Design produktu: przenośny kokpit do symulacji lotniczych
Transcript of Design produktu: przenośny kokpit do symulacji lotniczych
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny
Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu
Wojciech Jastrzębskinr albumu 35425
Tytuł pracy:
Design produktu: przenośny kokpit
do symulacji lotniczych
Praca dyplomowa
napisana pod kierunkiem:
prof. Michael Fleischer
Akceptuję pracę jako dyplomową:
......................................................podpis promotora
słowa kluczowe : product design, user experience, symulator lotu
Wrocław 2015
2
Zawartość:
1. Cel pracy i wstępne założenia (s. 4)
2. Przedstawienie historii i funkcji symulatorów lotu (s. 6)
3. Kokpit samolotu jako interfejs (s. 7)
4. Analiza sytuacji symulatorów lotu na rynku konsumenckim (s. 10)
5. Analiza grup odbiorców projektowanego symulatora (s. 13)
6. Główne założenia i funkcje projektowanego symulatora (s. 15)
7. Opis procesu prototypowania i rozwiązania problemów projektowych (s. 17)
8. Opis końcowej wersji projektowanego kokpitu (s. 21)
9. Podsumowanie (s. 36)
10. Bibliografia (s. 37)
3
Cel pracy i wstępne założenia
Celem tej pracy jest przedstawienie całości procesu projektowego związanego ze stworzeniem
prototypu urządzenia podłączanego do komputera, odwzorowującego w możliwie wierny sposób
kokpit samolotu jednosilnikowego, takiego jak Cessna 172, przy jednoczesnym zachowaniu
niewielkich wymiarów, łatwości w przechowywaniu i transporcie oraz zapewnieniu kosztu
produkcji, który pozwoli na konkurowanie z innymi urządzeniami z rynku konsumenckiego. Kokpit
będzie funkcjonował jako kontroler dla komputerowych symulatorów lotu, takich jak Microsoft
Flight Simulator, Lockeed Martin Prepar3D, czy też X-Plane, które są wykorzystywane zarówno
w celach szkoleniowych, jak i rozrywkowych. Efektem tej pracy ma być stworzenie urządzenia,
którego konstrukcja będzie innowacyjna i rozwiązywała problemy, które występowały w innych
produktach dostępnych wcześniej na rynku.
4
Ilustracja 1: Wizualizacja końcowej wersji kokpitu własnego projektu
Do ukończenia tej pracy wymagane było pozyskanie wiedzy z wielu różnych dziedzin, zwłaszcza
na temat lotnictwa i elektroniki. W pracy najważniejszą część stanowią opisy problemów
związanych z tym projektem oraz proponowane rozwiązania, opisane słownie oraz zilustrowane za
pomocą fotografii i rysunków poglądowych. Podczas projektowania tego produktu, jakim jest
kokpit symulatora lotu, powstały również różne techniczne schematy urządzeń elektronicznych oraz
tysiące linii kodu oprogramowania i skryptów. Jednakże dokumentacja natury wyłącznie
technicznej nie będzie dokładnie przedstawiona, gdyż jest niejako ubocznym efektem całego
procesu projektowego i powstała wyłącznie na potrzeby stworzenia prototypu. W całym procesie
najważniejsza jest funkcjonalność zaprojektowanego urządzenia, jego miejsce w rynku
konsumenckim oraz pomysły wykorzystane do rozwiązania pojawiających się problemów, gdyż
zaprojektowany kokpit nie jest finalnym, gotowym do produkcji urządzeniem – ponieważ
stworzenie gotowego urządzenia nie jest rolą projektanta. Ta praca zawiera dokumentację i opisy,
które mogą stanowić podstawę do późniejszego dopracowania urządzenia pod kątem technicznym
przez odpowiednio wykwalifikowanego inżyniera, odciążając go od konieczności wykonania pracy
koncepcyjnej.
5
Przedstawienie historii i funkcji symulatorów lotu
Symulatory lotu są urządzeniami stosowanymi
powszechnie już od 1934 roku, gdy zaczęły je
wykorzystywać Siły Powietrzne Armii Stanów
Zjednoczonych w celu szkolenia pilotów1.
Pierwotnie były to urządzenia mechaniczne,
pomagające zapoznać się z przyrządami
obecnymi w samolotach, później również
elektroniczne i skomputeryzowane.
W momencie, gdy komputery stawały się
coraz bardziej powszechne w zastosowaniach
domowych, zaczęły powstawać gry
komputerowe oraz programy symulujące
statki powietrzne, dostępne dla szerokiej publiczności. W 1982 firma Microsoft zaczęła rozwijać
serię programów Microsoft Flight Simulator na komputery typu IBM PC2, dzięki czemu nie tylko
uczniowie szkół lotniczych mogli rozpocząć naukę latania, a równolegle z rozwojem
oprogramowania rowijał się również rynek kontrolerów gier, czyli różnego rodzaju joysticków,
wolantów i innych urządzeń, które odwzorowywały przyrządy stosowane w samolotach.
1 ASME International, The Link Flight Trainer, https://www.asme.org/ (dostęp: 26.06.2015)2 Flight Simulator History, Bruce Artwick is still flying, http://fshistory.simflight.com/fsh/artwick.htm (dostęp:
26.06.2015)
6
Ilustracja 3: Zrzut ekranu z programu Microsoft Flight Simulator X
Ilustracja 2: ”Link trainer", Warhawk Air Museum w Nampa, Idaho. Autor: Tony Speer.
Kokpit samolotu jako interfejs
Kokpit samolotu jest kompleksowym systemem, którego cechy można rozpatrywać w różnych
kategoriach, dotyczących ergonomii, funkcjonalności, czy też sposobu interakcji z pilotem. Jest on
przede wszystkim miejscem pracy pilota, dlatego też w kokpitach stosuje się różne rozwiązania
poprawiające komfort siedzenia, warunki klimatyczne, czy też izolację hałasu3. Jednak projekt
kokpitu będący efektem tej pracy nie stanowi zamkniętej instalacji z całkowitym odwzorowaniem
kabiny, lecz otwarte, mobilne rozwiązanie, dlatego w tym rozdziale będą omówione kwestie
związane stricte z designem interfejsu.
W kokpitach interakcja z pilotem odbywa się dwukierunkowo, to znaczy pilot informacje
(rozumiane np. jako częstotliwości radiowe czy też położenie sterów) może zarówno wprowadzać,
jak i odczytywać. Najważniejszą rolę odgrywają elementy przeznaczone do bezpośredniego
sterowania samolotem, czyli urządzenia takie jak wolant (sterujący lotkami i sterem wysokości),
pedały (wpływające na obrót samolotu), czy też dźwignia przepustnicy lub gazu (regulujące moc
silnika)4. Najczęściej wolant znajduje się centralnie przed pilotem i jest chwytany podobnie jak
3 J.A. Wise, V.D. Hopkin, D.J. Garland, Handbook of Aviation Human Factors S.E., CRC Press 2010, Boca Raton, s. 16-24.
4 Langewiesche, Wolfgang. Stick and Rudder: An Explanation of the Art of Flying, McGraw-Hill Professional, New York 1990, s.148-150, s. 163-165, s. 176-177.
7
Ilustracja 4: Kabina samolotu Cessna 172. Źródło: www.aeroclub-bad-neustadt.de
kierownica samochodowa, a w tej samej osi zamontowane są pedały, obsługiwane za pomocą nóg.
W większości samolotów cywilnych znajdują się dwa fotele pilotów, przy czym lewy fotel jest
miejscem dla kapitana albo dla pilota lecącego samodzielnie. Po lewej stronie znajdują się zegary,
wskazujące m.in. prędkość, wysokość i orientację samolotu, które czasami (zwłaszcza w większych
samolotach) są powtórzone po prawej stronie. Po środku znajdują się elementy wspólne, takie jak
panele radiowe, czy też dźwignie przepustnicy, podwozia i klap. Kokpit powinien być
zaprojektowany w taki sposób, aby pilot miał zapewnioną dobrą widoczność zarówno
instrumentów, jak i widoku zza okna, nie musząc przy tym zbyt często ruszać głową5.
Istotną kwestię dla projektowanego symulatora stanowią rozwiązania wykorzystywane do
prezentowania informacji o samolocie. W kokpitach pierwotnie stosowane były analogowe zegary
ze wskazówkami, a w latach 70' XX wieku zaczęły się rozpowszechniać cyfrowe wyświetlacze
i zaczęły powstawać kokpity typu „glass cockpit”, w których informacje są prezentowane na
komputerowych wyświetlaczach6. W obecnych czasach stosowane są oba typy wskaźników, przy
5 Federal Aviation Administration, Pilot compartment view design considerations. 1993.6 Lane E.Wallace, Airborne Trailblazer. NASA History Office, Washington D.C., 1994. Revolution in the Cockpit:
Computerization and Electronic Flight Displays, s. 36-37.
8
Ilustracja 5: Interfejs typu "Glass Cockpit", samolot Socata TBM850. Źródło: www.peter2000.co.uk
czym w pasażerskich i transportowych samolotach dominują cyfrowe wyświetlacze, a w
mniejszych samolotach często są stosowane wskaźniki analogowe. Projektowany kokpit będzie
miał możliwość odwzorowywania obu typów wskaźników. Jednak ze względu na to, iż w założeniu
kokpit powinien być przydatny do szkolenia podstaw pilotażu, główny nacisk będzie przyłożony do
możliwie realistycznego odwzorowania wskaźników analogowych. Wynika to z faktu, że od wielu
lat jednosilnikowe samoloty typu Cessna 172, które standardowo posiadają zegary analogowe, są
wykorzystywane w celach szkoleniowych, a ponadto są również najpopularniejszymi samolotami
na świecie. Z tego względu projektowany kokpit będzie przeznaczony do symulacji niewielkiego,
jednosilnikowego samolotu i będzie odwzorowywał najważniejsze funkcje samolotu Cessna 172,
a ponadto będzie skonstruowany w taki sposób, aby możliwe było dostosowanie do symulacji
innych modeli samolotów, o podobnej charakterystyce.
9
Analiza sytuacji symulatorów lotu na rynku konsumenckim
Współcześnie w konsumenckim segmencie
kontolerów do symulatorów lotniczych dominują
firmy Saitek oraz CH Products7, które na masową
skalę produkują urządzenia podłączane do
komputerów, odwzorowujące stery, pedały,
przyciski, panele radiowe i inne instrumenty
występujące w samolotach. Mają one charakter
modułowy i są sprzedawane osobno lub
w zestawach. Przeważnie nie odwzorowują one
żadnego konkretnego samolotu, lecz mają
charakter uniwersalny, pozwalający na
symulowanie przyrządów znajdujących się
w większości samolotów.
Jednakże z tego typu urządzeniami wiąże się kilka problemów, opisanych na podstawie zestawu
przyrządów firmy Saitek:
• poszczególne moduły są przykręcane do biurka za pomocą ścisków, nie jest możliwy
montaż lub demontaż całego zestawu w całości, chyba że zakupi się drogą i dużą ramę, do
której montuje się moduły
• wymagane jest połączenie każdego modułu z osobna za pomocą kabli
• zegary samolotu są wyświetlane na prostokątnych ekranach LCD, co nie odzwierciedla
analogowego charakteru przyrządów
• zestaw przyrządów wymaga poświęcenia czasu użytkownika na montaż i podłączanie
wszystkich modułów, nie jest gotowy od razu do pracy
Ponadto cena jest stosunkowo wysoka – zestaw widoczny na ilustracji 6, zawierający tylko wolant
z manetkami i sześć wyświetlaczy kosztuje 3332 zł (z czego 2796 zł kosztują same wyświetlacze)8,
a wymienione instrumenty odwzorowują tylko niewielką część kokpitu. Koszt wykonania
urządzenia według projektu z tej pracy powinien się mieścić w tej kwocie, przy czym odwzorowane
będą wszystkie najważniejsze instrumenty. Zaś koszt zakupu kokpitu zawierającego pełen zestaw
7 Amazon.com, PC – Accessories – Flight Controls, www.amazon.com (dostęp: 26.06.2015)8 Ceneo, akcesoria i kontrolery do gier, www.ceneo.pl (dostęp: 26.06.2015)
10
Ilustracja 6: Zestaw do symulacji lotniczych
firmy Saitek. Źródło: www.saitek.com
instrumentów firmy Saitek (il. 7) wynosi 4 999,99 euro9 (20 881,96 złotych10).
Jednak ten najdroższy zestaw zamontowany jest w dużej i ciężkiej obudowie, która jest
jednoczęściowa, przez co utrudnione jest przenoszenie i magazynowanie takiego zestawu, ze
względu na rozmiar oraz brak możliwości składania.
Najczęściej jednak, co było widoczne na forach internetowych, stosowane są zestawy złożone
z pojedynczych, mieszanych elementów, przymocowanych do biurka. Na fotografiach (il. 8, 9)
widoczne są zestawy przyrządów firmy Saitek i łatwo można zauważyć wymienione wcześniej
problemy dotyczące zajmowanej przestrzeni. Niemożliwe jest przeniesienie takich zestawów
w inne miejsce bez demontażu całości i odłączania sporej ilości kabli.
9 Mad Catz Shop, Saitek Pro Flight Simulator Cockpit, http://eustore.madcatz.com (dostęp: 26.06.2015)10 Kurs NBP z dnia 26.06.2015: 1 EUR = 4,1764 PLN.
11
Ilustracja 7: Kokpit Saitek Pro Flight. Źródło: www.saitek.com
12
Ilustracja 8: Rozbudowany zestaw przyrządów firmy Saitek. Źródło: www.forum.avsim.net
Ilustracja 9: Rozbudowany zestaw przyrządów firmy Saitek. Źródło: forum.mutleyshangar.com
Analiza grup odbiorców projektowanego symulatora
Produkt został stworzony z myślą o różnych grupach osób zainteresowanych lotnictwem
i symulacjami lotniczymi. Proces projektowy wymagał głębszego poznania charakterystyki
użytkowników urządzeń tego typu. Analiza jakościowa została przeprowadzona na podstawie treści
zamieszcznych na polskich oraz międzynarodowe fora internetowe. Główną grupą odbiorców są
pasjonaci symulatorów lotniczych, którzy wykorzystują je do rozrywki. Często grają oni przez
internet i łączą się w społeczności złożone z wirtualnych pilotów i kontrolerów lotu. Można ich
spotkać na forach internetowych, takich jak avsim.net posiadającym ponad 190 tysięcy
użytkowników, czy też polskich pl-vacc.org (ponad 6000 użytkowników), oraz aztec.pl (ponad
1000 użytkowników). Zdarzają się wśród takich użytkowników próby budowy własnych
symulatorów lotu, w postaci replik kokpitów prawdziwych samolotów, lub też wielofunkcyjnych,
uniwersalnych urządzeń. Na forum pl-vacc.org istnieje dział o nazwie „Symulatory własnej
produkcji” i zawiera on 420 tematów oraz 5636 postów11, a na forum avsim.net dział „Home
Cockpit Builders” zawiera 3794 tematy i 19159 postów12, co świadczy o wysokim zainteresowaniu
tą tematyką.
11 Forum pl-vacc, http://forum.pl-vacc.org/viewforum.php?f=68 (Dostęp: 25.05.2015)12 Forum Avsim.net, http://forum.avsim.net/forum/110-home-cockpit-builders/ (Dostęp: 25.05.2015)
13
Ilustracja 10: Przykład amatorskiej konstrukcji kokpitu do symulatora. Źródło: www.forum.avsim.net
Najczęstszym powodem podejmowania się budowy
własnego urządzenia jest próba zwiększenia realizmu,
gdyż użytkownicy często próbują zachować wygląd
i wymiary prawdziwych przyrządów. Jednakże proces
budowy symulatora lotu wymaga często wielu miesięcy
pracy, prób i błędów, oraz wysokich nakładów
finansowych. Dlatego też projekt kokpitu mojego
autorstwa powstaje po to, aby dostarczyć możliwie
realistycznych doznań i w maksymalnym stopniu
przypominać wnętrze prawdziwego samolotu, dzięki
czemu wpasowałby się w potrzeby osób, które chciałyby
zbudować własne, realistyczne urządzenie, ale nie chcą
poświęcać na to czasu, lub nie posiadają odpowiednich
umiejętności. Projekt ma stworzyć dla wyżej
wymienionych osób perspektywę zakupu gotowego, kompletnego urządzenia, które nie będzie
wymagało nakładu pracy i pozwoli od razu na latanie, oszczędzając czas i pieniądze potrzebne na
wytwarzanie własnych rozwiązań.
Kolejnym obiektem analizy było forum internetowe www.lotnictwo.net, skupiające pasjonatów
lotnictwa, pilotów oraz użytkowników symulatorów. Forum posiada powyżej 26 tysięcy
użytkowników i ponad 1 000 000 postów, jednak analiza została zawężona do działów „Licencje
i szkolenia lotnicze” oraz „Lotnictwo wirtualne”. Po przejrzeniu popularnych tematów, lekturze
dyskusji oraz wyszukiwaniu słów kluczowych takich jak „FSX” czy „nauka w symulatorze”
wyklarowała się kolejna grupa odbiorców, w skład której wchodzą osoby szkolące się do prywatnej
licencji pilota turystycznego lub na samoloty klasy ultralekkiej, oraz piloci latający rekreacyjnie,
często wyłącznie w sezonie letnim i wiosennym. Przedstawiciele obu grup są zainteresowani
wykorzystaniem symulatorów lotu w celu doskonalenia umiejętności oraz do wykonywania
próbnych lotów i lądowań na nieznanych wcześniej lotniskach, w celu przygotowania się do
lotniczych wypraw. Ponadto zawodowi piloci często zwracają uwagę na złe nawyki, które mogą się
tworzyć podczas wykorzystywania nieodpowiednich komputerowych urządzeń sterujących (np.
zwykły joystick) i polecają zakup oprzyrządowania składającego się przynajmniej z wolantu
dedykowanego do symulacji i pedałów.
14
Ilustracja 11: Rozbudowany kokpit amatorskiej konstrukcji. Źródło: www.forum.avsim.net
Główne założenia i funkcje projektowanego symulatora
Po podsumowaniu wniosków wypływających z analizy sytuacji na rynku oraz grup odbiorców,
wypracowane zostały następujące założenia:
• odwzorowywanie wszystkich podstawowych przyrządów wykorzystywanych powszechnie
w jednosilnikowych samolotach (np. Cessna 172)
• możliwie niewielki rozmiar
• mechanizm składania, umożliwiający zmniejszenie gabarytów do przechowywania
• szybki montaż i demontaż
• surowy design, zapewnienie „analogowych” odczuć
• możliwość rozbudowy o kolejne moduły od producenta
• możliwość dokonywania łatwych zmian w oprogramowaniu urządzenia czy też współpracy
z akcesoriami własnoręcznie wykonanymi przez pasjonatów
• niskie skomplikowanie procesu produkcyjnego oraz niski koszt produkcji
Kokpit mojego projektu powinien być urządzeniem ze zintegrowanymi wszystkimi podstawowymi
przyrządami stosowanymi w samolotach, jak również posiadającym elementy wyposażenia kabiny,
takie jak lampa oświetlająca panel z instrumentami czy też takie detale jak funkcjonalna stacyjka
z prawdziwym, wyciąganym kluczykiem, co zwiększy wierność odwzorowania prawdziwego
samolotu. Jednocześnie powinien cechować się realistycznymi wymiarami i proporcjami, jednak
z możliwością zmniejszenia ich podczas przechowywania. Pomocny w tym może się okazać
mechanizm, który pozwali na złożenie kokpitu w sposób podobny do składania ekranu laptopa. Nie
udało mi się zaobserwować wykorzystania podobnego rozwiązania w innych urządzeniach do
symulacji lotniczych obecnych na rynku. Ponadto przydatna byłaby modularność i możliwość
przyszłego ulepszania kokpitu lub zmiany symulowanych samolotów.
Kokpit mojego autorstwa nie powstał z myślą o konkurowaniu z w pełni profesjonalnymi,
certyfikowanymi symulatorami, które odwzorowują kokpity samolotów w skali 1:1. Jednakże
mimo to chciałbym, żeby symulowane były wszystkie najważniejsze funkcje występujące
w samolotach jednosilnikowych, co pozwoliłoby na wykorzystywanie tego urządzenia nie tylko do
rozrywki, ale również jako pomoc naukową przy szkoleniach.
15
Projektowany kokpit powinien zawierać odpowiedniki wszystkich urządzeń pokładowych samolotu
Cessna 172 (il. 12), gdyż jest to jeden z najczęściej wykorzystywanych samolotów w celach
treningowych oraz prawdopodobnie najbardziej popularny model samolotu na świecie, liczący
ponad 43 tysiące wyprodukowanych sztuk13.
13 Robert Goyer, "Cessna 172: Still Relevant", www.flyingmag.com/aircraft/pistons/cessna-172-still-relevant (dostęp: 25.05.2015)
16
Ilustracja 12: Samolot Cessna 172. Źródło: www.start-flying.com
Ilustracja 13: Kokpit samolotu Cessna 172. Źródło: www.jet-airlinezz.blogspot.com
Opis procesu prototypowania i rozwiązania problemów projektowych
Prototyp tego urządzenia był tworzony z wykorzystaniem tanich i łatwych w obróbce materiałów,
takich jak tektura introligatorska, płyta pilśniowa czy też listwy drewniane. Wstępna forma kokpitu
została osiągnięta poprzez dopasowywanie na bieżąco kolejnych elementów i ciągłe dokonywanie
zmian, wszystko z wykorzystaniem ręcznych narzędzi, jeszcze bez tworzenia projektu
komputerowego (il. 14, 15). Do budowy prototypu został wykorzystany tylko jeden element
zakupiony w całości, którym był wolant firmy Saitek, jednakże był to niesprawny elektronicznie
egzemplarz, dostosowany później do funkcjonowania z elektroniką wykorzystywaną
w projektowanym kokpicie oraz z obudową zmodyfikowaną w taki sposób, aby pasowała do reszty
kokpitu. Powodem tego zakupu była trudność w wykonaniu dokładnie działającego wolantu
w warunkach domowych, ze względu na mechaniczny charakter tego urządzenia, jednak
w produkcyjnej wersji kokpitu można będzie zastosować wolant własnego projektu, wykonany np.
z wykorzystaniem części tworzonych za pomocą drukarek 3D.
17
Ilustracja 14: Wygląd projektowanego kokpitu w początkowych fazach realizacji.
Samo stworzenie bryły kokpitu nie pozwalało na przetestowanie jego funkcjonalności. Potrzebne
było również wykonanie elektroniki pozwalającej na wyświetlanie informacji na wyświetlaczach
pokładowych, świecenie kontrolek i przekazywanie informacji o pozycji sterów i wciśniętych
przełącznikach do komputera. Jako elektronikę sterującą wejściami zastosowałem własnoręcznie
wykonane urządzenie oparte o darmowy projekt o nazwie MJoy1614, które pozwala na podłączenie
112 przycisków i sterowanie 8 osiami. Jednak potrzebne było również obsłużenie wyjść, czyli np.
wyświetlenie częstotliwości radiowych, komunikatów autopilota, kontrolek ostrzegawczych czy też
położenia klap. W tym celu zaprojektowałem własne moduły elektroniczne, oparte
o mikrokontrolery Atmega8 firmy Atmel, sterowane za pomocą programu własnego autorstwa,
napisanego w języku C. Na każde symulowane urządzenie, takie jak radio, autopilot czy moduły
kontroler przypada osobny moduł z mikrokontrolerem. Wszystkie moduły są następnie łączone
równolegle z interfejsem odpowiedzalnym za komunikację z komputerem przy użyciu portu USB.
Z symulatora lotu wysyłane są informacje na temat stanu samolotu, które później są prezentowane
w kokpicie (il. 16).
14 Mjoy16 – uniwersalny kontroler gier na USB, https://sites.google.com/site/mjoy16/home (dostęp: 25.05.2015)
18
Ilustracja 15: Część narzędzi i materiałów wykorzystywanych w procesie prototypowania.
W typowych samolotach informacje takie jak
prędkość, wysokość, czy też orientacja samolotu są
pokazywane za pomocą analogowych zegarów ze
wskazówkami.15 Aby zachować zgodny z założeniami
surowy, realistyczny charakter urządzenia, zegary
zostały wyświetlone na dużym, 14-calowym ekranie
LCD, który został przykryty maskownicą z wyciętymi
otworami. Dzięki wysokiej rozdzielczości ekranu
zegary wyglądają realistycznie i lepiej odwzorowują
instrumenty wykorzystywane w samolotach niż
niewielkie, prostokątne ekrany wykorzystywane
w urządzeniach firmy Saitek.
15 "How Aircraft Instruments Work." Popular Science, March 1944, pp. 116–123/192.
19
Ilustracja 16: Schemat komunikacji między modułami kokpitu.
Ilustracja 17: Testy wczesnej wersji prototypu.
Wyżej wymienionymi metodami został stworzony funkcjonalny prototyp (il. 18), który był później
bazą do stworzenia precyzyjnego, komputerowego modelu urządzenia. Prototyp pozwalał na latanie
i testowanie wszystkich funkcji i dawał wrażenia które powinny być podobne w przypadku
finalnego urządzenia, jedyną niedogodnością był fakt istnienia pewnych usterek estetycznych czy
też mniejsza sztywność konstrukcji niż w przypadku końcowego produktu.
20
Ilustracja 18: Uruchomiona końcowa wersja prototypu.
Opis końcowej wersji projektowanego kokpitu
W tym rozdziale przedstawione są ostateczne rozwiązania wypracowane w trakcie procesu
projektowego, zwizualizowane za pomocą trójwymiarowych modeli oraz rysunków. Są one efektem
przeprowadzenia na wykonanym prototypie szeregu testów i obserwacji dotyczących ergonomii
użytkowania, funkcjonalności, realizmu symulatora oraz estetyki. Rozwiązywane były problemy,
które pojawiały się we wcześniejszych etapach pracy i została stworzona dokumentacja, która może
stanowić podstawę do prac związanych z wdrożeniem produktu.
21
Ilustracja 19: Wizualizacja kokpitu przymocowanego do biurka, użytkowanego z projektorem.
Pierwszą omawianą częścią kokpitu jest obudowa. Kluczowym założeniem tego projektu jest
kompaktowość i ograniczenie rozmiaru, dlatego też obudowa została podzielona na 3 części
(ilustracja 20) i nie stanowi już monolitycznej konstrukcji, jak było w przypadku prototypu.
Podstawę (B) stanowi skrzynia mocowana do stołu lub biurka, zawierająca przyrządy do sterowania
kierunkiem lotu, prędkością oraz instalacją elektryczną samolotu. Kolejną część stanowi górny
panel (A), zawierający wszystkie zegary prezentujące informacje o stanie samolotu oraz
instrumenty radiowe i nawigacyjne. Pod spodem posiada dwa otwory i złącze elektryczne, które jest
dopasowane do wypustek (2) i złącza (3) w podstawie kokpitu. Całość jest składana poprzez
nasunięcie na siebie i zamknięcie dwóch zatrzasków (1), znajdujących się po bokach urządzenia.
Ostatnią część stanowi moduł trymera i sterowania przepływu paliwa (C), który również zawiera
wbudowane złącze elektryczne (4), dzięki czemu można go w łatwy sposób odłączać. Szerokość
obudowy wynosi 60 cm, głębokość 27 cm, a wysokość mierzona od podstawy wynosi 37 cm, przy
czym moduł trymera po zamontowaniu wystaje o dodatkowe 18 cm.
22
Ilustracja 20: Rozłożony kokpit.
W celu przechowywania bądź transportu można obrócić górny moduł o 90 stopni i przypiąć go do
podstawy kokpitu, co pozwala na znaczne ograniczenie wymiarów (il. 21). Wysokość wynosi wtedy
tylko 22 centymetry i się równa przeciętnej książce. Po zakończeniu użytkowania urządzenie łatwo
zmieścić w szafie, pod biurkiem czy też w innym miejscu, jednocześnie zachowując jego
integralność. Zaś w razie potrzeby, moduły można przechowywać osobno, np. na różnych półkach.
Zaletą jest to, że ponowne połączenie modułów odbywa się bez użycia kabli.
Mechanizm składania jest najważniejszym rozwiązaniem, jakie udało się wypracować podczas tego
procesu projektowego, gdyż stanowi znaczącą innowację w stosunku do innych kokpitów
dostępnych na rynku. Nie znalazłem żadnych informacji na temat urządzeń do symulacji lotniczych
wykorzystujących tego typu rozwiązanie, a dzięki niemu możliwe jest znaczne zwiększenie
powierzchni, którą można zagospodarować przyrządami lotniczymi, przy jednoczesnym
zmniejszeniu rozmiaru całego urządzenia.
Ponadto obudowa posiada jeszcze trzeci moduł, doczepiany od spodu, w którym znajduje się kółko
trymera steru wysokości oraz elementy związane ze sterowaniem przepływu paliwa. Połączenie
z podstawą urządzenia polega na wsunięciu modułu w przygotowaną szynę i nie wymaga
podłączania kabli, gdyż oba moduły posiadają odpowiednio wyprowadzone złącza, które
automatycznie nachodzą na siebie. W celu przechowywania opisywany moduł jest odczepiany
23
Ilustracja 21: Kokpit złożony do transportu z podanymi wymiarami.
z miejsca, w którym jest użytkowany, a następnie przyczepiany z tyłu podstawy urządzenia.
Możliwe było zaprojektowanie kokpitu bez odłączanego trzeciego modułu, jednak wymagałoby to
zaprojektowania znacznie zminiaturyzowanego trymera steru wysokości i zwiększenia zagęszczenia
instrumentów, co obniżyłoby wierność symulacji. W samolocie Cessna 172 oraz wielu innych
samolotach jednosilnikowych występuje kolumna zawierająca trymer i dźwignię wyboru źródła
paliwa, umieszczona na prawo od wolantu i będąca najniżej umieszczonym elementem, który jest
obsługiwany za pomocą rąk, dlatego też zastosowanie opisywanego rozwiązania w projektowanym
kokpicie wydawało się być słusznym.
24
Ilustracja 22: Wizualizacja złożonego kokpitu przechowywanego w regale. Na górnej półce widoczny proponowany projekt pedałów, między którymi mieści się moduł trymera, dzięki czemu można ograniczyć zajmowane miejsce.
Kolejną opisywaną częścią jest górny moduł, zawierający ekran LCD wyświetlający instrumenty,
oraz maskownicę z pokrętłami, lampę oświetlającą kokpit, kontrolki ostrzegawcze oraz panel
radiowo-nawigacyjny (il. 23).
25
Ilustracja 23: Górny moduł kokpitu.
26
Ilustracja 24: Górna część kokpitu widoczna w różnych konfiguracjach.
A
B
C
Na 14-calowym ekranie LCD o rozdzielczości 1440x900 pikseli wyświetlane są zegary informujące
o różnych parametrach samolotu. Ekran połączony jest z wbudowanym w symulator niewielkim
komputerem, w prototypowym egzemplarzu jest to komputer z procesorem Intel Atom powstały
z części użytych w netbooku Asus EEE PC (w wersji produkcyjnej mógłby być to miniaturowy
komputer z procesorem ARM, na przykład Raspberry Pi lub podobnej klasy). Na komputerze
zainstalowany jest system Linux, skonfigurowany w taki sposób, aby realizował wyłącznie funkcję
wyświetlania zegarów oraz komunikacji z głównym komputerem, na którym jest zainstalowane
oprogramowanie symulatora lotu. Wyświetlane zegary można zmieniać i dostosowywać, w obecnej
wersji zostało zaadaptowane do użytku z kokpitem oprogramowanie TheGaugesFactory, które jest
dostępne za darmo w internecie i odwzorowuje m.in. zegary z samolotu Cessna 17216. W finalnym
produkcie może zostać wykorzystany program sterujący zegarami własnego autorstwa, w celach
testowych udało mi się napisać program wyświetlający obrotomierz samolotu. Jednakże uznałem,
że na potrzeby procesu projektowego nie jest potrzebne tworzenie kompletnego, autorskiego
oprogramowania odpowiedzialnego za wyświetlanie zegarów, gdyż głównym przedmiotem tej
pracy jest zaprojektowanie unikalnej formy i funkcjonalności całego urządzenia, a szczegóły
techniczne stanowią mniej istotny element.
Ekran posiada maskownicę w formie prostokątnego panelu, która występuje w dwóch
konfiguracjach: klasycznej oraz „glass cockpit”. W klasycznej konfiguracji (il. 24 B) posiada
wycięte otwory i przyklejone na stałe sześć pokręteł, które służą do ustawiania wartości
wskazywanych przez zegary. Wersja „glass cockpit” (il. 24 C) posiada kilka pokręteł oraz
przycisków i duży, prostokątny otwór, który pozwala na wyświetlanie informacji na ekranie
w dowolnym układzie. Maskownica przykręcana jest do obudowy za pomocą 4 wkrętów (docelowo
można zastąpić je zatrzaskami, lub innego rodzaju beznarzędziowym rozwiązaniem)
i automatycznie następuje połączenie z elektroniką kokpitu, dzięki odpowiednio rozmieszczonym
kontaktom elektrycznym. Główną funkcją użytkową maskownicy jest to, iż stanowi ona bazę do
umieszczenia pokręteł regulacyjnych, jednak ponadto pełni również funkcję estetyczną, gdyż
wycięte otwory sprawiają wrażenie, że mamy do czynienia z prawdziwymi, analogowymi zegarami,
a nie z symulowanymi, wyświetlanymi na ekranie monitora wskaźnikami.
16 The Gauges Factory, Free gauges for sim cockpit builders, www.web.archive.org/web/thegaugesfactory.org/ (dostęp: 20.05.2015)
27
Wersja analogowa w założeniu będzie stanowiła główną konfigurację kokpitu, gdyż nawiązuje do
klasycznego lotnictwa i jest przydatna do celów szkoleniowych. Ilustracja 25 pokazuje
przykładowy rozkład instrumentów, który został dobrany w taki sposób, aby pozwalał na ćwiczenie
zarówno lotów VFR (z widocznością), jak i IFR (z przyrządami)17.
Pełny spis instrumentów w analogowej konfiguracji kokpitu:
1. Zegar
2. Prędkościomierz
3. Sztuczny horyzont
4. Wysokościomierz barometryczny
5. Przyrząd VOR/ILS
6. Wskaźnik paliwa
7. Zakrętomierz z chyłomierzem
8. Wskaźnik kierunku
9. Wariometr
10. Przyrząd VOR
11. Wskaźnik EGT i przepływu paliwa
12. Wskaźnik temperatury i ciśnienia oleju
13. Wskaźnik VAC i amperomierz
14. Obrotomierz
15. Przyrząd ADF
17 Loty IFR, http://www.bl.mw.mil.pl/news.php?id=175 (dostęp: 26.06.2015)
28
Ilustracja 25: Ponumerowane instrumenty w proponowanej konfiguracji z analogowymi zegarami.
Kolejną opisywaną część stanowi baza urządzenia, razem z podłączonym modułem trymera (il. 26)
zawierająca m.in. stacyjkę z kluczykiem do odpalania silnika, przełączniki związane z zasilaniem
samolotu i oświetleniem, dźwignię klap, przepustnicę i wolant.
Bazowy moduł kokpitu odgrywa bardzo ważną rolę, gdyż znajduje się w nim większość urządzeń,
dźwigni i przełączników potrzebnych do sterowania przebiegiem lotu. Ponadto pełni funkcję
obudowy dla komputera modułu odpowiedzialnego za generowanie obrazu instrumentów na
ekranie, a także zawiera moduły odpowiedzialne za odbieranie i przekazywanie informacji do
komputera, na którym jest uruchomione oprogramowanie symulatora lotu.
W projekcie zostały uwzględnione poniższe przyrządy:
1. Włącznik alternatora i akumulatora
2. Przełączniki pompy paliwa i oświetlenia
3. Stacyjka
4. Otwory na uchwyty mocujące do stołu
5. Miejsce na wolant
6. Włącznik awioniki
7. Przełącznik wyboru źródła ciśnienia
8. Manetka gazu
9. Manetka mieszanki
10. Przełącznik klap
11. Wskaźnik wytrymowania
12. Koło trymera steru wysokości
13. Dźwignia wyboru źródła paliwa
14. Dźwignia odcięcia paliwa
29
Ilustracja 26: Ponumerowane urządzenia w bazowym module kokpitu
1 2
34
5
6 8
10
12
1113
14
7
9
4
Zaprezentowany rozkład przyrządów został dobrany w taki sposób, aby pozwalał na odwzorowanie
wielu modeli samolotów jednosilnikowych. Kształt poszczególnych dźwigni czy przełączników
został zaprojektowany w taki sposób, aby zgadzał się z kanonem ogólnie stosowanym w lotnictwie
– np. manetka gazu jest gładka, mieszanki – wielokątna lub z wypustkami, a przełącznik klap ma
kształt przypominający klapy samolotu18. Takie rozwiązania są stosowane, aby ułatwić identyfikację
poszczególnych instrumentów i zredukować możliwość pomyłki. Jednak w celu uproszczenia
konstrukcji musiały zostać zawarte pewne kompromisy. Na przykład do zmiany pozycji klap
w samolocie Cessna 172 wykorzystuje się dźwignię, którą można ułożyć w czterech pozycjach,
a ponadto potwierdzenie położenia klap odbywa się z wykorzystaniem mechanicznego wskaźnika.
Pełne odwzorowanie takiego mechanizmu wymagałoby dużego skomplikowania, dlatego też
w symulatorze został umieszczony przełącznik, który naciska się w górę lub w dół tyle razy, o ile
pozycji chcemy przemieścić klapy, a położenie klap jest sygnalizowane za pomocą diod LED przy
odpowiednim numerze, wskazującym kąt. Pozwoliło to uniknąć wykorzystania bardziej
skomplikowanego przełącznika wielopozycyjnego oraz serwomechanizmu do wskazywania
położenia. Podobny mechanizm jest wykorzystywany w prawdziwym samolocie do pokazywania
poziomu wytrymowania i w tym przypadku również został zastąpiony diodami LED.
18 Aviation Knowledge, Cockpit Design and Human Factors, http://aviationknowledge.wikidot.com/aviation:cockpit-design-and-human-factors (dostęp: 26.06.2015)
30
Następną częścią projektowanego kokpitu jest panel radiowo-nawigacyjny. Składa się z kilku
modułów, dostępnych w różnych konfiguracjach, mających formę prostokąta o szerokości 21 cm
i zmiennej wysokości w granicach 3 do 5 cm, w zależności od miejsca wymaganego na
umieszczenie części elektronicznych. Ta część projektu w największym stopniu wymagała
uzyskania know-how w zakresie elektroniki i informatyki, gdyż potrzebne było zaprojektowanie
urządzeń dokonujących obustronnej komunikacji z komputerem oraz wykonanie ich prototypów.
W podstawowej konfiguracji w skład panelu wchodzi (il. 27):
• Jeden moduł wyboru źródeł dźwięku do odsłuchu (1), posiadający 7 diod LED
wskazujących wybrane źródła, 3 diody LED sygnalizujące markery O, M, I, oraz 7
przycisków do wyboru źródła dźwięku.
• Jeden moduł COM/NAV (2), wyświetlający 4 częstotliwości radiowe i posiadające 2
przyciski, 1 przełącznik i 2 podwójne pokrętła,
• Jeden moduł nawigacyjny DME (3) wyświetlający odległość do wybranej radiolatarni
VOR oraz prędkość samolotu względem niej i obliczony czas potrzebny na dotarcie do niej,
wyrażany w minutach,
• Jeden moduł nawigacyjny ADF (4) przeznaczony do użytku z radiolatarniami NDB
posiadający 1 podwójne pokrętło do strojenia częstotliwości oraz wyświetlacz wskazujący
wybraną częstotliwość.
31
Ilustracja 27: Panel radiowo-nawigacyjny z ponumerowanymi modułami.
2
3
4
1
Wymienione urządzenia pozwalają na symulowanie dwustronnej komunikacji radiowej, czyli
odbieranie i nadawanie komunikatów głosowych, pozwalają również na nawigowanie z użyciem
radiolatarni VOR i NDB, wykonywanie lotów IFR oraz precyzyjnych podejść do lądowania,
z użyciem systemu ILS (do których potrzebne będzie radio COM/NAV oraz wskaźniki markerów
O,M,I) i nieprecyzyjnych, z wykorzystaniem systemów VOR/DME czy też NDB.19.
Jako, że jednym z głównych założeń tego projektu jest minimalizacja stopnia skomplikowania
całego urządzenia, moduły były projektowane z myślą o uproszczeniu procesu produkcji. Z tego
powodu każdy moduł został podzielony na dwa submoduły.
Pierwszy submoduł, nazwany modułem sterującym, zawiera mikroprocesor Atmega8, sterowany
autorskim programem napisanym w języku C, zestaw niezbędnych do działania elementów
elektronicznych, złącze zasilające, złącze służące do komunikacji z komputerem oraz także złącze
potrzebne do połączenia z drugim submodułem.
Drugi submoduł, określony jako moduł wyświetlający, jest projektowany indywidualnie dla
każdego modułu radiowo-nawigacyjnego. Zawiera wyłącznie elementy analogowe, takie jak
wyświetlacz 7-segmentowy, diody LED i przyciski, cechuje się więc mniejszym stopniem
skomplikowania niż poprzedni moduł. Jest przymocowany do obudowy modułu radiowo-
nawigacyjnego i łączy się z modułem sterującym.
Wykorzystanie dwóch submodułów zmniejsza stopień skomplikowania produkcji, gdyż dla każdego
modułu radiowo-nawigacyjnego moduł sterujący według jednego projektu, co ogranicza liczbę
potrzebnych linii produkcyjnych, a wymaganych zmian dokonuje się wyłącznie
w oprogramowaniu. Ponadto moduły są łączone z wykorzystaniem zajmującego niewiele miejsca 4-
żyłowego przewodu (2 przewody odpowiedzialne za zasilanie i 2 za komunikację), a komunikacja
19 Zuzanna Kunicka, Rola radionawigacji i systemów naprowadzania w kontekście bezpieczeństwa ruchu lotniczego i przepustowości portu, Koło Naukowe KoDiK, Politechnika Gdańska, s. 2-8
32
Ilustracja 28: Schemat przedstawiający łączenie dwóch modułów. A - moduł sterujący, B, C, D - indywidualnie projektowane moduły wyświetlające.
odbywa się w taki sposób, że do wszystkich modułów docierają wszystkie informacje przesyłane
przez komputer, a następnie są filtrowane i wyświetlana jest część informacji zgodna z funkcją, do
której został zaprogramowany dany moduł. Pozwala to na łatwe zmienianie i ulepszanie
funkcjonalności kokpitu, gdyż można poszczególne moduły montować w dowolnej ilości
i kolejności, dopasowanej do własnych potrzeb. Ułatwione jest również serwisowanie kokpitu, gdyż
nie trzeba wymieniać całych urządzeń i można w łatwy sposób wymienić uszkodzone elementy.
33
Ilustracja 30: Prototyp modułu sterującego.
Ilustracja 29: Tylna strona strona modułu z wyświetlaczami. Widać złącza pasujące do modułu sterującego.
Ilustracja 31: Wizualizacja wersji produkcyjnej modułu radiowego.
Duża ilość przycisków, dźwigni, wyświetlaczy
i innych komponentów wykorzystywanych
w kokpicie wymaga odpowiednio zaplanowanego
prowadzenia przewodów. W prototypie połączenia
był realizowane poprzez bezpośrednie łączenie
danych urządzeń za pomocą pojedynczych kabli,
co szybko utworzyło dosyć chaotyczną sieć
połączeń (il. 32). Aby ułatwić produkcję finalnej
wersji, przewody należy prowadzić w taki sposób,
aby łatwo można było zidentyfikować, do których
urządzeń one prowadzą, oraz należy zmniejszyć ilość osobnych przewodów i korzystać
z wielożyłowych, elastycznych taśm. Na ilustracji 33 widoczny jest przykładowy układ połączeń,
w którym poszczególne moduły górnej części kokpitu łączą się w większe moduły, a następnie
łączą się w jednym, wspólnym gnieździe elektrycznym, za pomocą którego następuje złączenie
górnej i dolnej części kokpitu. Natomiast w dolnej części występować będzie dużo pojedynczych
połączeń, ponieważ znajduje się tam znaczna część przełączników. Ze względu na czytelność
rysunku nie zostały one pokazane, jednak powinny być prowadzone w taki sposób, aby
poszczególne przewody dało się grupować, jak również powinna być możliwa wymiana
poszczególnych modułów bez konieczności odłączania wszystkich innch.
Na ilustracji ponadto są zaznaczone miejsca,
reprezentowane jako trzy największe
sześciany, w których powinny się znaleźć
moduły sterujące kokpitem. Kolejno od
lewej są to: komputer generujący obraz
instrumentów na ekranie, moduł obsługi
przycisków i osi, oraz mechanizm wolantu.
34
Ilustracja 32: Połączenia elektryczne w prototypie kokpitu
Ilustracja 33: Sposób prowadzenia połączeń elektrycznych w kokpicie
Ostatnią omawianą częścią są pedały, które tak naprawdę nie stanowią integralnej części kokpitu,
lecz są dostawiane. Projekt skupiał się głównie na interfejsie obsługiwanym za pomocą rąk
i wzroku, zaś pedały stanowią element o charakterze czysto mechanicznym, który musi posiadać
stosunkowo duża wytrzymałość i powinny zostać zaprojektowane z pomocą inżyniera. Jednak
sugerowane jest wykonanie pedałów w taki sposób, aby posiadały zaczepy, które pozwolą
przymocować do nich moduł trymera, aby ułatwić przechowywanie (il. 34). Dzięki temu kokpit
będzie można przechowywać w dwóch częściach (rozwiązanie zwizualizowane wcześniej,
w ilustracji 22). Ponadto, zarówno do pedałów, jak i samej podstawy kokpitu można dodać
rozkładane uchwyty, dzięki którym urządzenia nabiorą charakteru dwóch walizek, które będzie
mogła przenosić jedna osoba.
35
Ilustracja 34: Proponowany wygląd pedałów. Pomiędzy nimi widoczny przymocowany na czas przechowywania moduł trymera.
Podsumowanie
Efekty tej pracy były poparte długotrwałymi obserwacjami rynku, społeczności odbiorców tego
typu urządzeń i zdobywaniem wiedzy na temat technicznych treści związanych z projektem. Praca
była prowadzona i dokumentowana w taki sposób, aby opracować koncepcję urządzenia
i dostarczyć przykładowych rozwiązań. Jednak opisy prototypu obecne w pracy nie miały
charakteru profesjonalnej dokumentacji inżynierskiej, lecz były raczej przedstawieniem idei,
pomysłów na rozwiązanie występujących problemów i wskazaniem kierunku, w którym należy
rozwijać projekt przed ostatecznym wdrożeniem. Takie podejście jest odpowiednie dla roli
projektanta, rozumianej jako opracowanie części koncepcyjnej danego projektu. Gdyby praca nad
tym projektem była prowadzona w zespole, prawdopodobnie można by było ją jeszcze bardziej
podzielić i części związane z badaniem rynku, określeniem założeń i prototypowaniem
wykonywałyby różne osoby w poszerzonym zakresie, jednak mogłoby to mieć miejsce
w przypadku większego przedsięwzięcia o wysokim budżecie. Zaś projekt będący efektem tej pracy
jest w obecnej formie przystosowany do niskoseryjnej produkcji, opartej o łączenie wycinanych
elementów oraz o urządzenia elektroniczne możliwe do wykonania z podzespołów dostępnych na
rynku. Jednak w razie potrzeby można go dostosować do produkcji na większą skalę
i wykorzystania innych materiałów. Projekt stwarza duże perspektywy rozwojowe ze względu na
możliwość rozbudowywania konstrukcji, dostosowywania funkcjonalności urządzenia i łatwość
wprowadzania zmian w oprogramowaniu, a przede wszystkim ze względu na rozwiązania
dotyczące mobilności i ograniczenia zajmowanej przestrzeni. W prezentowanej formie może
stanowić punkt wyjścia do realizacji kolejnych działań, związanych z planowaniem produkcji, czy
też marketingiem.
36
Bibliografia
1. Ambrose, G., Harris, P. Basics Design. Design Thinking. Lozanna, AVA Publishing, 2010.
2. Best, K. Design management: zarządzanie strategią, procesem projektowym i wdrażaniem
nowego produktu. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
3. Garland D.J., Hopkin V.D., Wise J.A. Handbook of Aviation Human Factors S.E. Boca
Raton, CRC Press, 2010, s. 16-24.
4. Harris, D. Human Factors for Civil Flight Deck Design. Farnham, Ashgate Publishing Ltd,
2004.
5. Langewiesche, Wolfgang. Stick and Rudder: An Explanation of the Art of Flying, New York,
McGraw-Hill Professional, 1990.
6. Papanek, Victor. Dizajn dla realnego świata. Środowisko człowieka i zmiana społeczna.
Łódź, Wyd. Recto Verso, 2012.
7. Roskam, J. Airplane Design: Layout Design of Cockpit, Fuselage, Wing and Empennage:
Cutaways and Inboard Profiles. Lawrence, Kansas, DAR Corporation, 2002.
8. U.S. Department of Transportation, Federal Aviation Administration. Instrument Flying
Handbook. Washington D.C., 2012.
9. U.S. Department of Transportation, Federal Aviation Administration. Pilot's Handbook of
Aeronautical Knowledge. Washington D.C., 2008.
10. Wallace L.E. Airborne Trailblazer. NASA History Office, Washington D.C., 1994.
Revolution in the Cockpit: Computerization and Electronic Flight Displays, s. 36-37.
37