• . DIN

EGiTiMiNDE •

MOTIVASYON ve • • •

VERIMLILIK SEMPOZYUMU

. 14-15 MAYIS 2016

DiN EGiTiMi NDE MOTiVASYON VE VERiMLiLiK SEMPOZYUMU

ISBN 97 8-605-82626-0-7

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempozyumu kitabı Balıkesir Büyükşehir Belediyesi adına

imtiyaz Sahibi Ahmet Edip Uğur

Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Başkanı

Editörler Doç. Dr. Mehmet Bahçekapılı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Özkan

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali Çanakcı Yrd. Doç. Dr. Safinaz Asri

Hazırlayan

Şaban Akkol & irfan Sarıgül & Derya Solak

Yayına Hazırlayan

Balıkesir Büyükşehir Belediyesi

Dizgi ve Mizanpaj Mehmet Bahçekapı lı & Safinaz Asri

Kapak Tasarım Rukiye Yasemin Eroğlu

Baskı

Petek Ofset

Haberleşme

Tel: O (26S) 244 76 76 1 ı~ 36 1 Fa.ks: O (i6~) 239 13 70

Adres Eski Kuyumcular Mah. Mekik Sokak No:25, BALIKESiR

Basım

Ba l ıkesir 2017

Bu kitap, 14-15 Mayıs 2016 tarihinde Balıkesir'de gerçekıe~tlrllen Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempoıyumunda sunulan bildiri ve konuşmaların, gözden geçirilmiş ve geni~letilmiş verslyonudur. Bu eserde yeralan çalışmaların ve konuşmalarda ileri s~rOien gönO~Ierin dil ve bilimsel sorumluluğu sahiplerine aittir.

~ BA~~KESi.R r:E!!r'1 BUYUKSEHIR ~ B E L E-0 (y E S 1

© 2016 Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınlan/Eğitim-1. Bu kitabın tüm yayın haklan Balıkesir

Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.'ye aittir. Yayıncının yazılı izni olmadan hiçbir şekilde kısmen veya tamamen çoğaltılamaz.

ll

DiN EG iTiMiNDE MOTiVASYON

Prof. Dr. Cemal TOSUN E-mail: tosun@divinity.ankara. edu. tr

Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

Bismillahirrahmanirrahim. Hamd-ü senalar Yüce Rabbimize, salat ve selam

Peygamberimize, saygı siz hazıruna olsun.

Öncelikle böyle önemli bir konıuda, gerçekten önem arz eden bir çalışmayı

başlatıp bu safhaya kadar getiren tüm kurumlara, çalışanlarına huzurların ızda

teşekkür ediyorum. Konu, din, din eğitami ve bir de verimlilik olunca gerçekten önem

arz etmektedir. Bir ara "kaide" kavramı çok meşhurdu. inşallah verimlilik kavramı da

eskiden kullanılan ka ide kavramı gibi tüketilen kavramlardan olmaz. Çünkü bizim tüm

alanlarda öncelikli gayemiz ve amacımız, kalitedir, verimliliktir. Bir işi yapan insan, en

fazla ve en büyük hazzı o işte başarı sarf ettiğinde görür. Do layısıyl a din eğitimcileri ve

din eğitimine gönül vermiş hepimizin, bizlerin ve sizlerin bütün gayesi, çabası bu

uğurdadır. Allah muvaffak etsin inşallah.

Değerli arkadaşlarım, Değerli hocalarım,

Din eğitiminde verimlilik ile motivasyon arasında hocalarımızın da kısa giriş

cümlelerinde ifade ettikleri gibi çok yakın bir ilişki söz konusudur. Din eğitiminin amacı

dinin amacından ayırt edilemez. Genel olarak olaya baktığımızda ve genel bir din

eğitiminden söz ettiğimizde, bizim din eğitimindeki amacımız ile dinin amacı aynıdır.

Din in amacı, bizim klasik islam literatüründe yer alan, insanı dünya ve ahiret huzuruna

mutluluğuna eriştirmektir. Bu mutluluğa erişmenin anahtarı islam kavram ında

gizlenmiştir. islam kavramının temel anlamlarından bir tanesi bu manada öne

çıkarı labilir. Bu anlam barıştır ki ki lasik kaynaklara baktım ızda islam'ın temel

anlamlarından biri olarak karşımıza çıkar. Kelimenin teslimiyet anlamı da vardır.

Burada islam, Allah'a teslim olmak demektir. Diğer bir ifade ile islam'a giriş, Allah'tan

başka hiç kimseye boyun eğmemek ve teslim olmamaktır. Allah'a teslim olan,

Allah'tan başkasına boyun eğmemeyi ilke edinen insan için kendisi ile barışmak,

huzura ermek, Allah ile barışmak, Allah ile huzur ve barış içerisinde ona boyun

eğmekten, kul olmaktan geçer.

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimli lik

Huzur islam için ancak Allah'a teslimiyet ve buyun eğmekle gerçekleşir. Ancak

islam'ın bu ve diğer temel anlamları içerisinde önemli sıkıntı larımızın olduğu da bir

gerçektir. Mesela islam'ın "barış" kavramına karşılık kullanılabileceği çok fazla dile

getirilmez. Ayrıca biz Müslümanlar; kendi içimizde, birey olarak özümüzde ve diğer

din mensupları ile iletişimizde hatta mahiOkatla ilişkilerimizde çok fazla barış

içerisinde olamıyoruz. Hayatımııda bir huzursuzluk hakim. Ne yazık ki huzursuzluk,

yaşam ı mııda dominant bir hale gelmiş . Niye? Bunu bir örnekle açıklamak istiyorum:

Almanya'da Almanlara yönelik bir konferansta islam'ın barış an lamın ı ön plana

çıkardığımda islam bilimi ve mühendislik okumuş, Türk kolejine gitmiş bir profesör

şöyle bir soru yöneltmişti: Ben bir Türkolog' um. Arapçayı, Türkçeyi ve Osmanlleayı çok

iyi biliyorum. Kaynaklarınızı da okudum. Sizin kaynaklarınııda islam'ın tanımı

yapılırken hiç barıştan söz edilmez. Sen niye burada bunu ön plana çıkartıyorsun.

Hakikaten düşündüğümüzde, baktığımızda, Islam için "barış" anlamının çok fazla ön

plana çıkarılmadığını görmekteyiz. Kendi içimizde kendimizle barışık olmadığımızı da

zaman zaman tespit eder ve buna üzülürüz. Dolayısıyla islam eğitimi ve genel anlamda

din eğitiminden söz ettiğimizde islam kavramının içeriğine uygun olan ve bu içeriği

somutlaştıran vahiy ve sünnetin eğitimin anlayışını ilk etapta öne çıkarmalıyız.

Yaygın ve örgün eğitimde veya onun ötesinde yükseköğretimde farklı

şekillerde din eğitimi adı altında çeşitli dersler düzenleyebilir, farklı amaçlarla eğitim

etkinlikleri planlayabilir, bunlar için farklı muhtevalar kurgulayabiliriz. Bu, imkanlar

müsaade ettiği ölçüde yapılabilecek şeylerdir. Ancak vermek istediğimiz temel hususu

vurgulamak istersek bu çalışmalarda, bir huzur, bir barış, bir iç huzuru, bir toplumsal

huzur, bir dünya huzuru, bir çevre bilinci, teslimiyet ve Allah'a kulluk öğretimi söz

konusu olmalıdır. Böyle bir hususun arkasında hedef oiarak, hayatı Müslümanca

anlamlandırmak, hayatı anlamiandırma çabas ında islam'ı bir temel hareket noktası

olarak kabul edebilmek yatar. Sözünü ettiğimiz din eğitimi de budur.

"Din eğitiminde verimliliğin ölçüsü nedir?", diye sorduğumuzda genel anlamda

yukarıda belirtilen noktalara ulaşabildiğimiz; hayatı yaşama ve yorumlamada islamı

referans alan ya da alabilen, vahyin özüne vakıf ve sünneti Resulullah'a uygun olarak

yapabilen insanlar yetiştirebileceğim iz ölçüde verimli olduğumuzu söyleyebiliriz. Biraz

önce belirttiğim gibi imkanlar ölçüsünde farklı eğitim kurumlarında din eğitimi adı

altında farklı dersler koyduysanız tabii ki orada verimlilik, o koyduğunuz amaçlara

ulaşıldığı ölçüde gerçekleşir.

356

Tosun, Din Eğitiminde Motivasyon

Her şey bütün hazırlıkları ve bütün uygulamaları ile motivasyona bağlıdır.

Motivasyon, güdüleme deyince kızıyarlar ama bunlar terminoloji içine girmiş

kavramlardır. Motivasyona fazla tepki gösterilmez. Ancak ama güdüleme deyince

gütmek vb. kavramlar aklına geldiği için kabul edilmeyebiliyor. Eğitimle eğmek

kavram tn ı bir araya getirmek doğru daimadığı gibi güdüleme ile gütmek kavramını da

bir araya getirmek elbette doğru değildir. Nedir amaç? işte biraz önce söylediğimiz ya

da söyleyemediğimiz sizlerin geniş gönülleriniıle anladığınız üzere amaca ulaşmak için

insanların halen ve kalben yönelimini ve gayretini celp etmektir. Kastettiğimiz şey

budur. Bir amacımız var o amaca u laşmak için insan l arın gönüllerini, gözlerini,

kulaklarını açmalarını bize kendilerini vermelerini ve bizimle birlikte eğitimciler olarak,

hatip olarak, vaiz olarak ve yahut da öğretmen olarak bu amaca doğru birlikte

yürümelerini kastediyorum.

insanları tekbir amaç için bütünlemek çok güçtür. Yani insan öyle bir varlık ki;

Cenab-ı Hak hepten doğrusunu yapmıştır ama böyle insanı bu yönde mecbur

bırakmamıştır. Böyle yaratılmış insanı bir amaca doğru yönlendirmek çok zordur. Niye

zordur? Çünkü insan bir defa dengeli olmayı seven bir varlıktır. Güdülenmenin

temelinde ise dengelerin bozulması yatmaktadır. Nitekim psikolojik dengemiz

susuzluktan dolayı bozulursa suya meyl edersiniz. Açlıktan dolayı bozulursa yemeye

meyl edersiniz. Yorgunluktan dolayı bozulduysa dinlenmeye meyl edersiniz. Biyolojik

fizyolojik hisler, dürtülerimiz bizi oraya doğru güdüler.

Mali, akli ve kalbi açıdan insan, yine dengede olmayı sever. Dengesinin

bozulmasını istemez. insan Homo Statiküs'tür. Statükosunu korumayı sever. Eğer bir

dış etki veya iç etki sebebi ile dengesinde bir bozulma meydana gelirse yeniden o

dengeyi kurmaya çalışır.

Eğitim dediğimiz şey de Rab kelimesinin, terbiye kelimesinin kökeninde olan

bir anlamında yer alan, insanı bulunduğu halden daha iyi bir hale getirmek geliştirmek

çabası olduğu için siz eğitimde güdülerken insanın dengesini bozup yeni bir denge

kurmasını ve o denge ile sizin istediğiniz yani eğer doğru yolda değil ise d inin istediği,

beklediği bir yeni bir denge kurmaya çalışırsınız. Bunun için vaizlerimiz bilirler,

öğretmenlerimiz belki daha az karşılaşırlar ama orda da vardır, cemaate ya da hedef

kitleye onların bildiğinin üstünde, onların bildiğinden farklı, onların bildiğinden daha

üst seviyede bir şey söylerseniz çok rahatsız olurlar. Yani işin sonu dini bozuyar

demeye kadar gider. Niye böyledir? Çünkü bu işin tabiatında vardır. Siz insanların

içinde bulundukları mutlu barış ortamını değiştiriyorsunuz, oysa oraya gelene kadar

insanlar neler çekmiş, ne bedeller ödemiştir. Yani insan tanımları, inançları, ibadetleri

yapıp etmeleri olan bir sistem kurmuştur, siz ona şöyle yapacaksın, öyle değil böyle

357

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

duy hissedeceksin diyorsun. Tabii ki mevcut dengesi bozufduğunda insan rahatsız

olacaktır. Ama eğitimin amacı o değil midir? Rab kelimesi insanı içinde bulunduğu

halden daha iyi bir hale getirmek değil miydi? Bir arkadaşım bana konuyla ilgili şunu

anfatmıştı: Sizin değişimle ilgili böylesi fiilierinizden hareketle Ramazan orucuna bir

başladım, insanların problemlerini düşündüm, onların ilgilerini çekecek konular

buldum ve mevcut yanlışfarını tespit ettim. Sonra bu argümanlarla va az ettim. Çıktı m.

Bir hafta geçmed i cemaat topyekun şikayet e geldi. Ne yapıyorsun hoca, sen Ramazan

ayını mahvedeceksin diye. Bunun üzerine ben de başladım abdest anlatmaya, abdest

önemli bir mesele ama ıs gün ne anlatılır.

insanların gerçek bildikleri şeyleri tasdik eder ve bu yaptıklarından hareketle

onları överseniz onlar bundan mutlu olurlar. Çünkü bu insanda doğru yoldayım,

demek ki yanlışım, eksiğim yok, ne güzel duygusunu hakim kılar. Fakat bunun tersine

bazı şeyleri düzelt dediğimiz zaman kişi bundan rahatsız olur. Dolayısıyla güdülemek

ve o güdülenmişlik çerçevesinde insanları harekete geçirmek gerçekten kolay

olmayan bir şey değildir.

Değerli arkadaşlar,

Biz Eğitimci!er olarak, ister yaygın eğitimde ister örgün eğitimde olalım,

konunun temelleri üzerinde durmalıyız. Meseleyi teknik hususların anlatımı ile

bağmak istemiyorum. Belki birkaç cümle ile konuşmamın sonuna doğru bu hususa

değinebilirim. ·Burada öncelikle motivasyon ve güdülemenin asıl felsefesi, asıl

düşünce ve fikri üzerine yoğunlaşmak istiyorum. Hepimiz biliyoruz ki psikologlar ve

eğitimciler; başarı kazanma, takdir edilme, beğenilme, kabul edilme, toplumda yer

edinme gibi çok değişik saiklerin insanı güdülemek için kullanılabileceğini söylüyorlar.

Ama bunların başında genelde ihtiyaçlar, alışkanlıklar, tutumla~ ve benzeri gelir.

Maslow'a bakarsanız, fizyolojik ihtiyaçların başta geldiğini görürsünüz. Güvenlik

ihtiyacı, insanın kendini güvende hissetmesi her şeyden önemlidir. Ait olma sevme ve

sevilme, çok önemli bir yönlendirici güçtür. Saygınlık kazanma etin bir güdüleyicidir.

Yine kendini gerçekleştirme önemli bir güdüleyicidir. Bunların hepsinin iyi bir tarafı

vardır. Sosyal psikoloji, din psikolojisin ve eğitimde kendini gerçekleştirme, çok önemli

bir ilkesidir. Bunların hepsinin dini temeli de vardır. Sosyal psikoloji ve psikolojide son

olarak eğitim son yıllarda bize hep "kendini gerçekleştir" ilkesini hatırlattı. Biz de

bunlara son yıllarda tepki ile yaklaşmaya başladık. Aslında biz kendini gerçekleştirme

kavramlarını başta benimsedik, ama bunları dillendiren alanların da etkisiyle sonra

uzaklaştı k.

358

Tosun, Din Eğitiminde Motivasyon

Biraz düşününce kendini gerçekleştirmenin islami bir anlamı olduğunu

görüyoruz. O zaman "islami anlamda insanın kendini gerçekleştirmesi ne demektir?"

Allah insanı ne amaçla, yaratmışsa kişi onu yaptığı ve ona ulaştığı zaman kendini

gerçekleştirmiş olur. Yani Allah insanı boş yere yaratmadığını söylemiyor mu? Bana

inanın demiyor mu? Diyor. Ben sizi bana ibadet edin diye yarattım demiyor mu? Diyor.

Buradan hareketle insanın kendini gerçekleştirmesi demek, yaratılış gayesi

doğrultusunda eşrefi mahlukat olarak yaşamaya çalışmak, temel hedef olarak o şerefe

layık olmayı benimsemektir. Şerefini kaybettiren her şeyden uzak durmak temel

görevidir.

Bizim burada güdüleme ile ilgili üzerinde durabileceğimiz ve temelini islam

oluşturan önemli dayanaklarımız söz konusudur. Teoride motivasyon içsel ve d ışsal

motivasyon olarak ikiye ayrılıyor. içsel motivasyon, insanın kendi kendini motive

etmesi ya da dışarıdan motive ediciler olarak bizim insanın iç dinamiklerini kullanarak

onu motive etmemizdir. Şimdi birlikte, din eğitim açısından, islam eğitimi açısından iç

motivasyon kaynağı nedir, diye düşünelim. içsel motivasyon kaynağı olarak akla

öncelik biyoloji ve fizyoloji gelir. Acaba burada manevi bir şey var mıdır? Vardır. Peki

ne vardır? Tabiki öncelikle Allah'a inanma duygusu vardır. Çünkü insanda din duygusu,

fıtridir. Bu duygu nereden gelir, sorunun cevabı, ne zamandan beri Müslümansınız,

sorusuna verilen Kalü bela'dan beri, cevabında saklıdır. Zira Bela, dediğimiz zaman

içimize vahiy edilmiş bir duygunun olduğunu kabul ederiz. Biz insandaki inanma

duygusunu Allah'ın insana bir va h yi olarak kabul ediyoruz. Doğrusunu Allah bilira ma,

bu, aynen anya arılığının ve yapması gerekenierin vahiy edilmesi gibidir. Yani inanma

duygusu, insana insan olma özelliğini vahiy etme anlamındadır ve buradan hareketle

insanın içinde temel bir izleyici noktanın var olduğunu söyleyebiliriz.

inan ma, fıtridir, dışarıdan ya da sonradan oluşturulmuş bir yap ı değildir. inanç

duygusu dışarıdan beslenirse, yanlış beslenir. Peygamber Efendimizin fıtrat hadisi

hepimizin malumudur. Biz bu hadisten yola çıktığımızda eğitimle bireyde yeni bir şekil

ortaya çıkarabiliriz. Ama öz olarak insanın fıtratında bulunan bir şey vardır. Başka bir

anlatımla temel iç motivasyon noktamız, insanın içerisindeki ilk vahiy ile yerleştirilmiş

olan, onun varlığının özünde yer alan, fıtraten var olan inanma duygusud ur. Peki, bu

inanma duygusu nas ıl ortaya çıkar? Cenabı Hak Kur'an-ı Kerimde; Alla sizi

annelerinizin karnından bir şey bilmez halde çıkarmıştır. Belki şükredesiniz diye size

kulak, göz ve kalp vermiştir. (Nahl, 16/78) işte biz eğitimci olarak buradan hareketle

diyoruz ki: insan doğduğu zaman hiçbir şey bilmez, fakat fıtraten ilhak edilmiş, ilka

edilmiş olarak potansiyel meziyetlerin hepsi kendisinde vardır. Bu noktada " ... la

tebdile li halkıliahi .... "(Rum, 30/30) yani yaratılış olarak insanlar arasında fark yoktur.

insan farklı şekiller alarak her şey olabilir. Eşrefi mahlukat olabileceği gibi esfel-i

359

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

sefiline de gidebilir. insanda bunu yapan, buna neden olan nedir? Hepinizin bi l diği

üzere eğitimdir. O zaman bize düşen insanı güdülemek ve motivasyonunu

arttırmaktır.

insanın içerisinde halk olan bir şey yani iç motivasyon unsuru fıtratta vardır.

Var olan bu şey bizim önümüze bozulmamış olarak ge l mişse işimiz kolaydır. Ama

bozulmuş ise yapılacak çok şey vardır ve işimiz uzundur. Çünkü burada kendine has­

zorlukl arı olan eğitim olgusundan ve anne karnından itibaren şekillenmeye başlayan,

sonrasında da farklı göreyler verdiğimiz insandan söz ediyoruz. Kısacas ı şekillenmiş

şeyleri düzeltmek çok zordur. Bu zorluk en fazla yaygın din eğitiminde hissedilir.

Çünkü yetişkin eğitiminde bireyler bize geldiklerinde " ... summun bukmun umyun ... "(

Bakara, 2/18) " ... kör, sağır ve dilsiz ... " oluyorlar. Kalpleri de mühürlenmiş oluyor.

Üzerinde durduğumuz inanma arayışını sağlayacak olan rabbim kim sorusunu, bu

hayatın anlamı ne, tüm bunları kim yarattı, ne için yarattı sorularını arayacak olan o

içerideki potansiyel nereye gitti. Şekillendirildi. Kim şekillendirdi? Biz şekillendirdik.

Ne ile şekillendirdik? Eğitim ile şekillendirdik. Hangi eğitim o? Başlad ığın işi,

ayrıştırmak ve bağdaştırmak nerede ise imkansız hale geliyor.

Değerli arkadaşlar,

Bizi çıkmaza sokan yukarıdaki sorular, içsel motivasyonun potansiyel olarak

yaratılışta var olan şey ile birlikte o şeyin bizim önümüze gelene kadar şekillenmiş

halleri de içerdiğini göstermektedir. Şu gerçeğin üzerinde önemle durulmalıdır; hiçbir

çocuk, hiçbir insan, hiçbir eğitilen/öğrenci boş kağıt olarak insanın önüne gelmez. Din

eğitimi açısından olayı değerlendirdiğimizde, din öğretmeye çalıştığımız insanların

hepsinde bir din olgusunun mevcut olduğunu kabul etmemiz gerekir. Din kültürün

içinde mündemiçtir ve o kültürden nasiplendiği miktar kadar insanda vardır.

Motivasyon ve din ilişkisini izah ettikten sonra insanı nasıl güdüleyeceğiz

konusuna geçmek gerekir. Burada yine öncelikle içsel açıdan bağlantı kurmak ve olaya

bu doğrultuda yaklaşmak uygun olacaktır. Önümüze az veya çok, şu veya bu şeki lde,

şekil lenmiş dini bilgisi olan bireyler gelmektedir. Burada güdülenmenin birinci şartı,

insana değer vermektir. Hafızlığım yok, fakat mevcut bilgilerimle Kur'an-ı Kerim'e

şöyle bir göz attığımda insanın değeri konusunda çok fazla şey görüyorum. Kur'an

insana verdiği değeri farklı ayetlerde sözlü olarak ifade ediyor. Aslında peygamber

gönderme ve vahiy kendisi başlıca değer göstergesidir. Yüce Yaratıcı insana

sorumluluk yüklemiş, mazereti kalmasın diye de peygamber ve vahiy göndermiştir.

Ancak niye insana farklı bir değer atfetmiş, eşref-i mahlukat seviyesine çıkarmış ve her

şeyi kendisi için yarattığını ifade etmiştir? insan bizatihi kendisi değerlidir, zatı

360

Tosun, Din Eğitiminde Motivasyon

itibariyle hiçbir şekilde vahşi değildir. Her insan diğer olumsuz duyguları ile beraber,

vahşilikten de kurtulmaya adaydır. Kurtuluş çaresi ise eğitimdir. islam tarihinde örnek

verildiği için burada tekrar ifade etmek istiyorum. Hz. Hamza'yı şehit ettiren Vahşi'ye

insani değer fıtratta verilmemiş olsaydı Vahşi müslüman olur muydu? Allah bilir ama

olmama ihtimali yüksekti. Kısacası Yaratan insana ilk önce insan olarak değer veriyor.

ikinci olarak ona sorumluluk yükleyip güveniyor. Başka bir ifade ile siz yeryüzünde

halife tayin ediliyor, fakat bunun karşılığında iman ile görevlendiriliyorsunuz. Böyle

bir eğitim açısından ne demektir, bir düşünelim. Bana göre varılacak nokta islam,

Kur'an, vahiy ve Allah'ın insanlığı eğitme projesidir. Bu, Hz. Adem ile başlayıp Hz.

Peygamber ile tekamül eden bir eğitim projesidir.

Allah eğitim projesinde; insan diye bir varlık yaratıyor, akıl kalp his gibi özel

nitelikleryüklüyor, sonra herşey olabilecek kapasiteyi veriyor ve olmasını istediği alanı

belirleyen bir çerçeve çiziyor. Biz bu eğitim projesinin içeresinde karınca misali

kendimizi heder ve heba etmek yerine bunlardan kurtarabildiğimiz kadarıyla

insanlarız. Demek ki değer verme ve güven me, islam eğitiminde güdülenmenin temel

noktasıdır. Öğüt ve ceza verme, hatırlatma gibi unsurlar ikinci sırada gelir. Yalnız bu

güdülemede birkaç önemli husus ön plana çıkmaktadır. Bunlar arasında güdüleyenin

kimliği çok önemlidir. Yani güdüleme söz konusu olduğunda, öğretmen, vaiz veya

imam hatip olarak güdüleyicinin kimliğinin teknikler kadar önem arz eden hususun

olduğu unutulmamalıdır. Çünkü hitap edilen kitlesizden öncelikle bunu bekliyor. Bir

akşam yeni yapılmış bir camiye gittim. Mimari güzelliğinin de etkisi ile yatsı namazını

orada kılmak istedim. Abdest aldım, henüz camide kimse yoktu, hatta ortalık da

karanlıktı. Bir müddet sonra oturduğum şadırvana birkaç kişi geldi, kendi aralarında

konuşmaya başladı. Yarın imamlık sınavı olduğunu, bu camiye yeni imam gelece~ini,

iki kişi olduğunu ve tercihlerinin ilim sahibi olandan değil, okuyuşu güzel olandan yana

olduğunu ve kendilerine ilim lazım olmadığını güzel Kur'an okumanın yettiğini ifade

ettiler. Bu cemaati güdülemek çok kolay değil. Öğretmen de zorunlu öğretimi temsil

ediyor. Bunlar bizim elimizde olmayan şeylerdir. Yani devlet politikaları ve toplumsal

algılar zorunlu olarak içinde bulunduğumuz durumlardır. Yine benim ve diğer

öğreticilerin öğrencilerinin içinde vahşi diyebileceğimiz kişiler ve eğitilmesi zor olan

bireyler vardır. Bazları beni sevmiyor, okulu sevmiyor, kendilerini sevmiyor, vatanı

sevmiyor, milleti sevmiyor, arkadaşlarını sevmiyor, dini sevmiyor. Ben ve diğer

eğitimeHer onların gözünde neyim? Belirtilen şartlarda biz eğitimeHer onlara nasıl

bakıyoruz? Ayette Hz. Peygamberin eğiticiliği; "Nitekim içinizde size ayetlerinizi

okuyan, sizi tertemiz yapan, size kitap ve hikmet öğreten ve size bilmediğiniz şeyleri

öğreten, sizden bir elçi gönderdik." şeklinde ifade ediliyor. (Bakara, 2/151} Sizin

içinizden ne demek, bununla ne kastediliyor? Burada kastedilen Hz Muhammed,

361

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

peygamber ve eğitici olarak sizin tepenize gelmiş, sizin üzerinize zorlayıcı olaraktan

gönderilmiş değildir, sizin içinizden, sizden biridir. Bu durumu günümüze

aktardığımızda kendimize ve öğrencilerimize bakmak gerekir. Öğrencimizin neyi bize

ağır geliyor, paraları yok, yurdu yok, daha başka sorunları var. Ama bizler Maslow,

Piage islami ilimlerde ayetler ve derken; ben kimim, onların içinden birimiyi m, onların

dertleri bana ağır geliyor mu, ben onlar için ne yapabiliyorum, diye kendimize

sormuyoruz.

Eğitimle ilgili çok şey söylüyoruz ama kitap nerede belli değil. İslam eğitiminin

temelinde kitap olmayacaktır. Peki, vaizimiz, hatibimiz, din eğitimcimiz, din dersi

öğretmenimiz anlattığında kitap ne için kullanacak? Bunun için öncelikle yaptıkiarımızı

gözden geçirmek gerekir. Burada problem, eğitim görevini üstlenenlerde görülür, en

başta da işin teorisyenleri olarak biz akademisyenlerde ortaya çıkar. Bizler genel

olarak söyleyeceklerimizi delillendirmek için kitabımıza bakıyoruz. Kitabı açıklamak

için, kitabı anlamak için söz söylemek başka şeydir, söyleyeceklerimizi güçlendirmek

için takviye aracı olarak yararlanmak başka şeydir. Bunu genellikle bir ilim ve sanat

gereği olarak yapıyoruz. Örneğin hutbelere baktığımızda, metnin başında bir ayet ve

hadis kullandığımızı, sonra araya kendi sözlerimizi eklediğimizi, sonra da Allah ne

güzel dedi, diyerek tamamlıyoruz. Aslında burada Allah'ın söylediği dışında çok şey

söyledin. Burada konuyu aktarırken abartı yapıyor şolabilirim, bunun için Yüce

yaratıcı'dan ve sizden özür diliyorum, ama durum çoğu zaman ifade etmeye çalı_ştığım

tarda şekilleniyor.

Güdüleme ile ilgili en büyük sorunlardan biri de dinle ilgili anlattıklarımızın ne

kadarını yaşadığımızdır. imam hatip ve öğretmen görevini yürütenlerden

profesörlerimize kadar bu, herkesin yaşadığı bir sorundur örneğin ben 31yıldır

üniversitede çalışıyorum . Bir Cemal Hoca şu mezhepten, şu ideolojiden, şu partiden,

şu görüşten olduğu için cemaat ve tarikatının ya da ideolojik görüşünün etkisi ile bana .

söyle davrandı dese ne yapabilirim. Böyle bir durumda öğrenciyi nasıl güdülersin?

Nasıl güdülersen güdüle, hangi tekniği kullanırsan kullan bu öğrenci üzerinde etkili

olmak mümkün müdür? Dolayısıyla eğitimde bizim öncelikle bu konunun üzerine

eğilmemiz gerekmektedir. Yani eğitim yaptığımız kesimin nefsi ve ilgilileri olduğunu,

kendince problemleri olduğunu kabul edeceğiz. Yani biz tüm bunları dikkate alıp şimdi

olanlara rağmen ben tüm hususlardan sıyrılıp konuya yönelerek karşımdaki kitleyi de

nasıl güdüleyebilirim sorusunu sorduğumuzda güdülemeyi sağlayabiliriz. Ya bir

hikaye, ya bir soru, ya dikkatlerini çeken bir davranış, ya bir film, ya bir sesli materyal

kullanarak bunu yapabiliriz. Hedef kitlemizin, bazılarının görsel, bazılarının işitsel,

bazılarının kinestetik vb. olduğunu düşünür, farklı zeka türlerine yönelik materyaller

kullanarak güdülenmeyi gerçekleştiririz. Ancak burada konu ve şartlar müsaitse

362

Tosun, Din Eğitiminde Motivasyon

yaparım, şeklinde bir yanılgıya düşmernek gerekir. Kısacası güdülemede öncelikli ve

önemli olan, konuyla ilgili bir kaygıyı taşımaktır.

Güdüleme ile ilgili yukarıda belirtilen hususlara ilk günden başlamak gerekir.

Özellikle güdüleme ile bağlantılı olarak "öğrencinin gözünde ben kim olacağım"

sorusuna ilk günden cevap verilmelidir. Bildiğiniz üzere Peygamberimizin etrafındaki

müşriklerdir. Fakat eğitim faal iyetleri Mekke döneminde başlamıştır. Bu duruma

rağmen Kuran-ı Kerim hz. Peygambere hitaben: "AIIa h'ın rahmeti sayesinde sen

onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin

etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah'tan bağıŞlama dile ... " buyurulmaktadır. (Al-i imran, 3/159) Peygamberimiz eğitici olarak müşriklere,

her şeye rağmen kabalık yapmamış, katı yürekli olmamış, onlara insan olarak değer

vermiştir. Ne Taifin baş lideri, ne de amcası Hz. Hamza'nın katili onun için fark

etmemiştir. insan kazanmaksa hedefimiz ve bu ilahi bir çerçevede yönlendirilecekse

din eğitimi, bunun güdülenmesini de aynı çizgide yapmak gerekir.

Son olarak konuyla ilgili yanlış bilgi ve bilineniere vurgu yapmak uygun

olacaktır. Çünkü motivasyon ve güdüleme, eğitimde zor bir husustur, buna eğitimin

konusu olarak din eklenince, problemi aşmak için bulunan çarelerde bazen amaç dışı

ürünler ortaya konulabiliyor. Bazen öyle bir uygulamaya giriyoruz ki aklı devre dışı

bırakıyor, kalbimiz ve duygularımızla hareket ediyoruz. Bazen de tam tersi bir tavıra

başvurabiliyoruz. Ama en büyük sorunumuz bizlerin islam düşüncesinde kalp ve akıl

bütünlüğü görmememizdir. Akılla kalbi ayırabilir misiniz? Kalp önemlidir, hatta bazen

Gazali'de olduğu gibi herşeyin üstündedir. Bununla berabernefside kapsayan bütün

anlama ve idrak fonksiyonlarını içeren şey akılla olmuştur. Bizde düşünce dünyasında

birbiri ile çelişen şu ifadeleri sık duyarsınız: O akılcı l ar var ya, zaten hepsi dinden

çıkmış, akıl ne, işte hep sıfırda, irfan lazım. Ne irfanı kardeşim akıl işte, her şeyi Allah

akıl ile sorgulamak için hepsinin delili var, hepsinin delili var ve bu deliller birbirine

rakip olsun diye çıkarılmamış, bunlar bir bütün, insan bir bütün, onu anlamak için

bazen kullanıyoruz. insan işte ruh ve bedenden oluşmuştur, insan insandır, yani

birbirinden ayrılmış sonra bir araya getirilmiş sentetik suni bir şey değildir.

Değerli arkadaşlarım,

Din eğitiminde hedefimiz verimlilik ise yol çoktur. Çünkü eğitimin gerçekleşme

alanları ve hedefleri çok çeşitlidir. Ama herşeyi okuldan beklemek ya da çok şeyi

beklemek en büyük hatamızdır. Beklemeyi n demiyorum. Ama okula tüm sorumluluğu

363

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

okula yüklemeyelim. Zira kalpler farklı eğitim kurumlarının etkisi ile mühürlendi ise

vaiz ne yayabilir. Dolayısıyla sağlıklı eğitim, aileden başlayarak doğuştan yani fıtri

olarak bize verilen inanma duygusunun iyi beslenmesi için elimizden gelen her türlü

işi, sorumluluğu birlikte üstlen ip yerine getirdiğimiz sürece yapabileceğimiz bir şeydir.

Eğitim süreçleri boyunca unutmamamız gereken hususlardan biri Allah'tan ümit

kesilmeyeceği ve eğitimin en zarar edilen yatırım olduğudur. Bu nedenle olumsuz

sonuçlarda hiç üzülmeye gerek yoktur. Nitekim peygamberler tarihine baktığımızda

pekçok peygamberin birkaç inanan bulamadan gitmiş olduğunu görüyoruz.

Peygamberler üstün özeUiklerine rağmen din eğitiminde başarısız olmuşlar ise bizim

de başarılı olma durumumuzun Allah'a bağlı olduğu unutulmamalıdır. Gayret bizden

gerisi Allah'tandır. Hepinizi saygıyla. muhabbetle selamlıyorum.

364