. Teknika e vlerësimit Poisson është një vlerësues maksimal i gjasave, shumë popullor së fundmi. Silva dhe Tenreya (2006): Martinez-Pham (2008) dhe Babenca Kucharcukova (2010) përpunuan këtë vlerësues ndaj të tjerëve. Vlerësuesi Poisson arrin të llogarisë shkaqet e anshmërisë nga forma logaritmike e ekuacionit të gravitetit në rastin e shfaqjes së heteroskedasticitetit në termat e gabimit (shpjeguar në seksionin 1.5, mësipër). Për më shumë, ai zgjidh edhe çështjen e flukseve zero të tregtisë midis dy vendeve. Santos Silva dhe Tenreyra (2006) testuan këtë vlerësues kundrejt metodave të tjera më të avancuara dhe arritën performancë të kënaqëshme, edhe pse me prani të gabimeve në matje. Avantazh tjetër i vlerësuesit Poisson është se ai lejon një variabël të varur të vazhdueshëm. Mundet që vlerësuesi Tobit mund të përpunohet gjithashtu. Ai është një mundësi e përafërt e modelit me variabla të varura të limituara; e përdorur nga Ranjan dhe Tobias (2007) ose Babecka Kucharcukova (2010). Ky model i censuruar është i aftë të përpunojë mungesat në tregtinë e njëanëshme. Si Martin dhe Pham (2008) argumentuan se modeli Tobit performon më mirë krahasuar më vlerësuesin Poisson, proporcioni i flukseve të zero-tregtisë është i konsiderueshëm. Për më shumë, Santos Silva dhe Tenreyra (2010) thekasuan se në këtë rast të veçantë vlerësuesi maksimal i gjasave mund të dështojë në kovergjim. Sidoqoftë, modeli Tobit nuk rregullon asimetrinë e shkaktuar nga heteroskedasticiteti në modelet log-linear. Metoda të tjera, të cilat mund t`ja vlejnë për t`u marrë në konsideratë, janë, për shembull: vlerësuesi i variablave dummy të katrorëve më të vegjël (Wooldridge, 2002), metoda klasike e distancës minimale e përdorur nga AndreWs (2006), metoda e momenteve të përgjithsuara ose vlerësuesi Mundlak. Arsyeja, pse vendosëm të mos përpunojmë metodat e avancuara të përmendura më sipër, është kërkesa e madhe e tyre për mjete ekonometrike.

3.7 Përshkrimi i variablave. Duke ju referuar modelit teorik të bërë pjesë e studimit ne kemi përdorur këtu variablat e mëposhtëm.

Tregtia totale është shuma e eksporteve dhe importeve bilaterale

53

Eksportet (exp) janë të barabarta me vlerën e të mirave të prodhimit të brendshëm, që u shiten të huajve. Vlerat e eksporteve shqipëtare do të jetë për 32 vendet e europës në dollarë dhe të dhënat do të meren nga faqja zyrtare e Bankës Botërore37. Importet (imp) janë të barabarta me vlerën e të mirave të prodhimit të jashtëm të blerë në vend. Vlerat e importeve shqipëtare do të jetë për 32 vendet e Europës në dollarë dhe të dhënat do të meren nga faqja zyrtare e Bankës Botërore.

Produkti i brendshëm bruto (GDP) është vlera e tregut e të gjitha të mirave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një vënd për një periudhë kohe të dhënë.

“GDP është vlera e tregut…” GDP bën mbledhjen në një vlerë vetme të llojeve të ndryshme të produkteve të aktivitetit ekonomik. Për këtë qëllim i referohet çmimeve të tregut. Duke mbledhur se sa janë të gatshëm të paguajnë individët për të mirat dhe shërbimet, çmimet e tregut pasqyrojnë vlerën e këtyre të mirave.

“…e të gjitha të mirave dhe shërbimeve….” GDP-ja duhet të jetë gjithpërfshirës, domethënë duhet të përfshijë të gjitha të mirat dhe shërbimet e prodhuara në ekonomi dhe të shitura ligjërisht. GDP-ja përfshin si të mirat e prekshme (ushqimet, veshjet, veturat) ashtu edhe shërbimet e pa prekshme ( prerjen e flokëve, pastrimin e shtëpive, vizitat mjekësore). “….përfundimtare….” Që nënkupton se nuk kemi të bëjmë me të mira dhe shërbime të ndërmjetme por finale

“…të prodhuara……” GDP përfshin të mirat dhe shërbimet e prodhuara aktualisht dhe jo ato të prodhuara në të kaluarën.

“… në një vend……” GDP mat vlerën e prodhimit në kuadrin e kufijve gjeografik të një vendi. “… në një periudhë kohe të dhënë….”

GDP mat vlerën e prodhimit që realizohet në një periudhë kohe të dhënë. Zakonisht, ky interval kohor i korespondon një viti diellor (kalendarik) ose tremujor. GDP mat fluksin e të ardhurave dhe të shpenzimeve që rezultohen në periudhën e dhënë. Vlerat e GDP-së do të jenë për 32 vendet e europës në dollarë dhe të dhënat do të meren nga faqja zyrtare e Bankës Botërore. Distanca (dist). Distanca gjeografike midis dy vendeve, përgjithësisht, është e lidhur me koston e transportit, distancë më e madhe kosto më e madhe. Kemi dy lloje distancash si më poshtë:

- Distanca e thjeshtë (Simple distances), e cila përcaktohet duke përdorur ekuacionin e rrethit bazuar në distancën tokësore midis dy vendeve.

- Distanca e ponderuar (Weighted distances), e cila bazohet në distancën midis dy qyteteve më të medha të dy shteve, e ponderuar kjo me peshën që ka secili qytet në raport me numrin total të popullsisë së secilit shtet.

37 http://data.worldbank.org/

54

Vlerat e distancës do të meren nga faqja zyrtare e CEPPII38 dhe në punimin tonë do të përdoret distanca e ponderuar. GDP-ja për frymë është llogaritur si vlera absolute e diferencës midis GDP-së për frymë të Shqipërisë dhe asaj të vendeve partnere, ku GDP-ja për frymë është produkti i brendshëm bruto i ndarë nga popullsia totale. Vlerat e GDP-së për frymë do të jenë për 32 vendet e Europës në dollarë dhe të dhënat do të meren nga faqja zyrtare e Bankës Botërore Rritja ekonomike: Rritja ekonomike ndodh atëherë kur vlera e tregut të produkteve dhe shërbimeve në një ekonomi rritet në një periudhë krahasuar me një periudhë tjetër. Zakonisht, rritja ekonomike matet duke ekzaminuar GDP-në e një ekonomie. Megjithatë, për shkak të inflacionit, ekonomistët dhe analistët shpesh preferojnë të matin rritjen ekonomike nëpërmjet ndryshimit vjetor të GDP-së reale dhe ndryshimit në përqindje të GDP-së për frymë. Rritja e GDP-së reale tregon se sa shpejt po zgjerohet ekonomia, ndërsa GDP-ja për frymë tregon se sa është aftësia e popullsisë të blejë të mira dhe shërbime në atë vend. Efekti i inflacionit eliminohet në llogaritjen e rritjes ekonomike duke matur kështu sasinë e produkteve dhe shërbimeve të prodhuara në ekonomi gjatë periudhës së dhënë. Vlerat e rritjes ekonomike do të jenë për 32 vendet e Europës në dollarë dhe të dhënat do të meren nga faqja zyrtare e Bankës Botërore. Indeksi i Performacës së Logjistikës (LPI) Indeksi i Performancës së Logjistikës është një indeks i zhvilluar për herë të parë nga Banka Botërore në vitin 2007, duke u përmirësuar në vitin 2010, që shërben për të matur performancën logjistike të vendeve sipas disa kritereve të përcaktuara dhe i rendit ato sipas kësaj performance. LPI ndihmon për të zbuluar pengesat e një vendi në aspektin e logjistikës dhe identifikon nevojat dhe prioritetet e çdo përmirësimi (Mustra, 2011). Më fjalë të tjera, ajo ofron një pasqyrë krahasuese të strukturave logjistike të vendeve të botës. Kështu, ajo ofron informacion të vlefshëm për kompanitë që operojnë ose planifikojnë të operojnë në këto vende. LPI- ja e parë, në vitin 2007, përfshinte 150 vende, në vitin 2010 ajo përfshiu rreth 155 vende dhe shtoi dhe një dimension ndryshe, që kishte të bënte me logjistikën e brendshme (Behar, 2010). Marrëveshjet e tregtisë së lirë MTL (variabël dummy)

0= vendi nuk angazhohet në një MTL 1= vendi angazhohet në një MTL

MTL-ja është një dokument i negociuar dhe i rënë dakord mes palëve me objektiv liberalizimin e tregtisë. Liberalizimi është i menjëhershëm për produktet me avantazhe të qarta të krahasuara dhe graduale për produkte të ndjeshme ndaj importeve. Për këto të fundit, marrëveshjet parashikojnë reduktim të përshkallëzuar të tarifave doganore dhe eliminimin e tyre përgjatë periudhës kohore deri në krijimin e zonës së lirë tregtare. Megjithëse në një MTL fiksohen objektiva të matshëm dhe konkretë, MTL-ja është fleksibël, në kuptimin që ajo është e pajisur me mekanizmat e përshtatjes ndaj evolucioneve në raport me periudhën e paranegocimit. 38 http://www.cepii.fr/CEPII/fr/cepii/cepii.asp

55

Burimi i përdorur: Komisioni Europian Vend i Bashkimit Europian BE (variabël dummy)

0= vendi nuk bën pjesë në BE 1= vendi bën pjesë në BE

Bashkimi Europian (Europian Union) është një ent ndërkombëtar dhe ndërqeveritar i cili është i përbërë nga 27 shtete anëtare, indipendente nga njëra tjetra dhe demokratike. Burimi i përdorur: Komisioni Europian Vend kufitar, është një variabël dummy, i cili tregon pozicionin gjeografik të vendit partner në tregti. Me “1” do të shënojmë ato vende me të cilat kemi kufij të përbashkët dhe me “0” vendet e tjera. Lidhje detare, është një variabël dummy, i cili tregon nëse vendi partner ka lidhje detare (e shënojmë me “1”) ose jo (e shënojmë me “0”) Treguesi i Lirisë Ekonomike. Tre parimet e lirisë ekonomike

1. Në një shoqëri ekonomikisht të lirë, çdo person kontrollon frytet e punës dhe iniciativës së tij. Individët janë të fuqizuar, në të vërtetë, të vendosur, për të ndjekur ëndërrat e tyre me anë të zgjedhjes së tyre të lirë.

2. Në një shoqëri ekonomikisht të lirë, individët mund të kenë sukses ose të dështojnë bazuar në përpjekjet dhe aftësitë e tyre individuale. Institucionet e një shoqërie të lirë dhe të hapur të tregut nuk diskriminojnë as kundër as në favor të individëve në bazë të racës, përkatësisë etnike, gjinisë, klasës, lidhjet familjare, ose ndonjë faktor tjetër që nuk lidhen me merita individuale. Vendimmarrja qeverisëse karakterizohet me hapjen dhe transparencën, e cila ndriçon hijet ku diskriminimi mund të lulëzojë dhe promovon mundësi të barabarta për të gjithë.

3. Në një shoqëri ekonomikisht të lirë, fuqia e vendimmarrjes ekonomike është shpërndarë gjerësisht, dhe alokimi i burimeve për prodhimin dhe konsumin është në bazë të konkurrencës së hapur në mënyrë që çdo individ apo firmë ka një shans të barabartë të ketë sukses.

Këto tri parime themelore të lirisë ekonomike – fuqizimi i individit, mosdiskriminimi, dhe konkurrenca e lirë –që mbështet çdo matje dhe ide të politikave të paraqitura në treguesin e Lirisë Ekonomike.

Treguesi i Lirisë Ekonomike merr një pamje të gjerë dhe të plotë të lirisë ekonomike, duke matur performancën e vendit në 10 zona të veçanta. Disa nga aspektet e lirisë ekonomike që vlerësohen janë të lidhura me ndërveprimet e një vendi me pjesën tjetër të botës për shembull, shkallën e hapjes së një ekonomie ndaj investimeve globale ose të tregtisë. Shumica, megjithatë, përqëndrohet në politikat brenda një vendi, duke vlerësuar lirinë e individëve për të përdorur punën e tyre apo financat pa përmbajtje të panevojshme dhe ndërhyrje të qeverisë.

56

Secili prej aspekteve të matura të lirisë ekonomike luan një rol jetik në zhvillimin dhe mbajtjen e zhvillimit personal dhe kombëtar. Të gjithë janë plotësuese në ndikimin e tyre, megjithatë, përparimi në një zonë shpesh është i mundshëm për të përforcuar apo edhe frymëzuar progres në një zonë tjetër. Në mënyrë të ngjashme, liria ekonomike e shtypur në një zone, mosrespektimi i të drejtave të pronësisë, për shembull, mund ta bëjë shumë më të vështirë për të arritur nivele të larta të lirisë në kategori të tjera.

10 Aspektet e matura të lirisë ekonomike mund të grupohen në katër kategori të gjera: • Shteti i së drejtës (të drejtave të pronësisë, lirisë nga korrupsioni); • Madhësia e Qeverisë (liria fiskale, shpenzimet qeveritare); • Efikasiteti Rregullator (liria e biznesit, liria e punës, liria monetare); dhe • Hapja e tregjeve (liria e tregtisë, liria e investimeve, liria financiare). Shteti i së drejtës. E Drejta e pronësisë39. Komponenti i të drejtave pronësore është një vlerësim cilësor i masës në të cilën kuadri ligjor i një vendi lejon individët për të akumuluar lirisht pronën private, të siguruar nga ligje të qarta që zbatohen në mënyrë efektive nga qeveria. Ai mat shkallën në të cilën ligjet e një vendi mbrojnë të drejtat private pronësore dhe shkallën në të cilën respektohen këto ligje. Ai, gjithashtu, vlerëson gjasat që ka prona private të shpronësohet nga shteti dhe analizon pavarësinë e gjyqësorit, ekzistenca e korrupsionit brenda gjyqësorit, si dhe aftësinë e individëve dhe bizneseve për të zbatuar kontratat. Sa më efektive të jetë mbrojtja ligjore e pronës, aq më më i lartë do të jetë rezultati i një vendi. Në mënyrë të ngjashme, sa më të mëdha të jenë shanset e shpronësimit të pasurisë së qeverisë apo më pak të pavarur nga gjyqësorit, aq më i ulët do të jetë rezultati i një vendi. Rezultati i të drejtës së pronësisë i secilit vend vlerësohet nga zero deri në 100 pikë. 0— Prona private është jashtë ligjit dhe e gjithë pasuria i takon shtetit. Njerëzit nuk kanë të drejtë të padisin të tjerët dhe nuk kanë qasje në gjykata. Korrupsioni është endemik. Një rezultat i ndërmjetëm, të tilla si 75 ose 45 mund të caktohen në vende ku e drejta e pronës e të cilëve bie në mes të dy kategorive të njëpasnjëshme. 100- Prona private është e garantuar nga qeveria. Sistemi gjyqësor zbaton kontratat në mënyrë efikase dhe të shpejtë. Sistemi i drejtësisë ndëshkon ata që në mënyrë të paligjshme konfiskojnë pronën private. Nuk ka korrupsion apo shpronësim. Liria nga korrupsioni40. 39 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për informacion mbi të drejtat e pronësisë, sipas përparësisë: Economist Intelligence Unit, ViewsWire; Freedom House, Liria në Botë, 2011-2014; Departamenti Amerikan i Tregtisë, Guida Tregtare e Vendit 2011-2014; Departamenti Amerikan i Shtetit, Pasqyrat e klimës së Investimeve 2011-2014; Departamenti Amerikan i Shtetit, Raportet e Vendit mbi Praktikat e të Drejtave të Njeriut 2010-2013; dhe lajme, revista e artikuj të ndryshëm. 40 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për informacion mbi aktivitetet e tregut joformal, në mënyrë prioritare: Transparenca Ndërkombëtare, Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit 2011-2013; Departamenti Amerikan i Tregtisë, Vendi Tregtare Guide 2011-2014; Departamenti Amerikan i Shtetit, Deklarata e Investimeve Klima 2011-2014; Economist Intelligence Unit, ViewsWire and Risk Briefing; Freedom

57

Korrupsioni shkatërron lirinë ekonomike, duke futur pasiguri dhe paqartësi në marrëdhëniet ekonomike. Ajo, gjithashtu, redukton vitalitetin ekonomik, duke rritur kostot dhe zhvendosjen e burimeve në aktivitete joproduktive. Rezultati për këtë komponent rrjedh direkt nga Indeksi i Perceptimit të Korrupsionit (CPI) të Transparencës Ndërkombëtare, i cili mat nivelin e korrupsionit të perceptuar në 177 vende. Për vendet që nuk janë të mbuluara në CPI, liria nga rezultati i korrupsionit përcaktohet duke përdorur informacionin cilësor nga burime të njohura dhe të besueshme ndërkombëtare. Kjo procedurë konsideron masën në të cilën korrupsioni mbizotëron në një vend. Madhësia e qeverisë. Liria fiskale41. Komponenti “Liria fiskale” është një masë e përbërë nga barra e taksave që reflekton dy normat e tatimit margjinal dhe niveli i përgjithshëm i tatimeve, duke përfshirë taksat direkte dhe indirekte të vendosura nga të gjitha nivelet e qeverisjes, si: përqindje e GDP-së (GDP). Rezultati komponent rrjedh nga tri nënfaktorë sasiorë:

- Shkalla më e lartë margjinale e tatimit mbi të ardhurat individuale, - Shkalla më e lartë margjinale e tatimit mbi të ardhurat e koorporatave dhe - Barra totale e taksave si përqindje e GDP-së.

Secila prej këtyre variablave numerike është peshuar në mënyrë të barabartë si një e treta e rezultatit komponent. Për informacion mbi barrën e taksave si përqindje e GDP-së, burimet kryesore janë të Organizatës, për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim të të dhënave; Eurostat; Banka Afrikane për Zhvillim dhe Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim, Paraqitja ekonomike e Afrikës 2014; Fondi Monetar Ndërkombëtar, Stafi Raporti "Çështje të zgjedhura" dhe Raporti i stafit të Shtetit, konsultimet për Artikullin IV" 2011-2014; Banka Aziatike për Zhvillim, Treguesit kyç për Azinë dhe Paqësorin 2011-2014; Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Amerikën Latine, Anketa Ekonomike e Amerikës Latine dhe Karaibeve 2011-2014 dhe kontaktet individuale nga agjensitë qeveritare dhe organizatat shumëkombëshe të tilla, si: FMN dhe Banka Botërore.

House, Liria në Botë 2011-2014; Zyra e Përfaqësuesit të Tregtisë së SHBA, 2014 National Raport Tregtisë vlerësim për Barrierat e Tregtisë së Jashtme; lajme, revista e artikuj të ndryshëm; dhe botimet qeveritare zyrtare të çdo vendi. 41 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për informacion mbi të dhënat e normës së taksave, sipas përparësisë: Deloitte, Pikat Biznesit ndërkombëtare tatimore dhe udhëzues; Fondi Monetar Ndërkombëtar, Stafi Raporti "çështjeve të përzgjedhura dhe Shtojca Statistikore" dhe Stafi Raporti "Konsultimi neni IV", 2011-2014; PricewaterhouseCoopers, Përmbledhjet e taksave në mbarë botën, 2011-2014; Agjencitë e investimeve të vendeve; autoritetet e tjera qeveritare (konfirmimet e ambasadave dhe / ose thesari ose autoriteti tatimor i Vendit); dhe Njësia E Inteligjencës E Ekonomistit (Economist Intelligent Unit), Tregtia e Vendit, 2010-2014.

58

Shpenzimet e Qeverisë42. Komponenti “shpenzimet qeveritare” mat barrën e vënë nga shpenzimet qeveritare, e cila përfshin konsumin nga shteti dhe të gjitha pagesat e transferimit që kanë të bëjnë me programe të ndryshme të cilat kanë të bëjën me njohjen e të drejtave. Asnjë përpjekje nuk është bërë për të identifikuar një nivel optimal të shpenzimeve të qeverisë. Niveli ideal do të ndryshojë nga vendi në vend, në varësi të faktorëve që variojnë nga kultura dhe gjeografia për nivelin e zhvillimit ekonomik. Megjithatë, shpenzimet qeveritare bëhen një barrë e pashmangshme në një pikë të caktuar, kur qeveria rritet në fushëveprim dhe madhësi, duke rezultuar në dy ndarje të burimeve dhe humbjen e efikasitetit ekonomik. Vëllimet e hulumtimit kanë treguar se shpenzimet e tepërta të qeverisë që shkaktojnë defiçitet buxhetore kronike dhe akumulimi i borxhit publik, është një nga zvarritjet më serioze në dinamizëm ekonomik. Shpenzimet e qeverisë kanë një ndikim të madh në lirinë ekonomike, por kjo është vetëm një nga shumë komponentë të rëndësishëm. Në shumicën e rasteve indeksi përdor të dhënat e shpenzimeve qeveritare të përgjithshme që përfshijnë të gjitha nivelet e qeverisjes, si: federale, shtetërore dhe lokale. Në rastet kur të dhënat mbi shpenzimet e qeverisë së përgjithshme nuk janë në dispozicion, të dhënat mbi shpenzimet e qeverisë qëndrore janë përdorur në vend të tyre. Efikasiteti rregullator. Liria e biznesit43. Liria e biznesit është një tregues i përgjithshëm i efikasitetit të rregullimit qeveritar të biznesit. Rezultati sasior rrjedh nga një grup matjesh të lehtësisë së fillimit, veprimit dhe mbylljes së një biznesi. Rezultati “Liria e biznesit” për çdo vend është një numër mes 0 dhe 100, me 100 tregohet mjedisi më i lirë i biznesit. Rezultati është i bazuar në 10 nënfaktorë, të gjithë të peshuar në mënyrë të barabartë, duke përdorur të dhëna nga raporti i Bankës Botërore të biznesit:

- Nisja e një biznesi-procedurat (numër); - Nisja e një biznesi- koha (ditë); - Nisja e një biznesi - kosto (% e të ardhurave për frymë); - Nisja e një biznesi - kapitali minimal (% e të ardhurave për frymë); - Marrja e licencës-procedurat (numër); 2 - Marrja e licencës - kohë (ditë);

42 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për informacion mbi ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi, në mënyrë të përparësisë: Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillimit të të Dhënave; Të Dhënat e Eurostat; Banka Afrikane për Zhvillim dhe Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik, Pasqyra Ekonomike e Afrikës 2014; Fondi Monetar Ndërkombëtar, dhe World Economic Outlook Baza e të dhënave 2014; Banka Aziatike për Zhvillim, Treguesit Kyç për Azinë dhe Paqësorin, 2011-2014; Banka për Zhvillim të Afrikës, Libri i Statistikave të ADB 2014; Botime Qeveritare Zyrtare të çdo vendi; dhe Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara për Amerikën Latine, Anketa Ekonomike e Amerikës Latine dhe Karaibeve, 2011-2014. 43 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme në përcaktimin rezultatet e lirisë së biznesit, sipas përparësisë: Banka Botërore, Doing Business 2015; Economist Intelligence Unit, Tregtia e Vendit, 2011-2014; Departamenti Amerikan i Tregtisë, Guida Tregtare e Vendit, 2011-2014; dhe Botimet Qeveritare Zyrtare të çdo vendi.

59

- Marrja e licencës - kosto (% e të ardhurave për frymë); - Mbyllja e biznesit - kohë (vjet); dhe - Mbyllja e një biznesi - kosto (% e pasurisë).

Liria e Punës44. Komponenti “liria e punës” është një masë sasiore, që shqyrton aspekte të ndryshme të kuadrit ligjor dhe rregullator të tregut të punës së vendit, duke përfshirë rregullat lidhur me pagat minimale, ligjet që pengojnë pushime nga puna, kërkesat për largimin nga puna, kufizimeve të matshme rregullatore mbi punësimin si edhe orët e punës. Liria monetare45. Liria monetare kombinon një masë të stabilitetit të çmimeve me vlerësimin e kontrolleve të çmimeve. Si inflacioni dhe kontrolli i çmimeve shtrembërojnë veprimtarinë e tregut. Stabiliteti i çmimeve, pa ndërhyrjen e mikroekonomise është gjendja ideale për tregun e lirë. Rezultati për komponentin e lirisë monetare është bazuar në dy nënfaktorë:

- Norma mesatare e ponderuar e inflacionit për tre vitet e fundit dhe - Kontrollet e çmimeve.

Norma mesatare e ponderuar e inflacionit për tre vitet e fundit shërben si input kryesor në një ekuacion që gjeneron rezultatin bazë për lirinë monetare. Liria e tregtisë është një matje e përbërë nga masa e shtrirjes së barrierave tarifore dhe jotarifore, që ndikojnë në importet dhe eksportet e mallrave dhe shërbimeve. Rezultati i lirisë tregtare është bazuar në dy inpute:

- Norma tarifa mesatare e ponderuar e tregtisë dhe - Barrierat jotarifore (NTB)

Tregjet e hapura. Liria tregtisë46.

44 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për të dhënat mbi lirinë e punës, sipas përparësisë: Banka Botërore, Doing Business 2015; Economist Intelligence Unit, Tregtia e Vendit, 2011-2014; Departamenti Amerikan i Tregtisë, Guida Tregtare e Shtetit 2011-2014; dhe Publikimet Zyrtare Qeveritare të secilit vend. 45 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për të dhënat mbi politikën monetare, sipas përparësisë: Fondit Monetar Ndërkombëtar, Statistikave Financiare Ndërkombëtare Online; Fondi Monetar Ndërkombëtar, World Economic Outlook 2014, dhe Raporti i Stafi "Konsultimi neni IV", 2011-2014; Economist Intelligence Unit, ViewsWire; Administrata e Informacionit të Energjisë SHBA (VNM), Informon i Analizës së Shtetit; dhe botimet qeveritare zyrtare të çdo vendi. 46 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për të përcaktuar rezultatet për politikën e tregtisë, sipas përparësisë: Banka Botërore, Treguesit e Zhvillimit Botëror 2014; Organizata Botërore e Tregtisë, Trade Policy Review, 1995-2014; Zyra e Përfaqësuesit të Tregtisë të SHBA, 2014 Raporti Kombëtar i Vlerësimit të Tregtisë për Barrierat e Tregtisë së Jashtme; Banka Botërore, Doing Business 2013 dhe 2014; Departamenti Amerikan i Tregtisë, Guida e Gjendjes Tregtare, 2009-2014; Economist Intelligence

60

Importet e ndryshme që hyjnë në një vend mundet dhe shpesh të përballen me tarifa të ndryshme. Tarifa mesatare e ponderuar përdor peshën për çdo tarifë, bazuar në pjesën e importeve për çdo të mirë/mall. Për të ruajtur qëndrueshmërinë në matjen e komponentit të lirisë së tregtisë, indeksi përdor normën tarifore mesatare të ponderuar më të fundit të një vendi nga burimi ynë primar. Banka Botërore publikon të dhëna të plota dhe në përputhje me normat mesatare të ponderuara të tarifave. Liria e Investimeve47. Në një vend ekonomikisht të lirë nuk do të ketë kufizime mbi rrjedhjen e kapitalit investues. Individët dhe firmat do të lejohen të lëvizin burimet e tyre brenda dhe jashtë aktiviteteve specifike, si edhe brenda dhe përtej kufijve të vendit, pa kufizim. Një vend i tillë ideal do të marrë rezultatin 100 në komponentin e lirisë së investimeve të indeksit. Megjithatë, në praktikë, shumica e vendeve kanë një shumëllojshmëri të kufizimeve në investime. Disa kanë rregullat e ndryshme për investimet e huaja dhe të brendshme; disa të kufizojnë aksesin në valutën e huaj; disa vendosin kufizime mbi pagesat, transferimet, dhe transaksionet e kapitalit; në disa industri të caktuara janë të mbyllura për investime të huaja. Indeksi vlerëson një shumëllojshmëri të kufizimeve rregullatore, të cilat janë zakonisht të aplikuara në investime. Liria financiare48.

Unit,Tregtia e Vendit, 2014; Forumi Ekonomik Botëror, Raporti Global i Mundësimit të Tregtisë 2014; dhe botimet e qeverisë zyrtare të çdo vendi.

47 Indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për të dhënat mbi flukset e kapitalit dhe investimeve të huaja, sipas përparësisë: botimeve zyrtare të qeverisë të secilit vend; Departamenti Amerikan i Shtetit, Deklarata e Investimeve Klima 2014; Economist Intelligence Unit, Tregtia e Vendit, 2011-2014; Zyra e Përfaqësuesit të Tregtisë së SHBA, Vlerësimi i Raportit Kombëtar të Tregtisë për Barrierat Tregtisë me Jashtë 2014; Banka Botërore, Investimi Përtej Kufijve, 2012; Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim, Indeksi i Kufizimit të Tregtisë së Shërbimeve; dhe Departamenti Amerikan i Tregtisë, Guida tregtare e vendit, 2011-2014.

48 Përveç rasteve kur tregohet ndryshe, indeksi mbështetet në burimet e mëposhtme për të dhënat mbi bankën dhe financën, në mënyrë prioritare: Njësinë e Inteligjencës së Ekonomistëve, Tregtinë Vendase dhe Shërbimet Financiare, 2011-2014; Fondi Monetar Ndërkombëtar, Raporti i Stafit Vendas "çështja e përzgjedhur," Raporti i Stafit Vendas ", Konsultimet për Artikullin IV", 2010-2014; Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim, Anketimi Ekonomik; botimet zyrtare të qeverisë së çdo vendi; Dhoma e Tregëtisë Amerikane, Udhëzuesi Tregtar Vendas, 2011-2014; Përfaqësuesit të Dhomës së

61

Liria financiare është një tregues i efikasitetit bankar, si dhe një masë e pavarësisë nga kontrolli i qeverisë dhe ndërhyrje në sektorin financiar. Pronësia shtetërore e bankave dhe institucioneve të tjera financiare, si siguruesit dhe tregjet e kapitalit, redukton konkurrencën dhe në përgjithësi ul nivelin e marrjes së kredisë. Në një mjedis ideal bankar dhe financiar, ku ekziston një nivel minimal i ndërhyrjes qeveritare, mbikëqyrja e pavarur qëndrore bankare dhe rregullimi i institucioneve financiare janë të kufizuara për zbatimin e detyrimeve kontraktuale dhe parandalimin e mashtrimit. Kredia ndahet sipas kushteve të tregut dhe qeveria nuk zotëron institucione financiare. Institucionet financiare, ofrojnë lloje të ndryshme të shërbimeve financiare për individët dhe kompanitë. Bankat janë të lira të japin kredi, të pranojnë depozita dhe të kryejnë operacione në monedhë të huaj. Institucionet e huaja financiare veprojnë lirshëm dhe trajtohen ashtu sikurse institucionet vendase. Për indeksin e tanishëm të “Lirisë Ekonomike”, rezultatet janë zakonisht të bazuara mbi të dhënat për periudhën që mbulon gjysmën e dytë të vitit 2013, përmes gjysmës së parë të vitit 2014. Në masën e mundshme, informacioni aktual i menduar për secilin variabël ishte si ai i 30 qershorit 2014. Në tabelën e mëposhtëme paraqiten të përmbledhura variablat, të cilat do të konsiderohen në studim.

Tabela 3.2: Tabela e variablave.

VARIABLI VARIABLI I

TRASFORMUAR KODI TREGTIA TOTALE LNTT Y1 IMPORTET LNIMPORTE Y2 EKSPORTET LNEKSPORTE Y3 DISTANCA LNDISTANCA X1 GDP E SHQIPËRISË LNRGDP X2 GDP E VENDEVE PARTNERE LNPGDP X3 GDP PËR FRYMË |RGDP-PGDP| X4 RRITJE EKONOMIKE - X5 INDEKSI I PERFORMANCËS SË LOGJISTIKËS LNLPI X6 MARRËVESHJET E TREGTISË SË LIRË - X7 VEND ANETAR I BASHKIMIT EUROPIAN - X8

Tregtisë të SHBA, 2014 Raporti Vlerësues i Tregëtisë Kombëtare mbi Pengesat e Tregtisë së Jashtme ; Departamenti Amerikan i Shtetit, Deklarata e Investimeve Klimatike, 2011-2014; Banka Botërore, Treguesit e Zhvillimit Botëror 2014; si dhe lajme të ndryshme apo artikuj të revistave mbi bankat dhe financat.

62

VEND KUFITAR - X9 DALJE NË DET - X10

SHTETI LIGJOR

LN [(E DREJTA E PRONESISE+LIRIA NGA KORRUPSIONI)/2] X11

MADHËSIA E QEVERISË

LN [(LIRIA FISKALE+SHPENZIMET QEVERITARE)/2] X12

EFIKASITETI RREGULLATOR

LN [(LIRIA E BIZNESIT+LIRIA E PUNES+LIRIA MONETARE)/3] X13

HAPJA E TREGJEVE

LN [(LIRIA E TREGTISE+LIRIA E INVESTIMEVE+LIRIA FINANCIARE)/3] X14

Modeli bazë i gravitetit shpjegon flukset tregtare ndërmjet dy vendeve “i” dhe “j”, (variabli i varur) si një funksion i dy përbërësve kryesorë: masat ekonomike të të dy vendeve (variabli shpjegues) dhe distanca e ponderuar ndërmjet qendrave të tyre ekonomike (variabla shpjegues). Frankel, Stein dhe Wei (1997) kanë kryer një studim gjithëpërfshirës dhe bindës për të matur efektet e marrëveshjeve tregtare dypalëshe dhe shumëpalëshe. Ky material përdor modelin e gravitetit të Frankel, Stein dhe Wei (1997) si një model bazë për të ndërtuar më pas një model të ri ekonometrik që lejon përfshirjen e dinamikave për të shpjeguar flukset tregtare. Modeli i tyre mund të shkruhet si vijon: Ekuacioni 3.19

ln 𝑡𝑟𝑒𝑔𝑡𝑖𝑎𝑖𝑗𝑡 = +𝑎1 ln�𝑃𝐵𝐵𝑖𝑡 ∗ 𝑃𝐵𝐵𝑗𝑡�+ 𝑎2 ln�𝑃𝐵𝐵𝑃𝐹𝑖𝑡 ∗ 𝑃𝐵𝐵𝑃𝐹𝑗𝑡� + 𝑎3 ln(𝑑𝑖𝑠𝑡𝑛𝑎𝑛𝑐𝑎𝑖𝑗)

ku: 𝑡𝑟𝑒𝑔𝑡𝑖𝑎𝑖𝑗𝑡 përfaqëson variablin për t’u shpjeguar, logaritmi i flukseve tregtare reale dypalëshe midis vendeve “i” dhe “j” në vitin “t” (i, j = 1,…., N, i ≠ j, t= 1,…, T). Ndërkohë që variablat shpjegues janë si vijon: GDP përfaqëson Prodhimin e Brendshëm Bruto (masa ekonomike e të dy vendeve), GDPPF, përfaqëson Prodhimin e Brendshëm Bruto për Frymë (të ardhura), 𝐷𝑖𝑠𝑡𝑎𝑛𝑐𝑎𝑖𝑗 përfaqëson distancën në kilometra midis qendrave ekonomike të partnerëve tregtarë. Variabli i distancës supozohet si përafrues i kostos së transportit midis dy partnerëve tregtarë. 𝑎0 është konstante; 𝑎1,𝑎2 𝑑ℎ𝑒 𝑎3, janë koefiçientët që do të vlerësohen. Tregtia, GDP, GDPPF dhe Distanca shprehen në terma logaritmi natyrorë. Modeli i gravitetit, i shpjeguar më lart, është i përcaktuar për t’u aplikuar në një model cross-section OLS. Për të arritur një rezultat më të mirë pra për të administruar më mirë variablat që kemi marrë në studim, ne do të përdorim të dhëna panel. Në këtë situatë, modeli i modifikuar për tregtinë, importet dhe eksportet, rezulton të jetë:

63

Ekuacioni 3.20

𝑌1𝑖𝑗𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝑋1𝑖𝑗 + 𝛽2𝑋2𝑖𝑡 + 𝛽3𝑋3𝑗𝑡 + 𝛽4𝑋4𝑖𝑗𝑡 + 𝛽5𝑋5𝑗𝑡 + 𝛽6𝑋6𝑗𝑡 + 𝛽7𝑋7𝑗𝑡+ 𝛽8𝑋8𝑗𝑡 + 𝛽9𝑋9𝑗𝑡 + 𝛽10𝑋11𝑗𝑡 + 𝛽12𝑋12𝑗𝑡 + 𝛽13𝑋13𝑗𝑡+ 𝛽14𝑋14𝑗𝑡

Ekuacioni 3.21


Ekuacioni 3.22


3.8 Përfundime Në këtë kapitull u trajtuan metodat më të mira për vlerësimin e modelit të gravitetit. Përdorimi i të dhënave panel ka përparësi ndaj vlerësuesve të të dhënave ndër-seksionale, pasi të dhënat panel lejojnë vlerësimin e të dhënave në periudha të ndryshme kohore. Gjithashtu, pavarësisht kompleksitetit në trajtimin kompjuterik të tyre, të dhënat panel japin rezultate më konsistente për vlerësimin e modelit të gravitetit sesa OLS. Të dhënat panel me efekte fikse, efekte të rastit dhe pooled OLS janë përdorur gjithashtu gjerësisht në vlerësimin e modelit të gravitetit. Gjithsesi, përdorimi i njërës apo tjetrës metodë duhet të zgjidhet me kujdes pasi të jenë vlerësuar kufizimet dhe përparësitë e secilës në lidhje më konsistencën dhe efiçencën e vlerësuesve. Këto metoda dhe teste do të përdoren në kapitullin V për vlerësimin e modelit të gravitetit për një panel vendesh. Gjithashtu në këtë kapitull është përshkruar metoda se si do të analizohet drejtimi i tregtisë dhe një përshkrim i shkurtër i variablave të cilët do të konsiderohen në model.

64

Në figurën 3.1 paraqiten në mënyrë të përmbledhur hapat që do të ndjekim në kapitullin në vijim:

Figura 3.1: Paraqitja e “algoritmit” të metodologjisë Burimi: llogaritjet e autorit

Tregtia (Y1) X1, X2, X3, X4, X Import (Y2) X5, X6, X7, X8, X10 Eksport (Y3) X12, X13, X14

Lineariteti Multikolineariteti Homoskedasticiteti Stacionariteti

Efekte fikse Pooled OLS Efekte Rastësore

Përzgjedhja e modelit me anë të testit Hausman

Përdorimi i ekuacionit të rivlerësuar për orientimin e tregtisë

Interpretim i rezultateve Interpretim i rezultateve Interpretim i rezultateve

Kjo metodë nuk bën ndonjë dallim midis të dhënave cross section dhe të serive kohore.

65

4. ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET.

Qëllimi kryesor i këtij kapitulli është të vlerësojë modelin e gravitetit për tregtinë dypalëshe dhe më pas të vlerësojë potencialin e tregut duke dhënë sygjerime për drejtimin e tregtisë. Analiza empiririke në këtë kapitull është e ndarë në tre seksione. Në seksionin e parë ne japim rezultatet e analizës së importeve, eksporteve dhe totalit të tregtisë duke përdorur metodën Pooled OLS, (FE) metodën me efekte fikse dhe (RE) metodën me efekte rastësore. Në seksionin e dytë do të vlerësojmë nëse teknika me efekte fikse apo teknika me efekte rastësore është më e qëndrueshme duke u bazuar në testin Hausman. Rezultatet e testit Hausman do të na japin metodën më të përshtatshme, të cilën do të zgjedhim për të vlerësuar ekuacionin e gravitetit për eksportet importet dhe totalin e tregtisë. Në seksionin e tretë do të bëjmë vlerësimin e potencialit të tregut të Shqipërisë me vendet e marra në shqyrtim duke bërë një analizë nëse jemi duke shfrytezuar ose jo potencialin tonë tregtar. Në mënyrë që rezultatet tona të jenë të besueshme, ne duhet të sigurohemi që të dhënat nuk na japin rezultate të deformuara, për këtë arsye do të kontrollojmë variablat tanë për: linearitetin në parametra, multikolinearitetin, heteroskedasticitetin, korrelacionin serial dhe stacionaritetin. Nëse të dhënat tona kanë problem, atëherë ne duhet t`i korrigjojmë këto probleme.

4.1 Lineariteti në parametra. Mënyra më e lehtë për të parë për linearitetin në parametra është mënyra grafike. Siç edhe kemi supozuar në modelin tonë, lidhja ndërmjet variablave të varur dhe të pavarur duhet të jetë lineare. Në figurat 4.1 jepet marrdhënia ndërmjet eksportit-pgdp (figura 4.1,a) dhe import-pgdp (figura 4.1,b), siç edhe shohim nga tabela, kemi një marrdhënie lineare ndërmjet këtyre variablave. Tabela 4.1,a: Testimi mbi linearitetin në parametra, (Y3-X3) Dependent Variable: y3 Equation

Model Summary Parameter Estimates R Square

F df1 df2 Sig. Constant

b1 b2 b3

Linear .196 104.990 1 432 .000 -19.760 1.263

Quadratic .203 54.763 2 431 .000 64.111 -5.319 .129

Cubic .203 54.755 2 431 .000 36.118 -2.028 .000 .002 The independent variable is x3.

66

Tabela 4.1,b: Testimi mbi linearitetin në parametra, (Y2-X3) Dependent Variable: y2 Equation

Model Summary Parameter Estimates R Square

F df1 df2 Sig. Constant

b1 b2 b3

Linear .312 196.277 1 432 .000 -7.172 .912

Quadratic .315 98.920 2 431 .000 -33.863 3.007 -.041

Cubic .315 98.920 2 431 .000 -33.863 3.007 -.041 .000 The independent variable is x3. Burimi: llogaritjet e autorit Testi eshte kryer me programin SPSS 20.0

Figura 4.1: Lidhja lineare eksport-GDP dhe import-GDP Burimi: llogaritjet e autorit

Nga figura 4.1 shohim se kemi një marrdhënie pozitive të eksporteve (figura 4.1,a) dhe importeve (figura 4.1,b) me rritjen e GDP së partnerëve, si dhe marrdhënia ndërmjet tyre është lineare (pvalue=0.000). Siç edhe shohim nga grafikët, ne konkludojmë se keta variabla kanë marrdhënie lineare ndërmjet tyre.

67

Në tabelën 4.2 janë përfshirë të gjithë variablat e marrë në studim dhe me anë të analizës RCE49 është parë nëse marrdhënia e variablave Y (të varur) me X (të pavarur) janë linearë, kuadratik apo kubik. Vlerat korresponduese në matricën e mëposhtme përfaqësojnë p-value për çdo lidhje lineare në çift të 𝑦𝑖 me 𝑥𝑖

Tabela 4.2: Testimi mbi marrdhënien lineare, kuadratike apo kubike të variablave të pavarur me variablat e varur.

variablat e varur y1 y2 y3

variablat e pa varur

linea

r

kuad

ratik

kubi

k

linea

r

kuad

ratik

kubi

k

linea

r

kuad

ratik

kubi

k

x1 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 x2 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 x3 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 x4 0.002 0.007 0.007 0.000 0.001 0.001 0.001 0.006 0.006 x5 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 x6 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 x11 0.029 0.000 0.000 0.585 0.033 0.051 0.048 0.029 0.039 x12 0.058 0.059 0.067 0.070 0.005 0.005 0.003 0.014 0.014 x13 0.089 0.542 0.042 0.079 0.207 0.207 0.076 0.758 0.761 x14 0.029 0.000 0.000 0.009 0.000 0.000 0.030 0.002 0.002 Burimi: llogaritjet e autorit Testi është kryer me programin SPSS 20.0 Vlerat e tabelës përfaqësojnë p-value, lidhja është e pranueshme nëse p-value<0.5

Për të parë rezultatet e variablave që përbëjnë bazën e ekuacionit të gravitetit shiko në apendiks.

4.2 Multikolineariteti Multikolinearitet do të thotë se variablat e pavarur janë të lidhur me njëri-tjetrin. Kushti ynë është që variablat tanë të mos kenë një lidhje perfekte ndërmjet tyre. Këtë e shohim me anë të matricës së korrelacionit ose me anë të testit VIF50. Rregulli që duhet të njohim në këtë analizë është:

49 Regression curve estimation 50 Variance inflation factor 𝑉𝐼𝐹 = 1

1−𝑅2

68

VIF<5 Nëse VIF është më e vogël se vlera 5, nuk kemi prezencë të multikolinearitetit. 10≥VIF≥5 Nëse VIF është më e madhe se vlera 5 themi se kemi prezencë multikolineariteti, por nuk përbën problem të madh. VIF>10 Nëse VIF është më e madhe se vlera 10, themi se kemi multikolinearitet ndërmjet variablave dhe në këtë situatë duhet të ndërhyjmë duke hequr variablin që na shkakton problemin. Nga tabela 4.3 ne shohim se nuk kemi prezencë të lartë të multikolinearitetit, të gjitha vlerat VIF janë nën vlerën 10.

Tabela 4.3: Testimi i multikolinearitetit.

Variablat e përfshirë në model nuk paraqesin problem multikolineariteti, sepse nuk janë të lidhura në mënyrë perfekte.

Coefficientsa Model Collinearity Statistics

Tolerance VIF

X1 .452 2.210 X2 .788 1.270 X3 .811 1.233 X4 .184 5.440 X5 .175 5.716 X6 .266 3.766 X7 .464 2.153 X8 .381 2.627 X9 .683 1.464 X10 .586 1.705 X11 .354 2.825 X12 .401 2.496 X13 .440 2.274 X14 .497 2.011

Burimi: llogaritjet e autorit Testi është kryer me programin SPSS 20.0

69

4.3 Homoskedasticiteti dhe korrelacioni serial në të dhëna. Për të testuar për mundësinë e prezencës së heteroskedasticitetit mund të bëjmë një seri testesh statistikore, siç mund të jenë Cook-Weisberg, white test, breusch-pagan e të tjera. Përgjithsisht në analizat e tregtisë së jashtme heteroskedasticiteti është një problem që ekziston, por a kemi prezencë hetroskedasticiteti në modelin tonë? Përdorim dy teste për të vlerësuar prezencën e heteroskedasticitetit Cook-Weisberg dhe white test. Në tabelën 4.4 ne shohim se dhe të dhënat tona kanë prezencë heteroskedasticiteti.

Tabela 4.4: Testimi per heteroskedasticitetin. Chi-Square Sig.

White test 1721,08 0.000

Cook-Weisberg 1623,12 0.000

Burimi: llogaritjet e autorit Testi është kryer me programin SPSS 20.0

Tre janë mënyrat për të zgjidhur këtë problem:

a. Rispecifikim i modelit,

b. Të përdorim metodën WLS (Weighted least square),

c. Të përdorim metodën Huber-White’s (robust standart error) për të korrigjuar shmangiet e termit të gabimit.

Mënyra e parë nuk është e papërshtatshme për modelin tonë, sepse ekuacioni na duhet i formës log-log për të marrë koefiçentët e elasticitetit, mënyra e dytë nuk është e përshtatshme gjithashtu, sepse ne jemi duke përdorur teknikat me efekte fikse dhe rastësore (RE dhe FE), në këtë situatë mënyra e tretë është më e përshtatshmja. Me qëllim që të marrim vlerësime më të mira të pazhvendosura, na duhet që të dhënat tona të mos vuajnë nga korrelacioni serial në termat e gabimit, që do të thotë se: 𝑐𝑜𝑣�𝑒𝑖𝑡, 𝑒𝑗𝑡� = 𝐸�𝑒𝑖𝑡, 𝑒𝑗𝑠� = 0 𝑝𝑒𝑟 𝑖 ≠ 𝑗 𝑜𝑠𝑒 𝑡 ≠ 𝑠 Për të parë nëse vlerësimi ynë vuan nga korrelacioni serial në termat e gabimit, ne aplikojmë Wooldridge test.

𝐻0:𝜌 = 0 𝑑ℎ𝑒 𝐴𝑙𝑡:𝜌 ≠ 0 p-value është e barabartë me 0.231 që do të thotë se pranohet Ho dhe hidhet poshtë hipoteza Alt, në këtë situatë ne nuk duhet të shqetësohemi, sepse vlerësimi ynë nuk vuan nga korrelacioni serial në termat e gabimit.

70

4.4 Stacionariteti Në mënyrë që të shohim nëse variablat janë stacionarë ose jo, do të përdorim Unit Root Test, duke përfshirë konstanten dhe trendin në ekuacionin që do të testohet. ∆𝐸𝑥𝑝/𝐼𝑚 = 𝛼 + 𝛾 𝐸𝑥𝑝/𝐼𝑚𝑡−1 + 𝜆𝑡 + 𝑣𝑡 (4.1)51 Formalisht një seri kohore është stacionare, nëse mesatarja dhe varianca janë konstante përgjatë kohës si dhe 𝑐𝑜𝑣(𝑦𝑡;𝑦𝑡+𝑠) = 𝑐𝑜𝑣(𝑦𝑡;𝑦𝑡−𝑠) = 𝛾𝑠. Autoregresioni i rendit të parë (AR1) 𝑦𝑡 = 𝜌𝑦𝑡−1 + 𝑣𝑡 është stacionar nëse, 𝜌 ≠1 𝑑ℎ𝑒 𝑘𝑢𝑟 𝜌 = 1 ai bëhet stacionar. Testet për këtë qëllim njihen si “unit root tests”. Le të ndërtojmë hipotezën:

𝐻0:𝜌 = 1 𝑑ℎ𝑒 𝐴𝑙𝑡:𝜌 < 1 𝑜𝑠𝑒

𝐻0: 𝛾 = 0 𝑑ℎ𝑒 𝐴𝑙𝑡: 𝛾 < 0 Nëse p-value është më e vogel se alfa 0.05, ne hedhim poshtë hipotezën zero dhe pranojmë atë alternative që do të thotë se seria është stacionare. Vlerat kritike të testit ADF, si testi më i përdorshëm për të parë stacionaritetin në variabla, jepen në tabelën 4.5

Tabela 4.5: Vlerat kritike të testit Dickey-Fuller. Niveli rëndësisë Modeli

1% 5% 10%

Standarti

-2.33 -1.65 -1.28

∆𝐸𝑥𝑝/𝐼𝑚 = 𝛼 +𝛾 𝐸𝑥𝑝/𝐼𝑚𝑡−1 + 𝜆𝑡 +𝑣𝑡

-3.96 -3.41 -3.13

Burimi:R.Davidson and J.G.MacKinnon (1993), estimation and inference in econometrics, New York: Oxford University Press, p.708

Pesë testet e përdorura për këtë qëllim janë LLC, Breitung, IM, ADF, PP. Me supozimin se nëse një nga këto teste jep rezultate të pranueshme për qëllimin tonë, që seria është stacionare, ne serinë do e konsiderojmë të tillë. Në tabelën 4.6 jepen rezultatet e të pestë testeve të kryera për të gjithë variablat e marrë në vlerësimin e modelit të gravitetit.

51 𝐴𝑅(1): 𝑦𝑡 = 𝜌𝑦𝑡−1 + 𝑣𝑡 ↔ 𝑦𝑡 − 𝑦𝑡−1 = 𝜌𝑦𝑡−1 − 𝑦𝑡−1 + 𝑣𝑡 ↔ ∆𝑦𝑡 = (𝜌 − 1)𝑦𝑡−1 + 𝑣𝑡 ↔ ∆𝑦𝑡 =𝛾𝑦𝑡−1 + 𝑣𝑡

71

Tabela 4.6: Rezultatet e testeve LLC, Breutung, Im, ADF dhe PP për stacionaritetin.

Levin, Lin & Chu t* Breitung t-stat

Im, Pesaran and Shin Ë-stat

ADF-Fisher Chi-square

PP-Fisher Chi-square

Var

iabl

at

Leve

l

Firs

t Dife

renc

e

Leve

l

Firs

t Dife

renc

e

Leve

l

Firs

t Dife

renc

e

Leve

l

Firs

t Dife

renc

e

Leve

l

Firs

t Dife

renc

e

lnTT -5.7397 ***

-14.4274 *** 1.22839

-8.78410 ***

-1.0923

-9.4272 ***

84.9021 **

220.150 ***

93.654 ***

385.74 ***

lnimportet -6.64570 ***

-13.5544 *** 1.69925

-7.9574 ***

-1.6413 **

-12.485 ***

95.3969 ***

238.753 ***

91.317 ***

365.77 ***

lneksportet -10.705 ***

-16.4636 *** 1.01936

-8.3726 ***

-5.3836 ***

-13.132 ***

140.154 ***

251.059 ***

182.730 ***

360.97 ***

lnrgdp 0.95080

-22.5125 *** 7.32951

-8.7388 *** 10.276

-12.278 *** 1.45198

253.861 *** 0.0515

295.33 ***

lnpgdp -0.6842

-191244 *** 4.63562

-9.313 *** 7.1498

-11.272 *** 10.8674

231.075 *** 4.3651

344.67 ***

lnpgdp/fryme -1.9656 **

-17.7326 *** 2.91246

-9.3818 *** 5.4829

-8.7414 *** 15.8579

188.763 *** 5.6161

249.17 ***

rritja ekonomike -12.574 ***

-18.2531 *** -9.0706

-12.5539 ***

-4.9251 ***

-9.729 ***

120.245 ***

200.748 ***

156.09 ***

425.309 ***

lnshtetiligjor -7.6746 ***

-11.2396 *** -0.6921

-5.5312 ***

-3.0739 ***

-5.8916 ***

103.255 ***

135.992 ***

103.25 ***

185.62 ***

lnmadhesiaeqeverise -8.5371 ***

-17.4823 *** 0.59663

-3.1067 ***

-2.2403 ***

-11.181 ***

88.7993 ***

222.590 ***

96.344 ***

302.6 ***

lnefikasitetirregullator -3.55 ***

-14.5524 ***

-0.83300

-8.7294 *** 0.5682

-8.5394 *** 53.4271

176.428 *** 61.78

258.18 ***

lnhapjaetregjeve -15.449 ***

-20.8032 *** -1.2288

-6.0067 ***

-6.8146 ***

-13.31 ***

142.823 ***

245.391 ***

149.03 ***

326.25 ***

Burimi: llogaritjet e autorit *** tregon rëndësinë në 99%, ** tregon rëndësinë në 95% dhe * tregon rëndësinë në 90% Testi është kryer me programin EVIEËS 8 Në bazë të testit LLC, Breitung, IM, ADF dhe PP ne shohim se seritë rgdp dhe pgdp nuk janë stacionare në nivel, për t`i kthyer seritë në stacionare aplikojmë diferencën e parë. Duke aplikuar diferencën e parë shohim se të pestë testet për këto dy seri japin të njëjtin rezultat në nivel besueshmërie 99%, seritë janë stacionare. Të gjithë variablat e tjerë si: hapja e tregjeve, efikasiteti rregullator, madhësia e qeverisë, shteti ligjor, inflacioni, indeksi i performancës së logjistikës, rritja ekonomike, GDP për frymë, importet, eksportet dhe hapja e tregjeve, janë stacionarë në nivel.

72

Pasi pamë se nuk kemi ndonjë thyerje të supozimeve, ne mund të vlerësojme modelin pa u shqetësuar se mund të gjenerojmë rezultate jo të sakta. Me anë të testit Hausman, ne do të dallojmë se cila teknike është më e përshtatshmja.

4.5 Rezultatet sipas teknikes Pool OLS, me efekte fikse dhe rastësore. Duke qenë se është më e pritshme që variablat tanë të ndryshojnë në përqindje, dhe që nga ana sasiore efektet të intepretohen si elasticitete, variabli i varur dhe variablat e pavarur të vazhdueshëm janë përfshirë në model të logaritmuar.

4.5.1 Metoda Pool OLS. Teknika pooled OLS është një mënyrë e thjeshtë dhe e shpejtë e krahasimit të regresioneve të sofistikuara. Kjo metodë nuk bën ndonjë dallim midis të dhënave cross section dhe të serive kohore.

a- Vlerësimi i tregtisë. Në tabelën 4.7 jepet vlerësimi i tregtisë së jashtme me variablat e varur si: GDP-ja e vendeve respektive, GDP-ja për frymë, rritja ekonomike, indeksi i performancës së logjistikës, MTL-të, shteti ligjor, madhësia e qeverisë, efikasiteti rregullator dhe hapja e tregjeve duke përdorur teknikën pooled OLS.

Tabela 4.7: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën pooled OLS.

Dependent Variable: Y1 Method: Panel Least Squares Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (unbalanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -3.358941 0.172371 -19.48674 0.0000 X2 0.887111 0.162103 5.472513 0.0000 X3 0.993765 0.053964 18.41539 0.0000 X4 -0.103219 0.147386 -0.700330 0.4841 X5 -0.024624 0.015507 -1.587933 0.1131 X6 4.643910 0.875952 5.301557 0.0000 X7 0.567456 0.134592 4.216119 0.0000 X8 -0.039271 0.157951 -0.24862 0.8038 X9 0.002480 0.235722 0.010521 0.9916 X10 0.691286 0.125394 5.512929 0.0000 X11 1.305379 0.311101 4.196004 0.0000 X12 1.080445 0.208766 5.175380 0.0000 X13 1.267729 0.662303 1.914123 0.0563

73

X14 2.472526 0.649877 3.804607 0.0002 C -4.274591 3.794749 -1.126449 0.2606 R-squared 0.819541 Mean dependent var 16.64545 Adjusted R-squared 0.813453 S.D. dependent var 2.378496 S.E. of regression 1.027298 Akaike info criterion 2.926001 Sum squared resid 437.9663 Schwarz criterion 3.067761 Log likelihood -614.0903 Hannan-Quinn criter. 2.981978 F-statistic 134.6209 Durbin-Watson stat 0.751310 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit

Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8 Siç mund të shihet nga Tabela 4.7 variablat e pavarur kanë fuqi shpjeguese, pasi testi i Fisher e ka vlerën 134.6209 dhe probabiliteti për të vëzhguar një vlerë sa kjo për një variabël rasti me shpërndarje Fisheri është 0.000. Me përjashtim të variablave si: GDP-ja për frymë, rritja ekonomike, inflacioni, vend i BE dhe vend kufitar, të gjithë variablat e tjerë janë të rëndësishëm në nivelet 1 dhe 5 përqind. Distanca, ashtu siç sygjeron dhe teoria ndikon negativisht në tregti dhe ka nje koefiçent elasticiteti të barabartë me 3.3. ky koefiçent elasticiteti tregon se ky variabël është elastik në marrdhënie me tregtinë. Pra një rritje me 1% të distancës shoqërohet me uljen me 3.3% të tregtisë dypalëshe. Masat ekonomike gjithashtu janë të rëndësishme dhe kanë një koefiçent elasticiteti më të vogël se një, pra janë joelastik. Indeksi i performancës së logjistikës është një variebël i rëndësishëm gjithashtu, me një rritje 1% të këtij variabli rritet tregtia me 4.6%. MTL-të janë gjithashtu të rëndësishme, pra pasja e një marrëveshje tregtare me vendet partnere rrit tregtinë dypalëshe. Dalja në det, me një p-value të barabarte 0.000, konsiderohet gjithashtu e rëndësishme. Madhësia e qeverisë është një variabël që ndikon pozitivisht tek tregtia, kjo do të thotë se një përmirësim i këtij treguesi (barrave të taksave dhe shpenzimeve të tepërta qeveritare), do të ndikonin në intesifikimin e tregtisë së Shqipërisë me ato vende. Së fundi hapja e tregjeve do të ndikonte në rritjen e tregtisë dypalëshe.

b- Vlerësimi i importeve. Tabela 4.8 jep vlerësimin e importeve të vendit tonë duke përdorur teknikën Pooled OLS. Ashtu si më sipër modeli në tërësi është i rëndësishëm dhe këtë e shohim nga testi statistikor i Fisherit F=88.60 dhe një p-value=0.000. Sipas kësaj teknike importet ndikohen nga variablat si: distanca e ponderuar ndërmjet vendeve, GDP-të respektive, rritja ekonomike, indeksi i performancës së logjistikës në 0.1 nivel rëndësie, MTL-të, vend i BE në 0.1 nivel rëndësie, vend kufitar në 0.1 nivel rëndësie, dalja në det, shteti ligjor, madhësia e qeverisë dhe hapja e tregjeve.

74

Tabela 4.8: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën pooled OLS.

Dependent Variable: Y2 Method: Panel Least Squares Sample: 2001- 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (balanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -3.727743 0.242453 -15.37509 0.0000 X2 0.884448 0.229722 3.850077 0.0001 X3 1.232009 0.076140 16.18080 0.0000 X4 0.073033 0.207498 0.351968 0.7250 X5 -0.045004 0.021964 -2.048972 0.0411 X6 2.367367 1.237963 1.912308 0.0565 X7 0.023719 0.010128 2.341923 0.0421 X8 -0.419438 0.223247 -1.878805 0.0610 X9 -0.573749 0.333473 -1.720527 0.0861 X10 0.483104 0.177578 2.720524 0.0068 X11 1.794292 0.439889 4.078962 0.0001 X12 0.774534 0.295396 2.622023 0.0091 X13 1.016395 0.937845 1.083756 0.2791 X14 3.649257 0.917632 3.976821 0.0001 C -3.398490 5.379719 -0.631722 0.5279 R-squared 0.747520 Mean dependent var 16.29908 Adjusted R-squared 0.739084 S.D. dependent var 2.856516 S.E. of regression 1.459108 Akaike info criterion 3.627478 Sum squared resid 892.0488 Schëarz criterion 3.768251 Log likelihood -772.1627 Hannan-Quinn criter. 3.683044 F-statistic 88.60971 Durbin-Ëatson stat 1.071851 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit

Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8

c- Vlerësimi i eksporteve. Vlerësimi i fundit sipas kësaj teknike është ai i eksporteve i paraqitur në tabelën 4.9. Modeli në tërësi paraqitet statistikisht i rëndësishëm, F=69.06 me një p-value=0.000<0.05. Variablat që ndikojnë në eksporte sipas kësaj teknike janë: distanca e ponderuar ndërmjet vendeve, GDP-të respektive, rritja ekonomike, indeksi i performancës së logjistikës, MTL-të, dalja në det, shteti ligjor në 0.1 nivel rëndësie dhe efikasiteti rregullator.

75

Tabela 4.9: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën pooled OLS.

Dependent Variable: Y3 Method: Panel Least Squares Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 31 Total panel (balanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -7.422696 0.464157 -15.99179 0.0000 X2 2.819068 0.439784 6.410119 0.0000 X3 1.467151 0.145764 10.06525 0.0000 X4 -0.387059 0.397238 -0.974375 0.3304 X5 -0.089522 0.042049 -2.129008 0.0338 X6 9.852208 2.369976 4.157091 0.0000 X7 0.118821 0.030875 3.848453 0.5425 X8 0.385361 0.427388 0.901665 0.3678 X9 -1.044177 0.638406 -1.635600 0.1027 X10 1.665339 0.339957 4.898672 0.0000 X11 1.650704 0.842131 1.960151 0.0506 X12 0.501082 0.565510 0.886071 0.3761 X13 3.947110 1.795426 2.198426 0.0285 X14 1.024585 1.756729 0.583235 0.5600 C -39.09014 10.29902 -3.795520 0.0002 R-squared 0.697665 Mean dependent var 12.72396 Adjusted R-squared 0.687563 S.D. dependent var 4.997379 S.E. of regression 2.793339 Akaike info criterion 4.926303 Sum squared resid 3269.349 Schëarz criterion 5.067077 Log likelihood -1054.008 Hannan-Quinn criter. 4.981869 F-statistic 69.06278 Durbin-Ëatson stat 1.223173 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit


4.5.2 Metoda me efekte fikse. Modeli me efekte fikse përdoret kur interesi qëndron në analizimin e efekteve të variablave që ndryshojnë në kohë, dhe performanca e modelit cënohet sa herë që në të përfshihen të dhëna për të cilat variacioni brenda grupit është minimal apo për variabla që ndryshojnë pak në kohë. Për këtë arsye, nga lista potenciale e variablave shpjegues janë hequr variablat dummy dhe ai i distancës mes vendeve. Përdorimi i modelit me efekte fikse rekomandohet në rastet kur interesi qëndron në hulumtimin e shkaqeve të ndryshimit brenda njësisë së studimit, meqë karakteristikat që nuk ndryshojnë në kohë

76

janë konstante për çdo njësi dhe, si të tilla, nuk mund të shkaktojnë ndryshime në variabla të tjerë (Kohler dhe Kreuter 2009).

a- Vlerësimi i tregtisë. Në tabelën 4.10 jepet vlerësimi i tregtisë së jashtme me variablat e varur si: GDP-ja e vendeve respektive, GDP-ja për frymë, rritja ekonomike, indeksi i performancës së logjistikës, shteti ligjor, madhësia e qeverisë, efikasiteti rregullator dhe hapja e tregjeve.

Tabela 4.10: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve fikse.

Dependent Variable: Y1 Method: Panel Least Squares Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (unbalanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X2 0.565362 0.319032 1.772115 0.0772 X3 1.510032 1.180936 1.278674 0.2018 X4 -0.260539 1.060011 -0.245789 0.8060 X5 -0.009692 0.012660 -0.765611 0.4444 X6 5.951400 0.906870 6.562571 0.0000 X11 1.335759 0.457530 2.919501 0.0037 X12 0.191408 0.415488 0.460682 0.6453 X13 2.933208 0.968526 3.028527 0.0026 X14 0.606296 0.771677 0.785686 0.4325 C -30.82444 17.09865 -1.802741 0.0722 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.897715 Mean dependent var 16.64545 Adjusted R-squared 0.887197 S.D. dependent var 2.378496 S.E. of regression 0.798846 Akaike info criterion 2.479194 Sum squared resid 248.2421 Schëarz criterion 2.866671 Log likelihood -492.0267 Hannan-Quinn criter. 2.632197 F-statistic 85.35224 Durbin-Ëatson stat 1.237359 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit


77

Siç shihet dhe nga tabela, variablat e pavarur kanë një fuqi të lartë shpjeguese duke marrë në konsideratë vlerën e testit Fisher F=85.35224, në një nivel rëndësie 1%. (p-value=0.000<0,01). Variablat e rëndësishëm në këtë model janë: indeksi i performancës së logjistikës, shteti ligjor dhe efikasiteti rregullator. Në nivelin e rëndësisë 10%, GDP-ja e vendit tonë luan një rol të rëndësishëm në vlerësimin e tregtisë totale.

b- Vlerësimi i importeve. Tabela 4.11 jep vlerësimin e importeve të vendit tonë duke përdorur teknikën me efekte fikse. Ashtu si më lartë modeli në tërësi është i rëndësishëm dhe këtë e shohim nga testi statistikor i Fisherit F=56.67 dhe një p-value=0.000. Sipas kësaj teknike importet ndikohen nga variablat si: gdp e vendeve partnere (në nivelin e rëndësisë alfa=0.1), gdp për frymë, indeksi i performancës së logjistikës, shteti ligjor, efikasiteti rregullator dhe hapja e tregjeve.

Tabela 4.11: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën e efekteve fikse.

Dependent Variable: Y2 Method: Panel Least Squares Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (balanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X2 0.547071 0.458128 1.194146 0.2331 X3 3.036662 1.694354 1.792224 0.0739 X4 5.357515 1.509947 3.548147 0.0004 X5 -0.017368 0.018217 -0.953395 0.3410 X6 3.093917 1.307943 2.365484 0.0185 X11 2.662988 0.656724 4.054959 0.0001 X12 0.072649 0.597745 0.121539 0.9033 X13 5.084803 1.383863 3.674355 0.0003 X14 2.825002 1.101470 2.564757 0.0107 C 48.72403 24.44231 1.993430 0.0469 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.852261 Mean dependent var 16.29908 Adjusted R-squared 0.837224 S.D. dependent var 2.856516 S.E. of regression 1.152474 Akaike info criterion 3.211405 Sum squared resid 521.9814 Schëarz criterion 3.596185

78

Log likelihood -655.8748 Hannan-Quinn criter. 3.363286 F-statistic 56.67763 Durbin-Ëatson stat 1.863768 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit


c- Vlerësimi i eksporteve. Tabela 4.12 jep vlerësimin e eksporteve të vendit tonë duke përdorur teknikën me efekte fikse. Ashtu si dhe vlerësimet e mësipërme, modeli në tërësi është i rëndësishëm dhe këtë e shohim nga testi statistikor i Fisherit F=32.1164 dhe një p-value=0.000. Siç e shohim dhe nga tabela eksportet ndikohen nga variabla si: GDP-ja e vendeve partnere, GDP-ja për frymë, rritja ekonomike, indeksi i performancës së logjistikës, madhësia e qeverisë dhe efikasiteti rregullator.

Tabela 4.12: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve fikse.

Dependent Variable: Y3 Method: Panel Least Squares Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (balanced) observations: 448 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X2 0.423492 1.009230 0.419619 0.6750 X3 11.49056 3.732569 3.078458 0.0022 X4 -6.095044 3.326331 -1.832363 0.0677 X5 -0.118052 0.040131 -2.941666 0.0035 X6 3.702515 1.081325 3.424053 0.0009 X11 0.633584 1.446726 0.437944 0.6617 X12 2.905686 1.316800 2.206627 0.0279 X13 11.00705 3.048573 3.610558 0.0003 X14 0.181728 2.426477 0.074894 0.9403 C -175.7445 53.84505 -3.263894 0.0012 Effects Specification Cross-section fixed (dummy variables) R-squared 0.765745 Mean dependent var 12.72396 Adjusted R-squared 0.741902 S.D. dependent var 4.997379

79

S.E. of regression 2.538837 Akaike info criterion 4.790994 Sum squared resid 2533.158 Schëarz criterion 5.175775 Log likelihood -998.6458 Hannan-Quinn criter. 4.942876 F-statistic 32.11640 Durbin-Ëatson stat 1.546833 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit


Në të tre analizat e mësipërme ne shohim se një variabël shpjegues është i rëndësishëm për të tre variablat e shpjeguar (tregtia totale, importet, eksportet), me një nivel rëndësie p-value=0.000. Variabli x6 (indeksi LPI) është një variabël që ka një lidhje të drejtë me variablat y1 (tregtia totale), y2 (importet) dhe y3(eksportet). Një rritje e këtij variabli me 1% do të sillte rritjen e tregtisë totale me 5.9%, importeve me 3% dhe eksporteve me 3.7%.

4.5.3 Efektet rastësore. Modelet me efekte të rastit përdoren kur kërkuesi ka arsye për të besuar se variabli i varur ndikohet nga ndryshimet mes njësive nën investigim. Këto modele kanë si avantazh

faktin që në to mund të kontrollohet për variabla që nuk ndryshojnë në kohë, siç janë në rastin tonë

treguesi i kufirit të përbashkët dhe distanca. Rezultatet e vlerësimit të tregtisë totale, importeve dhe eksporteve janë paraqitur në Tabelat 4.13, 4.14 dhe 1.15 respektivisht dhe tregojnë se ky model performon më mirë në bazë të kriterit teorik të origjinës së modelit bazë të gravitetit.

a- Vlerësimi i tregtisë . Modeli paraqitet përgjithësisht më mirë se në rastin me efekte fikse. Për më tepër, variablat e produktit të brendshëm bruto të Shqipërisë (X2) dhe vendit partner (X3) paraqiten me shenjën e duhur dhe të rëndësishëm. Variabli i distancës (X1) vlerësohet të ketë efekt negativ, një rezultat ky që është konsistent me teorinë.

Tabela 4.13: Rezultatet e vlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve të rastit. Dependent Variable: Y1 Method: Panel EGLS (Cross-section random effects) Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (unbalanced) observations: 448 Swamy and Arora estimator of component variances

80

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -3.645236 0.390689 -9.330275 0.0000 X2 0.869322 0.195380 4.449390 0.0000 X3 0.959407 0.109672 8.748007 0.0000 X4 -0.116603 0.248060 -0.470060 0.6386 X5 -0.010330 0.012494 -0.826783 0.4088 X6 5.619011 0.866081 6.487856 0.0000 X7 0.156021 0.070500 2.213063 0.0236 X8 0.108308 0.403984 0.268100 0.7888 X9 0.056830 0.618208 0.091927 0.9268 X10 0.683803 0.314400 2.174948 0.0302 X11 1.250456 0.408926 3.057900 0.0024 X12 0.646679 0.322010 2.008260 0.0453 X13 2.704318 0.859143 3.147693 0.0018 X14 0.854367 0.726179 1.176525 0.2401 C -0.840660 5.210832 -0.161329 0.8719 R-squared 0.627878 Mean dependent var 4.666019 Adjusted R-squared 0.615324 S.D. dependent var 1.273675 S.E. of regression 0.801282 Sum squared resid 266.4520 F-statistic 50.01602 Durbin-Ëatson stat 1.160556 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit

Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8 Rezultatet kanë një shpjegueshmëri të importeve me R²=38%, çka do të thotë se variablat e përzgjedhur e shpjegojnë modelin me rreth 40% dhe me një p-value < 0.05 më shumë se gjysma e variablave janë të rëndësishëm. Modeli që kemi zgjedhur, është statistikisht i rëndësishëm në tërësi, kjo evidentohet nga statistika F, e cila është e rëndësishme me p-value = 0.0000<0.05.

b- Vlerësimi i importeve. Në tabelën 4.14 janë vlerësuar importet me teknikën e efekteve të rastit. Edhe ky vlerësim përgjithësisht është më mirë se në rastin me efekte fikse.

Tabela 4.14: Rezultatet e vlerësimit të importeve me metodën e efekteve të rastit.

Dependent Variable: Y2 Method: Panel EGLS (Cross-section random effects) Sample: 2001 2014 Periods included: 14

81

Cross-sections included: 32 Total panel (balanced) observations: 448

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -4.323961 0.557585 -7.754806 0.0000

X2 0.676410 0.280883 2.408155 0.0165 X3 1.190960 0.157111 7.580366 0.0000 X4 0.562370 0.352581 1.595007 0.1115 X5 -0.023417 0.017980 -1.302395 0.1935 X6 2.484211 1.247706 1.991023 0.0471 X7 0.023719 0.009128 2.598488 0.0176 X8 0.545879 0.578143 0.944194 0.3456 X9 0.872971 0.884271 0.987222 0.3241 X10 0.496223 0.450119 1.102426 0.2709 X11 2.133849 0.587859 3.629864 0.0003 X12 0.554357 0.462990 1.197341 0.2319 X13 3.706587 1.231212 3.010520 0.0028 X14 2.820567 1.038319 2.716474 0.0069

C 9.127611 7.438019 1.227156 0.2205 Weighted Statistics R-squared 0.485930 Mean dependent var 4.591312

Adjusted R-squared 0.468754 S.D. dependent var 1.605259 S.E. of regression 1.170020 Sum squared resid 573.5883 F-statistic 28.29030 Durbin-Watson stat 1.657628 Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: llogaritjet e autorit Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8

Rezultatet në tabelën 4.14 japin një shpjegueshmëri të importeve me R²=48%, çka do të thotë se variablat e përzgjedhur e shpjegojnë modelin afersisht 50% dhe me një p-value < 0.05 tregon se gjysma e variablave janë të rëndësishëm. Modeli që kemi zgjedhur, është statistikisht i rëndësishëm në tërësi, kjo evidentohet nga statistika F, e cila është e rëndësishme me p-value = 0.0000<0.05.

c- Vlerësimi i eksporteve. Vlerësimi i eksporteve me efekte rastësore është dhënë në tabelen 4.15. Modeli jep rezultate konsistente me teorinë duke theksuar se distanca ndërmjet vendeve është e rëndësishme dhe ka shenjë negative ndërsa masat ekonomike kanë shenjë pozitive dhe gjithashtu të rëndësishme.

82

Tabela 4.15: Rezultatet e vlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve të rastit.

Dependent Variable: Y3 Method: Panel EGLS (Cross-section random effects) Sample: 2001 2014 Periods included: 14 Cross-sections included: 32 Total panel (balanced) observations: 448 Swamy and Arora estimator of component variances


X2 2.719136 0.521254 5.216527 0.0000 X3 1.290461 0.223173 5.782330 0.0000 X4 -0.059207 0.579087 -0.102241 0.9186 X5 -0.097129 0.039264 -2.473762 0.0138 X6 13.10232 2.597590 5.044031 0.0000 X7 0.118821 0.032075 3.848453 0.0001 X8 0.349320 0.763201 0.457704 0.6474 X9 0.985218 1.161248 0.848413 0.3967 X10 1.546894 0.598349 2.585271 0.0101 X11 0.872681 1.125532 0.775350 0.4386 X12 0.921053 0.815150 1.129918 0.2592 X13 7.365860 2.345629 3.140250 0.0018 X14 0.902082 2.097636 0.430047 0.6674

C -18.97740 12.81667 -1.480681 0.1394 R-squared 0.540486 Mean dependent var 6.153509


Burimi: llogaritjet e autorit


Rreth 50% e variablave të pavarur janë të rëndësishëm duke bërë që modeli të performojë më mirë se ai me efekte fikse. Me një F=35.2 modeli është i rëndësishëm në tërësi.

83

4.6 Testi Hausman Proçedura vijon me kryerjen e testit Hausman për të vendosur mes modeleve. Hipoteza zero e testit është se modeli i preferuar është modeli me efekte të rastit, ndërsa ajo alternative favorizon modelin me efekte fikse. Në parim, testi është një test korrelacioni i termit të gabimit idiosinkratik me variablat shpjegues, dhe nën hipotezën zero ky korrelacion është zero. Hipoteza që ndërtojmë është:

𝐻0: 𝑡𝑒𝑘𝑛𝑖𝑘𝑎 𝑅𝐸 ë𝑠ℎ𝑡ë 𝑒 𝑝ë𝑟𝑠ℎ𝑡𝑎𝑡𝑠ℎ𝑚𝑒 𝐴𝑙𝑡: 𝑡𝑒𝑘𝑛𝑖𝑘𝑎 𝐹𝐸 ë𝑠ℎ𝑡ë 𝑒 𝑝ë𝑟𝑠ℎ𝑡𝑎𝑡𝑠ℎ𝑚𝑒

4.6.1. Testi Hausman për tregtinë dhe vleresimi i ekuacionit të gravitetit.

Vlera Chi-Sq=12.338284 që i korrespondon një vlere p-value 0.2631, e cila është më e madhe se vlera 0.05 që do të thotë se teknika RE është më e përshtatshmja.

Tabela 4.16: Rezultatet e testit Hausman për tregtinë. Correlated Random Effects - Hausman Test Test cross-section random effects

Test Summary Chi-Sq. Statistic Prob.

Cross-section random 12.338284 0.2631 Burimi: llogaritjet e autorit Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8

Duke bërë analizën hap pas hapi rivlerësohet edhe njëhere modeli me efekte të rastit vetëm për variablat sinjifikant dhe modeli ynë final për tregtinë merr formën e mëposhtëme: 𝑌1 = −0.442937−3.700411(𝑥1) +0.775489(𝑥2) +0.952920(𝑥3) +5.365755(𝑥6) +2.246766(𝑥7) + 0.679472(𝑥10) +1.062005(𝑥11) + 0.636715(𝑥12) +3.058497(𝑥13) Tabela 4.17: Rezultatet e rivlerësimit të tregtisë me metodën e efekteve të rastit.

Dependent Variable: Y1 Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob. X1 -3.700411 0.283046 -13.07354 0.0000 X2 0.775489 0.123404 6.284159 0.0000 X3 0.952920 0.097222 9.801476 0.0000 X6 5.365755 0.825729 6.498203 0.0000 X7 2.246766 0.558362 4.023851 0.0000 X10 0.679472 0.286782 2.369301 0.0183

84

X11 1.062005 0.342865 3.097439 0.0021 X12 0.636715 0.303600 2.097220 0.0366 X13 3.058497 0.724585 4.221034 0.0000 C -0.442937 3.256793 -0.136004 0.8919 R-squared 0.630309 Mean dependent var 4.858746 Adjusted R-squared 0.623284 S.D. dependent var 1.283928 S.E. of regression 0.799995 Sum squared resid 269.4364 F-statistic 89.72358 Durbin-Ëatson stat 1.140482 Prob(F-statistic) 0.000000 Burimi: llogaritjet e autorit

Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8 Distanca dhe masat ekonomike në këtë model janë konsistente me teorinë e modelit të gravitetit. Një rritje e distancës me 1% do të shoqërohej me rënie të tregtisë me 3.7%. Ndërsa për sa i përket GDP-ve lidhja është pozitive por me një koefiçent elasticiteti nën vlerën një. Për sa i përket indeksit të performancës së logjistikës, ky koefiçent është i rëndësishem me një lidhje pozitive me tregtinë dhe me një koefiçent elasticiteti më të madh se një, kjo do të thote se përmirësimi i këtij indeksi do të jepte një efekt multiplikativ në tregti. Dalja në det gjithashtu është e rëndësishme me nje koefiçent elasticiteti 0.6<1. MTL-të ndikojnë pozitivisht në tregti. Shteti ligjor, madhësia e qeverisë dhe efikasiteti rregullator gjithashtu janë të rëndësishëm dhe me efekt pozitv në tregti. 4.6.2 Testi Hausman për importet dhe vlerësimi i ekuacionit të gravitetit.

Vlera Chi-Sq=3.695405 që i korrespondon një vlere p-value 0.1576, e cila është më e madhe se vlera 0.05 që do të thotë se teknika RE është më e përshtatshmja.

Tabela 4.18: Rezultatet e testit Hausman për importet.

Correlated Random Effects - Hausman Test Test cross-section random effects


Cross-section random 3.695405 0.1576 Burimi: llogaritjet e autorit Rezultatet janë gjeneruar duke përdorur EVIEWS 8

85

Duke bërë analizën hap pas hapi rivlerësohet edhe njëhere modeli me efekte të rastit vetëm për variablat sinjifikant dhe modeli ynë final për importet merr formën e mëposhtme:

Y2 = −1.029023−3.898743(x1) +1.117160(x2) +1.183539(x3) +2.791392(x6)+ 0.199327(x7) +2.444812(x11) + 3.706661(x13) + 2.573389(x14)

Tabela 4.19: Rezultatet e rivlerësimit të importeve me metodën e efekteve të rastit.

Dependent Variable: Y2


X2 1.117160 0.186859 5.978635 0.0000 X3 1.183539 0.140386 8.430636 0.0000 X6 2.791392 1.226626 2.275666 0.0234 X7 0.199327 0.028693 6.946799 0.0000 X11 2.444812 0.531707 4.598047 0.0000 X13 3.706661 1.072093 3.457406 0.0006 X14 2.573389 1.029537 2.499559 0.0128

C 1.029023 4.739247 0.217128 0.8282 R-squared 0.481399 Mean dependent var 4.770658



Edhe në vlerësimin e importeve distanca dhe masat ekonomike janë konsistente me teorinë. Distanca ka një efekt negative në importe dhe një koefiçent elasticiteti të barabartë me 3.898743. Indeksi i performancës së logjistikës luan një rol të rëndësishëm në importe duke ndikuar pozitivisht dhe me një koefiçent elasticiteti të lartë 2.791392 që do të thotë se një përmirësim sado i vogël në këtë indeks do të rriste importet në një nivel më të lartë. Shteti ligjor, efikasiteti rregullator dhe hapja e tregjeve ndikon pozitivisht në importe me një koefiçent elasticiteti 2.4, 3.7 dhe 2.5 respektivisht.

86

4.6.3 Testi Hausman për eksportet dhe vlerësimi i ekuacionit të gravitetit. Vlera Chi-Sq=21.775704 që i korrespondon një vlere p-value 0.0833, e cila është më e madhe se vlera 0.05, që do të thotë se teknika RE është më e përshtatshmja.

Tabela 4.20: Rezultatet e testit Hausman për eksportet. Correlated Random Effects - Hausman Test Test cross-section random effects


Cross-section random 21.775704 0.0833


Duke bërë analizën hap pas hapi rivlerësohet edhe njëherë modeli me efekte të rastit vetëm për variablat sinjifikant dhe modeli ynë final për eksportet merr formën e mëposhtme: Y3 = −23.01853−6.706197(x1) +2.579516(x2) +1.260373(x3)−0.107472(x5) +14.14606(x6) +2.235166(x7) + 1.479247(x10) + 6.192430(x13)

Tabela 4.21: Rezultatet e rivlerësimit të eksporteve me metodën e efekteve të rastit.

Dependent Variable: Y3


X2 2.579516 0.331641 7.778033 0.0000 X3 1.260373 0.199592 6.314751 0.0000 X5 -0.107472 0.038582 -2.785545 0.0056 X6 14.14606 2.254497 6.274596 0.0000 X7 2.235166 0.538261 4.152569 0.0000 X10 1.479247 0.521051 2.838966 0.0047 X13 6.192430 2.022668 3.061515 0.0023

C -23.01853 10.09856 -2.279388 0.0231 R-squared 0.543444 Mean dependent var 6.429859




87

Në vlerësimin e eksporteve variablat që ndikojnë negativisht janë distanca dhe rritja ekonomike, ndërsa ata që ndikojnë pozitivisht janë GDP-të e vendeve, indeksi i performancës së logjistikës, shteti ligjor dhe efikasiteti rregullator. Variabli i MTL-së edhe këtu është statistikisht i rëndësishëm (me një nivel rëndësie 1%).

88

4.7 Analizimi i potencialeve tregtare me vendet partnere. Zbatimi i modelit të mësipërm na lejon gjenerimin e të dhënave për flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe partnerëve të saj kryesorë, ndër të cilët BE-ja si partneri tregtar kryesor edhe vendet e rajonit, ku përmendim Bosnje – Hercegovinën, Kroacinë, Maqedoninë dhe Serbinë. Kosova, edhe pse një partner tregtar rajonal i rëndësishëm, nuk është përfshirë në projeksionet e tregtisë potenciale për faktin se të dhënat për të janë të pamjaftueshme Në këtë analizë do t`i ndajmë shtetet në tre grupe: ato që janë afër, mesatarisht afër dhe larg.

Figura 4.2. Harta e Europës e ndarë në tre grup shtete.

Figura 4.2 jep në mënyrë vizuale tre grup shtetet që eksporton Shqipëria, duke u kategorizuar sipas largësisë midis qendrave ekonomike. Ato shtete që kanë ngjyrë më të zbehtë konsiderohen afër duke shkuar te vendet më larg me ngjyrë më të errët. Në këtë seksion, vlerësimet e ekuacionit të gravitetit përdoren për të parashikuar tregtinë e Shqipërisë me të gjitha vendet në mostrën tonë. Raporti i potencialit tregtar (P) i parashikuar nga modeli dhe tregtia aktuale, (A) dmth (P / A) është përdorur pastaj për të analizuar drejtimin e ardhshëm të tregtisë për Shqipërinë. Nëse vlera e P / A kalon vlerën një ose 100%, nënkuptimi është në drejtim të zgjerimit të mundshëm të tregtisë me vendin përkatës. Në varësi të vlerës së P / A, partnerët tregtarë të Shqipërisë ndahen në dy kategori: ata me të cilët potenciali për zgjerimin e tregtisë është i paraparë dhe vendet me të cilin

89

Shqipëria e ka tejkaluar tashmë potencialin e saj të tregtisë. Diferenca absolute midis nivelit potencial dhe aktual të tregtisë, përkatësisht të vlerës së (A-P), përdoret gjithashtu për të klasifikuar vendet me potencial për zgjerimin e tregtisë me Shqipërinë. Një vlerë pozitive tregon mundësitë e ardhshme të zgjerimit të tregtisë, ndërsa një vlerë negative tregon se Shqipëria ka tejkaluar potencialin e saj të tregtisë me vendin partner.

4.7.1 Analiza e grupit të parë. Bazuar në karakteristikat dhe veçoritë që ka ky lloj modeli, duhet të themi se rezultatet e gjeneruara prej tij duhen interpretuar me kujdes. Ky fakt, më së tepërmi sugjeron se këto projeksione duhen konsideruar si tregues të mirë që rekomandojnë ndryshimet potenciale të tendencave. Në këtë grup përfshihen shtete, si: Maqedonia, Bosnje dhe Hercegovina, Greqia, Bullgaria, Kroacia, Rumania, Sllovenia, Hungaria, Italia dhe Serbia. Shohim se Italia, Bosnje, Greqia dhe Bullgaria janë mbi potencialin tregtar, Maqedonia, Greqia, Kroacia, Rumania, Sllovenia, Hungaria dhe Serbia janë nën potencialin tregtar.

Tabela 4.22: Analiza e raportit të grupit të parë të shteteve për vitin 2014.

Shtetet A-P

Maqedonia -

Bosnje dhe Hecegovina + Greqia + Bullgaria + Kroacia - Rumania - Sllovenia - Hungaria - Italia + Serbia -

Burimi: llogaritjet e autorit Bazuar në rezultatet e marra nga ky model mund të themi se: paraqitja grafike e flukseve tregtare reale drejt atyre potenciale me Bosnje-Hercegovinën, (shih Grafikun 4.3. a) nxjerr në pah faktin se me këtë shtet Shqipëria është mbi potencial. E njëjta gjë mund të thuhet për Bullgarinë (shih Grafikun 4.3. b), Greqinë (shih Grafikun 4.3.d) dhe Italinë (shih Grafikun 4.3. f) për vitin 2014. Siç mund të vërehet në mënyrë të qartë nga grafiket flukset tregtare aktuale (reale) me Hungarinë, Kroacinë, Serbinë, Rumaninë, Slloveninë dhe Maqedoninë janë nën potencialin tregtar për vitin 2014. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria mund të intensifikojë volumet e flukseve tregtare me këto vende. Afërsia fizike (si dy vende fqinjë) ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë, Shqiperisë dhe Italisë, mund të jetë njëra nga arsyet shpjeguese se pse shkëmbimet tregtare me to janë

90

më intesive. Siç u nënvizua dhe më sipër, teoria e modeleve të gravitetit sugjeron se vendet fqinje janë të predispozuara të tregtojnë më shumë ndërmjet tyre. Kostot tregtare ndërmjet shteteve fqinje tentojne të ulen si pasoje e afërsisë fizike, ngjashmërisë kulturore dhe rrjeteve tregtare të ndërtuara përgjatë historisë.

0

5

10

15

2020

0120

0220

0320

0420

0520

0620

0720

0820

0920

1020

1120

1220

1320

14

Bosnje Hercegovina -a-

Aktuale Potenciale

14

16

18

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Bullgaria -b-

Aktuale Potenciale

14

16

18

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Kroacia -c-

Aktuale Potenciale

18

19

20

21

22

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Greqia -d-

Aktuale Potenciale

14

15

16

17

18

19

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Hungaria -e-

Aktuale Potenciale

16

18

20

22

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Italia -f-

Aktuale Potenciale

91

Figura 4.3 : Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe grupit të parë të partnerëve të saj.


4.7.2 Analiza e grupit të dytë. Në këtë grup përfshihen shtete, si: Malta, Sllovakia, Austria, Çekia, Turqia, Zvicra, Polonia, Qipro, Gjermania, Luksemburgu, Franca dhe Belgjika. Nga tabela 4.23 shohim se Austria, Belgjika, Franca, Gjermania, Luksemburgu, Sllovakia dhe Zvicra janë nën potencialin tregtar, Qipro, Çekia, Malta, Polonia dhe Turqia janë mbi potencial.

Tabela 4.23: Analiza e raportit për grupin e dytë të shteteve.

Shtetet A-P Austria - Belgjik - Qipro + Çeki + Francë -

14

16

18

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Rumania -g-

Aktuale Potenciale

14

15

16

17

18

19

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Sllovenia -h-

Aktuale Potenciale

0

10

20

30

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Maqedonia -i-

Aktuale Potenciale

0

10

20

30

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Serbia -j-

Aktuale Potenciale

92

Gjermani - Luksemburg - Malta + Poloni + Sllovaki - Zviceër - Turqi +

Burmi: llogarijet e autorit Figura 4.4 ofron paraqitjen grafike të projeksioneve të modelit të gravitetit për flukset tregtare ndërmjet Shqipërisë dhe vendeve të përfshira në grupin e dytë. Projeksionet e modelit të gravitetit për vitin 2014 sygjerojnë se shkëmbimet tregtare me Austrinë, Francën dhe Gjermaninë janë tepër të vogla të peshuara ndaj potencialit të flukseve tregtare.

14

16

18

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Austria -a-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Belgjika -b-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Qipro -c-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Republika Ceke -d-

Aktuale Potenciale

93

14

16

18

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Franca -e-

Aktuale Potenciale

17

18

19

20

21

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Gjermania -f-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Luksemburgu -g-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Malta -h-

Aktuale Potenciale

94

Figura 4.4: Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe grupit të dytë të partnerëve të saj. Burmi: llogarijet e autorit

4.7.3 Analiza e grupit të tretë. Në këtë grup përfshihen shtete, si: Danimarka, Estonia, Finlanda, Irlanda, Lituania, Hollanda, Portugalia, Spanja, Suedia, dhe Britania. Nga tabela 4.24 shohim se Danimarka, Irlanda, Suedia dhe Britania janë nën potencialin tregtar ndërsa Finlanda, Irlanda, Portugalia dhe Spanja janë mbi potencial.

Tabela 4.24: Analiza e raportit për grupin e tretë të shteteve.

Shtetet A-P Danimarka - Estonia - Finlanda + Irlanda + Lituania -

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Polonia -i-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Sllovakia -j-

Aktuale Potenciale

15

16

17

18

19

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Zvicer -k-

Aktuale Potenciale

16

17

18

19

20

21

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Turqia -l-

Aktuale Potenciale

95

Hollanda - Portugalia + Spanja + Suedia - Anglia -

Burimi: llogaritjet e autorit Figura 4.5 ofron paraqitjen grafike të projeksioneve të modelit të gravitetit për flukset tregtare ndërmjet Shqipërisë dhe vendeve të përfshira në grupin e tretë. Projeksionet e modelit të gravitetit për vitin 2014 sygjerojnë se shkëmbimet tregtare me Hollandën dhe Anglinë janë thuajse inegzistente të peshuara ndaj potencialit. Kjo ka një shpjegim teorik dhe merr në konsideratë distancën ndërmjet vendeve. Në mënyrë të ngjashme flukset tregtare me Danimarkën, Estoninë, Lituaninë dhe Suedinë për vitin 2014 janë nën potencial.

13

14

15

16

17

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Danimarka -a-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Estonia -b-

Aktuale Potenciale

12

13

14

15

16

17

18

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Finlanda -c-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Irlande -d-

Aktuale Potenciale

96

Figura 4.5: Raporti i tregtisë aktuale dhe tregtisë potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe grupit të tretë të partnerëve të saj. Burimi: llogaritjet e autorit

Në të tre grupshtetet, që kategorizuam, ne shohim se në grupin e dytë dhe të tretë Shqipëria ka kapacitete të pashfrytëzuara në drejtim të eksporteve.

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Lituania -e-

Aktuale Potenciale

14

15

16

17

18

19

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Hollanda -f-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Portugalia -g-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

25

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Spanje -h-

Aktuale Potenciale

0

5

10

15

20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Suedia -i-

Aktuale Potenciale

14

15

16

17

18

19

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Anglia -j-

Aktuale Potenciale

97

4.8 Përfundime Në këtë kapitull ne bëmë një vlerësim të tregtisë së jashtme me anë të tre teknikave, pooled OLS, efektet fikse dhe efektet rastësore. Problemi më i madh me teknikën e parë është se kjo teknikë nuk bën dallime ndërmjet shteteve, ndërsa modeli me efekte fikse lejon heterogjenitetin ose individualitetin ndërmjet vendeve. modelet me efekte rastësore kanë avantazhin e modeleve me efekte fikse sepse ato marrin në konsideratë edhe variabla që nuk ndryshojnë në kohë. Pasi vlerësuam të tre modelet, testuam se cili model është më i përshtatshmi duke bërë testin Hausman. Nga rezultatet e gjeneruara nga ky test modeli me efekte të rastit dominon mbi dy modelet e tjera. Ky model u përdor për të vlerësuar potencialin e tregut në çështjen në vijim. Bazuar në rezultatet e marra nga ky model për sa i përket partnereve kryesore tregtar të Shqipërisë mund të themi se: paraqitja grafike e flukseve tregtare reale drejt atyre potenciale me Gjermaninë, (shih Grafikun 4.3. f) nxjerr në pah disa fakte interesante. Siç mund të vërehet në mënyrë të qartë, flukset tregtare aktuale (reale) me Gjermaninë janë shumë poshtë atyre potenciale. Shkëmbimet tregtare reale me Gjermaninë në vitin 2014 janë rreth 2/3 e atyre potenciale. Edhe pse Gjermania është eksportuesi kryesor i BE-së, flukset tregtare me të mbeten nën nivelet potenciale. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria dhe Gjermania mund të intensifikojnë volumet e flukseve tregtare me rreth 26% më shumë se ato aktuale. Projeksionet e modelit të gravitetit për potencialet e flukseve tregtare me Greqinë ofrojnë një tjetër tablo. Kështu, flukset tregtare me Greqinë për vitin 2014 përbëjnë rreth 4% më shumë se potenciali. Afërsia fizike (si dy vende fqinjë) ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë mund të jetë njëra nga arsyet shpjeguese sepse shkëmbimet tregtare me të janë më intensive se ato me Gjermaninë. Siç u nënvizua dhe më sipër, teoria e modeleve të gravitetit sugjeron se vendet fqinje janë të predispozuara të tregtojnë më shumë ndërmjet tyre. Kostot tregtare ndërmjet shteteve fqinjë tentojnë të ulen si pasojë e afërsisë fizike, ngjashmërive kulturore dhe rrjeteve tregtare të ndërtuara përgjatë historisë. Modeli i gravitetit prodhon disa të dhëna interesante mbi flukset tregtare potenciale me Italinë. Në dallim nga dy vendet e tjera të BE-së, të trajtuara më sipër (Gjermania dhe Greqia), flukset tregtare me Italinë janë mjaft më intensive. Për Shqipërinë, Italia përfaqëson partnerin tregtar kryesor. Kështu, gjatë 2014-ës eksportet Shqipëtare drejt Italisë arritën vlerën e 52.02% ndaj totalit të eksporteve Shqipëtare, dhe 29.8% të totalit të importeve të vendit. Gjetjet e modelit të gravitetit sugjerojnë se tregtia aktuale me Italinë është mbi atë potenciale. Përveç faktorit të afërsisë fizike ndërmjet dy vendeve, duket se numri i lartë i emigrantëve Shqipëtar në Itali dhe Greqi, është faktori tjetër kryesor që shpjegon pse niveli i shkëmbimeve tregtare me këto dy vende është mbi nivelet e ekuilibrit, ndryshe nga rasti i Gjermanisë. Një tjetër faktor që ndikon në nivelin e lartë të shkëmbimeve ndërmjet këtyre vendeve

98

është ratifikimi i Marrëveshjes së Stabilizim Asocimit (MSA) (Marrëveshja e Stabilizim Asocimit u ratifikua në pranverë të 2009-ës). Grafik-u 14.2.a.c.i.j, ofron paraqitjen grafike të projeksioneve të modelit të gravitetit për flukset tregtare ndërmjet Shqipërisë dhe katër prej partnerëve të saj rajonalë (Bosnje – Hercegovina, Kroacia, Maqedonia dhe Serbia). Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se shkëmbimet tregtare me Bosnje – Hercegovinën janë më të ulta ndaj potencialit të flukseve tregtare, ato përbëjnë 75% të potencialit. Në mënyrë të ngjashme flukset tregtare me Kroacinë janë shumë më poshtë potencialeve të gjeneruara nga modeli i gravitetit. Flukset tregtare me Kroacinë në vitin 2014, përbëjnë vetëm 81% të potencialit. Edhe pse shkëmbimet tregtare me Serbinë janë rritur ndjeshëm gjatë pesë viteve të fundit, flukset tregtare aktuale me këtë vend mbeten nën potencialet e tyre. Gjatë 2014-ës flukset tregtare reale me Serbinë jane vetem 45% të potencialit të tyre. Përsëri mund të arrijmë në përfundimin se ekziston një mundësi e pashfrytëzuar për përshkallëzimin e shkëmbimeve tregtare ndërmjet këtyre dy partnerëve tregtarë rajonalë. Duke patur parasysh se Shqipëria dhe Maqedonia janë vende fqinje, pritet që të kenë shkëmbime tregtare të konsiderueshme ndërmjet tyre. Megjithatë, vërehet se projeksionet e modelit të gravitetit në praktikë ofrojnë rezultate kontradiktore me sugjerimet e teorisë. Kështu, gjatë 2014-ës flukset tregtare aktuale me Maqedoninë përbënin vetëm 75% ndaj atyre potenciale. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se flukset e shkëmbimeve tregtare gjatë viteve paraardhës kanë qenë në raport akoma më të zhdrejtë ndaj potencialit tregtar. Flukset tregtare reale ndërmjet Shqipërisë dhe Turqisë janë mbi nivelet potenciale të projektuara nga modeli i gravitetit, ato përbëjnë 109% të potencialit. Supozohet se flukset tregtare ndërmjet Shqipërisë dhe disa vendeve të rajonit janë mjaft më të ulta se potencialet e tyre, për arsyet e radhitura më poshtë: Së pari, gjatë regjimit komunist Shqipëria u shndërrua në një nga vendet më të izoluara, si e tillë nuk kishte lidhje tregtare me vendet e rajonit. Së dyti, shërbimet doganore të korruptuara dhe taksat e larta doganore të disa produkteve, favorizojnë aktivitetin e kontrabandës midis vendeve të Ballkanit. Ata sugjerojnë se flukset tregtare reale ndërmjet vendeve të rajonit janë mjaft më të larta se të dhënat statistikore të raportuara zyrtarisht. Së fundi, Shqipëria trashëgoi një infrastrukturë transporti të dobët me vendet e rajonit. Ne e pamë dhe më lartë nga ekuacionet e gjeneruara, se një rrjet kaq i dobët transporti përbën një pengesë shumë të madhe për intensifikimin e tregtisë midis Shqipërisë dhe këtyre vendeve.

99

5. DISKUTIMI I REZULTATEVE, KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET.

Tregtia e jashtme e Shqipërise, në vitet e fundit është karakterizuar në përgjithësi nga ndryshime thelbesore, duke shkuar drejt liberalizimit për rrjedhojë, duke sjellë ndryshime edhe në treguesit kryesorë të saj. Ekonomia shqipëtare, vitet e fundit ka mundur të sigurojë stabilitet nga pikëpamja e treguesve makro-ekonomikë, edhe gjatë periudhës së krizës ekonomike globale. Konkretisht, për vitin 2013 rritja reale e GDP-së është vlerësuar 0.7%. Gjatë periudhës 5-vjeçare (2010-2014) vihet re që trendi ka qënë në rritje për eksportet, ndërsa për importet ka qënë me luhatje (ulje dhe ngritje). Vërehet një rritje mesatare vjetore e eksporteve me 20,8 %. Në rastin e importeve kemi një ritëm rënës në vitet 2012-2013 dhe rritës në vitet e tjera. Për periudhën 2010-2014, rritja mesatare vjetore është 5,4 %. Defiçiti tregtar është përmirësuar, duke shënuar ulje mesatare vjetore me 1,3 %. Ecuria e eksporteve luan nje rol të rëndësishëm në prespektivën dhe zhvillimin e qëndrueshëm të ekonomisë së vendit, si dhe në bilancin tregtar me qëllim që t`i bëj ballë edhe konkurencës ndërkombëtare. Ritmi i rritjes së eksporteve në vite është një tregues i rëndësishëm, mbi ecurinë e të cilit mund të gjykojmë për stabilitetin dhe qëndrueshmërinë e ekonomisë në përgjithësi, si dhe të aftësisë së saj për të konkurruar në tregjet ndërkombëtare por që reflekton në mënyrë direkte dhe shumë të ngushtë edhe konjukturën ndërkombëtare. Politikat liberalizuese dhe reformat e shumta ekonomike të ndërmarra mund të ndryshojnë ritmin nga negativ në pozitiv të cilat tregojnë ecurinë e ekonomisë së vendit tonë por dhe ndikimin e saj nga faktorë të jashtëm. Tashmë ekonomia e vendit tonë është bërë pjesë përbërëse e nismave për liberalizimin dhe lehtësimin e tregtisë në nivel rajonal dhe më gjerë. Pjesëmarrja aktive në këto nisma shton mundesitë e ekonomisë sonë për t’u specializuar dhe njëkohësisht kërkon angazhime në drejtim të rritjes së konkurueshmërisë. Treguesit e tregtisë së jashtme, për çdo vend shprehin shkallën e zhvillimit ekonomik dhe të përfitimit të ndërsjelltë, për këtë arsye analiza dhe vlerësimi i treguesve të shkëmbimeve tregtare merr një rëndësi të veçantë. Synimi i këtij kapitulli është të prezantojë konkluzionet e studimit dhe për qëllime të politikë-bërjes të japë disa rekomandime duke u bazuar në këto konkluzione. Konkluzionet Ky studim analizon faktorët që ndikojnë në tregtinë dypalëshe të Shqipërisë me vendet e EUR32. Vlerësimi i tregtisë së jashtme u bë me anë të tre metodave dhe me anë të testit Hausman u zgjodh metoda më e përshtatshme. Pasi u vlerësua modeli me metodën më të përshtatshme u përdor ekuacioni i gravitetit për tregtinë për të vlerësuar potencialin e tregut. Zbatimi i ekuacionit të rivlerësuar na lejoi gjenerimin e të dhënave për flukset tregtare potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe partnerëve të saj EUR32. Kosova si një

100

partner i rëndësishëm rajonal nuk është përfshirë në projeksionet e tregtisë potenciale për faktin se të dhënat janë të pamjaftueshme. Faktorët që influencojnë tregtinë e jashtme duke u bazuar në ekuacionin e vlerësuar të gravitetit.

• Rezultatet empirike tregojnë se modeli i gravitetit shpjegon në mënyrë të suksesshme tregtinë bilaterale të Shqipërisë. Kjo vihet në dukje sepse koefiçentet e variablave standarte të gravitetit janë sinjifikant dhe konsistent me teorinë. Specifikisht eksportet, importet dhe tregtia totale kanë një marrdhënie negative me distancën e ponderuar që do të thotë se variabli i distancës (kostot e transportit) rezulton se ndikon negativisht mbi flukset tregtare. Megjithatë, shkurtimi i distancës fizike (ndërtimi i rrugëve, autostradave, porteve, hekurudhave, etj.) nuk është mënyra e vetme për të ulur kostot e transportit (ndonëse është mjaft e rëndësishme). Qeveritë mund të ulin kostot e transportit edhe përmes integrimit më të thellë dhe krijimit të kërkesave të ngjashme për dokumentacion, shmangies së kontrolleve të dyfishta/trefishta kufitare, krijimit të kërkesave të ngjashme për standardet në tregun rajonal, dhe europian. Njëkohësisht krahas distancës si një nga faktorët tradicional të modelit të gravitetit janë dhe masat ekonomike (GDPij) të cilat japin një kontribut të rëndësishëm në qëndrueshmërinë e modelit bazë. Nga modelimi i flukseve të eksportit rezultatet tregojnë se, në kushtet kur faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar, rritja e GDP-së së Shqipërisë dhe vendit partner sjell rritjen e eksportit, importit dhe rrjedhimisht të tregtisë totale. Ndikimi i variablave tradicional si GDP-ja dhe distanca është e vërtetë për të tre modelet e aplikuara në punim (Pool OLS, FE dhe RE) gjithashtu dhe tek modeli final i sugjeruar nga testi Haustman dhe i rivlerësuar hap pas hapi.

• Hipoteza Linder nuk dominon përkundrejt hipotezës H-O në tregtinë dypalëshe të

Shqipërisë me vendet e EUR32. Kjo bazohet në faktin se koefiçenti i diferencës së GDP-së për frymë ka një shenjë negative por nuk është statistikisht i rëndësishëm. Kjo del në përfundimin se tregtia e jashtme e Shqipërisë nuk është më intensive me vendet që janë të ngjashme në të ardhurat për frymë.

• Një evidencë e fortë shihet në marrdhënien që ka indeksi i performancës së

logjistikës në tregtinë dypalëshe. Indeksi LPI në të tre modelet e aplikuar për importet, eksportet dhe tregtinë totale është statistikisht i rëndësishëm me një p-value=0.000 dhe ka një lidhje të drejtë me variablat e varur. Me një koefiçent elasticiteti më të madh se një, ky përfundim sugjeron përmirësimin e këtij indeksi për rritjen e shkëmbimeve tregtare.

• Dalja në det gjithashtu është një tregues tepër i rëndësishëm për tregtinë

dypalëshe. Me një p-value>0.05 ky tregues ndikon pozitivisht në tregti.

101

• Sundimi i ligjit shihet si një variabël që ndikon pozitivisht tek importet dhe eksportet. Kjo nënkupton se aftësia për të grumbulluar pronën dhe pasurinë, njohja e të drejtave të pronësisë private dhe një sundim ligji efikas janë karakteristika jetike të një ekonomie tregu rrjedhimisht dhe tregtisë së jashtme. Kjo sepse të drejtat e sigurta të pronësisë i japin qytetarëve besimin për të ndërmarrë veprimtari sipërmarrëse në drejtim të import-eksportit dhe të bëjnë plane afatgjata sepse ato e dinë se të ardhurat e tyre, kursimet, dhe prona private janë të sigurta nga shpronësimet e padrejta ose vjedhja. Korrupsioni gjithashtu mund të infektoje të gjitha pjesët e një ekonomie në mënyrë sistematike sepse ai shtrëmbëron integritetin e sistemit ekonomik, një shtrëmbërim mbi të cilët individët janë në gjendje për të fituar në kurriz të së tërës.

• Madhësia e qeverisë është një tjetër variabël i lidhur pozitivisht me tregtinë dhe

që nënkupton se sa më e lartë të jetë performanca në lirinë fiskale dhe shpenzimet qeveritare aq më shumë rritet tregtia dypalëshe. Liria fiskale është një masë e drejtpërdrejtë për shkallën në të cilën qeveria i lejon individet dhe bizneset për të mbajtur dhe menaxhuar të ardhurat dhe pasuritë e tyre. Një qeveri mund të imponojë barra fiskale mbi aktivitetin ekonomik nëpërmjet taksimit ose duke krijuar borxh publik i cili prap shlyhet nëpërmjet taksimit. Kjo do të thotë se sa më mirë të performojë qeveria në këtë indeks aq më shume rritet tregtia dypalëshe. Gjithashtu dhe shpenzimet e tepruara të qeverisë mbartin një rrezik për aktivitetin tregtar sepse një rritje e borxhit publik imponon taksa të larta për bizneset. Pra sa më lartë të vlerësohet ky variabël aq më të prirur jemi për të vlerësuar aktivitetin tregtar.

• Hapja me tregjet është gjithashtu një variabël që ndihmon pozitivisht tregtinë

dypalëshe. Që do të thotë se heqja e barrierave tarifore dhe jotarifore do të ndihmonte në intesifikimin e tregtisë dypalëshe.

• Gjetjet sugjerojnë se MTL-të kanë kontribuar pozitivisht në integrimin tregtar rajonal, edhe pse materiali del në përfundimin se pjesa më e madhe e vendeve të rajonit tregtojnë nën potencialin e tyre.

Përfundimet nga zbatimi i ekuacionit të gravitetit. Më poshtë trajtohen shkurtimisht vendet e ndara në tre grup shtete: Grupi i parë. Bazuar në rezultatet e këtij grupi, paraqitja grafike e flukseve reale drejt atyre potenciale në Itali, Bosnje, Greqi dhe Bullgari janë mbi potencialin tregtar dhe Maqedonia, Kroacia, Rumania, Sllovenia, Hungaria dhe Serbia janë nën potencialin tregtar. Siç mund të vërehet në mënyrë të qartë nga grafikët, flukset tregtare aktuale (reale) me Hungarinë, Kroacinë, Serbinë, Rumaninë, Slloveninë dhe Maqedoninë janë nën potencialin tregtar për vitin 2014.

102

Afërsia fizike (si dy vende fqinj) ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë, Shqipërisë dhe Italisë, mund të jetë njëra nga arsyet shpjeguese se pse shkëmbimet tregtare me to janë më intesive. Tregtia e Shqipërisë me vendet e tjera të rajonit është mjaft e ulët. Tregtia e Shqipërisë është kryesisht e orientuar nga BE. Shifrat e ulta dhe defiçiti i lartë me vendet e rajonit, dëshmojnë për një efektivitet të ulët të MTL-ve. Sidoqoftë, së fundi është vënë re një tendencë për rritjen e tregtisë me vendet e EJL dhe Kosova është aktualisht vendi i vetëm me të cilin Shqipëria ka një bilanc tregtar pozitiv. Efektet pozitive të MTL-vë shkojnë përtej shifrave. Duke bërë efektive MTL-të shkurtohet rruga për në BE. Grupi i dytë. Bazuar në rezultatet e këtij grupi, paraqitja grafike e flukseve reale drejt atyre potenciale në Austri, Belgjik, France, Gjermani, Luksemburg, Sllovaki dhe Zvicra janë nën potencialin tregtar, Qipro, Çekia, Malta, Polonia dhe Turqia janë mbi potencial. Grupi i tretë. Bazuar në rezultatet e këtij grupi, paraqitja grafike e flukseve reale drejt atyre potenciale me: Danimarkën, Estonia, Lituania, Hollanda, Suedinë dhe Britaninë tregojnë se me këto vende jemi nën potencialin tregtar ndërsa me Finlandën, Irlandën, Portugalin dhe Spanjën jemi mbi potencial. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria mund të intensifikojë volumet e flukseve tregtare me Danimarkën, Irlandën, Suedinë dhe Britaninë. Rekomandimet. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria duhet të intesifikojë volumet e flukseve tregtare me vende të cilat kanë një performancë të lartë në treguesit e lirisë ekonomike sepse në një shoqëri ekonomikisht të lirë, fuqia e vendimmarrjes ekonomike është shpërndarë gjerësisht, dhe alokimi i burimeve për prodhimin dhe konsumin është në bazë të konkurencës së hapur në mënyrë që çdo individ apo firmë ka një shans të barabartë të ketë sukses. Projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria mund të intensifikojë volumet e flukseve tregtare me disa vende të grupit të parë si: Hungarinë, Kroacinë, Serbinë, Rumaninë, Slloveninë dhe Maqedoninë. Për grupin e dytë të shteteve projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria mund të intensifikojë volumet e flukseve tregtare me Austrin, Belgjikën, Francën, Gjermaninë, Luksemburgun, Sllovakin dhe Zvicrën. Për grupin e tretë të shteteve projeksionet e modelit të gravitetit sugjerojnë se Shqipëria mund të intensifikojë volumet e flukseve tregtare me Danimarkën, Irlandën, Suedinë dhe Britaninë. Pavaresisht nga niveli relativisht i lartë i liberalizimit tregtar, indikatoret e Shqipërisë në lidhje me hapjen e tregut dhe të ekonomisë mbeten të ulet dhe defiçitet tregtare janë mjaft

103

të lartë, krahasuar me vende të tjera të rajonit. Reformat strukturore dhe institucionale, mbeten të nevojshme në mënyrë që të rriten potencialet tregtare të vendit. Siç u nënvizua dhe më sipër, për arsye të afërsisë me tregjet, teoria e modeleve të gravitetit rekomandon që Shqipëria të intesifikojë marrëdhëniet tregtare me vendet fqinje. Për të hartuar politika të përshtatshme të integrimit rajonal dhe për bërjen efektive të tyre, rëndësi të veçantë kanë:

1. mbështetja e tyre me studime dhe analiza të thella; 2. shpërndarja e informacioneve të rëndësishme sidomos tek njerezit e biznesit; 3. përmirësimi i legjislacionit dhe institucioneve përkatëse; 4. përmirësimi i infrastrukturës.

Limitimet dhe sygjerimet për studime të mëtejshme. Në këtë punim konsiderohen të gjithë produktet dhe sektorët njësoj kontribues në tregti. Do të ishte me interes që të studioheshin flukset tregtare ndërmjet Shqipërisë dhe vendeve partnere duke marrë në konsideratë grup-produktet dhe sektorët në veçanti.

Krahas përdorimit të faktoreve që kemi marrë, puna kërkimore në të ardhmen mund të përqendrohet në tregtinë rajonale, mund të kontribuojë në këtë çështje përmes hulumtimit të mëtejshëm mbi mënyra të tjera të matjes së kostove të transportit. Në modelin e gravitetit mund të përfshihen variabla të tjerë shpjegues (për shembull, kursi i këmbimit në të dy vendet). Analiza dhe gjetjet e punimit janë fokusuar në një grup të vogël vendesh EUR32 të shtrira në 14 vite. Përfshirja e më shumë vendeve dhe me një seri më të gjerë do të na gjeneronte një rezultat më efektiv në parashikimin e tregtisë së jashtme.

Në këtë punim zero-tregtisë nuk i jepet ndonjë vëmendje e veçantë, ajo thjesht është zëvëndësuar me vlerën një për efekt llogaritje të logaritmit natyror. Do të ishte me interes të analizohej në mënyrë të detajuar problem i zero-tregtisë. Projeksionet e modelit të gravitetit mbi tregtinë aktuale dhe potenciale japin sygjerime për rritje të tregtisë në rast se P-A>0 por është i pafuqishëm për të na drejtuar drejt atij vend ku Shqipëria mund të maksimizonte përfitimet e saj. Ndryshimet në teknologji ndikojnë në mënyrë direkte në rritjen e produktivitetit dhe konkurueshmërisë së produkteve shqipëtare, duke ndikuar kështu në mënyrë të drejtpërdrejtë në flukset tregtare. Ndryshimet në teknologji nuk janë marrë në analizë në vlerësimin e flukseve tregtare të ardhshme dhe kjo mund të jetë një tjetër mundësi kërkimi. Ndikimi që tregtia ka mbi rritjen ekonomike është një nga pyetjet më të rëndësishme, më të debatuara, dhe më të hulumtuara për ekonomistët në qarqet akademike por edhe për politikë-bërësit. Institucionet ndërkombëtare si FMN-ja, OECD-ja, dhe Banka Botërore

104

janë përpjekur ti ndihmojnë vendet në zhvillim duke ofruar këshilla të bazuara në besimin se hapja ekonomike ka një ndikim pozitiv në rritje. Një raport i OECD-së mbi këtë temë (1998, fq 36.) thekson se: ”Ekonomitë më të hapura dhe të orientuar nga tregtia me jashtë në vazhdimësi performojnë më mirë se vendet me kufizime ndaj tregtisë dhe investimeve të huaja.” FMN-ja ndan të njëjtin mendim teksa thekson se (1997, fq 84.): “Politikat drejt tregtisë së jashtme janë ndër faktorët më të rëndësishëm që promovojnë rritjen ekonomike dhe konvergjencën në vendet në zhvillim.” Vlerësimi i ndikimit që tregtia ka mbi rritjen ekonomike mund të përbëjë një fushë për studime dhe kërkime të mëvonshme. Kritika ndaj kesaj lidhje vë në dukje se ato vuajnë nga i njëjti problem. Tregtia dhe rritja mendohet të jenë të lidhura ngushtë, ndaj, kauzaliteti (shkakësia) i kundërt mund të përbëjë problem

105

BIBLIOGRAFIA

Acemoglu, Daron, Simon Johnson, and James A. Robinson, “The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation,” American Economic Review, December 2001, pp.1369–1401.

A.Demeti. (2014), Rritja e konkurrueshmërisë së ekonomisë shqiptare, p 24-26.

Afonso, Óscar, “Working Papers Investigação - Trabalhos em curso- The Impact Of International Trade on Economic Growth” no 106, May 2001

Anderson, J. E. and E. van Wincoop (2003). “Gravity with Gravitas: A Solution to the Border Puzzle,” American Economic Review 93: 170–92. (2004). “Trade Costs,” Journal of Economic Literature 42(3): 691–751.

Anderson, J. E. 1979. A Theoretical Foundation for the Gravity Equation. American Economic Review, March, pp.106-116.

Baier, S. L. and J. H. Bergstrand (2001). “The Growth of World Trade: Tariffs, Transport Costs, and Income Similarity,” Journal of International Economics53: 1–27. (2009). “Bonus VetusOLS:ASimple Method for Approximating International Trade-Costs Effects Using the Gravity Equation,” Journal of InternationalEconomics 77: 77–85.

BABECKÁ KUCHARČUKOVÁ, O., J. BABECKÝ, and M. RAISER. 2010. Gravity approach for modelling international trade in south-eastern europe and the commonwealth of independent states: The role of geography, policy and institutions. Open Economies Review.

Baier, S L and Bergstrand, H (2001), ‘The growth of world trade: tariffs, transport costs, and income similarity’, Journal of International Economics, Vol. 53, pages 1–27.

Baldwin, R., R. Forslid, P. Martin, G. Ottaviano and F. Robert-Nicoud (2003).“The Core-Periphery Model: Key Features and Effects,” Chapter 2 ofEconomic Geography and Public Policy, Princeton University Press.

Balassa, B (1964), ‘The purchasing-power parity doctrine’, Journal of Political Economy, pages 584–96.

Balistreri, E. J. and R. H. Hillberry (2007). “Structural Estimation and the BorderPuzzle,” Journal of International Economics 72(2): 451–63.

Bergeijk, P. A. G. van (1992). “Diplomatic Barriers to Trade,” De Economist 140: 44–63. (2009). Economic Diplomacy and the Geography of International Trade, Cheltenham, UK: Edward Elgar.

106

Bergeijk, Van Peter A. G. and S. Brakman. 1984. The gravity model in international trade: advances and applications. New York: Cambridge University Press.

Bergstrand, J. H. 1985. The Gravity Equation in International Trade: some Microeconomic Foundations and Empirical Evidence. Review of Economics and Statistics, 67, August, pp.474-481.

Bergstrand, J. H. 1989. The Generalised Gravity Equation Monopolistic Competition, and the Factor-Proportions Theory in International Trade. Review of Economics and Statistics (71), February, pp.143-153.

Bobkova, B. 2012. Gravity model estimation using panel data - is logarithmic transformation advisable? Prague: Charles University, Institute of Economic Studies, master thesis.

Bruderl, J. 2005. Panel Data Analysis. University of Mannheim.

Bussiere at al., (2005) Trade Integration of Central and Eastern European Countries: Lessons from a Gravity Model

Cheng, I-H. and H. J. Wall (2005). “Controlling for heterogeneity in gravity models of trade and integration. ” Federal Reserve Bank of St. Louis Review, 87, 1, 49-63.

CIESLIK, A. 2009. Bilateral Trade Volumes, the Gravity Equation and Factor Proportions. The Journal of International Trade & Economic Development 18 (1), p.37–59.

Davis, D R and Weinstein, D E (2001), ‘What role for empirics in international trade?’, NBER Working Paper no. 8543.

De Benedictis, L. and C. Vicarelli. 2005. Trade Potentials in Gravity Panel Data Models. Topics in Economic Analysis and Policy - Berkeley Electronic Press 5 (1).

Egger, P. 2000. A Note on the Proper Econometric Specification of the Gravity Equation. WIFO Working Papers:108.

Egger, P. and M. Pfaffermayr. 2003. The proper panel econometric specification of the gravity equation: A three-way model with bilateral interaction effects. Empirical Economics, 28.

Feenstra, R C (1998), ‘Integration of trade and disintegration of production in the global economy’, Journal of Economic Perspectives, Fall, 12(4), pages 31–50.

Feyrer, James. “Trade and Income – Exploiting Time Series in Geography,” NBER Working Paper 14910, April 2009.

107

Feyrer, James. “Distance, Trade, and Income – The 1967 to 1975 Closing of the Suez Canal as a Natural Experiment”, NBER Working Paper, September 2009

Fratianni, M. 2007. The gravity equation in international trade. Handbook of international trade, Oxford University Press, 2nd edition.

Frankel, J., Stein E. and Wei S., (1997), Regional Trading Blocs in the World Economy, Institute of International Economics, Washington D.C., October

Hamilton, Carl B. and Alan L. Winters (1992), 'Trade with Eastern Europe', Economic Policy, April.

Helpman, E (1999), ‘The structure of foreign trade’, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 13, Issue 2, pages 121–44.

Hummels, H, Ishii, J and Yi, K (2001), ‘The nature and growth of vertical specialization in world trade’, Journal of International Economics, Vol. 54, pages 75–96.

Im, K S, Pesaran, M H and Shin, Y (1997), ‘Testing for unit roots in heterogeneous panels’, revised version of University of Cambridge, DAE Working Paper No. 9526.

Im, K S, Pesaran, M H and Smith, R (1996), ‘Dynamic linear models for heterogeneous panel’, in Matyas, L and Sevestre, P (eds), The Econometrics of Panel Data, Kluwer Academic Publishers. INSTAT. (2015). “Tregtia e jashtme e mallrave 2010-2014”. INSTAT. (2010). “Tregtia e jashtme e mallrave 2005-2009”.

Feyrer, James. “Trade and Income – Exploiting Time Series in Geography,” NBER Working Paper 14910, April 2009.

Linnemann, H., 1966. “An Econometric Study of International Trade Flows”. Amsterdam: NorthHollan

Linder, S. (1961). “An essay on trade and transformation.” Uppsala: Almqvist and Wiksell Mancellari, A. (2005), “Liberalizimi Tregtar dhe MTL-të. Rasti i Shqipërise”. Ogranizata Boterore e Tregtise (2005), Raport i Tregtise Boterore 2005: Lidhjet ndermjet tregtise, starteve dhe OBT-se.

Organizata Boterore e Tregtise (2005), Raport mbi Vendet: Shqiperia (www.wto.org).

108

Organizata Boterore e Tregtise (2005), Rezultatet e Monitorimit te Zbatimit te MTL-ve te para midis Shqiperise dhe Maqedonise (www.wto.org).

Pedroni, P (1999), ‘Critical values for cointegration tests in heterogeneous panels with multiple regressors’, Oxford Bulletin of Economics and Statistics: Special Issue, pages 653–70.

Pllaha, A., 2006. “Tregtia aktuale dhe ajo potenciale ndërmjet Shqipërisë dhe partnerëve të saj kryesorë”. Buletini i Bankës së Shqipërisë, 6M

Robert J. Carbaugh (2007) International Economics, 12th Edition, chapter 4. p.110-125

Rose, A K (1991), ‘Why has trade grown faster than income?’, Canadian Journal of Economics, Vol. XXIV, No 2, pages 417–27.

Santos Silva, J., and Tenreyro, S. (2009). Trading partners and trading volumes:implementing the Helpman-Melitz-Rubinstein model empirically. CEP Discussion Papers 935. Centre for Economic Performance, London School of Economics and Political Science, London.

SL Baier, JH Bergstrand - Bonus vetus OLS: A simple method for approximating international trade-cost effects using the gravity equation, Journal of International Economics, 2009 – Elsevier

Xhepa, S., and Agolli, M., (2003). “Albania’s Foreign Trade through a Gravity Approach”. Paper presented at the conference: “Trade & Economic Integration of the Western Balkan Countries in the European Union”, Organized by the Albanian Center for International Trade (ISB/ACIT) and Ministry of Economy, December 2

Xhepa, Selami (2004) Avantazhet e Shfaqura Krahasuese dhe Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë, Qendra Shqiptare për Tregtinë Ndërkombëtare (www.acit-al.org) .

https://scholar.google.com/citations?user=w6mHttYAAAAJ&hl=en&oi=sra

https://scholar.google.com/citations?user=yke-IH0AAAAJ&hl=en&oi=sra

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022199608001062

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022199608001062

109

APENDIKSET Tabela A1: Tabela e vendeve të marra në studim.

vendet iso Austria AUT Belgjika BEL Bosnje Hercegovina BIH Bullgaria BGR Kroacia HRV Qipro CYP Republika Ceke CZE Danimarka DNK Estonia EST Finlanda FIN Franca FRA Gjermania DEU Greqia GRC Hungaria HUN Irelanda IRL Italia ITA Lituania LVA Luksemburgu LUX Malta MLT Hollanda NLD Polonia POL Portugalia PRT Rumania ROU Sllovakia SVK Sllovenia SVN Spanja ESP Suedia SWE Zvicera CHE Maqedonia MKD Turqia TUR Serbia SRB Britania GBR

110

Tabela A2: Eksporti sipas vendeve (2001-2014).

Milionë lekë / Million ALL

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Europa 43,667

46,463

53,922

61,610

64,517

75,591

92,847

108,753 96,789 146,11

5 187,68

5 201,89

8 229,48

0 240,30

3

Andora - - - 0 - 4 0 - - - - - - -

Mbretëri e Bashkuar 27 200 56 20 90 59 221 72 126 247 161 236 1,450 442

Austria 105 105 675 209 151 219 217 762 1,280 1,659 2,342 2,584 1,253 1,962 Belgjika & Luksenburgu

63 4 15

37 32 58 68 46 428 1,303 1,198 1,048 613 743

Bullgaria 14 14 23 164 361 325 670 792 624 1,636 2,438 2,763 2,321 2,751 Republika Çeke 70 59 33 126 41 59 20 58 89 1,623 1,040 570 951 796 Danimarka 110 29 23 18 26 43 23 44 40 45 58 63 363 138

Finlanda 0 - - 2 - 1 17 420 20 17 11 11 3 16

Franca 291 291 254 317 457 542 607 958 941 1,568 1,079 1,526 5,246 2,757 Gjermania 2,415 2,561 1,857 1,928 2,188 2,456 2,373 3,016 3,498 4,437 5,745 6,611 9,461 7,209

Greqia 5,712 5,986 6,980 7,448 6,886 7,319 8,092 9,904 7,705 8,741 9,978 9,461 7,776 8,848

Hollanda 56 55 56 109 89 178 54 1,626 660 1,104 1,430 2,151 1,699 2,287 Hungaria 7 10 136 7 79 48 33 31 81 51 97 67 125 233

Irlanda - - - 2 - 13 0 838 2 2 0 1 5 12

Italia 31,145

34,362

40,811

45,350

47,675

56,342

66,147 69,593 64,776 82,114

104,998

108,865

114,160

133,046

Kroacia 7 22 39 41 18 219 89 188 117 252 309 408 380 342

Malta - 108 0 176 - - 0 7 2 1,226 4,684 3,835 16,540 15,906 Maqedonia 1,021 695 372 787 1,033 1,235 2,199 3,225 3,136 2,667 4,149 4,152 4,397 5,301 Norvegjia - - - 1 3 1 3 1 17 1 6 7 12 21

Polonia 0 9 4 16 7 5 28 47 22 25 71 87 124 886 Portugalia - - - - 1 1 1 1 0 8 7 7 30 10 Rumania 5 8 10 23 159 64 291 183 434 84 320 365 393 880 Sllovenia 18 61 53 47 256 100 78 504 43 1,459 208 553 1,769 164

Spanja 39 126 40 67 60 81 185 174 1,287 5,589 7,010 19,693 24,088 16,684

Suedia 79 133 77 301 301 653 1,536 469 106 129 142 76 84 119

Rusia 5 5 296 45 46 43 251 1,253 10 4 14 33 197 457

Turqia 444 477 451 1,178 1,133 1,014 2,192 2,164 570 9,573 14,484 13,464 9,223 10,094

Ukraina 3 6 - 0 5 1 1 12 0 1 32 7 31 19

Zvicra 643 75 161 59 40 65 75 399 1,210 6,692 5,279 2,041 4,361 1,937 Serbi & Mali I zi 1,370 1,049 353 246 552 1,053 1,758 60 4

Serbi

136 1,961 814 1,951 3,597 1,647 2,247 1,608

Mali I Zi

428 2,333 1,365 1,248 1,684 1,793 3,173 3,520

Kosovë

931 2,844 2,710 2,920 4,647 7,374 7,201 10,008 14,657 17,369 16,292 18,774

111

Të tjera 19 15 215 42 121 470 404 241 185 651 456 404 713 2,344

Afrika 7 18 12 20 70 22 33 62 772 1,747 983 1,668 1,841 3,107

Maroku 7 17 - 8 - - - - 0 1 21 7 24 10

Egjipt - - 0 0 3 2 8 54 81 555 146 25 233 1,120

Të tjera - 1 12 12 67 20 25 9 691 1,191 815 1,636 1,584 1,977

Amerika 289 762 289 326 755 372 629 451 955 2,755 2,312 1,238 1,375 1,701

SHBA 289 760 277 318 658 323 623 425 818 2,379 2,006 1,037 1,129 1,463

Kanada 0 2 7 0 5 0 1 4 30 97 99 12 63 105

Meksika - - - 0 0 1 - 0 0 0 0 5 1 2 Venezuela - - - - 3 - - - 0 0 8 - - -

Brazil - - 5 8 90 48 5 22 107 279 199 184 182 130

Azia 54 57 125 139 458 1,417 3,504 3,200 5,493 10,489 5,834 7,675 13,692 10,192

Liban 15 - 109 - 0 2 - - 0 0 9 12 298 240

Iran 0 3 4 17 76 33 9 23 2 14 0 4 0 3

Izrael 14 0 0 40 0 85 0 0 24 9 17 35 41 12 Arabia Saudite - 25 - 0 0 0 0 4 5 17 2 3 15 387

Kuvajt - - - 6 - - - - 1 4 10 - - 6

Indonezi - - - 1 - 0 0 8 2 8 17 45 53 42

Japoni 12 6 10 2 9 5 4 3 5 55 64 33 49 108 Hong Kong 0 0 - 0 0 79 1 1 14 65 64 24 171 124

Malaizia 0 0 - 0 - 0 8 - 0 0 29 54 0 5

Të tjera 14 23 2 73 373 1,213 3,481 3,162 5,439 10,317 5,622 7,465 13,066 9,266 Australia - Oqeania - - 0 8 - 1 4 1 3 0 6 12 - 11

Australia - - 0 3 - 0 4 1 3 0 6 12 - 11 Zelanda e Re - - - 5 - 1 - - - - - - - -

Të tjera 78 189 139 18 18 3 158 105 503 442 77 539 10 445

Gjithsej 44,095

47,490

54,487

62,121

65,818

77,405

97,171

112,572

104,515

161,548

196,897

213,030

246,398

255,759

Shënim: 0 nënkupton vlerë të pakonsiderueshme; - nënkupton vlerë zero

Burimi: INSTAT

Tabela A3: Importi sipas vendeve (2001-2014)

Milionë lekë / Million ALL

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Europa 177,623

193,036

203,720

209,467

226,546

260,188

321,820

369,396

359,807

401,551

456,938

440,974

424,680

453,238

Andora - 0 1 25 8 5 18 3 0 1 0 0 0 0

Mbretëri e Bashkuar 6,743 6,457 5,460 1,518 2,428 4,235 4,717 4,568 4,926 6,980 5,975 5,322

4,154

5,500

Austria 1,547 2,675 3,646 2,648 4,561 3,592 5,102 5,636 5,379 7,656 9,983 6,889 6,185

6,408

112

Belgjika & Luksenburgu

1,387 981 1,139

1,986 2,146 2,643 1,610 1,316 1,486 2,399 2,822 2,135 2,444

2,434

Bullgaria 3,771 3,997 4,963 4,731 7,345 8,150 6,712 8,406 8,116 8,510 6,916 6,838

8,601

7,790

Republika Çeke 899 762 1,620 2,122 2,568 3,189 2,940 3,664 5,768 6,754 8,070 5,553

4,112

3,513

Danimarka 346 493 855 735 638 480 475 630 620 811 510 431

509

1,078

Finlanda 3,908 701 368 500 1,404 765 1,355 1,582 969 1,533 2,584 1,619

1,693

1,389

Franca 1,760 2,321 2,447 3,858 3,239 2,860 4,105 5,259 8,990 10,41

7 13,08

9 8,458 15,528

10,690

Gjermania

11,150

11,804

12,777

14,583

14,312

16,941

20,744

26,724

27,726

26,768

31,163

31,936

30,002

32,963

Greqia 48,946

45,679

45,287

43,644

43,070

47,033

55,040

64,353

66,610

62,617

57,796

50,117

45,700

52,058

Hollanda 1,417 1,202 1,549 1,802 2,385 1,586 2,106 2,444 4,899 4,634 4,472 2,449

3,380

4,272

Hungaria 2,045 1,758 1,525 1,703 1,946 2,398 3,628 6,033 3,626 4,184 5,110 4,138

4,322

4,475

Irlanda 549 631 274 765 1,121 928 1,056 885 1,103 1,604 1,463 1,489 1,542

1,980

Italia 60,737

72,601

75,640

76,699

76,770

83,981

100,743

116,462

112,175

134,569

166,045

168,372

170,445

164,419

Kroacia 2,428 4,527 3,458 3,068 3,107 4,267 3,666 4,378 4,078 9,197 6,988 6,973 5,818

6,144

Malta 38 41 31 8 1 1 4 126 321 244 174 283 336

283

Maqedonia 2,192 2,318 1,901 2,460 3,205 4,777 7,293 9,686 7,848 7,543 8,882 8,365

8,606

8,350

Norvegjia 713 40 37 66 89 220 225 404 149 252 272 245

203

308

Polonia 133 246 565 683 1,184 1,601 3,010 3,716 5,118 6,758 6,589 7,106 7,803

7,987

Portugalia 18 228 42 161 258 219 325 279 369 321 469 347

579

748

Rumania 1,722 2,211 1,849 1,020 1,900 5,157 1,622 2,382 3,474 5,957 5,604 5,966

4,860

6,082

Sllovenia 2,102 2,560 3,233 1,824 1,886 2,334 2,630 3,938 3,933 5,158 4,205 3,692

3,718

3,455

Spanja 2,323 2,900 3,870 3,518 4,432 5,078 5,026 6,121 6,809 7,375 11,44

1 10,38

1 8,026

9,588

Suedia 1,777 1,127 767 1,380 1,524 1,489 1,056 1,408 2,003 1,642 1,602 2,052 1,220

1,528

Turqia 11,590

12,796

14,830

16,764

19,624

22,793

27,454

26,245

27,709

27,046

30,200

30,379

32,889

39,011

Ukraina 2,039 2,543 5,656 5,860 7,495 11,46

9 9,877 6,570 6,519 4,458 6,632 5,744 4,544

3,774

Zvicra 1,778 1,808 1,742 5,879 2,513 3,258 18,37

0 13,24

5 9,699 7,291 14,18

3 15,40

7 8,179

16,858

Serbi & Mali I zi 860 1,816 1,033 1,354 1,634 2,662 7,925 40 1

Serbi

3,024

17,863

11,455

17,707

19,607

23,321

15,201

23,664

Mali I Zi 315 741 774 925 1,381 1,086 1,837

2,311

Kosovë 293 350 960 1,399 2,167 2,612 2,967 3,800 4,510 5,106 6,014

5,976

Rusia 2,437 5,454 6,387 6,590 10,56

3 12,18

8 15,37

3 19,24

1 11,62

5 10,47

5 10,54

0 13,47

4 10,140

11,680

Të tjera 269 359 475 1,163 2,229 2,490 2,107 2,436 2,564 5,966 7,660 5,324 6,090 6,523

Afrika 813 1,621 2,215 1,412 1,816 3,157 3,026 3,313 3,185 2,906 3,078 3,272 14,335 9,247

Maroku - 7 - 1 67 66 73 168 73 86 100 305 454 597

Algjeria 20 34 22 0 14 321 379 501 564 645 820 466 845 1,643

Tunizia 275 394 321 232 353 782 155 68 458 147 178 337 547 2,448

Egjipt 511 543 1,290 910 1,124 1,829 2,142 2,237 1,664 1,746 1,351 1,909 2,604

2,049

Mali - 50 - 7 13 3 2 5 1 5 0 - 14 -

Nigeri - - - - - 0 3 0 1 0 0 3 0 3

Të tjera 7 592 582 262 244 156 272 334 423 276 628 251 9,872 2,507

Amerika 3,833 5,445 5,413 8,521 7,673 7,684 11,90

1 15,66

2 14,39

6 15,41

5 20,01

5 23,79

1 24,06

5 28,56

6 SHBA 2,048 3,588 2,248 3,569 3,752 3,041 4,433 5,607 6,116 7,348 7,780

11,423

12,444

13,343

Kanada 328 276 510 409 508 530 458 1,071 874 1,294 4,749 4,215 3,224 5,385

113

Meksika 4 1 10 48 62 126 177 321 292 347 523 278 475 1,005

Kuba - - 3 2 1 2 8 7 12 9 17 11 20 25 Venezuela 2

- 27 14 - 1 6 4 147 3 4 334 179 7

Ekuador 664 550 873 698 790 946 1,471 1,240 1,110 1,290 1,298 1,282 1,653 1,616

Brazil 512 844 1,643 3,294 2,343 2,978 5,008 6,122 4,645 4,440 4,402 4,881 4,304 4,332 Argjentina 276 186 99 487 217 60 339 1,290 1,200 683 1,243 1,366 1,766 2,852

Azia 7,087 9,411 12,969

15,504

25,181

26,871

38,234

50,175

50,169

56,607

62,725

58,638

51,383

59,985

Liban 7 709 1,168 4 153 13 292 257 170 10 30 12 6

119

Siri 151 30 40 88 147 107 121 141 170 189 202 103 110

29

Iran 60 175 283 166 186 133 111 166 122 101 143 283 152

88

Izrael 20 48 36 480 529 158 1,027 1,682 1,832 3,949 5,009 374 982

2,154

Arabia Saudite 129 136 216 56 81 133 41 25 136 495 561 190

194

454

Kuvajt 1 0 3 2 0 2 - 0 6 167 100 63 15

1

Emiratet e Bashkuara Arabe 69 246 73 145 129 98 160 227 210 195 303 276

522

468

Indi 566 364 547 630 1,008 689 1,400 1,890 2,052 4,087 3,461 2,943 2,695

3,406

Indonezi 13 16 35 166 144 203 389 436 420 498 554 580

2,020

627

Japoni 874 1,201 1,000 1,156 1,156 1,279 1,830 2,500 2,287 2,338 2,829 2,580 2,078

2,312

Hong Kong 76 64 98 52 123 344 234 607 1,070 298 193 190

142

135

Malaizia 332 38 39 156 187 159 228 438 509 429 655 542

524

741

Të tjera 4,788 6,384 9,431 12,403

21,337

23,553

32,400

41,806

41,184

43,851

48,684

50,502

41,945

49,451

Australia - Oqeania 69 151 98

72 138 192 268 307 256 230 594 304 261 252 Australia 48 106 60 50 90 119 184 213 150 106 503 260 200 233 Zelanda e Re 21 45 37

22 48 73 84 95 106 124 90 44 61 19

Të tjera 730 705 1,568 1,096 839 1,055 945 1,041 1,025 1,059 655 1,512 2,654 990

Gjithsej 190,155

210,368

225,983

236,072

262,191

299,147

376,194

439,894

428,839

477,768

544,004

528,490

517,378

552,279

Shënim: 0 nënkupton vlerë të pakonsiderueshme; - nënkupton vlerë zero

Burimi: INSTAT

Tabela A4: Testimi për linearitetin (Y1 me X2) Model Summary and Parameter Estimates

Dependent Variable: y1

Equation Model Summary Parameter Estimates

R

Square

F df1 df2 Sig. Constan

t

b1 b2 b3

Linear .090 42.382 1 428 .000 -20.062 1.606

114

Quadrati

c .090 42.490 1 428 .000 -1.865 .000 .035

Cubic .093 21.868 2 427 .000 299.407 -19.517 .000 .014

The independent variable is x2.




R

Square


t

b1 b2 b3

Linear .316 198.189 1 428 .000 -3.165 .769

Quadrati

c .317 99.212 2 427 .000 9.940 -.259 .020

Cubic .317 99.214 2 427 .000 7.793 .000 .010 .000





R

Square


t

b1 b2 b3

Linear .022 9.619 1 428 .002 12.926 .378

Quadrati

c .023 5.026 2 427 .007 6.213 1.798 -.074

Cubic .023 5.088 2 427 .007 7.815 1.190 .000 -.003





R

Square


t

b1 b2 b3

Linear .053 24.128 1 428 .000 16.990 -.155

115

Quadrati

c .107 25.638 2 427 .000 17.314 -.120 -.023

Cubic .107 17.059 3 426 .000 17.309 -.115 -.023 -7.632E-

005





R

Square

F df1 df2 Sig. Constant b1 b2 b3

Linear .077 35.918 1 428 .000 11.621 4.190

Quadrati

c .086 20.186 2 427 .000 .584 23.614 -8.378

Cubic .086 20.186 2 427 .000 .584 23.614 -8.378 .000





R

Square


Linear .013 2.454 1 428 .029 18.015 -.335

Quadrati

c .043 9.536 2 427 .000 -5.343 12.164 -1.643

Cubic .039 8.759 2 427 .000 1.832 6.152 .000 -.147





R

Square


Linear .022 2.848 1 428 .058 17.871 -.315

116

Quadrati

c .013 2.843 2 427 .059 -4.127 11.666 -1.614

Cubic .013 2.716 2 427 .067 3.259 5.656 .000 -.143





R

Square


Linear .030 2.292 1 428 .089 18.860 -.519

Quadrati

c .003 .614 2 427 .542 93.543 -35.918 4.191

Cubic .003 .614 2 427 .542 93.543 -35.918 4.191 .000





R

Square


Linear .011 4.790 1 428 .029 24.451 -1.822

Quadrati

c .070 16.118 2 427 .000 -352.440 176.440 -21.053

Cubic .070 16.081 2 427 .000 -229.962 88.428 .000 -1.677





R

Square


Linear .091 43.394 1 432 .000 25.949 -1.382

117

Quadrati

c .110 26.721 2 431 .000 -7.870 8.809 -.760

Cubic .110 26.718 2 431 .000 2.588 3.900 .000 -.039


Tabela A14: Testimi për linearitetin (Y2 me X2)

Model Summary and Parameter Estimates



R

Square


Linear .080 37.599 1 432 .000 -25.115 1.812

Quadrati

c .080 37.666 1 432 .000 -4.573 .000 .040

Cubic .081 19.074 2 431 .000 230.575 -15.094 .000 .011





R

Square


Linear .312 196.277 1 432 .000 -7.172 .912

Quadrati

c .315 98.920 2 431 .000 -33.863 3.007 -.041

Cubic .315 98.920 2 431 .000 -33.863 3.007 -.041 .000





R

Square


Linear .029 12.691 1 432 .000 11.236 .515

118

Quadrati

c .031 6.860 2 431 .001 -.959 3.096 -.135

Cubic .032 7.031 2 431 .001 1.770 2.019 .000 -.005





R

Square


Linear .064 29.336 1 432 .000 16.758 -.202

Quadrati

c .122 29.836 2 431 .000 17.160 -.155 -.029

Cubic .122 20.001 3 430 .000 17.134 -.127 -.029 .000





R

Square


Linear .073 33.976 1 432 .000 10.441 4.890

Quadrati

c .076 17.834 2 431 .000 2.106 19.551 -6.321

Cubic .076 17.834 2 431 .000 2.106 19.551 -6.321 .000





R

Square


119

Linear .001 .299 1 432 .585 17.044 -.182

Quadrati

c .016 3.431 2 431 .033 -.310 9.098 -1.219

Cubic .014 2.996 2 431 .051 5.322 4.513 .000 -.106





R

Square


Linear .008 3.306 1 432 .070 19.185 -.741 Quadrati

c .024 5.410 2 431 .005 -13.391 16.993 -2.388

Cubic .024 5.288 2 431 .005 -2.687 8.194 .000 -.214





R

Square


Linear .021 3.008 1 432 .079 19.034 -.641

Quadrati

c .007 1.580 2 431 .207 175.048 -74.591 8.755

Cubic .007 1.580 2 431 .207 175.048 -74.591 8.755 .000





R

Square


Linear .016 6.899 1 432 .009 27.497 -2.613

120

Quadrati

c .053 12.170 2 431 .000 -334.467 168.569 -20.215

Cubic .053 12.128 2 431 .000 -216.578 83.960 .000 -1.608





R

Square


Linear .130 64.648 1 432 .000 32.885 -2.888

Quadrati

c .156 39.978 2 431 .000 -36.677 18.075 -1.563

Cubic .160 41.088 2 431 .000 -.095 .000 1.364 -.156





R

Square


Linear .147 74.216 1 432 .000 -85.317 4.290

Quadrati

c .147 74.510 1 432 .000 -36.731 .000 .095

Cubic .156 39.911 2 431 .000 1159.890 -78.042 .000 .053





R

Square


Linear .196 104.990 1 432 .000 -19.760 1.263

121

Quadrati

c .203 54.763 2 431 .000 64.111 -5.319 .129

Cubic .203 54.755 2 431 .000 36.118 -2.028 .000 .002





R

Square


Linear .023 10.295 1 432 .001 4.724 .814

Quadrati

c .024 5.200 2 431 .006 12.239 -.777 .083

Cubic .024 5.200 2 431 .006 12.239 -.777 .083 .000





R

Square


Linear .083 39.121 1 432 .000 13.641 -.405

Quadrati

c .125 30.744 2 431 .000 14.238 -.334 -.043

Cubic .126 20.652 3 430 .000 14.187 -.278 -.044 -.001





122

R

Square


Linear .050 22.825 1 432 .000 4.222 7.097

Quadrati

c .051 11.571 2 431 .000 11.052 -4.918 5.180

Cubic .051 11.624 2 431 .000 9.944 .000 -.798 2.184





R

Square


Linear .026 2.957 1 432 .048 16.668 -.964

Quadrati

c .016 3.558 2 431 .029 -8.016 12.235 -1.734

Cubic .015 3.261 2 431 .039 .036 5.697 .000 -.151





R

Square


Linear .020 8.639 1 432 .003 20.838 -2.082

Quadrati

c .020 4.316 2 431 .014 23.097 -3.312 .166

Cubic .020 4.330 2 431 .014 23.694 -3.249 .000 .028





123

R

Square


Linear .020 3.001 1 432 .076 12.464 .061

Quadrati

c .001 .277 2 431 .758 133.095 -57.117 6.770

Cubic .001 .274 2 431 .761 92.874 -28.519 .000 .533





R

Square


Linear .033 7.448 1 432 .030 21.754 -2.107 Quadrati

c .029 6.361 2 431 .002 -497.071 243.258 -28.975

Cubic .029 6.396 2 431 .002 -159.440 .000 29.364 -4.657


Tabela A33: Unit root tests për Y1

Panel unit root test: Summary Series: Y1 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -5.73973 0.0000 31 389 Breitung t-stat 1.22839 0.8903 31 358 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -1.09232 0.1373 31 389 ADF - Fisher Chi-square 84.9021 0.0284 31 389 PP - Fisher Chi-square 93.6535 0.0058 31 396 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.

Tabela A34: Unit root tests për Y1, diferenca e parë

Panel unit root test: Summary Series: D(Y1) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs

124

Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -14.4274 0.0000 31 347 Breitung t-stat -8.78410 0.0000 31 316 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -9.42722 0.0000 31 347 ADF - Fisher Chi-square 220.150 0.0000 31 347 PP - Fisher Chi-square 385.736 0.0000 31 364 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: Y2 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -6.64570 0.0000 31 395 Breitung t-stat 1.69925 0.9554 31 364 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -1.64128 0.0504 31 395 ADF - Fisher Chi-square 95.3969 0.0041 31 395 PP - Fisher Chi-square 91.3171 0.0091 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(Y2) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -13.5544 0.0000 31 355 Breitung t-stat -7.95736 0.0000 31 324 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -12.4849 0.0000 31 355 ADF - Fisher Chi-square 238.753 0.0000 31 355 PP - Fisher Chi-square 365.771 0.0000 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: Y3 Cross-

125

Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -10.7053 0.0000 31 393 Breitung t-stat 1.01936 0.8460 31 362 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -5.38362 0.0000 31 393 ADF - Fisher Chi-square 140.154 0.0000 31 393 PP - Fisher Chi-square 182.730 0.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(Y3) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -16.4636 0.0000 31 358 Breitung t-stat -8.37257 0.0000 31 327 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -13.1324 0.0000 31 358 ADF - Fisher Chi-square 251.059 0.0000 31 358 PP - Fisher Chi-square 360.966 0.0000 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.

Tabela A39: Unit root tests për X2

Panel unit root test: Summary Series: X2 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* 0.95080 0.8291 31 403 Breitung t-stat 7.32951 1.0000 31 372 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat 10.2758 1.0000 31 403 ADF - Fisher Chi-square 1.45198 1.0000 31 403 PP - Fisher Chi-square 0.05152 1.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.

Tabela A40: Unit root tests për X2, diferenca e parë

Panel unit root test: Summary Series: D(X2)

126

Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -22.5125 0.0000 31 341 Breitung t-stat -8.73879 0.0000 31 310 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -12.2783 0.0000 31 341 ADF - Fisher Chi-square 253.861 0.0000 31 341 PP - Fisher Chi-square 295.334 0.0000 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: X3 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -0.68421 0.2469 31 400 Breitung t-stat 4.63562 1.0000 31 369 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat 7.14983 1.0000 31 400 ADF - Fisher Chi-square 10.8674 1.0000 31 400 PP - Fisher Chi-square 4.36508 1.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(X3) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -19.1244 0.0000 31 347 Breitung t-stat -9.31299 0.0000 31 316 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -11.2722 0.0000 31 347 ADF - Fisher Chi-square 231.075 0.0000 31 347 PP - Fisher Chi-square 344.674 0.0000 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.

Tabela A43: Unit root tests për X4.

Panel unit root test: Summary Series: X4

127

Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -1.96557 0.0247 31 393 Breitung t-stat 2.91246 0.9982 31 362 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat 5.48285 1.0000 31 393 ADF - Fisher Chi-square 15.8579 1.0000 31 393 PP - Fisher Chi-square 5.61605 1.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.




Panel unit root test: Summary Series: X5 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -12.5735 0.0000 31 393 Breitung t-stat -9.07062 0.0000 31 362 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -4.92505 0.0000 31 393 ADF - Fisher Chi-square 120.245 0.0000 31 393 PP - Fisher Chi-square 156.090 0.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(X5)

128

Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -18.2531 0.0000 31 357 Breitung t-stat -12.5539 0.0000 31 326 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -9.72963 0.0000 31 357 ADF - Fisher Chi-square 200.748 0.0000 31 357 PP - Fisher Chi-square 425.309 0.0000 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: X6 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -3.98325 0.0000 31 396 Breitung t-stat 4.62484 1.0000 31 365 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -1.28589 0.0992 31 396 ADF - Fisher Chi-square 84.2631 0.0315 31 396 PP - Fisher Chi-square 24.7010 1.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(X6) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -4.61536 0.0000 31 356 Breitung t-stat 3.89395 1.0000 31 325 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -7.94694 0.0000 31 356 ADF - Fisher Chi-square 169.368 0.0000 31 356 PP - Fisher Chi-square 111.963 0.0001 31 372 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


129

Panel unit root test: Summary Series: X7 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -9.99500 0.0000 31 389 Breitung t-stat -1.24169 0.1072 31 358 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -7.99459 0.0000 31 389 ADF - Fisher Chi-square 172.157 0.0000 31 389 PP - Fisher Chi-square 280.237 0.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.




Panel unit root test: Summary Series: X11 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -7.67455 0.0000 31 393 Breitung t-stat -0.69213 0.2444 31 362 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -3.07394 0.0011 31 393 ADF - Fisher Chi-square 103.255 0.0008 31 393 PP - Fisher Chi-square 103.253 0.0008 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi

130

-square distribution. All other tests assume asymptotic normality.




Panel unit root test: Summary Series: X12 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -8.53709 0.0000 31 400 Breitung t-stat 0.59663 0.7246 31 369 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -2.24034 0.0125 31 400 ADF - Fisher Chi-square 88.7993 0.0144 31 400 PP - Fisher Chi-square 96.3439 0.0034 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: D(X12) Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -17.4823 0.0000 31 359 Breitung t-stat -3.10672 0.0009 31 328 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -11.1805 0.0000 31 359 ADF - Fisher Chi-square 222.590 0.0000 31 359 PP - Fisher Chi-square 302.595 0.0000 31 372

131

** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.


Panel unit root test: Summary Series: X13 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -3.54999 0.0002 31 400 Breitung t-stat -0.83300 0.2024 31 369 Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat 0.56822 0.7151 31 400 ADF - Fisher Chi-square 53.4271 0.7727 31 400 PP - Fisher Chi-square 61.7804 0.4840 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.



Tabela A57: Unit root tests për X14 Panel unit root test: Summary Series: X14 Cross- Method Statistic Prob.** sections Obs Null: Unit root (assumes common unit root process) Levin, Lin & Chu t* -15.4491 0.0000 31 398 Breitung t-stat -1.22879 0.1096 31 367

132

Null: Unit root (assumes individual unit root process) Im, Pesaran and Shin W-stat -6.81461 0.0000 31 398 ADF - Fisher Chi-square 142.823 0.0000 31 398 PP - Fisher Chi-square 149.028 0.0000 31 403 ** Probabilities for Fisher tests are computed using an asymptotic Chi -square distribution. All other tests assume asymptotic normality.



dinamika e prirjeve të tregtisë së shqipërisë me vendet e europës

Documents

Transcript of dinamika e prirjeve të tregtisë së shqipërisë me vendet e europës