Desen ve Kompozisyon özellikleri

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI

İSTANBUL TOPKAPI SARAYI’NDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON

ÖZELLİKLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Deniz AKKAYA

ANKARA – 2007

T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ

EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EL SANATLARI EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI

İSTANBUL TOPKAPI SARAYI’NDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON

ÖZELLİKLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Deniz AKKAYA

Danışman

Prof. Tevhide ÖZBAĞI

ANKARA – 2007

i

JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI

ii

ÖNSÖZ “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve

Kompozisyon Özellikleri” adlı bu araştırmada konu hakkında bir bütünlük

sağlanarak derli toplu bir eser oluşturulması amaçlanmıştır. Yerinde yapılan görsel

araştırmalar, arşiv belgeleri ve tarihi kayıtlar Geleneksel Türk El Sanatları bütünlüğü

içinde incelenmiştir. Bu araştırmanın önemli ve farklı özelliği ise Restitüsyon

çalışmalarının yapılması ve belgelenmesidir.

Çalışma esnasında İstanbul Topkapı Sarayı müzesinde yaptığımız araştırmalar

yetersiz kalmıştır. Çünkü Bütün kıyafetler tasnif edilmemiş olup, halen depolarda

muhafaza edilmektedir. Bürokratik engeller, araştırma izinlerinin gecikmeli çıkışı

diğer olumsuz etmenler olarak karşımıza çıkmıştır.

Her şeye rağmen kaftanların kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon

özelliklerine dair Restitüsyon çalışmalarına en doyurucu kaynak olması düşüncesiyle

hazırlanan bu çalışmada, beni yönlendiren ve bu çalışmada büyük pay sahibi ve

gerektiğinde bir arkadaş gerektiğinde bir yol gösterici olan, bilimsel yeteneklerim

konusunda kendime güven duymamı sağlayan, akademik yaşantımda hep örnek

alacağım değerli hocam Sayın Prof. Tevhide ÖZBAĞI’na teşekkürlerimi sunarım.

Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Müzeler Genel Müdürlüğü çalışanlarına, İstanbul’

da benden manevi desteğini esirgemeyen değerli arkadaşım İdil ÇETİNTAŞ’a ve

ailesine, benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, sabır ve hoşgörü

gösteren sevgili aileme şükran hislerimi dile getirerek, teşekkürlerimi sunarım.

Deniz AKKAYA

Ankara-2007

iii

ÖZET

İSTANBUL TOPKAPI SARAYINDA BULUNAN KAFTAN KUMAŞLARINDAKİ

MOTİF, DESEN VE KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ

Akkaya, Deniz Yüksek Lisans Tezi , Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı

Tez Danışmanı: Prof. Tevhide ÖZBAĞI Aralık – 2007

Araştırmada, İstanbul Topkapı Sarayı’nda bulunan kaftanların kumaşlarındaki

motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Araştırmanın evrenini, İstanbul Topkapı Sarayında bulunan kaftanlar

oluşturmaktadır. Araştırmada evrenin tümüne ulaşılmış, 50 adet kaftan örneklem

olarak seçilmiştir.

Kaftan kumaşlarındaki motiflerin çizilmemiş olması problem olarak ele alınmış.

Kaftanların hangi padişahlara ait olduğu, dönemleri, motif özellikleri, kaftan

kumaşlarında kullanılan renkler, kaftanlarda kullanılan kumaşlar, astarlar ve bunların

yüzyıllara göre dağılımları bulgular ve yorumlar kısmında ele alınmıştır.

Araştırmada en fazla I. Ahmet’e ait kaftan yer almakta, bunlardan 17. yy.’a ait

olanlar çoğunluktadır. Kaftan kumaşlarında; bitkisel, hayvansal, geometrik, sembolik

motifler ile, doğadan stilize edilen motifler ve yabancı etkilerden gelen motifler

kullanılmıştır. Desen büyüklükleri dikkat çekmektedir. Kaftan kumaşlarında; en fazla

şaşırtmalı kompozisyon düzeni görülmektedir. Kumaşların zemininde en fazla krem,

güvez, desenlerinde ise mavi renk görülmektedir.

Araştırma kapsamına giren kaftan kumaşlarında yer alan motifler incelenmiş,

kompozisyon özellikleri, ölçülerine uygun biçimde genel ve detay çizimleri

yapılmıştır.

iv

ABSTRACT

THE FEATURES OF MOTIF, PATTERN AND COMPOSITION IN THE CAFTAN FABRICS BEING PRESENT

AT THE TOPKAPI PALACE IN ISTANBUL

Akkaya, Deniz Postgraduate Thesis, Discipline of Traditional Turkish Handicrafts Education

Thesis Consultant: Prof. Tevhide ÖZBAĞI December – 2007

In the research work, the evaluation of the features of motif, pattern and

composition in the caftan fabrics being present at the Topkapı Palace in Istanbul is

targeted.

The universe of the research is formed by the caftans being present at the Topkapı

Palace in Istanbul. The whole of the universe is reached and 50 caftans are selected

as sampling.

The motifs in the caftan fabrics haven’t been drawn so this case is discussed as a

problem. The sultans to whom the caftans belong, caftans’ periods, motif features,

the colors used in the caftan fabrics, the fabrics used in the caftans, linings and their

distribution according to the centuries are mentioned in the part of findings and

interpretations.

The caftan belonging to 1st Ahmet takes place largely in the research work; most of

them belong to 17th Century. In the caftan fabrics, the botanical, animal, geometrical,

symbolical motifs and the motifs stylized from the nature and the motifs coming

from the foreign effects are used. The sizes of the design attract attention. In the

caftan fabrics, confusing composition lay-out is seen largely. The cream is seen

mostly at the ground of the fabrics and the color of blue is also seen in the designs of

the fabrics.

The motifs taking place in the caftan fabrics, which are in the scope of the

research, are examined. Their general and detailed drawings are made in conformity

with the composition features and sizes.

v

İÇİNDEKİLER

JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAY SAYFASI ........................................................................ i

ÖNSÖZ ........................................................................................................................ ii

ÖZET ..........................................................................................................................iii

ABSTRACT................................................................................................................ iv

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................ v

TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................. x

FOTOĞRAF LİSTESİ ................................................................................................ xi

ÇİZİMLER LİSTESİ ................................................................................................. xv

BÖLÜM I ..................................................................................................................... 1

1.GİRİŞ .................................................................................................................... 1

1.1. Problem ......................................................................................................... 1

1.2. Amaç ............................................................................................................. 2

1.3. Önem............................................................................................................. 2

1.4. Sınırlılıklar .................................................................................................... 3

1.5. Tanımlar ........................................................................................................ 3

1.6. Kısaltmalar .................................................................................................... 7

BÖLÜM II.................................................................................................................... 8

2.YÖNTEM............................................................................................................... 8

2.1. Araştırmanın Modeli ..................................................................................... 8

2.2. Evren ve Örneklem ....................................................................................... 8

2.2.1. Evren ...................................................................................................... 8

2.2.2. Örneklem................................................................................................ 8

2.3. Verilerin Toplanması .................................................................................... 9

2.4. Verilerin Analizi ......................................................................................... 10

BÖLÜM III ................................................................................................................ 12

3. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR................................................................................ 12

vi

3.1. Osmanlı İmparatorluğu Hakkında Genel Bilgiler ....................................... 12

3.2. Osmanlı İmparatorluğu Giyim Özellikleri .................................................. 12

3.3. Osmanlı İmparatorluğu Giysi Çeşitleri ....................................................... 20

3.3.1. Kavuk ................................................................................................... 21

3.3.2. İç Elbisesi (İçlik) .................................................................................. 22

3.3.3. Gömlek................................................................................................. 22

3.3.4. Şalvar ................................................................................................... 23

3.3.5. Entari .................................................................................................... 23

3.3.6. Kemer................................................................................................... 24

3.3.7. Kaftan................................................................................................... 26

3.3.7.1. İçe Giyilen Kaftanlar...................................................................... 31

3.3.7.2. Dışa Giyilen Kaftanlar ( Merasim Kaftanı ) .................................. 31

3.2.7.3. Zırhlı Kaftanlar............................................................................... 32

3.3.8. Kolluk – Dizlik..................................................................................... 33

3.3.9. Çizme ................................................................................................... 34

3.4. Kaftanlarda Kullanılan Kumaşlar Hakkında Genel Bilgiler ....................... 34

3.4.1. Pamuklu Kumaşlar ............................................................................... 36

3.4.1.1. Boğası............................................................................................. 36

3.4.1.2. Kirpas ............................................................................................. 36

3.4.1.3. Alaca .............................................................................................. 36

3.4.1.4. Bez ................................................................................................. 37

3.4.1.5. Mendil ............................................................................................ 37

3.4.1.6. Beledi ............................................................................................. 37

3.4.1.7. Yemeni ........................................................................................... 37

3.4.1.8. Tülbent ........................................................................................... 37

3.4.1.9. Basma............................................................................................. 38

3.4.1.10. Çit................................................................................................. 38

3.4.1.11. Yazma .......................................................................................... 38

3.4.2. Yünlü Kumaşlar ................................................................................... 38

3.4.2.1. Çuha ............................................................................................... 38

3.4.2.2. Aba ................................................................................................. 39

3.4.2.3. Keçe ............................................................................................... 39

vii

3.4.2.4. Sof .................................................................................................. 39

3.4.2.5. Şal................................................................................................... 39

3.4.3. İpekli Kumaşlar.................................................................................... 40

3.4.3.1. Kadife............................................................................................. 40

3.4.3.2. Kemha ............................................................................................ 40

3.4.3.3. Kutnu.............................................................................................. 41

3.4.3.4. Seraser ............................................................................................ 41

3.4.3.5. Atlas ............................................................................................... 42

3.4.3.6. Canfes............................................................................................. 43

3.4.3.7. Çitari............................................................................................... 43

3.4.3.8. Diba ................................................................................................ 44

3.4.3.9. Selimiye ......................................................................................... 44

3.4.3.11. Serenk........................................................................................... 46

3.4.3.12. Abani ( Ağbani,Ağabani ) ............................................................ 46

3.4.3.13. Şîb ................................................................................................ 46

3.4.3.14. Hare .............................................................................................. 47

3.4.3.15. Gezi .............................................................................................. 47

3.4.3.16. Sevaî ( Savai ) .............................................................................. 47

3.4.3.17. Hataî ............................................................................................. 47

3.4.3.18. Tafta ve Valeler............................................................................ 48

3.5. Kaftan Kumaşlarında Görülen Renk ve Motif Özellikleri......................... 48

3.5.1. Bitkisel Motifler ................................................................................... 49

3.5.1.1. Çiçekler .......................................................................................... 50

3.5.1.1.1. Hatai ( Hatayi )....................................................................... 50

3.5.1.1.2. Penç ........................................................................................ 52

3.5.1.1.3. Gonca ..................................................................................... 53

3.5.1.1.4. Lale......................................................................................... 54

3.5.1.1.5. Gül.......................................................................................... 55

3.5.1.1.6. Karanfil .................................................................................. 57

3.5.1.1.7. Sümbül ................................................................................... 58

3.5.1.1.8. Süsen ( İris ) ........................................................................... 58

3.5.1.1.9. Zambak................................................................................... 58

viii

3.5.1.1.10. Kokulu Menekşe .................................................................. 59

3.5.1.1.11. Manisa Lalesi ....................................................................... 59

3.5.1.1.12. Nergis Çiçeği ( Narcissus ) .................................................. 59

3.5.1.1.13. Ayn-i Sefa ............................................................................ 60

3.5.1.2. Yapaklar ......................................................................................... 61

3.5.1.3. Ağaçlar ........................................................................................... 63

3.5.1.3.1. Servi Ağacı............................................................................. 64

3.5.1.3.2. Hayat Ağacı............................................................................ 65

3.5.1.3.3. Palmiye Veya Hurma Ağacı.................................................. 65

3.5.1.3.4. Çam Ağacı ( Kozalak Motifi ) ............................................... 66

3.5.1.3.5. Çiçek Açmış Ağaçlar ............................................................. 66

3.5.1.4. Yemiş ve Meyveler ........................................................................ 67

3.5.1.4.1. Nar.......................................................................................... 67

3.5.1.4.2. Elma ....................................................................................... 67

3.5.2. Hayvansal Motif................................................................................... 68

3.5.2.1. Kuş ve Geyik.................................................................................. 68

3.5.2.2. Rumi............................................................................................... 71

3.5.3. Geometrik Motif Ve Sembolik Motifler .............................................. 78

3.5.3.1. Çintemani ....................................................................................... 78

3.5.3.2. Mühr - ü Süleyman ....................................................................... 79

3.5.4. Doğadan Stilize Edilen Motifler .......................................................... 82

3.5.4.1. Bulut............................................................................................... 82

3.5.4.2. Güneş, Ay ve Yıldızlar................................................................... 84

3.5.5. Yabancı Etkilerle Gelen Motifler......................................................... 86

3.5.5.1. Taç Motifi ...................................................................................... 86

3.5.6. Yazılı Bezemeler.................................................................................. 87

3.6. Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri .......................... 90

3.6.1. Dikey Çizgi Düzen............................................................................... 90

3.6.2. Dolaşmalı Düzen.................................................................................. 91

3.6.3. Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon ) ................................................... 94

3.6.4. Yatay Düzen......................................................................................... 97

3.6.5. Üst Üste Sıralı Düzen........................................................................... 98

ix

3.6.6. Şeritli Düzen ........................................................................................ 99

3.6.7.Serbest Düzen ....................................................................................... 99

3.7. Literatür Özetleri....................................................................................... 100

BÖLÜM IV .............................................................................................................. 102

4. BULGULAR VE YORUM .............................................................................. 102

4.1. Araştırma Bulguları................................................................................... 102

4.2. Araştırma Yorumları ................................................................................. 262

BÖLÜM V ............................................................................................................... 281

5. SONUÇ VE ÖNERİLER.................................................................................. 281

5.1. SONUÇLAR ............................................................................................. 281

5.2. ÖNERİLER............................................................................................... 284

KAYNAKÇA........................................................................................................... 285

KİTAPLAR.............................................................................................................. 285

EKLER..................................................................................................................... 294

Ek 1 Minyatürlerde Görülen Kaftan Kumaşlarının İncelenmesi ......................... 294

Ek 2 Bilgi Formu.................................................................................................. 306

Ek 3 Kültür ve Turizm Bakanlığı T.S.M. Çalışma İzni Yazısı ............................ 307

Ek 4 Kaftan Kumaşları Desen Çizimleri Noter Onay Belgesi............................. 308

x

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1 Kaftanların Ait Olduğu Padişahların Dağılımı ........................................... 262

Tablo 2 Yüzyıllara Göre Kaftan Kullanımı Dağılımı .............................................. 264

Tablo 3 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı ................................... 265

Tablo 4 Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı ................................... 266

Tablo 5 Yüzyıllara Göre Desenlerin Büyüklükleri Dağılımı ................................... 268

Tablo 6 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri Dağılımı............. 269

Tablo 7 Kaftan Kumaşlarında Görülen Renklerin Dağılımı .................................... 271

Tablo 8 Kaftan Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı....................................... 272

Tablo 9 Kaftanın Kenar Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı......................... 274

Tablo 10 Kaftan Motiflerinde Görülen Renklerin Dağılımı .................................... 276

Tablo 11 Kaftan Kumaşlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı......................... 278

Tablo 12 Kaftan Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı ........................... 279

Tablo 13 Kaftanların Kenar Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı ......... 280

xi

FOTOĞRAF LİSTESİ

Fotoğraf No : 1 Kanuni’nin Cenazesinin Topkapı Sarayı’na Getirilmesi................. 14

Fotoğraf No : 2 II. Beyazıt’ın Tahta Çıkışı ............................................................... 15

Fotoğraf No : 3 Süleymanname’den Arifi’nin Kanuni’nin Cülusu Minyatürü......... 16

Fotoğraf No : 4 Sultan Reşat’ın Kılıç Kuşanması..................................................... 16

Fotoğraf No : 5 TSM. H.889 Sultan Murat’ın Cuma Namazına Gidişi .................... 17

Fotoğraf No : 6 Kanuni Huzurunda Ders Alan Enderun Öğrencileri ...................... 18

Fotoğraf No : 7 Levni’den Şehzadelerin Sünnet Hazırlığı........................................ 19

Fotoğraf No : 8 Şehzade’nin Sünnet Düğününde Dilek Havuzuna Para Serpilişi .... 19

Fotoğraf No : 9 Babürname’den Savaş Kıyafetlerini Gösteren Minyatürler ............ 20

Fotoğraf No : 10 Fatih’in Gül Koklayan Minyatürü ................................................ 21

Fotoğraf No : 11 T.S.M. 2/204 Kavuk ..................................................................... 22

Fotoğraf No : 12 Sultan Abdülaziz’e Ait İçlik (Gömlek ve Don)............................. 22

Fotoğraf No : 13 T.S.M. 13/1404 Tılsımlı Gömlek .................................................. 23

Fotoğraf No : 14 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Kemha Şalvar................................ 23

Fotoğraf No : 15 T.S.M. 13 / 584 III. Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’ın Entarisi .. 24

Fotoğraf No : 16 Kumaş Kemer................................................................................ 24

Fotoğraf No : 17 Frankfurt Museum 14/23, Murassa Kemer Tokası ....................... 25

Fotoğraf No : 18 T.S.M. Gümüş Kemer .................................................................. 25

Fotoğraf No : 19 İstanbul Askeri Müzesinde Bulunan Deri Kütüklük ve Kemer ... 25

Fotoğraf No : 20 Üzeri İşlemeli Kalın Bayan Kemeri ............................................. 26

Fotoğraf No : 21 Kapaniçe ....................................................................................... 28

Fotoğraf No : 22 Surnameden Bölük Ağalarına Hil’at Giydirilmesi ....................... 29

Fotoğraf No : 23 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı............................................. 31

Fotoğraf No : 24 I. Süleyman’ın Oğlu Şehzade Mehmet’in Tören Kaftanı.............. 32

Fotoğraf No : 25 Sadrazam Mahmut Paşa’nın Dışı Kumaşla Kaplı Zırh Gömlek ... 33

Fotoğraf No : 26 T.S.M. 13/896 Kolluk ................................................................... 33

Fotoğraf No : 27 TSM. Çizme ................................................................................. 34

Fotoğraf No : 28 Badisches Landes Museum D208 Çizme...................................... 34

Fotoğraf No : 29 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kemha Kumaş Parçası .................... 69

Fotoğraf No : 30 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kemha Kumaş.............................. 69

xii

Fotoğraf No : 31 Tavus Kuşu Seraser Kaftan Ayrıntısı ............................................ 70

Fotoğraf No : 32 Kraliyet Müzesi Sanduka Örtüsü .................................................. 87

Fotoğraf No : 33 İslamiyet Müzesi ve Mescid-i Aksa Kütüphanesi Kabe Örtüsü.. 88

Fotoğraf No : 34 T.S.M. 13 / 1184 Tılsımlı Gömlek ................................................ 89

Fotoğraf No : 35 Hilal ve Güneşli Al Sancak .......................................................... 89

Fotoğraf No : 36 Barbaros Hayrettin Paşa’nın Sancağı ............................................ 90

Fotoğraf No : 37 Düz Çizgili Düzende Kumaş Örneği Detayı ................................. 91

Fotoğraf No : 38 Dolaşmalı Düzende Kumaş Örneği ............................................... 92

Fotoğraf No : 39 T.S.M. 13/1453 Dolaşmalı Düzende Çatma Kumaş ................... 93

Fotoğraf No : 40 Kunstgewere Museum 01.69 Kumaş Parçası .............................. 94

Fotoğraf No : 41 Şaşırtmalı Düzen Kumaş Örneği ............................................ 95

Fotoğraf No : 42 Şaşırtmalı Düzen Kumaş Parçası Örneği ...................................... 96

Fotoğraf No : 43 II.Osman’a Ait Kaftan Ayrıntısı.................................................... 97

Fotoğraf No : 44 T.S.M. 13/1960 Üst üste Sıralı Düzen de Kumaş Ayrıntısı .......... 98

Fotoğraf No : 45 V& A 773 – 1884 Kemha Çocuk Kaftanından Ayrıntı ............... 98

Fotoğraf No : 46 T.S.M. 13/ 1446 Kumaş Ayrıntısı ................................................ 99

Fotoğraf No : 47 Mesée de la Mode et du Textile 697 (Orijinal Desen Yapısı) ...... 99

Fotoğraf No : 48 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ............................. 102

Fotoğraf No : 49 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ........................... 105

Fotoğraf No : 50 T.S.M. 13/ 9 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ............................ 108

Fotoğraf No : 51 T.S.M. 13/ 21 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı .......................... 111

Fotoğraf No : 52 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı .......................................... 114




Fotoğraf No : 56 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı ............................................... 127



Fotoğraf No : 59 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ................... 136

Fotoğraf No : 60 T.S.M. 13/176 II.Selim’in Kaftanı .............................................. 139

Fotoğraf No : 61 T.S.M. 13/177 II.Selim’in Kaftanı .............................................. 142

Fotoğraf No : 62 T.S.M. 13/195 III.Murat’ın Kaftanı ............................................ 145

xiii

Fotoğraf No : 63 T.S.M. 13/216 III. Murat’ın Kaftanı ........................................... 148

Fotoğraf No : 64 T.S.M. 13/221 III. Murat’ın Kaftanı ........................................... 151

Fotoğraf No : 65 T.S.M. 13/227 III. Mehmet’in Kaftanı ........................................ 154

Fotoğraf No : 66 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 157






Fotoğraf No : 72 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı ........................................... 175




Fotoğraf No : 76 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 187

Fotoğraf No : 77 T.S.M. 13/413 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 190

Fotoğraf No : 78 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı .......................................... 193

Fotoğraf No : 79 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................. 197

Fotoğraf No : 80 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................. 200

Fotoğraf No : 81 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı ......................................... 203

Fotoğraf No : 82 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı .................................... 206

Fotoğraf No : 83 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı.......................................... 209

Fotoğraf No : 84 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ..................................... 212

Fotoğraf No : 85 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı ........................................ 217

Fotoğraf No : 86 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı ....................................... 221

Fotoğraf No : 87 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı ........................................ 224

Fotoğraf No : 88 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı .................................... 227

Fotoğraf No : 89 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı ...................................... 230

Fotoğraf No : 90 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı ...................................... 233

Fotoğraf No : 91 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı ........................................... 236



Fotoğraf No : 94 T.S.M. 13 / 840 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ................. 246

xiv

Fotoğraf No : 95 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı ...................................... 250

Fotoğraf No : 96 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı ............................................ 253



Fotoğraf No : 99 II. Selim’in Okçuluk Antrenmanı Minyatürü............................. 294

Fotoğraf No : 100 Şehzade Selim Elinde Şarap Kadehi Minyatürü ...................... 295

Fotoğraf No : 101 Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü ............................................ 296

Fotoğraf No : 102 Yavuz Sultan Selim’in Ok Atışı ................................................ 297

Fotoğraf No : 103 II. Osman Tahtta........................................................................ 298

Fotoğraf No : 104 II. Süleyman Tahtta ................................................................... 299

Fotoğraf No : 105 II. Osman At Üzerinde .............................................................. 300

Fotoğraf No : 106 Kanuni’nin Erdel Prensini Huzuruna Kabul Etmesi ................. 301

Fotoğraf No : 107 Barbaros, Kanuni’nin Huzurunda.............................................. 302

Fotoğraf No : 108 Kanuni Sultan Süleyman, Şehzadeleriyle Saray Bahçesinde.... 303

Fotoğraf No : 109 Seferden Dönen III. Mehmet’in İstanbul’da Karşılanması ....... 304

Fotoğraf No : 110 Şehzade Mehmet’in İbrahim Paşa Sarayına Gelişi ................... 305

xv

ÇİZİMLER LİSTESİ Çizim No : 1 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Şalvarın Deseni ................................... 23

Çizim No : 2 T.S.M. 13 / 584 III.Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’a Ait Entari ..... 24

Çizim No : 3 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı Deseni .................................... 31

Çizim No : 4 T.S.M.13/896 Kolluk Deseni ............................................................. 33

Çizim No : 5 Hatai Çiçeği......................................................................................... 50

Çizim No : 6 Kesesi Rumi Bezeli Hatayi Çiçeği ...................................................... 51

Çizim No : 7 Hatayi Çiçeğinin Çizimi...................................................................... 51

Çizim No : 8 Hatai Çiçeğinin Taç Yapraklarının Çok Çeşitli Şekildeki Çizimi ...... 51

Çizim No : 9 Hatai Çiçeği......................................................................................... 52

Çizim No : 10 Penç Motifinin Çizimi ....................................................................... 53

Çizim No : 11 Çark-ı Felek Motifi ........................................................................... 53

Çizim No : 12 Gonca Motifi Çeşitleri....................................................................... 54

Çizim No : 13 Gonca Motifinin Çizimi ................................................................... 54

Çizim No : 14 Lale Motifinin Çizimi........................................................................ 55

Çizim No : 15 Lale Motifi Çeşitleri .......................................................................... 55

Çizim No : 16 Gül Motifinin Tepeden Görünümü .................................................. 56

Çizim No : 17 Gül Motifinin Profilden Çizimi......................................................... 56

Çizim No : 18 Gül Goncası ....................................................................................... 57

Çizim No : 19 Karanfil Motifinin Çizimi ................................................................. 57

Çizim No : 20 Sümbül Motifi ................................................................................... 58

Çizim No : 21 Süsen Motifi ...................................................................................... 58

Çizim No : 22 Zambak Motifi................................................................................... 59

Çizim No : 23 Kokulu Menekşe Motifi .................................................................... 59

Çizim No : 24 Manisa Lalesi Motifi ......................................................................... 59

Çizim No : 25 Nergis Çiçeği Motifi.......................................................................... 60

Çizim No : 26 Ayn – i Sefa Motifi............................................................................ 60

Çizim No : 27 Sırtlı Saz Yaprak ............................................................................... 62

Çizim No : 28 Damarlı Saz Yaprak ......................................................................... 62

Çizim No : 29 Parçalı Saz Yapraklar ........................................................................ 62

Çizim No : 30 Yapraklarda Damar Çeşitleri............................................................. 62

xvi

Çizim No : 31 Yaprak Çizimi ................................................................................... 63

Çizim No : 32 Yaprak Çizimi ................................................................................... 63

Çizim No : 33 Selvi Ağacı ....................................................................................... 64

Çizim No : 34 Hayat Ağacı ....................................................................................... 65

Çizim No : 35 Palmiye Ağacı Çeşitleri..................................................................... 66

Çizim No : 36 Kozalak Motifi Çeşitleri.................................................................... 66

Çizim No : 37 XVI.yy. Kemhasından, Nar Motifi Çizimi........................................ 67

Çizim No : 38 Elma motifi........................................................................................ 68

Çizim No : 39 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli Kumaş Parçası Desen Çizimi .............. 69

Çizim No : 40 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Kuş Motifleri ...... 69

Çizim No : 41 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli Kumaş Parçası Desen Çizimi........... 69

Çizim No : 42 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Geyik Motifleri . 69

Çizim No : 43 Tavus Kuşu Motifi Çizimi ................................................................ 70

Çizim No : 44 Düz Rumi ......................................................................................... 73

Çizim No : 45 Tek Kanatlı Rumi .............................................................................. 73

Çizim No : 46 Çift Kanatlı Rumi .............................................................................. 74

Çizim No : 47 Üç Kanatlı Rumi................................................................................ 74

Çizim No : 48 Simetrik Kanatlı (Sencide) Rumi ...................................................... 74

Çizim No : 49 Ortabağ Çeşitleri ............................................................................... 75

Çizim No : 50 Tepelikler .......................................................................................... 75

Çizim No : 51 Dilimli Rumiler ................................................................................ 76

Çizim No : 52 Sarılma Rumiler ................................................................................ 76

Çizim No : 53 Hurdelenmiş Rumi ............................................................................ 77

Çizim No : 54 Serbest Motiflerle Bezeli Rumiler.................................................... 77

Çizim No : 55 Ayırma Rumiler................................................................................. 77

Çizim No : 56 Ayırma Rumilerin Oluşturabileceği Kapalı Formlar ....................... 77

Çizim No : 57 Çintemani’nin Üç Farklı Çizimi........................................................ 79

Çizim No : 58 Mühr- ü Süleyman............................................................................. 80

Çizim No : 59 Yığma Bulut ...................................................................................... 82

Çizim No : 60 “ S ”Şeklinde Stilize Bulut ................................................................ 83

Çizim No : 61 Ayırma Bulutun Kompozisyonda Kullanımı .................................... 83

Çizim No : 62 Ortabağ ve Tepelik Bulutlar .............................................................. 84

xvii

Çizim No : 63 Benaki Müzesi XVI.yy. Kumaşından Motifler ................................. 84

Çizim No : 64 Çatma’dan Ay Motifi ....................................................................... 85

Çizim No : 65 Yıldız Motifi Çeşitleri ....................................................................... 85

Çizim No : 66 Yıldız Motifi Çizimi.......................................................................... 86

Çizim No : 67 Çatma’dan Taç Motifi ....................................................................... 86

Çizim No : 68 Düz Çizgili Düzen Şeması ............................................................... 91

Çizim No : 69 Dolaşmalı Düzen Şeması ................................................................. 92

Çizim No : 70 Dolaşmalı Düzen Dikey Çizgi ve Formlar Kullanarak Çizimi ....... 92

Çizim No : 71 Dolaşmalı Düzen Kompozisyon Şeması .......................................... 93

Çizim No : 72 Dolaşmalı Düzende Kompozisyonun Çizimi ................................... 93

Çizim No : 73 Şaşırtmalı Düzen Şeması.................................................................. 94

Çizim No : 74 Şaşırtmalı Düzen Kompozisyonun Çizimi ....................................... 95

Çizim No : 75 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Şemse Şeması)............................ 95

Çizim No : 76 Şaşırtmalı Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Deseni Çizimi 95

Çizim No : 77 Şaşırtmalı Düzen ( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması ) ................. 96

Çizim No : 78 Şaşırtmalı Düzen(Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması)Desen Çizimi 96

Çizim No : 79 Yatay Düzen Şeması ......................................................................... 97

Çizim No : 80 II. Osman’a Ait Kaftanın Yatay Yüzey Kompozisyon Şeması......... 97

Çizim No : 81 Üst üste Sıralı Düzen Şeması ............................................................ 98

Çizim No : 82 Üst Üste Sıralı Düzende Yerleştirilmiş Kompozisyonun Çizimi ..... 98

Çizim No : 83 Üst üste Sıralı Düzen Şeması ............................................................ 99

Çizim No : 84 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 104

Çizim No : 85 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 107

Çizim No : 86 T.S.M. 13/ 9 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı ................................ 110

Çizim No : 87 T.S.M. 13/ 21 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı .............................. 113

Çizim No : 88 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı .............................................. 116

Çizim No : 89 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Önden Görünüş) ................. 119

Çizim No : 90 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay) ................................. 120




Çizim No : 94 T.S.M. 13/ 38 II. Beyazıt’ın Kaftanı .............................................. 126

xviii

Çizim No : 95 T.S.M. 13/ 41 I. Selim Kaftanı ........................................................ 129

Çizim No : 96 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı ................................................... 132

Çizim No : 97 T.S.M. 13/ 46 I. Selim’in Kaftanı ................................................... 135

Çizim No : 98 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı ........................ 138

Çizim No : 99 T.S.M. 13/176 II. Selim’in Kaftanı ................................................. 141

Çizim No : 100 T.S.M. 13/177 II. Selim’in Kaftanı ............................................... 144

Çizim No : 101 T.S.M. 13/195 III. Murat’ın Kaftanı ............................................. 147



Çizim No : 104 T.S.M. 13/227 III. Mehmet’in Kaftanı .......................................... 156

Çizim No : 105 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................... 159






Çizim No : 111 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı ............................................. 177




Çizim No : 115 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı ............................................. 189

Çizim No : 116 T.S.M. 13/413 IV. Murat’ın Kaftanı ............................................ 192

Çizim No : 117 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 195

Çizim No : 118 T.S.M. 13/470 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 196

Çizim No : 119 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................... 199

Çizim No : 120 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı ................................... 202

Çizim No : 121 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı ........................................... 205

Çizim No : 122 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı ...................................... 208

Çizim No : 123 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı............................................ 211

Çizim No : 124 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı ....................................... 214



xix

Çizim No : 127 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı .......................................... 219

Çizim No : 128 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı .......................................... 220

Çizim No : 129 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı ......................................... 223

Çizim No : 130 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı .......................................... 226

Çizim No : 131 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı ...................................... 229

Çizim No : 132 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı ........................................ 232

Çizim No : 133 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı ........................................ 235

Çizim No : 134 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı ............................................. 238


Çizim No : 136 T.S.M. 13 / 838 IV. Murat’ın Kaftanı .......................................... 242


Çizim No : 138 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı ......................................... 248

Çizim No : 139 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı ......................................... 249

Çizim No : 140 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı ....................................... 252

Çizim No : 141 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı .............................................. 255



1

BÖLÜM I

1. GİRİŞ

Bağımsız el sanatlarımızdan olan dokumacılık kültürü, Türklerin dünya sanatına

en önemli katkılarından biridir. Osmanlı dokuma kültürü, giyim kültürü ile birleşmiş

ve güzel eserler ortaya çıkmıştır. Orta Asya’nın kuzeyinde yaşamış Türklerin, göçebe

atalarına kadar uzanmakta olan dokumacılık ve giyim kültürüne sahip olduğu

bilinmektedir. İki bin yıllık süreçte, yaşadıkları coğrafyanın ve yaşam koşullarının

sürekli değişmesi ile karşılaştıkları kültürlerden de etkilenerek dokumayı, sanatsal ve

teknik açıdan geliştirmişlerdir.

Sarayın ve halkın ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretilen çeşitli dokumalar,

yüzyıllar boyunca süsleme kompozisyonları ve motifleri açısından değişik özellikler

taşımıştır. Bilhassa saray ve çevresi için dokunan kumaşlarda teknik ve kompozisyon

çok daha güçlü ve etkileyici bir biçimde kendini göstermektedir.

Osmanlı giyim kuşamı, altı yüzyıl boyunca, benzer kıyafetlerden oluşmuştur.

Osmanlı giyimi biçimsel olarak aynı ilkeler doğrultusunda kalmış, sadece detaylar

değişmiştir. Osmanlı giyiminde genelde kaftan, entari, hırka ve şalvar çok

kullanılmıştır. Bu kıyafetlerden en belirleyicisi de “ kaftanlar ”dır.

Kaftan; bir saray giysisidir. İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi’nde padişahlara ait

olan giysi koleksiyonu içinde pek çok kaftan bulunmaktadır. Bu kaftanların çoğu

saklama koşullarından veya zamana karşı dirençli olmadıklarından günümüze kadar

ulaşamamıştır. Kaftanlar statü belirleyen giysilerdir. “Onur” giysisi olarak

adlandırılan bu kaftanlar padişahlar tarafından giyildiği gibi sarayda bulunan üst

düzey kişiler tarafından da giyilmektedir. Değerli kumaşları, aksesuarları ve kumaş

desenleri ile kaftanlar sembol oluşturmaktadır. Ayrıca kaftanlar, görkemli

görünüşleriyle padişahların güç ve saygınlık simgesi olarak ta kabul edilmiştir.

2

1.1. Problem

Kaftanlar hakkında değişik amaçlarla ve farklı biçimlerde yapılmış mevcut

araştırmalar incelendiğinde, bu konudaki yayınların sınırlı olduğu ve konuya açıklık

getirecek nitelikte olmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle birincil kaynak olan İstanbul

Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon

Özelliklerinin belirlenmesi problem olarak ele alınmıştır.

1.2. Amaç

İstanbul Topkapı Sarayı giysi koleksiyonunda bulunan kaftan kumaşlarındaki

motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin desenlerinin çizimlerini yaparak,

örneklerle ortaya koymak amaç edinilmiştir.

1.3. Önem

Bu eserler yeni neslin, geçmişteki toplumların kültür ve sanatı hakkında bilgi

sahibi olması açısından göz ardı edilemeyecek bir öneme sahiptir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, dokuma sanatı dünya standartlarında göz

kamaştırıcı bir etkiye sahiptir. Saray atölyelerinde dokunan eşsiz dokuma kumaşlar

malzeme, teknik, motif ve renk özellikleriyle geleneksel Türk kültür, sanat ve

zevkini yansıtmış tekstil sektöründe geçmişle günümüz arasında köprü vazifesi

görmüştür. Bu dönemde giyim önemli bir tasarım öğesi olarak kabul edilmiştir.

Osmanlı sultanlarının giyim − kuşama verdiği önem, lüks kumaşlardan dikilmiş

kaftanlarda kendini göstermektedir. Bu değerli ürünlerin incelenmesi ile tespit edilen

kaftanların tanıtımının arşiv kayıtlarından yararlanılarak en kapsamlı bilgilerin

verilmesi ile kaftan örneklerinden katalog oluşturulması açısından milli kültürümüze

sahip çıkarak yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarabilmek için bu çalışmanın

yapılması önem taşımaktadır.

Ayrıca, bu araştırma günümüzde geleneksel sanatlarla uğraşan sanatkarlara ve

araştırmacılara yardımcı olmak, geleneksel motiflerin kullanımı ile yeni tasarımlar

elde edebilmek ve desenlerin bilinçli yorumlanması için de esin kaynağı olabilmesi

açısından önemlidir.

3

1.4. Sınırlılıklar

Araştırma, İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan desenli 50 adet kaftan

ile sınırlıdır.

Bulunan kaftan kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özellikleri ile

sınırlıdır.

1.5. Tanımlar

Atkı : Dokuma tezgahlarında mekikle enine atılan iplik, orgaç. ( Eren

ve Diğerleri, 1988, s.103 ).

Arşiv : Tarihi tanıtmaya yarayan eski ferman, berat, mektup gibi yazılı

belgelerin saklandığı yer. Belli bir konu üzerine biriktirilmiş belgeler. ( Atay, 1997, s.

727 ).

Bezeme : Süslemede bir şeyi tezyini şekillerle süsleyip güzelleştirmek. ( Atay, 1997, s. 727 ).

Bohça : Kare biçiminde, dört ucu bir araya getirilerek bir eşyanın

sarıldığı bez. (Önder, 1998, s.37 ).

Çözgü : Dokumacılıkta atkıların geçirildiği uzunlamasına ipler, arış. ( Eren ve Diğerleri, 1988, s. 322 ).

Desen : Dokumalar ile halı, kilim vs. gibi yaygıları süsleyen öğelerin

tümü. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 66 ).

Detay : Bir bütünün en küçük parçaları, ayrıntı. ( Atay, 1997, s. 728 ).

Dokuma : Yünden, ketenden, ipekten bükülen ipliklerin tezgahlarda

dokunarak bez veya kumaş haline getirilmesi. (Önder, 1998, s. 67 ).

4

Ferman : Padişahın yazılı buyruğu. (Önder, 1998, s.81 ).

Geometrik : Her nesnenin geometrik yolla anlatımıdır.

Gravür : Tahta üzeri kabartılarak veya metal üzeri oyularak resim ve

desenlerin yapılması ile elde edilen baskı. (Önder, 1998, s.88 ).

Güvez : Mora çalan koyu kırmızı. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s.96 ) .

Hare : Kumaş, kağıt, ahşap, demir gibi maddelerin üstüne süs olarak

verilen dalgalı çizgiler. (Önder, 1998, s.98 ).

Hav : Kadife, çuha, yün vs.nin yüzeyindeki ince tüy. ( Eren ve Diğerleri.

1986, s. 619 ) .

Hil’at : Sultanlar tarafından vezirler ve başarılı devlet adamlarına

giydirilen bir çeşit kaftan. (Önder, 1998, s.108 ).

İğ : Yün ve pamuğu çevirip bükerek yapmaya yarayan 20 – 25 cm.

uzunluğunda, ortası şişkince ağaç ( şimşir ) çubuk. (Önder, 1998, s.112 ).

İşleme : Bir bez veya kumaş üzerine, iğneye geçirilmiş renkli iplik,

ibrişim ve sırmalarla düz yada kabartma süsleme sanatı. (Önder, 1998, s.116 ).

Kadife : Atkı ve çözgü ipliklerin halı gibi, yüzeyde hav bırakmasıyla

tezgahlarda dokunan kalın kumaş. (Önder, 1998, s.119 ).

Kaftan : Kadife ( çatma – kemha vs. ) gibi kalın kumaşlardan dikilen

uzun etek ve genellikle kısa kollu, önü yırtmaçlı, kaytanlarla tutturulan üst giyim. (Önder, 1998, s.119 ).

Kaytan : Sağlam ipliklerden örülen bir çeşit kordon. (Önder, 1998, s.135 ).

5

Kazzaz : İpekçi, ipeği işleyen kişi.

Kılaptan : Pirinç kaytan gibi maddelerden çekilmiş altın yada gümüş

ile kaplanmış madeni iplik veya pamuk ipliğine madeni teller sarılarak yapılan sim. ( Büyük Sözlük, 1980, 1281 ).

Klasik : Bir Çığırın en olgun çağında erişilmiş kural ve ölçülere uygun

sanat ve eser. ( Atay, 1997, s.730 ) .

Kontur : Çevre çizgisi. Figürleri ya da motifleri çevreleyen çizgi.

Kumaş : Doğal yada yapma ipliklerin belli bir düzenle yan yana, dikey ve

yatay olarak birleştirilmesiyle elde edilen giyim döşemelik vb. işlerde kullanılan her

türlü dokuma. ( Büyük Sözlük, 1980, 1281 ).

Lonca : Belli bir iş kolunda usta kalfa ve çıraklar içine alan dernek,

konfederasyon. ( Eren ve Diğerleri, 1988, s.996 ).

Modern : Çağdaş görünüşün yarattığı, geleneklere bağlı kalmayan yeni

bir düzendir.

Motif : Yan yana gelerek veya tekrarlanarak bir bezeme işini

meydana getiren ve kendi başlarına birer birlik olan unsurlardan her biri. ( Atay, 1997,

s. 731 ).

Nakış : Bir kumaş üzerine renkli iplikler, sim ve sırma kullanılarak el

veya makine ile yapılan işleme. (Önder, 1998, s.188 ).

Natürel : Doğaya özgü doğadaki gibi biçimlendirilmiş olan.

Peş : Fars dilinde Piş. Bazı eteklerin yanlarına eklenen parçalara

verilen ad . ( Atay, 1997, s. 732 ) .

6

Raport : Bir yüzeyi süsleyen motiflerin, belirli bir düzenlerde tekrar

eden birimine verilen ad.

Restitüsyon : Sonradan değişikliğe uğramış, kısmen yıkılmış ya da yok

olmuş öğelerin, yapıların veya yerleşmelerin ilk tasarımlarındaki ya da belirli bir

tarihteki durumlarının, arşiv kayıtlarından, yapı üzerindeki izlerden, yapıya,

yerleşmeye ait çizim fotoğraf gibi belgelerden yararlanılarak plan, kesit, görünüş ve

aksonometrik çizimlerle ya da maketle anlatımına restitüsyon denir. (http://www.restorasyon.org/pages/restitusyonprj.asp )

Sanat : Halk arasında “sanat sözcüğü” insanların ihtiyaçlarını

karşılamak amacıyla yapılan veya öğretilen iş anlamında kullanılır. Zanaat, güzellik

karşısında duyulan heyecan ve hayranlığı uyandırmak için insanın kullandığı

yaratıcılık. ( Atay, 1997, s. 733 )

Sembol : Bir şeyi tanıtan, temsil eden şekil, işaret. ( Atay, 1997, s. 733 ).

Sırma : Haddeden geçirilmiş altın, gümüş ince teller. ( Önder, 1998,

s.230 )

Sim : Tekstilde genellikle ipek veya pamuk ipliği üzerine ince yassı

madeni teller sarılarak yapılan iplik. ( Atay, 1997, s. 733 ).

Şema : Bir şeklin ana çizgilerini gösteren desen, bir tasarımın planı. ( Atay, 1997, s. 733 ) .

Tezyinat : Osmanlılarda hem bezeme hem de süsleme kavramları

karşılığında kullanılan sözcük. ( Sözen ve Tanyeli, 1996, s. 235 ) .

Tıraz : Giysilerin yaka, kol, etek ucu yada ön kenarlarına ipek

sırmalarla yapılan bezeme.

7

Üslup : Bir eserin yada eserler grubunun bir dönemin, bir bölgenin, bir

çığır yada ekolün, bir sanatçının kişiliği, yani teknik, renk, kompozisyon, biçim ve

anlatım bakımından özellikleri. ( Onuk ve diğerleri, 1986, s.263 ).

1.6. Kısaltmalar

cm. : Santimetre

Env. No : Envanter Numarası

f : Frekans

M.Ö. : Milattan Önce

M.S. : Milattan Sonra

T.S.M. : İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi

vb. : Ve bunun gibi

vs. : Vesaire

V& A : Victoria and Albert Müzesi

yy. : Yüzyıl

8

BÖLÜM II

2.YÖNTEM

Araştırmanın bu bölümünde araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, verilerin

toplanması ve analizine ilişkin bilgiler verilmiştir.

2.1. Araştırmanın Modeli

Bu araştırma, tarama modelinin kullanıldığı tarihsel ve betimsel bir

araştırmadır. Araştırmanın amacı, İstanbul Topkapı Sarayında bulunan kaftanların

incelenmesidir. Bu amaçla Türk dokuma sanatı ve Türk giyim tarihi hakkında genel

bilgiler verildikten sonra “İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftanların

Kumaşlarındaki Motif, Desen ve Kompozisyon Özellikleri” tespit edilmeye

çalışılmıştır.

2.2. Evren ve Örneklem

2.2.1. Evren

Bu araştırmanın evrenini İstanbul Topkapı Sarayında bulunan padişah

kaftanları oluşturmaktadır.

2.2.2. Örneklem

Araştırma evreni çok kapsamlı olduğundan evren içinden desenli 50 adet

kaftan örneklem olarak seçilmiştir.

9

2.3. Verilerin Toplanması

“İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftanların Kumaşlarındaki Motif,

Desen ve Kompozisyon Özellikleri”ni incelemek amacıyla, eserlerle ilgili yazılı

literatür çalışması yapılmıştır.

01.03.2007 – 01.04.2007 tarihleri arasında araştırmacı tarafından konuyla ilgili

olarak Bilkent Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Merkez Kütüphanelerinde literatür

taraması yapılmıştır.

01.04.2007 – 01.05.2007 tarihleri arasında araştırma kapsamına alınan

kaftanlara katalog oluşturabilmek için araştırmacı tarafından bilgi formları

geliştirilmiştir. Güvenilir ve geçerli bir bilgi toplama aracı geliştirebilmek için

araştırmaya konu olacak kaftanların her birine uygulanacak olan gözlem fişi taslak

olarak hazırlanmıştır. Literatür çalışmalarından ulaşılabilen 3 adet kaftan üzerinde

uygulanan taslak bilgi formu, yapılan düzeltmelerle son şeklini almıştır.

İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi’nde araştırma yapabilmek amacıyla gerekli

yazı ve izinler için Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel

Müdürlüğüne başvurulmuştur.

05.07.2007 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler

Genel Müdürlüğünden izin yazısı posta yolu ile araştırmacıya ulaşmıştır.

06.07.2007 tarihinde gerekli izin yazısı ile İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi

yetkilileriyle görüşülmüş ve randevu talebinde bulunulmuştur.

22.10.2007 tarihinde İstanbul’a gidilerek Topkapı Sarayı yetkilileri nezaretinde

kaftanların yerinde tespiti yapılmış, envanter defteri kayıtlarından Bilgi formlarına

bilgiler aktarılmıştır. Fotoğraf çekimine izin verilmemiştir. Önerilen kaynaklardan

çekimler yapılmıştır.

10

Araştırmanın örneklemini oluşturacak desenli kaftanlar seçildikten sonra bu

kaftanların fotoğrafları, çizimleri ve çizimlerin ölçeklendirilmeleri yapılarak

araştırmada materyal olarak kullanılmıştır.

26.02.2008 tarihinde Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel

Müdürlüğünden “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden 4 adet

minyatürü kullanmak için izin istenmiş ve sözlü izin alınmıştır.

2.4. Verilerin Analizi

Literatür taramasında Geleneksel Türk dokuma ve giyim sanatı hakkında elde

edilen bilgiler belirli başlıklar altında toplanarak, araştırmanın kavramsal çerçevesi

belirlenmiştir.

Bu çalışma yapılırken, dış geçerlilik (Belgelerin kime ait olduğu, orijinalliği,

yer ve zaman) ve iç geçerlilik (dikkat ve özenle saptanması) son derece önemli iki

unsurdur. Bu iki önemli unsur dikkate alınarak hazırlanan bilgi formlarında 50 adet

kaftanın kumaşlarındaki motif, desen ve kompozisyon özellikleri hakkında ayrıntılı

bilgiler verilmiştir.

İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde yer alan kaftanların fotoğrafları önerilen

kaynaklardan çekilmiştir. Fotoğraflar kaynaklardan çekildiği için çekimler elektronik

ortamda düzeltilerek tanıtılmıştır. Gözlem fişlerinde 50 adet kaftan fotoğrafına ve 60

adet kaftan kumaşlarındaki desen çizimine de yer verilmiştir.

Ölçeklendirmeler yapılırken formül geliştirilmiştir. Bu formülde önce kaftan

üzerindeki motifin gerçek uzunluğu bulunmuş, daha sonra çizgi ölçek uzunluğu

bulunmuştur.

1. Formül : x = (m * k) / r

x : Kaftan üzerindeki motifin gerçek uzunluğu

m : Fotoğraftaki motif uzunluğu

11

k : Kaftanın gerçek uzunluğu

r : Fotoğraftaki kaftan uzunluğu

2. Formül : y = (l * ç) / x

y : Çizgi ölçek uzunluğu

l : Sabit ( 10 , 20, 30… cm )

ç : Çizim uzunluğu

x : Kaftan üzerindeki motifin gerçek uzunluğu

Araştırmada bazı kumaş, giyim eşyası fotoğraflarına, motif ve desen

çizimlerine, tarihe ışık tutan yazılı belgelerden minyatürlere de yer verilmiştir.

Ayrıca, araştırmaya konu olan kaftanlarla ilgili tablolar oluşturularak, frekans

ve yüzdelik yorumlarına da yer verilmiştir.

12

BÖLÜM III

3. İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

3.1. Osmanlı İmparatorluğu Hakkında Genel Bilgiler

Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılış ve bölünüşünden sonra uç beylerinden

Osman Gazi soyunun öncelikle Bizans topraklarına, sonra Anadolu bütünlüğünü

sağlayacak biçimde doğuya yayılışından oluşan Türk–İslam İmparatorluğu (1299 -

1922) (Görsel,1987, s. 6797).

Osmanlı İmparatorluğu’nda dönemler tarihi açıdan altıya ayrılır:

• Beylik Dönemi (1299 öncesi)

• Kuruluş Dönemi (1299 – 1453)

• Yükselme Dönemi (1453 – 1579)

• Duraklama Dönemi (1579 – 1683)

• Gerileme Dönemi (1699 – 1908)

• Dağılma Dönemi (1908 – 1922)

3.2. Osmanlı İmparatorluğu Giyim Özellikleri

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda Fatih Dönemi’ne kadar Türk giyimine ait

yeterli ve güvenilir bir bilgi bulunmamaktadır. Fatih döneminden sonraki Türk

giyimi hakkındaki bilgiler ise yabancı gezgin ve ressamların eserleri ile Türk

ressamlarının minyatürlerinden öğrenilmektedir. Hükümdarların ölümünden sonra

giyimlerinin saklanması ile bu giysiler günümüze kadar ulaşılabilmiştir (Muratoğlu,

1994, s. 16).

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, giyim önemli bir tasarım öğesi olarak kabul

edilmiştir. Hatta tekstil ve giyim, özellikle bu iletişim dili açısından üzerinde çok

durulan ve devlet düzeyinde titizlikle denetlenen bir konu olmuştur

(Küçükerman, 2007).

13

Giyim kuşamı oluşturan genel etkenlerin yanında kişinin özellikleri de kıyafeti

oluşturan önemli unsurlardı. Kişinin ekonomik, kültürel, mesleki durumunun

yanında; evli, bekar, nişanlı, dul, çocuklu oluşu gibi sosyal durumu ile giyim

zamanının da kıyafetin oluşmasında önemli rolü vardı. Bayram, düğün, nişan, kına

gibi günlerde Anadolu insanı “Adamlık” dediği en güzel giysilerini giyer. Ev içi

kıyafetleri de ayrı özellikler taşırdı. Gündelik kıyafetler çok kullanımdan çabuk

yıpranması sebebiyle günümüzde çok azına ulaşabilmiştir. Etnograflara göre

Osmanlı coğrafyasındaki kıyafetleri görsel olarak 600 yıl öncesine dayanmaktadır (Günay, 2006).

Osmanlıda saray kıyafetleri ise; hanedan üyeleriyle, saray kölelerinin

çoğunluğunun kadifeler ve değerli metal tellerle dokunmuş renkli kumaşlar, yani

kemhalar giydikleri bilinmektedir. Padişahlar, halkın katıldığı büyük törenler için,

altın ve gümüş ile dokunmuş, seraserler giymişlerdir. Bu kumaşlar rahatsız edecek

derecede sert olduğundan daha az resmi durumlarda, sarayda yerini kemha, kadife

veya düz kumaşlara bırakmış olması yüksek bir olasılıktır. Din adamları kesinlikle

düz kumaş giyerlerdi; ulema, minyatürlerde de hiçbir zaman desenli kumaşlar içinde

betimlenmemiştir. Törenlerde, izleyicileri Osmanlı İmparatorluğunun zenginliği ve

kudreti karşısında etkilemek için canlı renklerle özenle desenlendirilmiş kumaşlar

kullanılmıştır.

Padişahın gündelik kıyafet donanımları ise çorapla başlar, iç donu, zıbın,

gömlek, şalvar, iç kaftanı (entari) ve dış kaftanı ile tamamlanırdı. İç kaftanı üzerine

şal veya Trablus kuşak sarılır ya da cevheri kemer (mücevherli kemer) takılırdı. Başa

da devrin modası kalıpta “yüksek kavuk” giyilirdi. Törenlere ağdalı havayı veren

belki de ağır ipekliden yapılma kol ve etekleri yerlere kadar uzanan kaftanlardı (İsmier, 1991, s. 21).

Osmanlı saray yaşamında iz bırakmış ve saltanat hayatında özel yeri olan çok

sayıdaki törenlerden birkaç tanesinde kumaş ve giysilerin işlevleri :

14

Sultanın Tahta Çıkışı, Ölüm, Cenaze Ve Matem

Osmanlı tahtının veliahtı için, kendi tahta çıkışı ve çoğunlukla babası olan

selefinin cenazesiyle ilgili törenler iç içe girmiştir.

Kumaşlar; ölümler de sultan ve ailesinin konumunu belirlemekte kullanılırdı.

Genellikle, ölünün çoğu giysisi bohçalanır ve etiketlenerek depolanmaya hazırlanırdı (Atasoy, Denny vd., 2001, s.21). (Fotoğraf 1).

Fotoğraf No : 1 Kanuni’nin Cenazesinin Topkapı Sarayı’na Getirilmesi (Tanındı. 1996)

Ölen sultanların bazı kıyafetleri saklanarak, türbesine konulurdu. Padişahların

seleflerinin cenazelerde ve kendi cülus törenlerinde giydikleri bütün giysilerin atlas

yada sofadan yapıldığı; siyah, mor ve koyu mavi renkli sade giysileri cenazelerde

giydikleri bilinmektedir (Atasoy, Denny vd., 2001, s. 22).(Fotoğraf 2).

15

Fotoğraf No : 2 II. Beyazıt’ın Tahta Çıkışı (Sözen, 1998)

XVIII. yy. da Avrupalı bir gezgin Mouradjea d’Ohsson, padişahın, selefi için üç

gün süren resmi yas süresince, siyah yada kahverengi giysi giydiklerini ve

başlıklarının sağ tarafına bir boy siyah tülbent sardıklarını yazılarında belirtmiştir

(Atasoy, Denny vd. 2001, s.23)

Cülus Töreni

Ender olarak yapılmış birkaç değişikliğe rağmen yüzyıllar boyunca aynı kalmış

cülus törenleri çok etkileyici bir biçimde minyatürlerde sergilenmiştir. Bu

minyatürlerde sultanların koyu mavi ve lacivert renkte elbiseler giydikleri

bilinmektedir (Atasoy, Denny vd., 2001, s.23 – 24).

Yazılı kaynaklarda giyilen kıyafetlerle ilgili verilen bilgiler sınırlıdır. Belgelerde,

yeni hükümdarın kavuğunun bir sorguç ile süslenmiş olduğu, düz kumaşlı elbiseler

giydiği tasvir edilmiştir. Sahip olunan diğer kaynaklarda ise Enderun da hakim olan

koyu ve ciddi kıyafet usul ve nizamına karşılık, padişahın daha sonraki alay ve

kabullerinde göz alıcı kıyafetler giydiği tasvir edilmektedir (Atasoy, Denny vd. 2001,

s.24).(Fotoğraf 3).

16

Fotoğraf No : 3 Süleymanname’den Arifi’nin Kanuni’nin Cülusu Minyatürü (Tanındı. 1996)

Kılıç Kuşanma

Cülus törenlerinden birkaç gün sonra yeni sultana saltanat kılıcı kuşatılırdı

(Fotoğraf 4). Bu törenlerde kıyafet ve yer örtüleri olarak kullanılan kumaşlar çok

zengindir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.24).

Fotoğraf No : 4 Sultan Reşat’ın Kılıç Kuşanması (http://www.hanedan.org)

17

1695 yılında, II. Mustafa’nın kılıç kuşanma töreni Fındıklı Mehmet Ağa’nın

anılarında yer almaktadır. Bu anısında Sultan Mustafa’nın başına murassa sorguç

taktığını ve giysisinin ise seraserli kapanice kürkten olduğunu belirtmiştir.

Topkapı Sarayında ki koleksiyonda, III. Mustafa’nın kılıç alayında içi içe giydiği

iki hareli krem rengi sof kaftanının eteğinde 1171 / 1757 tahta çıkış tarihi yazılıdır.

Bu beyaz rengin kılıç kuşanma törenlerinde tercih edilmesinin sebebi bazı

kaynaklarda Osmanlılar tarafından uğurlu bir renk tonu olarak kabul edildiği için,

sultanların bu tür törenlerde en çok giymeyi tercih ettikleri kıyafet rengi olarak

belirtilmiştir (Atasoy, Denny vd. 2001, s. 25).

Alay Ve Kabulleri

Osmanlı sultanlarının hayatlarında bir kere gerçekleşen törenler haricinde belirli

aralıklarda yapılan törenler vardır. Bunlar :

Cuma Selamlığı

Sultanın, saltanatı boyunca her Cuma, öğle namazı için saray dışında bir camiye

gitmesi ve Cuma selamlığına çıkması adettir. Böylece halka sağlığının yerinde

olduğunu göstererek, görkemini ve gücünü sergilerdi (Atasoy,Denny vd.,2001,s.25).

(Fotoğraf 5).

Fotoğraf No : 5 TSM. H.889 Sultan Murat’ın Cuma Namazına Gidişi (http://www.sevgi.us/hobi/27992 )

18

Yetişkinliğe Geçiş Törenleri

Hanedanın eğitim yaşına gelen bütün erkek çocuklarının katıldığı en önemli

törenlerden biridir ve öğretmenleriyle ders yaptıkları ilk günlerin kutlamasıdır (Atasoy, Denny vd. 2001, s.28). (Fotoğraf 6).

Fotoğraf No : 6 Kanuni Huzurunda İlmi Siyaset ve Hizmet Dersi Alan Enderun Öğrencileri (http://www.gezikitap.com/resimler/galeri/muk-7b.jpg)

Sultan II. Mustafa’nın oğlu, Şehzade Mahmud için 1702’de yapılmış

Nusretname’de; Şeyhülislamdan şehzadenin lalasına kadar bütün katılanlar kaftan ve

kürkler giymişlerdir. Şehzade Mahmud, murassa çaprastlı, pembe seraserden bir

elbise giymiş, başına da etrafına zümrüt ve incilerle işlenmiş bir sarık sardığı

mücevherli ve dilimli bir kavuk ile, per-i hüma , yani nadir tüyden yapılmış bir

sorguç taktığı belirtilmiştir (Atasoy, Denny vd. 2001, 28). (Fotoğraf 7).

19

Fotoğraf No : 7 Levni’den Şehzadelerin Sünnet Hazırlığı (http://www.geocities.com)

Bir şehzadenin sünnet töreninde de kumaşlar, kıyafetler gösterişli olurdu. Bu

törenlerde alan kumaşlarla kaplanırdı. Bu kumaşlar özel olarak dokunurdu. Törene

katılanlar hil’atlar ve kumaş hediyelerle ödüllendirilirdi (Atasoy, Denny vd. 2001, s.28 -

29). ( Fotoğraf 8).

Fotoğraf No : 8 Levni’den Şehzade’nin Sünnet Düğününde Dilek Havuzuna Para Serpilişi

(http://www.geocities.com)

20

Sultanın Savaş Kıyafeti

Padişahların askeri giyim olarak kapaniçe adı verilen, kolsuz, içi kürklü ve tam

yakalı bir giysi giydikleri, bu giysinin yanı sıra; Zırhlı kaftanlar, gömlekler ve

şalvarlar giydikleri bilinmektedir (Atasoy, Denny vd. 2001, s.29). (Fotoğraf 9).

Fotoğraf No : 9 Babürname’den Sultanın Savaş Kıyafetlerini Gösteren Minyatürler (http://www.hackturk.us/genel-tarih/44073-baburnameden-savas-minyaturleri.html)

3.3. Osmanlı İmparatorluğu Giysi Çeşitleri

Dönemlere ait minyatürler incelendiğinde hükümdarlara ait giysilerin ne kadar çok

çeşitlilik gösterdiği bilinmektedir. Bu minyatürlerden Sinan Bey veya Ahmed

Şiblizâde’nin (T.S.M. H. 2153, 10a) 1480 yıllarında yapmış olduğu gül koklayan

Fatih Sultan Mehmed minyatürü erken Osmanlı dönemine ait bir minyatürdür. Bu

minyatürde Fatih başına horasani başlık giymiştir. En üstü kısa kollu, önü açık,

omuzları, yakası ve ön kenarları (ortası) kürk kaplı, mavi bir kaftan giymiş, bunun

içine yine önü açık, soldan sağa doğru kapanan, ön kenarları, yakası ve kol ağızları

turuncu pervazlarla çevrelenmiş, hardal renkli uzun kollu bir entari giymiştir. Beline

beyaz ince bir kuşak bağlamıştır. Bir elinde gül diğer elinde ise hükümdarlık

sembolü olan beyaz bir mendil tutmaktadır ( Fotoğraf 10 ).

21

Fotoğraf No : 10 Fatih’in Gül Koklayan Minyatürü ( Tanındı.1999 )

SEVİN(1990), Osmanlılarda hükümdara ait giysilerin çok çeşitli olduğunu

belirtmiştir. Kaftan, yelek, iç elbisesi (içlik), gömlek ile şalvar’ın bedene giyildiğini,

bele işli kuşaklar veya murassa kemerler takıldığını, değerli taşlarla süslü kavukların

başa, uzun ve deri çizmelerin ise ayağa giyildiğini belirtmiştir. Baştan ayağa kadar

giyilen hükümdar kıyafetleri;

3.3.1. Kavuk

Başa giyilen ve yukarıya doğru daralan keçe başlıktır. Çevresine sarık sarılır.

Biçimine, rengine, giyenlerin sosyal durumuna göre adları vardır. Hükümdarların

giydiği kavuklara “horasani”, vezirlerin giydiği yüksek kavuklara “kallavi”, divan

üyeleri ve bilginlerin giydiği kavuğa “mücevveze” denir (Önder, 1998, s.134). (Fotoğraf

11).

22

Fotoğraf No : 11 T.S.M. 2/204, Kavuk (İrepoğlu, 2000, s.86 - 89)

3.3.2. İç Elbisesi (İçlik)

İçlik kelimesi, Türklerin çok eski bir giyim tabiridir. Geneli ifade eder. İç

entarisinin esas elemanları, gömlek ve dondan ibarettir.Ayrıca gece giyilen yatak

kıyafetleri de iç entarisi tabiri içine girer (Fotoğraf 12).

Fotoğraf No : 12 Sultan Abdülaziz’e Ait İçlik (Gömlek ve Don) (Kılıç, 2007)

3.3.3. Gömlek İç giysilerinin vazgeçilmez elemanıdır. Birçok çeşidi vardır; ancak bunlar

içinde şüphesiz en güzel örnekler yazılı (dualı) gömleklerdir. Bunlara aynı zamanda

“tılsımlı gömlek” de denir. Genellikle savaşlarda zırh altına giyilen ya da bazı

hastalara şifa bulması için giydirilen, kısa kollu, önü yırtmaçlı, yakasız gömleklerdir.

Beyaz bezden dokunmuş, üzerine Kur’an ayetleri, cefr ve vekfler (tılsım işaretleri)

yazılmıştır (Önder, 1998, s. 251). (Fotoğraf 13).

23

Fotoğraf No : 13 T.S.M. 13/1404 Tılsımlı Gömlek (Ertuğ, 1996)

3.3.4. Şalvar

Genellikle bol ağlı, uçkurla bele bağlanan üst don. Şalvar, çok eskiden beri

İslam ülkelerinde kadın ve erkekler tarafından giyilmiş, çeşitli biçimlerde dikilmiştir ( Önder, 1998 , s. 238 ).( Fotoğraf 14 ). ( Çizim 1 ).

Fotoğraf No : 14 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait Kemha Şalvar (Gürsoy, 1988)

Çizim No : 1 T.S.M. 13/176 II. Selim’e Ait

Şalvarın Deseni ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi, 1983)

3.3.5. Entari

Çamaşır üzerine giyilen, geniş kollu ve önü yırtmaçlı elbisedir. Kadın ve

erkekler tarafından gece giyilen entarilere ise gecelik denir (Önder, 1998, s. 74).(Fotoğraf

15). (Çizim 2).

24

Fotoğraf No : 15 T.S.M. 13 / 584 III. Mustafa’nın Kızı Fatma Sultan’ın Entarisi

Çizim No : 2 T.S.M. 13 / 584 III.Mustafa’nın

Kızı Fatma Sultan’ın Entari Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.3.6. Kemer

Kumaş, deri ve metalden yapılan, bele dolanan kuşaktır. Osmanlı devrinde her

sınıftan insanın kullandığı kemerler, yapıldığı malzemelere göre genel olarak üç

bölüme ayrılır. Bunlar ;

Örgü veya kumaş kemerler

Bu kemerler, yün, pamuk ipliği veya ipekten elle örülür.Kalın kumaştan

yapılanlarına “kuşak” denir (Önder, 1998, s. 137 – 138). (Fotoğraf 16)

Fotoğraf No : 16 Kumaş Kemer (Rogers ve Namikawa, 2000)

25

Madeni Kemerler

Altın, gümüş, pirinç, bakır gibi levha haline getirilmiş madenlerden, bir bütün

veya parça parça yapılarak birbirine bağlantılı yapılan kemerler (Fotoğraf 17,Fotoğraf

18).

Fotoğraf No : 17 Frankfurt Museum für Kunsthandwerk, 14/23, Murassa Kemer Tokası

(İrepoğlu,2000, s.86 - 89)

Fotoğraf No : 18 T.S.M. Gümüş Kemer (http://www.e-turchia.com/Calendario_2004.htm)

Meşin Kemerler

Çeşitli hayvan derilerinden yapılan kemerler, dağlama işçiliğiyle süslendiği

gibi, değerli taşlarla da süslenir ( Fotoğraf 19, Fotoğraf 20 ).

Fotoğraf No : 19 İstanbul Askeri Müzesinde Bulunan Deri Kütüklük ve Kemeri (Özdemir, 2007)

26

Fotoğraf No : 20 20.yy. Üzeri İşlemeli Kalın Bayan Kemeri (Sakaoğlu ve Akbayar, 2002)

3.3.7. Kaftan

Kaftan, kapatan olarak adlandırılır, yani kapanma ile ilişkilidir (Arseven, 1983).

Çeşitli türleri olan kaftanın; günün önem ve niteliğine göre seçildiği tespitler

arasındadır. Dede Korkut’ ta mutlu bir günde giyilen kırmızı kaftanın yanı sıra;

gelinin güveye hediye ettiği ergenlik kırmızı kaftandan bahsedilir. Kaftan ile cübbe,

Türklerin Müslüman olmasıyla birbirlerine karıştırılır. Ahmet Vefık Paşa'ya göre

kaftanlar bir tür astarsız cübbe iken; Bahaeddin Ögel ise; astarlı kaftanlara daha çok

kapama denildiğini ve bunların içine pamuk doldurulduğunu belirtir. Kaftanlar cins

ve türlerine göre isimler; renkleri, şeritleri ve düğmelerine göre ise dereceler alırdı (Çırakman, 2006)

Divanü Lugat-it-Türk’te, kaftan için kaftanı omzuna aldı, kaftanı kurladı yani

ona kuşak yaptı ve bağladı, bir başka ifade de kaftanı kurşadı yani kuşakla bağladı

şeklindedir” (Kaşgarlı Mahmut, 1985). Bu sözlük kaftan sözcüğünün Türkçe olduğunu

düşündürmektedir. Genel olarak giysiyi karşılayan sözcük ise “don”dur.

Osmanlıca’da da yerini alan bu sözcük “bir donluk kumaş” gibi kullanımlarla

karşımıza çıkmaktadır. Bahaeddin Ögel (1985), Türk Kültür Tarihine Giriş’te kaftana

ilişkin şunları söyler: “Kaftan sözünün aslının Farsça olduğu söylenir. Fakat Ahmet

Vefik Paşa’ya göre Farsça haftan sözünün aslı, Türkçe kaftandan gelmiştir.... Kaftan,

İran’da giyilen bir nevi, pamuklu bir savaş elbisesi idi. İçine ham ipek de konurdu.

Asım Efendi’ye göre bu giyim, Türkistan’da kalmaki ve Anadolu’da çukal denilen

zırhın karşılığıdır. Kaftan, Çağatay lehçesinde kaptan şeklinde söylenir. Herhalde

Ahmet Vefik Paşa buna bakarak yukarıdaki hükmü vermişti. Orta Asya lehçelerinde

ise bu 64 söz pek görülmez. Daha çok Anadolu, Kırım ve Karaim Türklerinde

yaygındır. Bu söz, Memluk Türk lehçesinde de kaptan şeklinde görülür.... Kaşgarlı

27

Mahmud’un kaftandan söz açması da üzerinde durulacak mühim bir noktadır” (Görünür ve Ögel, 2006, s.63 ).

Osmanlılarda 1828’deki giyim düzenlemelerine değin, özellikle erkek üstlüğü

olarak en yaygın kullanımı olan giysilerdendi. Kaftanlar Osmanlı erkeğinin toplum

içindeki konumunu belli etme özelliğine sahipti (Toktaş. 2006).

Kaftanlar; Kadife, çatma, kemha gibi kalın kumaşlardan dikilen, uzun etekli,

genellikle önü yırtmaçlı ve kaytanlarla tutturulan üst giyim çeşididir. İran ve Arap

ülkelerinde de kullanılan kaftan, Osmanlı sarayı ve çevresinin başta gelen giyimidir (Önder, 1998, s. 119).

Kaftan, askeri teşkilata da girmiş, yeniçeriler, entarilerinin üstüne giydikleri

kaftanlarının uçlarını, dolaşmasınlar diye bellerine sokmuşlardır. Bu nedenle yeniçeri

kaftanlarına “dolama” adı verilmiştir.

Kaftan, Osmanlı kıyafetleri içinde, çok önem verilen ve itibar gören bir

giysidir. Kaftan denince ilk akla gelen giysiler, padişah kaftanları ve saray

mensuplarına ait olanlardır. Ekseriyetle padişahlar tarafından giyilen bu elbisenin

muhtelif isimleri vardır. Bunların tibyanı nafi denilen ve harpte zırhların üstüne

giyilen içi pamukla doldurulmuş kalınca nevileri olduğu gibi giyenlerin derecelerine

göre hasülhas, kuşluk, ala, bala, elvan gibi isimler alanları da vardır. Kaftan

padişahlar tarafından giyildiği gibi, vezirler, sadrazamlar ve diğer bazı yüksek saray

ricali tarafından da giyilirdi (Gönül, 1975).

İlk zamanlar sade olan Padişah giysileri sonraları daha da mükemmelleşmiştir.

Kaftanlara kürkler ilave edilmiş; bu kürkler; samur, kâkum, foyum, (hermin) denilen

cinslerden oluşmuştur. Kapaniçe adını alan bu kaftanların içi kürklü, dışı seraser,

atlas ve gezi gibi en nefis kumaşlarla kaplı uzun kollu (yen), önden açık, kıymetli

taşlarla süslü düğmeli ve yanları yırtmaçlı bir giysidir. Hükümdarın şahsına mahsus

kapaniçenin fevkalade iltifat olmak üzere Kırım Hanlarına ve Bendegâna hediye

edildiği bilinmektedir (Altay, 1979). (Fotoğraf 21).

28

Fotoğraf No : 21 Kapaniçe (Altay. 1979)

Arapça onur giysisi anlamına gelen “hilat” (Atasoy vd., 2001), Osmanlılar

tarafından kaftan anlamında kullanılmış, onurlandırılan kişilere bu isim ile hediye

edilmiştir. “Hil’at (kaftan): Üste giyilecek şey”, üstlük anlamına gelen bu sözcüğün

29

Türkçesi kaftandır. Padişahın başta sadrazam olmak üzere devlet görevlilerine,

bunların da daha alt kademede bulunanlara rütbe aldıkları, bir işe atandıklarında ya

da yaptıkları işin beğenildiğini göstermek için giydirdikleri değerli kumaştan ya da

kürkten yapılmış giysidir (Fotoğraf 22). Hil’atlar değerine göre derecelenir ve başka

başka adlar alırdı. Çok değerli hil’at anlamına hil’at-i fahire sözü çok kullanılır” (Özön ve Özön, 2004).

Fotoğraf No : 22 Surnameden Bölük Ağalarına Hil’at Giydirilmesi (Sözen. Güner.1988)

“Hil’atlar Osmanlı saray hayatının vazgeçilmez parçasıydı....bir şehzadenin ya

da elçinin ziyareti, bir askeri seferin başlangıcı, veya saltanat ailesindeki bir kutlama

için....dini bayramların bir parçası olarak sunulurlardı.... genel memnuniyeti

30

göstermek....bir hizmeti ödüllendirmek, yeni atamayı bildirmek ve yıllık maaşın bir

bölümü olabilirlerdi. Bazı belgelerden bu giysilerin amaçsal farklılıklarını belirleyen

isimleri olduğunu öğreniyoruz. Örneğin inam, hediye ve ödül için, alınan hediyeye

karşılık anlamında; tasadduk, dini bağış anlamında; iydane ise büyük dini

kutlamalarda verilen hediye anlamındaydı....Hil’atlar genellikle verilen kişinin

konumuna ya da iletilmek istenilen onurun derecesine göre renk ve kalite de

dokunurdu (Atasoy, Denny vd. 2001).

Osmanlı Devleti’nde kaftanlar padişahın gücünü ve ihtişamın gösteren en

önemli unsurlardan biri olmuş, devlete önemli hizmeti geçenlere kaftan hediye etmek

gelenek haline gelmiştir (Önder.1995). Armağan edilecek kaftanın rengi, biçimi

şeritleri, düğmeleri ve içine kaplanan kürkün çeşidi verilen kişilerin ya da kişinin

rütbesine ve gördüğü hizmete göre değişmiş, bunlar bayramlarda sadrazamın

huzurunda Kaftancıbaşı tarafından dağıtılmıştır. Ağır kıymetli kumaşlardan kesilmiş

kaftanların göğüs kısımları, altın telli şeritlerle, kordonlarla süslenmiş, elmas ve altın

düğmelerle bezenmiştir (Koçu. 1967).

Padişahlar, değerli metal tellerle dokutturdukları kumaştan yapılmış, her biri 2

ila 5 kilo arasında değişen kaftanları, harpte ise 15 kiloluk zırhları yiğitçe taşırlardı.

Padişah giysileri özel hazırlanmış bohçalar içine konur ya seferliler koğuşundaki

duvar dolaplarında yada sandal ağacından yapılmış sandıklarda saklanırdı. (Sandal

ağacı sandığı güve türü zararlılara göz açtırmayan bir koku salar).Kaftanlar her

kullanımdan sonra yıkanıp bohçalanırdı. Padişahın giyimiyle, sarayın Enderun

teşkilatından olan seferliler ilgilenirdi (Salman, 1999, s. 49 ).

17.yy. kadın ve erkek giysilerinde büyük bir benzerlik olduğu görülmektedir (Altınay ve Yüceer, 1992).

Kaftanlar sultanların ayrıcalığını hissettirir nitelikte giysiler olup, özellikle

tören kaftanlarının kesimleri normalden uzun ve iridir. Bedende kesim düzdür ancak

giysiyi genişletmek amacıyla yanlarda “peş” denilen parçalar kullanılmıştır. Kol

boyları uzun geniş ya da dar kesimi düşük takma özelliğindedir ve kol üstü düzdür.

31

Önde şeritli ilik – düğme ya da birit ilik – düğmeli kapama görülmektedir. İçte

pamuklu ya da ipek atlas, canfes gibi dokumalardan astarlama yapıldığı, astar

süslemelerinde harç, aplike ya da geniş pervaz kullanıldığı görülmüştür. Erkek ve

kadın kaftanları arasındaki fark çok azdır. Erkek kaftanlarında geniş, kadın

kaftanlarında ise göğüs kısmı bedene oturtulan bir kesim uygulanmıştır.

Kaftanlar; giyildiği yer ve zamana göre üçe ayrılır. Bunlar ;

3.3.7.1. İçe Giyilen Kaftanlar (Fotoğraf 23) (Çizim 3)

Fotoğraf No : 23 T.S.M. Çintemani Motifli İç Kaftanı (Sözen, Güner.1988)

Çizim No : 3 T.S.M. Çintemani Motifli İç

Kaftanı Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.3.7.2. Dışa Giyilen Kaftanlar ( Merasim Kaftanı )

Dışa giyilen türlerine merasim kaftanları denilmiştir. Bunlar altın ve gümüş

teller ile dokunmuş kumaşlar, çatma veya seraserden yapılmıştır. Bunlar diğer

kaftanlara benzemekle birlikte sadece kolu üzerinden omuzdan aşağıya doğru

kaftanın boyu kadar (yen) denilen bir kol bulunmaktadır. Yen’in görünüşünü

görkemli yapmak ve Osmanlı İmparatorluğu merasim usulüne göre bayramlarda ve

cüluslarda öpülmek gibi tarihi bir görevi vardı. Tanzimat’tan sonra bu usul kalkmış

ve taht saçağı öpülmeye başlanmıştır (Altay. 1979 ; Altınay ve Yüceer. 1992). ( Fotoğraf 24).

32

Fotoğraf No : 24 I. Süleyman’ın Oğlu Şehzade Mehmet’in Tören Kaftanı (Altay.1979)

3.2.7.3. Zırhlı Kaftanlar

Zırhlı kaftanlardan; Dırî postin adı verilen kısa kaftan, hafif zincirden zırhın

üzerine ipek dokuma kaplanarak yapıldığı bilinmektedir. T.S.M. de bulunan örnekler

içinde Fatih Sultan Mehmet’e ait sarı atlas astarlı güvezi atlastan yapılmış bir Dırî

postin vardır.

Zırhlı gömleklerde giyilmiştir. Bu gömlekler; baştan geçirilerek giyilmek üzere

yapılmış, kolsuz ve yuvarlak yakalı, parlak sarı atlas içinde olağanüstü incelikte

zincirlerle yapılmıştır. Bazılarında zincirin altında ve üstünde koyu güvezi bir kadife

kullanılmış ve yaldızlı plakalarla bezenmiştir. T.S.M. de ki örneklerden III. Ahmet

tarafından giyilmiş açık ten rengi zincirli ipek gömleğin, yonca yaprakları ve rumiye

benzer formda plakalarla süslü olduğu bilinmektedir.

33

Zincirli gömlek ve kaftanlar benzer desenli şalvarlarla giyilmekteydi. Bu tür

giysilerin desenleri, padişah halk önüne at üzerinde çıktığında, çarpıcı bir etki

yaratacak şekilde tasarlanmıştır. ( Fotoğraf 25 )

Fotoğraf No : 25 Sadrazam Mahmut Paşa’nın Dışı Kumaş Kaplı Zırh Kaftanı (http://www.tsk.mil.tr)

3.3.8. Kolluk – Dizlik Süs ya da korunmak amacıyla giyilen, asıl giysiye ilave olarak kullanılan

giysilerdir. (Fotoğraf 26) (Çizim 4)

Fotoğraf No : 26 T.S.M. 13/896 Kolluk

Çizim No : 4 T.S.M.13/896 Kolluk Deseni (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

34

3.3.9. Çizme

Koncu dize kadar veya dizden yukarı çıkan deri ayakkabıdır. Tarih boyunca erkek

ve kadınların giydiği çizme, Osmanlı devrinde dışı ve koncu nakışlarla süslü olarak

ayrılmış ve bir sanat haline gelmiştir ( Önder, 1998, 58 ). ( Fotoğraf 27, Fotoğraf 28 )

Fotoğraf No : 27 TSM. Çizme

(http://www.bitliskulturturizm.gov.tr)

Fotoğraf No : 28 Badisches Landes Museum, D208 Çizme Karlsruhe (Zähringer Stiftung)

(http://www.tuerkenbeute.de/)

3.4. Kaftanlarda Kullanılan Kumaşlar Hakkında Genel Bilgiler

Türk kumaşlarının ulaştığı düzeyde, dokuma esnafının sıkı denetim ve örgütlenme

içinde bulunmasının büyük payı vardır (Sözen, 1983, s.307). Türk kumaş tekniği, ev

dokumaları (kadınların evlerde dokudukları, ipek, keten, yün vs.), çarşı dokumaları

(dokumayı meslek edinenlerce dükkânlarda), saray kumaşları (saray için özel

dokunanlar), taklit Türk kumaşları ( Fransız, İtalyan, Ruslarca taklit edilerek

dokunanlar ) olmak üzere dört gruba ayrılarak gelişim göstermişlerdir (Akdeniz.2007).

Eskiden halkın giyim biçiminden, yaşayışından tamamen farklı durumda olan

padişah, hanedan ile Saray mensuplarının elbiseleri için özel olarak dokutturulan

kumaşlara “Saray Kumaşları” denir. Yalnız sarayın gereksinimini karşılamak için bu

tezgahlar çalışır ve başka iş görmezlerdi. Saraya ait kumaşlar gerek süsleri gerekse

kullanılan malzemenin zenginliği ile diğerlerinden üstün olurdu. Padişah ile Saraylı

tüm giysilerinin belli kurallara bağlı kalması nedeniyle, özellikle Padişahın günlük

35

kıyafetlerinde, tören elbiselerinde kumaş cinsine ve desenlerine büyük titizlik

gösterilmesi, saray tezgahlarının gelişmesinde büyük rol oynamıştır (Altay, 1979, s.3).

Osmanlılarda kumaş sanatı, saray sanatı olarak devlet hazinesine büyük gelir ve

kâr sağladığı için gelişmesini devlet kontrolü altında sürdürmüştür. Kumaşlarda

kullanılan ipek, altın ve gümüş tellerin miktarı ve dokumanın işlemleri kontrol altında

yürütülmüştür. Başkent Bursa, sadece ticaret değil, imparatorluğun ipek üretim

merkezi olmuştur (Yetkin, 1993, s. 332). Bursa da bulunan dokumacılık sanatı

Osmanlılar devrinde XV. ve XVII.yy. içinde en yüksek seviyeye ulaşmıştır. İpek

üretimiyle birlikte kumaşları süslemek amacıyla yapılan işlemlerde kullanılan oya,

püskül, saçak, şerit, ipek kaytan gibi gereçler de Bursa da imal edilmiştir (Sürür,1972, s.

28-30).

Eski kumaşlara ülke, şahıs, malzeme ve tekniklerine göre adlar verilmiştir.

Bunlar;

• Kumaşın dokunduğu ülkeye göre ; Halep kumaşı, Bursa kumaşı, Şam kumaşı,

Musul kumaşı gibi…

• Kumaşın adıyla dokunduğu yerin beraber kullanılmasına göre ; Bursa

Kadifesi, Üsküdar Çatması, Ankara Sofu, Bilecik Çatması gibi…

• Dokunduğu yerin değilde kullanılan yerin adını taşımasına göre ; Trablus

kuşağı, Sevaillerden Konya örneği gibi…

• Şahıs adı verilen kumaşlar yada usta adı ile anılan kumaşlar ; Hasan Bey

Keyfiyesi yada Selimiye, Mecidiye, Ahmediye gibi padişah adlarına göre

isimlendirilmişlerdir.

• Teknik adı ile anılanlar hepsinden daha fazladır. Bunlar; Tafta, Atlas, Kadife,

Kutnu gibi…

• Malzemeye göre ; Kutnu telli, Taraklı atlas, Telli Hatai

• Renklerin sayısına göre ; Serenk, Hafrenk

• Kumaşın desenine göre ; Benekli, deve tabanı, Çınarlı Hatai gibi.(Özer.1952,

s.291)

36

Tezcan’a göre; Osmanlı döneminde yünlü, pamuklu ve ipekli kumaşlar

dokunmuştur. Bunlar;

3.4.1. Pamuklu Kumaşlar

Osmanlı kaynaklarında pamuk, “Penbe” olarak geçer. Pamuklu dokumalar

içinde en çok adı geçenler; boğası, kirpas, alaca, bez, mendil, beledî, yemeni, tülbent,

basma, çit, yazmadır.

3.4.1.1. Boğası

Boğası, en basit en basit dokuma tekniği olan “bez ayak”la dokunmuş bir

cins pamuklu kumaştır.

Bugünkü Amerikan bezine benzeyen ve kaput bezini andıran kumaş çeşidi

olup, eskiden kaftanlara astar olarak konurdu. Hala Isparta ve Denizli’ de

dokunmaktadır (Arseven, 1986, s. 274).

3.4.1.2. Kirpas

Boğasıya nazaran daha kaba dokunmuş bir kumaştır. Bugünkü branda

bezleri ayarında olup; daha çok ordu ihtiyacında ve Otağ – ı hümayun denilen sultan

çadırlarının yapımında, ağır kapı perdelerinde (cami, türbe gibi) kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 21).

3.4.1.3. Alaca

Çeşitli renk pamuk ipliklerle el tezgahlarında dokunan bir kumaş türü.

Selçuklulardan beri Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dokunduğu bilinmektedir.

Alacadan kadın ve erkek giyimleri (hırka, mintan, şalvar, entari vs.) dikilmektedir.

Pamuk – ipek karışımı alacalara Halep veya Şam alacası denir. Anadolu’da; Bursa,

Erzincan, Denizli, Balıkesir, Konya (Hadim), Gaziantep (Kilis) alacaları çok

tanınmıştır. Alacaların Beşparmak, Yollu, Çizgil, Çubuklu gibi çeşitleri vardır (Önder, 1998, s 11 - 12).

37

3.4.1.4. Bez

Pamuk veya ketenden yapılmış dokuma. Pek çok çeşidi olur ve onlardan

çamaşır, elbise, çarşaf, kese, havlu, torba ve örtü gibi eşyalar yapılırdı. Cinslerine

göre yerli bez, amerikan bezi, trabzon bezi gibi çeşitleri vardır. Sade, düz renkli

olanlara akbez ve renkli çiçekli olanlara alaca bez denir (Arseven, 1986, s. 217).

3.4.1.5. Mendil

Bugün Kastamonu ve çevresinde hala mendil denilen kumaşlar

dokunmaktadır. Bunlar kırmızı,mavi renklerde, pamuk ipliği ile dokunmuş kareli

kumaşlardır (Tezcan, 1993, s. 23).

3.4.1.6. Beledi

Bezayağı örgüsüyle dokunmuş, çift katlı, pamuklu kumaş. Beledi

kumaşlarda desenler genellikle geometriktir. Motifler iki katın kesişmesiyle

oluşturulmuştur ve bu kesişmeler katları birbirine bağlar. Katların biri genellikle

beyaz yada krem rengi, diğeri koyu mavi, yeşil, kırmızı yada sarıdır. Bir yüzde zemin

beyaz, motifler renkli; diğer yüzde zemin renkli motifler beyazdır. Her iki yüzü de

kullanılabilir. Günlük yaşamda perde, sedir örtüsü, yorgan, minder, yastık yüzü

yapımında kullanılmıştır (Larousse, 1986, s. 1481).

3.4.1.7. Yemeni

Anadolu’da kadınların başlarına bağladıkları çiçek desenli tülbent. Eskiden

Yemen’de yapıldığı için “Yemeni” adını almıştır. Desenleri yazmaya benzer biçimde

ağaç kalıplarla basılmıştır. Genellikle kenarları çiçek oyaları ile süslenir (Önder, 1998,

s. 267).

3.4.1.8. Tülbent

Aslı dülbend ve gönül bağlayan manasında dilbend’ den gelir. İnce pamuk

ipliğinden dokunmuş, gayet yumuşak, beyaz ve ince bezdir. Başörtüsü, yemeni,

yazma, sarık yapımında kullanılırdı (Arseven, 1986, s. 2748).

38

3.4.1.9. Basma

Üzerine renkli çiçek veya desen basılmış kumaş türüdür.

3.4.1.10. Çit

Pamuk ipliğiyle bezayağı örgüde dokunmuş ve üzeri baskı tekniği ile

desenlendirilmiş baskılı dokuma türüdür (Larousse,1986, s. 2748).

3.4.1.11. Yazma

Pamuklu bezler üzerine elle yapılan vaya ahşap kalıplarla basılan renkli

süsleme.

Bez üzerine elle çizilen desenlerin fırça ile renklendirilmesine “kalem işi

yazma” denir. Bu tür yazmalar daha çok Kandilli ve Üsküdar’da yapılmıştır (Önder,

1998, s.226).

3.4.2. Yünlü Kumaşlar

Yünlü dokumaların başında Osmanlıların “çuka” dedikleri çuhalarla sof ve

şallar gelir.

3.4.2.1. Çuha

Çözgü ve atkısı yün yapağından iğrilmiş iplikten, havlı düz renkte ve sade,

tok kumaş (Altay, 1979, s. 11).

Önceleri İran, Türkistan ve Mısır’da dokunurken, daha sonra Avrupa

tezgahlarında da dokunmaya başlamıştır. Osmanlılar devrinde Bursa, İstanbul,

Edirne, Selanik ve Şam’da çuha dokuyan atölyeler açılmış, şehirlerde çuha

tezgahları kurulmuştur. Dokunuşlarına göre, çuhanın yedi enzadeliğine “yağmurluk”,

altı enzadeliğine “mirîahurî”, dört enzadeliğine “cakşır” denmiştir (Önder, 1998, s. 59 –

60).

39

XV. yy. ortalarından itibaren en iyi cinsin Selanik fethedilinceye kadar

Eğin’de dokunduğu ve bunlardan padişah ve şehzadeler giyim eşyası yapıldığı II.

Mehmed’ e ait dört kaftan ve muhtelif kaftanlardan öğrenilmektedir (Altay,1979,s.11).

3.4.2.2. Aba

Yünden dövülerek yapılan ince keçeye benzer, kalın ve kaba kumaş.

Bunlara şayak da denir. Cübbe, hırka potur, terlik yapımında kullanılır. Soğuğu

geçirmez; iklimi sert dağlık bölgelerde giyildiği gibi, bazı tarikat dervişleri tarafından

da kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 7).

3.4.2.3. Keçe

Yün ve tiftiğin dövülmesi ve sıkıştırılması ile yapılan kaba kumaş (Önder, 1998, s. 135).

XVII. yy. da Selanik, Muğla, Edirne ve Rodos keçelerinin adı geçer.

Keçenin kalınına kebe adı verilir (Tezcan, 1993, s. 25).

Yeniçerilerin başlarına giydikleri, arkaya devrik üsküfleri keçeden dikilmiş,

ayrıca yeniçeriler kaba keçelere kılıç vurarak savaş talimleri yapmıştır (Önder, 1998, s.

136).

3.4.2.4. Sof

Tiftik yapağından ince bükülmüş iplikle dokunan düz kumaşa Ham veya

Som sof denir. Eni bir arşındır. Dokunan kumaş yıkanıp kurulandıktan sonra

kullanılır. Kumaştaki parlaklık fırınlama ile elde edilir. Beyaz, siyah,al renkleri çok

aranan ve kullanılan cinslerdir, diğer renkleri de vardır (Altay, 1979, s. 16).

Softan; erkek ve kadın elbiseleri (kaftan, şalvar, cepken, entari) bel

kuşakları, perdeler, yatak örtüleri, döşemeler, seccadeler yapılmıştır (Önder, 1998, s.

233).

3.4.2.5. Şal

Atkısı ve çözgüsü yünden, kendine has desen gösteren bir kumaş cinsidir.

40

Şal dokunduğu bütün ülkelerde kendine has desenleriyle kimliğini

korumuştur. Özellikle badem şeklindeki karakteristik motifi, pamuk, keten, ipekliler

üzerinde de kullanılmış ve “şal deseni” olarak tanımlanmıştır (Tezcan, 1993, s.25).

Şalın, kaftanlardan kavuk sargısına, kuşağa, seccadeden yatak örtüsü,

perde, bohça, yorgan yapımına kadar çok yaygın bir kullanım alanı vardır.

3.4.3. İpekli Kumaşlar

16.yy. dan itibaren bilinen belli başlı ipekli dokuma çeşitleri; tafta ve valeler,

atlas ve kutnu, kadifeler, kemhalar, seraserler vs. olmak üzere gruplandırılabilir.

3.4.3.1. Kadife

Çözgüsü ve atkısı ipekten olan havlı kumaş. Atkısında klaptan bulunanına

telli kadife denilir. Kadifenin havı, esas çözgülerin arasında olan fazla çözgülerden

yapılır. Bunlar kumaşın yüzüne atkının bulunduğu yerlere yerleştirilen teller

vasıtasıyla çekilip çıkarılır, sonra düzlenir.

Türk kumaşları arasında kadifeye 15.yy ortalarından evvel rastlanmaz.

Esasen bu zamana kadar dışarıdan ithal edilen ipekle çalışmakta iyidir.

3.4.3.2. Kemha

Kemhanın çözgüsü ve atkısı ipek, deseni yapan takviye atkısında ayrıca

gümüş veya altın alaşımı, telle çok sık dokunmuş ipekli bir kumaştır. Kemhanın

deseni çözgü yüzlü saten üzerine ipek ve klaptan takviyesiyle dokunur ve çok

kompleks bir teknik gösterir. Kalın ve sık dokunmuş olması, üst kaftan yapımına çok

elverişlidir (Gürsu, 1998).

Kemha, renk ve desen zenginliği altın ve gümüş klaptanla dokunuşundan

dolayı değerli bir kaftanlık kumaştır. Kemha tezgahlarının erken tarihlerde, Bursa ve

Amasya’ da olduğu bilinmektedir. Daha sonraları İstanbul’da saray tezgahlarında da

dokunmuştur. Saraya ait bir dokuma atölyesi planında kadife ve kemha bölümleri

41

bulunmaktadır (Tezcan, 1993, s.33). 15. yy. sonu ve 16.yy. başlarında, muhtelif adlar

altında 8 cins kemha’nın memleketimizde dokundukları tespit edilmiştir. Dokuma

özelliklerine göre ; Yek – renk kemha, Peşurî kemha, Müzehhep kemha, Dolabî

(tolabî) kemha, Tabi kemha, Güvez Bursa kemhası, Kırmızı Amasya kemhası (Altay,

1979, s.14).

3.4.3.3. Kutnu

Çözgüsü ipek, atkısı pamuk ve ipek karışık atılmış, kalın, çoğunlukla yollu,

eni dar bir kumaştır (Tezcan, 1993, s. 29).

Parlak kumaşların en eski örnekleri kutnularda görülür. Çok defa yol yol

renkli çizgilerle yapılan bu kumaşların çözgü telleri pamuk ve ipek olarak atılır,

dokunduğu zaman renkli çizgiler atlas dokuması gibi parlak görünür. Bu kumaşların

atkı telleri çok defa pamuk olarak atılmıştır. Özellikle erkek giysileri ve kaftanları

yapmak için kullanılmıştır (Dalsar, 1960, s. 42).

Kutnu kumaşlar zamanla ipekten parlak, pamuktan mat çizgiler şeklinde

çubuklu olarak dokunmuştur. İpek çizgileri çoğunlukla sarıdır. Zaman zaman renkli

olarak ta dokunmuştur (Gürsu, 1988, s. 27).

3.4.3.4. Seraser

Altın alaşımlı, gümüş telli kumaş Türk kumaşı (Önder, 1998, s. 229). Baştan

başa anlamına gelen seraserin çözgüsü ipek, atkısı gümüş veya altın teldir (Yetkin,

1993, s.332). Bununla beraber altın veya gümüş tellerin yanı sıra inci ile yapılan

işlemelerle zenginleştirilmiştir (Uğurlu, 1988, s.5). Deseni bir eni kaplayacak; kumaşın

altın ve gümüş tellerini gösterecek şekildedir (Yetkin, 1993, s.332). Osmanlı sarayında

üst kaftanı olarak en fazla kullanılan kumaştır (Tezcan, 1993, s. S.156). Sade fakat çok

görkemli desenleri vardır. Konturları açık yeşil ve turuncu renkle belirtilmiştir.

Padişah tarafından devlet için hizmet görenlere, yabancı hükümdarlara ve elçilerine

seraserden yapılmış kaftanlar hediye edilmiştir (Yetkin, 1993, s.332 - 333).

42

En iyi cinsinin İstanbul’da Saraya bağlı tezgâhlarda “Serasercibaşı”nın

nezaretinde dokunduğu ve adına da İstanbul Seraseri denildiği bilinmektedir.

Seraser’in bu düz cinslerinden başka çiçekli olanları da vardır. Bunlara

çiçekli seraser veya Kârhane-i Hassa defterindeki kayda göre Seraser-i müzehhep

(Öz , 1946. s. 44) adı verilmiştir.

Düz seraser ile Müzehhep (Çiçekli) olanları arasında dokumada farklar

bulunmaktadır. Düz seraserlerde atkı olarak kullanılan altın alışımlı gümüş veya

doğrudan doğruya gümüş tel olduğu halde Müzehhep’lerde (Çiçekli) zemin yine

telden atkılarla yapılmış fakat çiçeklerin dokunmasında tel yerine klaptan

kullanılmıştır.

Seraser dokuyan tezgahlar daimi kontrol altında bulundurulur, kalp

işlenmemesine dikkat olunur, çok revaçta bir kumaş olduğundan zamanla artan

tezgahlar tahdid edilir ve kumaşlara Miri damga vurulurdu. (Bu husustaki emirler

Fermanlar Merhum Ahmet Refik tarafından 10,11 ve 12. hicri asırlarda İstanbul

hayatı adlı eserde neşredilmiştir).Bu fermanlardan anlaşıldığına göre,iktisadi

sebeplerle 17. yy.dan itibaren Seraserlerin kalitesi alınmak istenilen önleyici

tedbirlere rağmen, bozulmaya başlamış,hatta IV. Murad zamanında altın ve gümüş

telli kumaşların dokunması yasak edilmiştir ( Altay, 1979, s.14).

3.4.3.5. Atlas

İnce ipekten sık dokunmuş düz renkte sert ve parlak bir kumaştır.

Umumiyetle kırmızı renkte dokunurdu. Padişahlara yapılan kaftanlarda en çok

kırmızı, mavi, yeşil renklileri tercih edilmiştir. Atlas tel adedine ve dokunuşuna göre

kıymetlenen bir kumaştır (Altay, 1979, s.12).

Atkısı ve çözgüsü ipekten olan atlas, erkek kıyafetlerinde İslam fıkhına göre

haram olduğu için pamukla karıştırılarak kullanılmıştır. Atlaslar dokuma tekniğine

göre; çözgü yüzlü, atkı yüzlü, çift yüzlü, donuk (atkı ve çözgüsü çapraz), yanar döner

(atkı ve çözgü farklı renkte) atlaslar olmak üzere çeşitli gruplara ayrılır. 1640 tarihli

43

narh defterinde kırmızı atlasların diğerlerinden daha pahalı olduğu yazılıdır. Bunun

sebebi talebin fazlalığından kaynaklanırdı. Ayrıca kumaşta sırma ve sim işlemeler,

desen dokumalarda fiyatı artırıyor (Erdem, 1992, s. 80 – 81).

Atlastan kaftan, şalvar, cepken gibi kadın ve erkek elbiseleri dikildiği gibi,

yorgan, perde, bohça ve döşemelerde kullanılır. XVI. yy. da İstanbul’da atlas ticareti

yaygınlaşmış, Osmanlı sarayında hediyelik eşyalar arasında yer almıştır. Atlas,

sancak ve bayraklarda, padişah fermanları ve cüz keselerinde, kitap kılıflarında da

kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 7).

3.4.3.6. Canfes

Düz renkli, ince, ipek Türk kumaşı. Tek kat çözgü ve kat atkılı, aralıklı

olarak münavebe ile örgü gibi dokunmuştur. Atkıları seyrek atıldığı gibi, aynı

renkteki çözgüleri kumaşa değişik bir güzellik katar. Canfeslerin yanardöner ve

kumrugöğsü adında iki ayrı çeşit vardır (Önder, 1998, s. 43).

Atkı ipekleri taftaya göre kalın ve seyrektir. Ancak bazen çözgü ve

atkılarında farklı renkler kullanılarak yanar döner bir renk elde edilir. Yeşil, sarı, mor,

al renkleri çok kullanılmıştır. Canfes, daha çok ağır ipekli kaftanlara astar olarak

kullanılmıştır. Ayrıca yazlık ferace, şalvar, içi pamukla kapitone edilerek kışlık kaftan

yapımında, mintan, takke, çorap, bohça, yatak örtüsü yapımında da kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 29) .

3.4.3.7. Çitari

Üç Pamuk, bir ipek iplikle dokunan Türk kumaşı. Sitarî de denir (Önder, 1998,

s. 43). Kutnu ile yollu olması bakımından benzer.Ancak kutnuda düz yollar atlas

yüzlü; yollardan bazıları çiçek desenlidir. Çitaride yollar bez yüzlü ve genellikle çift

renklidir. Altı parmak denilen kumaş da bez ayağı dokumalı, yollu, yollar çitariye

nazaran daha fazla renkli ve canlıdır (Tezcan, 1993, s. 29). Çitariden, çakşır, işlik, entari,

önlük,şalvar,cepken gibi giyim eşyaları dikilmiştir (Önder, 1998, s. 43).

44

3.4.3.8. Diba

Gümüş ve altın sırma tellerle dokunan kumaş (Önder, 1998, s.43).

İpekli ve renkli kumaş çeşidi. Bir tür kalın Canfes’e verilen addır. Altın,

gümüş karışık dokunmuş, çiçekli, ipekli kumaşlara da Diba – yı münakkaş denirdi.

Acem dibası, Frengi ağır telli ve nakışlı mor diba, Venedik heft renk turfanda nakışlı

diba çeşitleri, ala ve edna gibi farklı kalitede olanları vardı. “ Diba – yı Münakkaş

tarzı kıymetli metaller ve ipekle, çiçekli veya süslü motiflerle dokunmuş kumaşlara

sündüz, İstufa, Avrupa dillerinde ise Brokart adı verilir (Pakalın, 1993, s. 449).

Diba; atlas ile kemha arasında, zemini atlas dokuma, telli ve desenli bir cins

kumaştır. Ancak zaman zaman dokumasında kullanılan altın veya gümüş telin

miktarı değişmekte ve bol kullanıldığında “ağır” desensiz dokunduğunda “sade”

kelimesiyle ifade edilmektedir. İstanbul’un telli dibası, Bursa’nın ağır dibası üzerine

sırma nakışlısı, turuncu Bursa dibası, petek işi turuncu İstanbul dibası gibi yerlileri

olduğu gibi doğu ve batıdan gelen dibalar vardır. Heft (yedi) renk Acem dibası,

Frengi ağır telli ve nakışlı (desenli) dibası, Venediğin heft renk turfanda nakışlı

dibası, Venediğin sair heft renk sade dibası, Nemçe (Avusturya) dibası, Ceneviz Lepe

dibası gibi.

Dibanın kullanım alanı çok geniştir. Giyim – kumaş olarak; kaftan, şalvar,

arakıye (takke) yapımında, mefruşat olarak; sedir örtüsü, yastık, perde, yorgan yüzü,

yapımında ve yapuk (eyer örtüsü) yapımında kullanıldığı tespit edilmiştir (Tezcan,

1993, s. 29).

3.4.3.9. Selimiye

Çözgü ve atkısı ipekten, genellikle boyuna yollu, yolların içi çiçek suyu

desenli bir ipeklidir.Yolları ayıran küçük kutulu ince şeritler, bu kumaşın ayırt edici

özelliğidir. Osmanlı kumaşlarında desen atkıdan verilirken, Selimiye kumaşlarındaki

ince şeritlerin çözgüden desenlendirilmesi Batıdan gelme bir teknik özellik gibi

görülür (Tezcan, 1993, s. 35).

45

On sekizinci yüzyıldan sonra dokunmaya başlayan ve Üsküdar’da Ayazma

Camii civarındaki tezgâhlarda imâl edilen bu kumaşa Selimiye adı verilmesi her

halde III.Selim devrinde o semte Selimiye kışlası yapıldıktan sonra olmalıdır.

Bu cins kumaştan elimizdeki en eski parça I. Mahmut'a ait bir kaftandır.

Daha evveline ait giyim eşyası tespit edilemediğinden bu padişah zamanında

dokunmaya başlandığına hüküm olunabilir (Altay, 1979, s. 18).

3.4.3.10. Çatma

Dokunuşu itibariyle kadifenin bir cinsi olan ve Fransızların «Velours â

Double Hauteur» dedikleri çatmanın kadifeden farkı, zemine nisbetle çiçeklerinin

veya süslemesinin havının daha yüksek oluşundadır.

Eski kayıtlarda âlâ, evsad, ednâ cinsleri ile Kadife-i çatma diye yazılıdır.

886 - 891 (1481 -1486) seneleri arasında sancağa çıkanlar şehzadelere

verilen eşya arasında (Topkapı Sarayı Arşivi No. D: 10017) «Mirahûrî kaftan Bursa'nın

Çatma kadifesindedir ki altunludur.» kaydı mühimdir. Çünkü, bu zamana kadar

gerek Hazine Defterlerinde gerekse vesikalarda Mirahûrî kaftanların hemen hemen

Yezd (İran) ve Frenk (Avrupa) Kemha ve Kadifelerinden yapılmış olduğu

görüldüğünden bu devirden itibaren Bursa çatmasının da artık yabancı kumaşlarla

boy ölçüşecek seviyeye eriştiğine delildir.

On sekizinci yüzyıl sonlarına doğru döşemelik çatmalar Üsküdar’da da

dokunmaya başlamış, bunların bilhassa yastıklıkları meşhur olmuştur (Altay, 1979, s.

11).

Çatma Kumaşlar hem iç pazarda hem de dış pazarda çok ilgi görmüştür.

Avrupa’ya giden elçiler, yabancı devlet başkanlarına çatma kumaşlarda hediye

etmişlerdir (Tezcan, 1989, s. 30).

Çatma kumaşlardan ; Kaftan, cepken, minder, yastık yüzü, perde, döşemelik

olarak kullanılmıştır (Önder, 1998, s.51).

46

3.4.3.11. Serenk

Kemha tekniğinde, fakat dokumasında altın veya gümüş teli bulunmayan bir

kumaştır. Bunun yerine kullanılan parlak, sarı renk ipekle altınlı kumaş izlenimi

yaratılmak istenmiştir (Tezcan, 1993, s. 33). Sarı ipek; Osmanlı imparatorluğu’nun

ekonomik durumunun bozulduğu sıralarda altın veya gümüş tel israfını engellemek

amacıyla kullanılmıştır (Tezcan, 1993, s. 156).

Zemini güvez renk ve kendinden desenli olup üç renkli dokunmuştur.

Çiçeklerindeki verevine çizgiler kumaşa işlenmiş hissini vermektedir. Çiçeklerindeki

verevine çizgiler kumaşa işlenmiş hissini vermektedir.

Çiçekli olanına, Serenk, beneklisine Şahbenek, düz olanına ise Sade Serenk

denilir (Altay, 1979, s. 16).

3.4.3.12. Abani ( Ağbani,Ağabani )

Çözgüsü ipek, atkısı pamuktan bez ayağı dokumalı bir kumaştır. Zemini

beyaz, dalları safran renginde desenleriyle karakteristiktir.

Sarık, yorgan yüzü, bohça, kadın elbisesi yapımında kullanılırdı (Tezcan,

1989, 33) .

Osmanlılarda halk, ûlema sınıfından ayrılmak için, feslerin üzerine, abani

sarık sarmışlardır (Önder, 1998, s. 7).

3.4.3.13. Şîb

İpekli olup tel ile dokunması zenginleştirilmiş bir kumaştır (Tezcan, 1989,

s. 33).

Bursa, İstanbul el tezgahlarında dokunmuştur. Şîbten giyim eşyası, bohça,

yastık örtüsü vb. yapılmıştır (Önder, 1998, s. 241).

47

3.4.3.14. Hare

Çözgüsü ipek, atkısı ipek ve iplik karışığı olup; sık dokunmuş, görünüşü

kendinden dalgalı bir kumaştır. Hareler, kumaş dokunduktan sonra iki kızgın silindir

arasında kumaş ezmek ve sürtmek suretiyle elde edilir. Venedik mevçli, nakışlı hare,

Frengi sade hare gibi yabancı cinslerinin yanında Bursa ve İstanbul harelerinin de adı

geçmektedir. Bursa’nın telli iki yüzlü haresi ile telli, pullu,sade ve renkli cinsleri

geçmektedir (Kütükoğlu, 1983, s. 115).

3.4.3.15. Gezi

Çözgüsü ipek, atkısı ipek ve iplik karışığı sık dokunmuş hareli kumaş.

Çözgüye nazaran atkı birkaç kat ipek ve iplikle karışık ve bir arada dokunduğundan

atkılar ince çözgüler arasında kalın olarak fark edilmektedir. Kumaşın hâresi,

dokunduktan sonra, iki kızgın (Eski tâbirle mengene) silindir arasında ezmek ve

sürtmek suretiyle elde edilir. On altıncı yüzyıldan itibaren görülen Gezi’den

Padişahlara dış kaftanları yapılmıştır ( Altay, 1979, s. 12).

3.4.3.16. Sevaî ( Savai )

İpek ve kılaptanla dokunmuş bir kumaş cinsidir (Özbel, 1945).

Osmanlı devrinde Bursa ve Üsküdar’da dokunan ipekli bir kumaş çeşit.İpek

ve pamuk karışımı dokumaya altın, gümüş teller de eklenir ve bu çeşit kumaşa “telli

sevai” denir. Entari, kuşak, cepken, şalvar gibi giyimlerde, çubuklu desenli, altın ve

gümüş telli sevailer kullanılmıştır (Önder, 1998, s. 229).

3.4.3.17. Hataî

İpek ve klaptanla dokunmuş sert bir nevi kumaş.

Çözgüsü ham ipekten olup kumaşa istenilen sertlik bununla verilmiştir.

Atkısı ise bükümlü iki ipek teli ve bir klaptanlıdır.

16. yy. 2. yarısından sonra rastlanan bu kumaştan umumiyetle Padişahlara

dış kaftanı yapılmıştır.

48

3.4.3.18. Tafta ve Valeler

Çözgü tellerinin azlığına göre ayrı bir kısımda toplanan taftalar, daha hafif

ipekli kumaşlardır. Sert dokunuşlu olan taftalar, kadın elbiseleri yapmak, sedirleri

örtmek, perde ve çadırlar yapmak için kullanılmıştır. Özellikle Osmanlı

donanmasının gereksinimi için Bursa’dan çok defa tafta siparişi verilmiştir (Dalsar,

1960, s. 232).

15. yy. dan 18. yy. a kadar dokunan taftaların isimleri; yekta tafta, çifte

tafta, hareli tafta, Bursa taftası, bürüncük taftası, miski tafta, üsbürük tafta, serh

tafta, sipez tafta, şam taftası, Halep taftası.

Valeler; tafta ayarında olan ipekli kumaşlardır. Tafta kumaşlar dokunduktan

sonra pişirilmezler. İpekli kumaşların dokunduktan sonra pişirilmiş olanlarına “vale”

demek mümkündür. Valeler genişlikleri ve çözgü teli sayısı olarak benzerler. Bazı

vale cinsleri ; Bursa valesi (Güvezi Kaftanlık), Bursa valesi (Al Kaftanlık), sade vale,

sarı ve yeşil vale, muğrak vale, telli vale (Dalsar, 1960, s. 55 – 57).

3.5. Kaftan Kumaşlarında Görülen Renk ve Motif Özellikleri

Türk kumaşları, kadifeleri incelenince; renk ahenginin hayret edilecek kadar güzel

olduğu görülür. Bilhassa XVI.-XVII. yy.ların Türk kumaşlarındaki renk varyasyon

ve nüanslarını, diğer milletlerin kumaşlarında görmek imkânsızdır (Altay, 1979, s. 18).

Kumaşlarda motif olarak nakkaşhanenin hazırladığı örnekler kullanılmıştır. Bu

motifler genellikle diğer sanat ürünleri (kitap, çini, ahşap, maden, vs.) ile ortak

karakter taşırlar. Buna rağmen kumaşın malzeme olarak özelliği ve elbise olduktan

sonra vücuttaki görüntüsü düşünülerek daha serbest motif düzenlemeleri tercih

edilmiştir. (Toktaş, 2006 )

Türk kumaş desenleri XIV. yy. da oldukça büyük motifli az fakat çok canlı

renklerdir. İri kozalak, çınar yaprağı, nar motifleri bu yüzyılın karakteristik özelliğini

taşır.

49

XV. yy.da desenler bir yüzyıl öncesine nazaran daha küçük fakat kullanılan renk

adedi daha fazladır (Altay, 1979). Genelde, ince rumi kıvrımları arasında yer alan

hatayiler kullanılmıştır (Tezcan, 1997).

XVI. yy. Türk kumaş sanatının en ileri gittiği devirdir. Bu devirde lâle, karanfil,

bulut ve benek motifi en güzel örneklerini vermiştir.

XVI. yy.ın 2. yarısında karanfil pek çok kullanılmış ve stilize birer yelpaze şeklini

almıştır, buna Yelpazeli Karanfil denir.

XVII. yy.da dokunan kumaşlarımızda lâle deseninin daha az ve şeklinin biraz

değişmiş olduğunu, buna karşın karanfil deseninin çoğalmış olduğunu görürüz. Bu

devirde madalyonlu motiflere de oldukça fazla tesadüf edilmektedir. Madalyonlar

gayri muntazam koyu kırmızı, renkleri biraz daha açık ve kumaşların zemin renkleri

daha parlaktır.

XVIII. yy.ın 2. yarısından XIX. yy.ın sonuna değin küçük ve yollu kumaşlar

görülür. Yollu kumaşların en güzel örneklerini Selimiye’de dokunan Selimiye

kumaşlarında buluyoruz (Altay, 1979, s. 18 – 19).

Türk süsleme sanatlarında kullanılan motifler belirli bir üslup ve sistem içerisinde

düzenlenmiştir. Türk motifleri geleneksel el sanatlarının çoğunda, uygulanacağı yere

ve tekniğe göre şekil almış ve bazı sanatlarla özdeşleşen motif grupları ortaya

çıkmıştır. Bu sebeple motiflerin sınıflandırılması araştırmacıların uğraştıkları sanat

dalına göre çeşitlilik göstermektedir.

3.5.1. Bitkisel Motifler

Doğudaki bitkilerin soyutlanarak veya bütünsel şekliyle natürel ya da stilize

şeklinde kullanılmasıyla ortaya çıkan süslemelerdir.

50

3.5.1.1. Çiçekler

3.5.1.1.1. Hatai ( Hatayi )

Stilize motifler grubunda yer alan hatayi motifinin kaynağı Orta Asya’ya

dayanır. Adını Çin Türkistan’ından, Hatay’ dan almıştır. Timurlular döneminde

Herat’ ta kurulan sanat atölyelerinde rastladığımız eşsiz eserlerin atölyelerin

kaynaklarında da Çin Türkistan’ ı önemli rol oynamıştır. O dönemlerde hem hattat

hem de müzehhep olan Baysungur Mirza, Gıyaseddin isminde bir sanatkarı, yeni

motifler bulup mevzuları zenginleştirmek üzere Çin Türkistan’ına gönderir. Oradan

getirilen bu motife “ hatayi ” ismi verilmiştir (Birol, Derman, 1991, s. 65).

Başta tezhip sanatı olmak üzere, çini, maden, taş, oymacılık, sedefçilik, halı,

kumaş gibi dönemin çağdaş tüm bezeme sanatlarında bu motiflere oldukça sık

rastlamaktayız ( Bakır, 1999, s.189).

Hatayi çiçeği; bir çiçeğin dikine kesidi alınarak elde edilmiştir. Hatayi

çiçeğinde, tohumları taşıyan kese bir başka deyişle meşime, sapın ve yaprakların

birleştiği küçük bir başlangıç noktası, çanak ve taç yapraklar ana bölümleri oluşturur.

Kompozisyon içinde hatayiye bağlanan bir de sap kısmı bulunur ( Bakır, 1999,

s.189).(Çizim 5)

Çizim No : 5 Hatai Çiçeği (Bakır. 1999)

Tohum kesesindeki tohumların yerine, rumi gibi tamamen değişik üslupta

motiflerle bezenmiş alanlarda konulabilmektedir.(Çizim 6)

51

Çizim No : 6 Kesesi Rumi Bezeli Hatayi Çiçeği (Bakır.1999)

Hatai motifinin çizimini, Sitare Turan Bakır (1999) şu şekilde anlatmıştır.

Motifin dış sınırlarını oluşturan daire veya ovalin sınırları hafifçe belirlenir. Aynı

dairenin içine çoğunlukla alt ortaya doğru çiçeğin tohumlarının yer aldığı kese

yerleştirilir. (Çizim 7)

Çizim No : 7 Hatayi Çiçeğinin Çizimi ( Bakır.1999)

Çiçeğin taç ve çanak yaprakları önceden belirtildiği gibi daire içine

yerleştirilir. Yaprakların düz, dilimli, dişli ve içe kıvrık çok çeşitleri vardır. Son

olarak da motifi süsleyici işlevi de olan tohumlar, kesenin içine oturtulur. (Çizim 8)

Çizim No : 8 Hatai Çiçeğinin Taç Yapraklarının Çok Çeşitli Şekildeki Çizimi ( Bakır.1999 )

52

Tam anlamıyla açmamış bazı hatayi örneklerini çanaklarından ötürü

goncalarla karıştırmak mümkündür. Bu ayrım yapılırken, çiçeklerin

kompozisyonlarındaki ebatların göz önüne alınması yanlış bir yorumun yapılmasını

önleyecektir.(Çizim 9)

Çizim No : 9 Hatai Çiçeği (Bakır.1999)

3.5.1.1.2. Penç

Hatayi üslubundaki hatayi çiçeği kadar önemli bir yeri vardır. Penç

kelimesi Farsça’da beş anlamına gelir. M. Z. Pakalın, penç sözcüğünün bir tezhip

deyimi olduğunu, “ Penç berk ”in ise beş yapraklı şekillere verilen ad olduğunu

belirtmiştir ( Pakalın, 1946, s. 769 ).

Celal E. Arseven penç motifinin, beş yapraklı, gül veya gülçe olarak da

isimlendirildiğini belirtir. Ayrıca bu motifin yaprak sayısına göre, se berk (üçlü

yaprak), cihan berk (dörtlü yaprak), şeş berk (altılı yaprak ) gibi çeşitleri olduğundan

söz etmektedir ( Arseven, 1952, s. 70. Arseven, 1950, s. 216 ).

Hatayi çiçeğinde olduğu gibi, penç motiflerinin çizimi de bir yöntem

dahilindedir. Öncelikle motifin sınırlarını belirlemede yardımcı olacak daire

çizilmiştir. Merkezde çiçeğin sapa bağlandığı nokta yer alır. Kullanılacak pencin

detayına göre daireler içe doğru çoğaltılarak çiçeğin katmeri belirlenmiştir. Daha

sonraki işlem pencin kaç yapraklı çizilmesi isteniyorsa çiçeğin katlarının ona göre

eşit parçalara ayrılarak belirlenmesidir. Son olarak ta eşit parçalara ayrılan dairelerin

53

içi, hatayi çiçeğinde olduğu gibi dilimli, dişli, içe kıvrık taç yapraklarla bezenir (Bakır,1999, s.191). ( Çizim 10 )

Çizim No : 10 Penç Motifinin Çizimi ( Bakır.1999 )

Penç motiflerinin çiziliş şeklinden ötürü “ Çark-ı felek ” adıyla bilinen bir

grup penç bulunmaktadır. Bunlar, taç yaprakların daire yönünde dönerek birbirini

izlemesinde dolayı bu ismi almışlardır ( Birol ve Derman, 1991, s 48). ( Çizim 11 )

Çizim No : 11 Çark-ı Felek Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.3. Gonca

Hatayi çiçeği ve pençlerle birlikte hatayi üslubunda yer alan daha çok

kompozisyonda yardımcı motif rolünü üstlenen bir süsleme öğesidir. “ Goncagül ”

diye de adlandırılır.

Gonca, hatayi çiçeğinin açmamış halidir. Çanak kısmı, tohumların yer aldığı

kese, taç ve çanak yapraklardan oluşur. Kesenin içerisindeki tohumların bazen bir

kısmı gözükür bazen de hiç gözükmez. Tüm detaylarıyla çizilmiş bir tohum kesesi

54

bize bu çiçeğin artık bir hatayi çiçeği olduğu ipucunu verecektir. Bu ayrım

yapılırken, çiçeklerin kompozisyondaki ebatlarının göz önüne alınması, yanlış bir

yorumun yapılmasını önleyecektir ( Bakır, 1999, s.193). ( Çizim 12 )

Çizim No : 12 Gonca Motifi Çeşitleri (Bakır 1999)

Önce motifin dış sınırlarını oluşturan oval form hafifçe belirlenir. Motifin

çanak kısmı çizildikten sonra eğer varsa tohum kesesi çizilerek, üstteki taç ve çanak

yapraklar oluşturulur. Goncanın sapı aynı hatayi çiçeğinde olduğu gibi, ulama çanak

kısmına bitişiktir. (Çizim 13)

Çizim No : 13 Gonca Motifinin Çizimi (Bakır.1999)

3.5.1.1.4. Lale

16. yüzyıldan önce Türk kültürüne girmiş, Anadolu’da Selçuklu

döneminden itibaren bahçe çiçeği olarak sevilerek yetiştirilmiştir. Bu çiçeği

1550’lerde batı dünyasına tanıtan Osmanlılardır (Demiriz, 1998, s. 180 – 181). 18.

yüzyılda III. Sultan Ahmet zamanına rastlayan döneme “Lale Devri” denmesi de

Osmanlı döneminde laleye olan sonsuz ilginin ve sevginin bu dönemde de artarak

sürdüğünü göstermektedir.

55

Lale kelimesinin, eski Türkçe yazıldığında “Allah” kelimesiyle aynı harfleri

bünyesinde taşıdığı bilinir ( Arseven, 1950, s.1219 ).

16. yüzyılda lale motifi oval bir form içerir. Diğer motiflerde olduğu gibi

genellikle dipte bir çanak yer alır. En basit şekliyle oval formun dış sınırları

belirlendikten sonra lalenin çanak kısmı ve yaprakları bu ovalin içine yerleştirilmiş

olmalıdır. Taç yapraklar genellikle üç uzun yaprak halindedir. ( Çizim 14 )

Çizim No : 14 Lale Motifinin Çizimi ( Bakır.1999 )

Bazı örneklerde ortadaki bölüm tepede ikiye veya üçe ayrılabilir.(Çizim15)

Çizim No : 15 Lale Motifi Çeşitleri ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.5. Gül

Natüralist üslupta kullanılan Motiflerin en önemlilerindendir.

Müslümanlıkta gül, Hz. Muhammed’in sembolü olarak kabul edilir. Osmanlı dönemi

Divan Edebiyatı’nda da gülün yeri ve önemi büyüktür.

56

Güller profilden ve tepeden görünümlerine göre yarı stilize bir anlayışla

çizilmiş örneklerdir. Profilden çizilmiş güller daha çok, açmış ve yaprakları aşağı

dökülmüş şekildedir. (Çizim 16)

Çizim No : 16 Gül Motifinin Tepeden Görünümü (Bakır.1999)

Açmış ve profilden görünümü verilen güllerin çiziminde önce çanak

belirlenmiş olmalıdır.Çanağın üzerine elipse benzer bir form oluşturulur. Böylece

gülün istenilen büyüklüğü ve sınırları elde edilmiş olur. Daha sonra kaç kat

isteniyorsa gülün katmerleri enine çizgilerle hafifçe tespit edildikten sonra yaprakları

yerleştirilir. ( Çizim 19 )

Çizim No : 17 Gül Motifinin Profilden Çizimi ( Bakır.1999 )

Gül motifi diğer motiflerle aynı dalın üzerinde yer almaz. Ancak diğer

motiflerle aynı kompozisyon içinde, zeminden yükselerek diğer çiçeklerle birlikte

demetler oluşturulabilir.

57

Gül goncası kumaş desenlerinde sıklıkla görülmekte olan bir motiftir. (Çizim18)

Çizim No : 18 Gül Goncası ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.6. Karanfil

Lale ve gülden sonra bolca kullanılan bir motiftir. Tek başına olduğu gibi

lale ve karanfilin birlikte tasarlandığı düzenlemelere de sık rastlanır.

Motifin çizimimde çiçeğin çanağı belirlendikten sonra yaprakların

oturtulacağı bölüm, bir yelpazeyi andırır şekilde, yarım daireye yakın bir formda,

çanağın üzerine oturtulmuş olmalıdır. Bu yelpaze ortasındaki yapraklar daha iri,

yanlara gittikçe küçülecek şekilde simetrik olarak parçalara bölünür. Parçalama

işlemi genellikle ortaya bir tane yaprak gelecek şekilde düşünülmüştür. Dolayısıyla

yaprak sayısı üç, beş, yedi gibi tek sayılardan oluşur. (Çizim 19)

Çizim No : 19 Karanfil Motifinin Çizimi (Bakır.1999)

58

3.5.1.1.7. Sümbül

Doğadaki görünümüne çok yakın tasarlanmıştır. Yapılan ufak

değişikliklerle çok çeşitli örnekte sümbül motifi çizilmiştir. (Çizim 20)

Çizim No : 20 Sümbül Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.8. Süsen ( İris )

16.yüzyıl sonundan itibaren kumaş desenlerinde rastlanan bir motiftir.(Çizim 21)

Çizim No : 21 Süsen Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.9. Zambak

Natüralist üslupta diğer çiçeklerle birlikte kullanılmaktadır. Genellikle tek

sap üzerinde tek bir çiçek olarak yer alır. Bu motif, yine aynı üslupta kullanılan

sümbül motifleriyle karıştırılabilir. Sümbül motifi tek sap üzerinde birden fazla

çiçeğiyle çizilmektedir. (Çizim 22)

59

Çizim No : 22 Zambak Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.10. Kokulu Menekşe

Lale, karanfil, gül, sümbül gibi çiçeklerle birlikte kullanılan narin bir

çiçektir. Çiçeğin yaprakları küçük kalpler şeklindedir ve genellikle çiçeğe tek

taraftan bitişik yapraklarıyla çizilir. (Çizim 23)

Çizim No : 23 Kokulu Menekşe Motifi (Bakır.1999)

3.5.1.1.11. Manisa Lalesi

Çinilerdeki laleye benzeyen küçük çiçeklerdir. Bunlar bazı yayınlarda

çiğdem olarak da adlandırılmışlardır. ( Çizim 24 )

Çizim No : 24 Manisa Lalesi Motifi ( Bakır. 1999 )

3.5.1.1.12. Nergis Çiçeği ( Narcissus )

Doğadaki gerçeğine yakın stilize edilen nergis çiçeğini tanımak

mümkündür. Bir sap üzerinde bir veya birden fazla çiçek grupları halinde bulunur.

60

Çiçekçilikle ilgili 18. ve 19. yüzyıl kaynaklarında sarılarına zeren veya zerrin,

beyazlarına sim, katmerlilerine ise katmer sim veya zerrin denmektedir (Demiriz.

1998). ( Çizim 25 )

Çizim No : 25 Nergis Çiçeği Motifi ( Bakır.1999 )

3.5.1.1.13. Ayn-i Sefa

Halk arasında yaygın olarak nergis olarak bilinmektedir. Oysaki nergis,

yukarıda sözünü ettiğimiz farklı bir çiçeğin adıdır. Eski yayınlarda ayn-i sefa olarak

geçen bu çiçek koyun gözü olarak da tanımlanmıştır (Demiriz. 1986).Tek bir sapın

üzerinde tek çiçek olarak yer alan bu çiçeğin sapının üzerinde kendine has küçük

yaprakları bulunur. (Çizim 26)

Çizim No : 26 Ayn – i Sefa Motifi ( Bakır.1999 )

61

3.5.1.2. Yapaklar

En düz ve sade şekliyle yapraklar dıştan bir çizgiyle sınırlanarak çizilmiştir.

Ortada bir damar kısmı bulunur. Yaprağın iri çizilmesi gerektiğinde detaylar

eklenmiş ve değişik tarzda yaprakların stilizasyonları yapılmıştır.

Yaprakların en gelişmiş zarif örnekleri 15 ve 16. yüzyılda nakkaş başı Şah

Kulu tarafından geliştirilen “ saz yolu ” üslubunda görülür. Bu dönemde düz ve

sade yaprakların dışında sık dişli, saçaklı bir görünüme sahip, oldukça kıvrak

yapraklarla karşılaşmaktayız. İleriki dönemlerde de bolca örneklerini gördüğümüz

bu yapraklara “ saz yapraklar ” denilmektedir. Fakat sözü geçen yaprakları, 16.

yüzyılın ikinci yarısına tarihle tarihlenen hatayi üslubunda, sade ve ferah bir

kompozisyon anlayışı içinde verilmiştir (Bakır, 1999, s.194).

Saz üslubu bazı kemha kumaşların bezemesinde de yer almıştır. Motiflerin

kılaptanlarla ince ince işlendiği bu kumaşların en görkemli örnekleri, Topkapı sarayı

Müzesinde korunan biri kısa kollu, diğer uzun kollu iki Sultan kaftanı için

hazırlanmıştır. Ayrıca, Sarayın kumaş bölümünde korunan bir kolluk da, üslubun

izlendiği ender bir örnektir (Mahir, 2007).

Saz üslubu tanımlaması, 16. yüzyıl Osmanlı sanatına damgasını vurmuş, çeşitli

sanat kollarına uygulanmış bir bezeme üslubunu açıklayan bir terim olarak,1983

yılından beri yapılan araştırmalarla Sanat Tarihi terminolojisine yerleşmiş

bulunmaktadır. Bu üslubu yaratan saray nakkaşların resimleri, ana motifler olarak

kıvrık hançeri yaprakları, hatayi adı altında toplanan farklı stilize bitkileri ve

tomurcukları işlemiştir. Adı geçen motifler arasına ise, periler, ejder, chi-lin (ejder-

atı), simurg (Zümrüdüanka kuşu) gibi mitolojik, efsanevi yaratıklar ile, arslan,

panter, fil gibi orman hayvanları, sülün gibi orman kuşları yerleştirmiştir (Mahir

1987:123-140).

62

Saz yapraklarını iki kısım altında incelemek mümkündür. Bunlardan biri “sırtlı

saz yapraklar “ (Yaprağın kenarı boydan boya içe kıvrılmıştır) (Çizim 27), bir diğeri

ise “damarlı saz yaprak “ diye adlandırabileceğimiz yapraklardır. (Çizim 38)

Çizim No : 27 Sırtlı Saz Yaprak ( Bakır.1999 )

Çizim No : 28 Damarlı Saz Yaprak ( Bakır.1999 )

Bunların ortak özelliği, oldukça detaylı olarak işlenmiş dişli ve kıvrak

yapraklar olmalarıdır. Saz yaprakların dilimli olanları da vardır. Ayrıca iki

çeşidinde uçlarından içe ve dışa doğru katlanarak çizildiği de olur. Bazı yaprakların

irileşen dişleri ana yapraktan ayrılarak, parçalı saz yapraklarını oluşturur. (Çizim 29)

Çizim No : 29 Parçalı Saz Yapraklar ( Bakır. 1999 )

Sırtlı saz yapraklar içe kıvrık olduklarından çoğu örnekte yaprakların damarları

çizilmez. Oysa ki damarlı saz yaprakların adından da anlaşıldığı gibi, tümünde damar

kısmı yer alır. Bu damarlar dümdüz çizgi şeklinde ve dişli olabileceği gibi çok çeşitli

şekillerde bezenmiş olarak da karşımıza çıkabilirler. (Çizim30)

Çizim No : 30 Yapraklarda Damar Çeşitleri ( Bakır.1999 )

63

Yaprak formunun çizimine bir sapa bağlanan en dış sınırın hafif bir çizgiyle

başlanmıştır. Formun yaprak büyüse bile değişmediğini görmekteyiz. ( Çizim 31 )

Çizim No : 31 Yaprak Çizimi (Bakır.1999)

Detaylı ve iri bir yaprak çizilecekse hafifçe ve büyük çizilen yaprak formun

içine damar kısmı yerleştirilir. Önceden belirlenen sınıra, yaprağın altından

başlayarak, ne kadar sıklıkta diş veya dilim koyulacak ise oturtulur. Altta küçük olan

dişler, yukarıya doğru yaprağın formu doğrultusunda irileşir, uç noktada ise yine

küçülerek son bulur. Son olarak da, yaprağın ortası sade veya çok çeşitli damarlarla

bezelidir.Bazen de hiç damar kullanılmadan direk olarak motiflerle süslenir.

Yalnızca iri yapraklar, detaylı ve dişli olur. Küçük yapraklarda kompozisyonun akışı

içinde gerek görülürse detaylanabilir. (Çizim 32)

Çizim No : 32 Yaprak Çizimi (Bakır.1999)

3.5.1.3. Ağaçlar

Yapraklarda ve çiçeklerde olduğu gibi pek çok çeşitleri olan ağaç örneklerine

rastlanmaktadır.

64

3.5.1.3.1. Servi Ağacı

Servi ağacı; gerek uzun ömürlülüğü, gerekse sağlam bir gövdeye sahip

olması nedeniyle birçok toplumca kutsallaştırılmıştır.

Çeşitli toplumların mitolojilerinde sözü geçen ağaç kimi zaman yaşamı,

kimi zaman da evreni betimlemek için kullanılır. Birbiriyle ilişkisizmiş gibi görünen

birçok toplumun ortak paydasıdır ağaç motifi. Fransa’da meşe, Almanya’da ıhlamur,

İskandinavya’da dişbudak, Lübnan’da sedir, Hindistan’da banyan, Sibirya’da kayın,

Türk kültüründe ise servi ağacının özel bir yeri vardır.(http://www.thy.com/tr-

TR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm).

Sanatın yanında ilahiyatta, edebiyat ve tıpta da önemli bir yer tutmaktadır.

Bazı eski inanışlara göre ağaç kutsaldır. Müslümanlıkta da servi, sürekli yeşil ve

rüzgara karşı dirençli oluşuyla değer kazanmıştır. Sürekli yeşillik onda ruh ve

manayı canlandırır. Direnci ise İslam’da önemli olan sabır olgusunu

çağrıştırmaktadır. Bazı tarikatlarda servinin, Allah’ın ilk harfi olan elife benzetildiği

bilinir ( Çulpan, 1961 ).

Bu ağaç edebiyatta ve sanatta estetik açıdan bir güzellik örneği olarak yer

almıştır. Servi ağacı, minyatür, tezhip, kumaş,taş, maden işçiliğinde ve çini

desenlerinde yaygın bir kullanıma sahiptir. (Çizim 33)

Çizim No : 33 Selvi Ağacı ( Azade ve Keskiner.1978 )

65

3.5.1.3.2. Hayat Ağacı

Hayat ağacı motifi, sonsuzluğun sembolüdür. Bu motif, ölümsüzlüğü

araştırmanın ve ölümden sonra yaşam olduğu umudunun bir nişanıdır.

(http://www.mnghalicilik.com/hayat.php?lang=tr)

Hayat Ağacı (Çizim34), insanlık tarihinin çeşitli dönemlerinde en fazla

kullanılan simgesel temadır. Çünkü ağaçlar kökleri ile yeraltında, gövdesi ile

yeryüzünde ve ışığa yönelen yaprakları ile gökyüzündedir, yani evrenin üç katını

birleştirir. Büyümek için güneşe ihtiyaç duyan ağaçların sürekli gökyüzüne doğru

olan yükselişleri de mistik bir anlam taşır. Yaşamı en iyi simgeleyen de ağaçlardır.

İlkbaharda çiçek açmaları, meyve vermeleri doğumu, sonbahardaki yaprak dökümü

ise yaşamın sona erişini çağrıştırır. Aynı zamanda bu durum evrenin ve

yaşamın kesintisiz devamlılığını da akla getirir.(http://www.thy.com/tr-

TR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm)

Çizim No : 34 Hayat Ağacı (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.3. Palmiye Veya Hurma Ağacı

Türklerin batıya göçleri sonucunda tanıdıkları bir ağaçtır. Arap kültürü ve

İslam inancı ile bağlantılı olarak genellikle hayat ağacı palmiye yapraklı bitki

türünde gösterilir. Hurma ağacı ile özdeşleştirilen, palmiye testere dişi yapraklarıyla

sembolik anlamı yanında bitkisel süs unsuru olarak ta kullanılmıştır. ( Çizim 35)

66

Çizim No : 35 Palmiye Ağacı Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.4. Çam Ağacı ( Kozalak Motifi )

Kozalak Motifi çam ağacı ile bağlantılı olarak erkeklik organını ve gücünü

temsil eder (Ersoy, 2000, s. 380). (Çizim 36)

Çizim No : 36 Kozalak Motifi Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.1.3.5. Çiçek Açmış Ağaçlar

Bahar açmış meyve ağacı veya kompozisyondaki durumuna göre bahar

dalları diye de adlandırılan baharlar, değişik meyve ağaçlarının yarı stilize

tasvirleridir. Ancak bunların çiçeklerinden bir erik, elma, badem veya şeftali ağacı

olduğunu anlamak güçtür.

Bir bahar ağacı çizmek için, ağacın önce, gövdesi belirlenmelidir. Gövdeden

yayılan dallar üzerine bezenen alanı kaplayacak şekilde, stilize bahar çiçekleri

yerleştirilmiştir. Çiçeklerin goncaları ve yaprakları aralara dengeli şekilde

dağıtılmıştır.

67

Bu kompozisyonlarda, ağaç gövdesi çizilmeden, sadece yaprak kökten çıkan

bahar dalı çizimlere de rastlamak mümkündür.

3.5.1.4. Yemiş ve Meyveler

Diğer bitki motiflerinde olduğu gibi bu grupta çok zengindir. 18.yy. kadar

nispeten seyrek, daha sonraları yaygın şekillerde kullanılmışlardır.

3.5.1.4.1. Nar

Türk süsleme sanatları içerisinde çok kullanılan bir motiftir. En güzel

örnekleri kumaşlar da görülür. 16.yy.ın ikinci yarısından sonra daha natüralist bir

tarzda dokuma eserlerinde yer almıştır. Nar motifi genelde çiçeklerle birlikte

kullanılmıştır.

Nar motifi (Çizim 37), doğu kökenlidir. Nar gibi çok çekirdekli meyveler

İslam dininde daima bolluk, bereket ve döl bereketi sembolüdür. Nar, unvanın

nesilden nesile devam etmesini sembolize eder. Ayrıca narın cennet meyvesi

olduğuna da inanılmaktadır.

Çizim No : 37 XVI.yy. Kemhasından Nar Motifi Çizimi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

3.5.1.4.2. Elma

Natüralist üslupta ağaç düzeninde düzenlenmiştir. (Çizim 38)

68

Çizim No : 38 Elma motifi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

3.5.2. Hayvansal Motif

Doğada bulunan hayvanların birebir resmedilmesi veya bu hayvanların hayal

mahsulü, efsanevi hayvan resimlerinin oluşturulmasına denir.

Hayvansal motifler; at, geyik, tavşan, arslan, ejder, simurg, geyik v.b. gibi gerek

doğudan alımıyla birebir resmedilmiş gerekse üsluplaştırılmış hayvan resimleridir.

3.5.2.1. Kuş ve Geyik

Geleneksel kültürümüz içinde folklorik zenginliğe sahip olduğu bilinen kuş

motifleri hakkında Ersoy (2000), Kuşlar uçuşları nedeniyle yerle gök arasında

ilişkileri, Taoizm felsefesinde hafifliği ve yerçekiminden etkilenmeme özellikleri

nedeniyle, ölümsüzlerin, genel olarak manevi hayatın, meleklerin ve varoluşun üst

katını, kademesini simgelemişlerdir.

Kuş ve geyik formları günümüze gelen iki örnekle karşımıza çıkmaktadır.

Gürsu (1988) bu iki kumaş parçasıyla ilgili; 15x15cm. boyunda olan küçük ebatlı

kemha parçalarının , çok ender rastlanan hayvan figürlü kumaş örnekleri olduğunu

belirtmiştir. Bu kumaş parçalarından 17.yy.a ait T.S.M. arşivinde dilimli oval form

içinde, simetrik yapıda düzenlenmiş çiçekli kompozisyon içinde yer alan kuş motifi

(Fotoğraf 29), (Çizim 39), (Çizim 40) ve diğerinde hançer yaprağı üzerinde hatayi ve

çeşitli çiçekler arasında geyik (Fotoğraf 30), (Çizim 41), (Çizim 42) motifi kullanıldığı

bilinmektedir.

69

Fotoğraf No : 29 T.S.M. 13/1747 Kuş

Motifli Kemha Kumaş Parçası (Gürsu, 1988)

Çizim No : 39 T.S.M. 13/1747 Kuş Motifli

Kumaş Desen Çizimi (Gürsu, 1988)

Çizim No : 40 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Kuş Motifleri

( Birol ve Derman.1995 )

Fotoğraf No : 30 T.S.M. 13/1746 Geyik

Motifli Kemha Kumaş (Gürsu, 1988)

Çizim No : 41 T.S.M. 13/1746 Geyik Motifli

Kumaş Desen Çizimi(Gürsu, 1988)

Çizim No : 42 Saray Dokumalarında ve Geleneksel Sanatlarda Geyik Motifleri

( Birol ve Derman.1995 )

70

Osmanlı süsleme sanatında figürlere çok az rastlanır, ancak XVI. yy.a kadar

etkili olan hayvan motifleri, XVII.yy.dan itibaren nebati motiflerle uyum içinde

kullanılmıştır.

Tavus Kuşu Motifi; XVI. yy. ikinci yarınsından sonra, tavus kuşu motifi diğer

motiflerle birlikte kumaşları süslemiştir. Birleşik oval madalyon içinde olduğu gibi

natüralist çiçeklerle birlikte kullanılmıştır. (Fotoğraf 31)( Çizim 43)

Fotoğraf No : 31 Tavus Kuşu Seraser Kaftan Ayrıntısı (Washington Tekstil Müzesi)

Çizim No : 43 Tavus Kuşu Motifi Çizimi ( Araştırmacı tarafından çizilmiştir)

Osmanlılar döneminde T.S.M. arşivinde bulunan terzi defterinde şehzadeler ait

kaftanlarda, tavus kuşu bezemeli kumaşlardan elbise yapıldığına dair belgelere

rastlanmıştır. Bunlar “kemha, banaksi, tavus” kaydı ile belirtilmiştir. Fakat

günümüze küçük bir kumaş parçası gelmiştir.

Tavus kuşu motifine en güzel ve en ünlü örnek üç Amerikan Müzesine dağılan

seraser kaftanın parçalarında bulunmaktadır. Gümüş zemin üzerine alaşımlı altın tel

ile kumaşın enini kaplayacak şekilde dokunmuş üçlü tavus kuşu kuyruğu motifi alt

alta tekrar edilmiştir.

71

3.5.2.2. Rumi

Rumi motifi başlangıcından günümüze kadar, taş, çini, ahşap, kumaş ve kitap

sanatları gibi, bütün süsleme alanlarının vazgeçilmez bir öğesi olmuş, özellikle

Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilerek, bu dönemden itibaren bolca

kullanılmaları nedeniyle de, Anadolu anlamına gelen “rumi” deyimini almıştır.

Bu motife aynı amaçla, “Selçuki” adı da verilmektedir

(Keskiner, 2007).

Rumi motifinin kaynağı konusunda sanat tarihçilerimizin yaygın olan, iki ayrı

görüşü mevcuttur.

Bunlardan biri, motifin hayvan figürlerinden türediğidir. C. E. Arseven

kitabında, örneklerle bu motiflerin nasıl değişime uğradığını etraflıca tartışmıştır

(Arseven, 1952, s. 51 – 55 ). Diğer taraftan C. Keskiner kazı ve araştırmalarda ele geçen

hayvan figürlü eserlerden günümüze gelen hayvan figürlü eserlerden günümüze

gelen en erken rumi örneğinin Uygur Türklerine ait IX. ve X. yüzyıllarda yapılmış

olan bezeklik fresklerinde bir su canavarının kanadında yer aldığı düşüncesindedir

ve görülen şeklin daha sonraki yüzyıllarda sık rastlayacağımız rumi formunun

klasikleşmiş örneği olabileceğini savunur ( Keskiner, 1991, s. 5 ).

1998 yılında yapılan bir doktora tezinde de, rumi motifinin kökenini teşkil

eden ana tiplerin, çok eski tarihlere dayandığı, bu motifin Asya ve yakın çevresine

yaklaştıkça fantastik yaratıklarla yoğun bağlantı içinde olduğunun gözlendiğini,

çeşitli aşamalardan geçen motiflerin zaman içinde İslam sanatında şekillendiği

vurgulanmaktadır. Ruminin erken örneklerinin de aslında Uygur’a değil Hunlar’a

kadar uzandığı belirtilmiştir ( Aksu, 1998, s. 29/ 169 ).

72

Rumi motifinin bitkisel kökenli olduğu görüşünü savunanlar ise bu motifin

Mısır ve daha sonra Yunan Sanatlarında süsleme unsuru olarak kullanılan palmet

motifinden türediğini ileri sürmüşlerdir. Bu teoriye göre yarım palmet motifinin

değişimiyle rumi motifi oluşmuştur (Demiriz, 1979, s. 27).

Rumi üslubu ve motifleri; Selçukluların Anadolu’ya gelişiyle Doğu Roma

İmparatorluğunun hakimiyetindeki Anadolu toprakları “ Diyar-ı Rum “ adı altında

anılmış, Selçuklulara ise “Rum Selçukileri “ denilmiştir. Selçuklularda gelişen bu

süsleme tarzı da “Rumi” adını almıştır ( Arseven, 1952, s. 1714- 1715 ).

Rumi’ler çizim özelliklerine göre, sade, piçide, hurde, kanatlı gibi değişik

isimler alırlar.

Kompozisyonlardaki işlevlerine göre de, tepelik, ortabağ veya kapalı form

olarak şekillendirilir. Bu motifin çizimleri yüzyıllar boyu daima belirli kurallar

içinde yapılmıştır. Selçuklu döneminde konup, Osmanlılarda geliştirilerek en üstün

seviyesine ulaşan bu kuralların bugün değiştirilmesine çalışıldığında veya bu

kurallara dikkat edilmediğinde, bütün estetik değerlerinin kaybolduğu

görülmektedir.

• Simetrik düzenlemeler dışında, genellikle, kavisli ve helezonik hatlar

üzerinde ve aynı yöne olmak üzere yerleştirilir.

• Başka tür motiflerin de kullanıldığı kompozisyonlarda daima kendi

hatlarında devam ederek diğerlerininkine karışmaz. (Esasen kademeli bir düzenleme

özelliğine sahip olan süsleme sanatlarımızın bütün çizimlerinde bu kural her tür

motif için geçerlidir.)

• Kesişen hatlarda, rumi’ler daima ince olan çizginin üzerinde kalacak

şekilde yerleştirilir.

• Motiflerin düzenlenmesinde, aralarında belirli oranda bir mesafenin

bırakılmasına dikkat edilir.

73

• Nadir olarak düz hatlar üzerinde görülürse de, ana yapılarında bir fark

yoktur.

• Birden fazla rumi çeşidine yer verilen kompozisyonlarda, her biri ayrı tür

motif gibi yorumlanarak, birbirlerinin hatlarına karışmadığı görülmektedir. (Keskiner,13 Ağustos 2007 )

Rumi motifi; formuna göre incelediğimizde, “Düz rumi” (Çizim 44) ve “Kanatlı

rumi” olmak üzere belli başlı iki ana motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Düz

rumiler en basit formlardır. Bunlarında kendi içinde farklı çizimleri mevcuttur. Düz

rumilerin en bol kullanımına, Selçuklu döneminde Anadolu’ da rastlarız.

Selçuklularda daha iri ve kaba olan bu rumiler, Osmanlı döneminde daha da

gelişerek zarifleşmiştir.

Çizim No : 44 Düz Rumi (Bakır.1999)

Kanatlı rumiler düz rumilerin geliştirilmesiyle oluşturulmuştur. Bir düz

ruminin karın kısmına, içe veya dışa gelecek şekilde yerleştirilen diğer düz rumi,

“ Tek kanatlı ” rumi (Çizim 45) formunu oluşturur. Bu rumiler kanatlı sayesinde,

kompozisyon içinde saplarla bir başka motife kolayca bağlanabilirler. Kanatlı

rumilerin oluşumuyla rumi motifleri zenginleşmiş ve kompozisyonda yeni olanaklar

sağlamıştır.

Çizim No : 45 Tek Kanatlı Rumi (Bakır.1999)

74

Kanatlı rumilerin bilinen diğer çeşitleri tek kanatlı ruminin kanatlarının

çoğaltılmasıyla geliştirilmiştir. “ Çift kanatlı ” (Çizim 46) ve “ Üç kanatlı ” (Çizim 47)

rumiler bolca kullanılan örnekler arasındadır.

Çizim No : 46 Çift Kanatlı Rumi

(Bakır.1999)

Çizim No : 47 Üç Kanatlı Rumi

(Bakır.1999)

Tek kanatlı rumilerin kanadının simetriğine rastlayacak şekilde, diğer bir kanat

oturtulduğunda ise “ Simetrik kanatlı Rumiler ” (Çizim 48) oluşur. (Düz rumilerde

değindiğimiz gibi, bu rumilere sencide rumiler de denmektedir. Sencide, tartılmış,

ölçülü anlamına gelir.) Kanatların çoğaltılmasıyla iki ve üç kanatlı rumilerden de

simetrik kanatlı rumiler elde edilebilir.

Çizim No : 48 Simetrik Kanatlı (Sencide) Rumi (Bakır.1999)

Ortabağ motifi; rumi kompozisyonların vazgeçilmez elemanıdır ve sanat

tarihçilerimiz tarafından agraf veya bağlaç form olarak da ifade edilmektedir (Arseven,

1950, s. 1541). Adından da anlaşıldığı gibi, ortabağ, çoğunlukla rumi sapların bağlantı

noktalarında kullanılmıştır. Ayrıca kompozisyonun başlangıç bölümlerinde yer

alabilirler. Hatayi üslubunda da, çiçeklerin başlangıcında görülen ortabağların bir

kök görevi de üstlenebilirler.

75

Ortabağ motiflerine sapların her yönden rahatça girip çıkabilmesi

kompozisyonda kolaylıklar getirmiştir. En sade çizilmiş şekliyle hilali andıran

ortabağlar, kompozisyondaki konumlarına göre iri, çiziliş şekillerine göre, parçalı ve

dilimli formlar olarak, çok çeşitli şekillerde karşımıza çıkar. (Çizim 49)

Çizim No : 49 Ortabağ Çeşitleri ( Bakır.1999)

Tepelik motifi; rumi kompozisyonunun diğer önemli bir elemanıdır. Çoğu

sanat tarihçileri tarafından palmet motifi diye de adlandırılmaktadır.

Palmet bir sapın iki tarafına simetrik yerleştirilen, uçları kıvrık, uzunca

yapraklardan oluşan bezeme öğesidir (Arseven. 1950. s. 1588). Daha öncede sözünü

ettiğimiz gibi, yarım palmet motifinin değişimiyle rumilerin oluştuğu düşüncesi

benimsenmiştir. Bu sınıflandırma, ruminin kaynağını bitkisel kökene bağlayan sanat

tarihçileri tarafından desteklenmektedir.

Rumi üslubunda tepelik motifi,ortabağ ve rumi motifi kadar gereklidir.

Kompozisyon içinde tepelik motifi, rumi saplarının birleştiği noktalarda yer alır.

Bağlayıcı ve yön belirleyici işlevleri dışında, rumi sapların kesişme ve birleşme

yerlerine konularak, gereksiz uzayan sapların çirkin gözükmesini engellemiş olurlar.

Rumi üslubunun diğer motiflerinde olduğu gibi, tepelik motifleri de, detaylarına,

büyüklüklerine ve çiziliş şekillerine göre çok çeşitli şekillerde karşımıza çıkarlar. (Çizim 50)

Çizim No : 50 Tepelikler (Bakır. 1999)

76

Rumi üslubu içinde yer alan ana motiflere (rumi, ortabağ, tepelik) sadık

kalınarak, motiflerin iç ve dış bezemeleri çeşitli şekillerde çizilerek, kompozisyon

içinde değişik türde rumiler elde edilmiştir. Dolayısıyla çizilişlerine göre

kompozisyon içinde elde edilen belli başlı üç değişik şekilde rumi bezemeden söz

etmek mümkündür.

Çizilişlerine göre Rumileri incelediğimizde;

Bunlardan birincisi, “ Dilimli Rumiler”dir. (Çizim 51)Farsça’ da dendan, diş

anlamına geldiğinden “Dendanlı rumiler ” olarak da adlandırılan bu gruptaki rumi

motiflerinin sınırlarına sadık kalınarak, motifler dilimlenmiştir.

Çizim No : 51 Dilimli Rumiler (Bakır. 1999)

İkinci grup ise, “Sarılma rumiler” dir. Bunlara “Piçide Rumiler” de

denilmektedir. İnce uzun düz ve kanatlı rumilerin etrafına sarılan, dilimli veya düz

sınırları küçük rumi formlardan oluşurlar. (Çizim 52)

Çizim No : 52 Sarılma Rumiler (Bakır.1999)

Üçüncü grup ise, “ İçi bezemeli rumiler ” adı altında toplanmaktadır. Bu

örneklerde, rumi üslubunda motiflerin formları korunmuş ve iç kısımları

77

süslenmiştir. Süslemeler “ Hurdelenmiş rumiler ” (Çizim 53) ve “ Serbest motiflerle

bezeli rumiler” (Çizim 54) olmak üzere iki ana grupta incelenmiştir.

Çizim No : 53 Hurdelenmiş Rumi (Bakır. 1999)

Çizim No : 54 Serbest Motiflerle Bezeli Rumiler (Bakır. 1999)

Formlarına ve çiziliş şekillerine göre sınıflandırdığımız rumi üslubu motifleri

kompozisyondaki işlevlerine göre incelediğimizde, “Ayırma rumi” ve “Sınırları

süsleyen Rumiler” olarak ikiye ayırmak gerekir.

Rumi motifinin kollarının, iki yana uzayarak, paftalar oluşturacak şekilde

yanlara birleşmesiyle oluşan motife “Ayırma rumi” denir. ( Çizim 55, Çizim 56 )

Çizim No : 55 Ayırma Rumiler ( Bakır. 1999 )

Çizim No : 56 Ayırma Rumilerin Oluşturabileceği Kapalı Formlar ( Bakır. 1999 )

“ Sınırları süsleyen rumiler ” grubunda, kompozisyon içinde değişik alanların

sadece sınırlarında yer alarak, dekoratif amaçlı, desen kurgusunda belli kurallara

bağlı kalmadan kullanılan rumilerdir.

78

3.5.3. Geometrik Motif Ve Sembolik Motifler

Boyuna ve enine çizgilerle bu çizgilerin dik ve keskin hatlarla birleşmesinden

oluşan üçgen, kare, dikdörtgen, altıgen, sekizgen veya çok köşeli geometrik

şekillerle eğri, kıvrık, çizgiler ve dairelerin meydana getirdiği motiflerdir.

Geometrik motifler; yıldız, baklava, halat motifi, zencirek, motifi ve girift geçme

motifler v.s. olarak Türk el sanatlarında görülmektedir.

Geometrik desenler kare, dikdörtgen , daire ve poligon, baklava ve yıldızlar gibi

bir çok yalın formların birleşmesinden oluşmakta ve anlam olarak evrenin

sonsuzluğunu simgelemektedir. Genellikle sınırları katı çevrelerle belirlenmeyen

yerlerde uygulanmadığından başlangıç ve bitiş noktası gösterilemez. Geometrik

motiflerin bazen rumi ve bitkisel motiflerle birlikte kullanıldığı da görülmektedir.

Ancak bu tarzda yapılmış kompozisyonlardaki hakimiyet, her zaman meydana

getiren geometrik formlarda kalmaktadır ( Akar ve Keskiner, 1978, s. 168 ).

Sembolik motifler; sözlük anlamı ile bir fikrin veya bir mesajın şekil ile

ifadesidir. Kahramanlık, esenlik, neşe, üzüntü, gibi ruhsal durumların yanı sıra

şimşek, fırtına gibi doğa olaylarının anlatımı olarak işlenen, sembolik motifler,

zaferi, iktidarı da temsil eder.

Sembolik motiflere örnek olarak; yaşamı simgeleyen hayat ağacı, matemi temsil

eden selvi ağacı, temizlik ve bereketi temsil eden ibrik ve buna benzer birçok

motifin sembolleştirildiğini görebiliriz.

3.5.3.1. Çintemani

Üç yuvarlak ve yanında dalgalanan iki çizgiden oluşur. Budanın sembolü

olarak bilinir. Sözü geçen üç yuvarlak, Budanın üç ruhani özelliğini yansıtır ( Pakalın,

79

1971, s. 374 ). Ayrıca Timur sikkelerinde rastlanan bu motife “Timur Damgası” da

denir ( Süslü, 1976, s. 242 ). Aynı motif, pars beneği olarak da adlandırılır.

Dalgalanan iki çizgi, birçok yayında farklı isimlerle karşımıza çıkmaktadır.Bu

motifi şimşek, kaplan postu, kaplan çizgisi, dudak ve bulut olarak nitelendirilenlerde

olmuştur.

Orta Asya kökenli çintemâni motifi, 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı sanatında

sık uygulanarak, kumaş, çini, ve halı sanatında yaygın bir kullanıma ulaşmıştır ( Birol

ve Derman, 1991, s. 16 ).

Padişahlar, kudretin sembolü, üç yuvarlaktan oluşan “çintemani” motifli

kaftanları , genelde savaş meydanında düşmanı etkilemek için giymişlerdir ( Akay.,

2005 ).

Osmanlı sarayının sevilen çintamâni motifi, özelliklede padişah kaftanlarında

bolca kullanılmıştır. Nakkaşlar, kuvvetin sembolü ve sanatın gücü olarak kabul

edilen bu motifi, değişik düzenlemeler içinde uygulanmıştır. (Çizim 57)

Çizim No : 57 Çintemani’nin Üç Farklı Çizimi (Keskiner. 1995)

3.5.3.2. Mühr - ü Süleyman

Mühr-ü Süleyman’ın üzerindeki altı kollu yıldız motifinin daha tunç devrinden

itibaren Ortadoğu coğrafyasında sıklıkla kullanıldığı arkeolojik kalıntılardan

80

bilinmektedir. Keza Roma, İbrani, Asur, Bizans gibi eski medeniyetlerden kalan

eserler üzerinde de göze çarpmaktadır. Eski Türklerin kullandığı on iki hayvanlı

takvimde de bu yıldızı görürüz. Mitolojik zamanlardan itibaren bereket ve güç

sembolü sayıldığı, pagan toplumlarda da kutsal kabul edildiği bilinmektedir. Ona her

devirde atfedilen anlam da bu yüzden değişip durmuştur. Altı yön, matematikte ilk

mükemmel sayı, dünyanın altı günde yaratılışı, bereket ve bolluğun özü vs.

bunlardan. Şer güçlerden korunmak için tılsım oluşu ise pek yaygın.

Hıristiyan ve Yahudiler arasında mühr-i Süleyman’a “Davud Yıldızı”

denilmektedir. Onlar altıgen mührün üzerindeki yıldızın her bir köşesinde sıra ile

İbrahim, İshak, Yakup, Musa, Harun ve Davud isimlerinin yazılı olduğuna inanırlar.

Bugünkü İsrail devletinin bayrağı üzerinde de hexagram bulunmasının sebebi budur.

Mühr-i Süleyman’ın önemi Yahudilerce bir amblem olarak kullanılmaya başladıktan

sonra artmıştır. Mührün, İlahî himayeyi sembolize ettiğine inanan Yahudiler sonraki

dönemlerde bu şekli sancak ve flamalara, muskalara nakşetmişler, büyücülük tılsımı

olarak sıklıkla kullanmaya başlamışlar, zamanla ona kudsiyet atfedilmiş ve özellikle

dinî ikbal uğrunda kullanmışlardır.

Orhan Şaik Gökyay, Süleyman Peygamber’in bu mühürle türlü yaratıkları

buyruğu altına aldığını ifade etmiştir. ( Çizim 58 )

Çizim No : 58 Mühr- ü Süleyman (http://www.zenyolu.net)

81

Mühr-ü Süleyman, İslam tezyini sanatlarının metal, ahşap, mimari, dokuma

gibi pek çok dalında da nakış amaçlı kullanılmıştır. Birinin tepesi diğerinin tabanına

geçirilmiş iki eşkenar üçgenin figüratif birleşimindeki kontrast, özellikle yapı

süslemelerinin göbek motifi olarak çok cazip görülmüştür. Mühr-ü Süleyman’ın

bulunduğu yere şeytanın giremediğine dair halk inancından dolayı da taş, ağaç, cam,

kağıt vb. satıhlarda merkezî motif niyetine kullanılmıştır. Yine bu inanıştan dolayı

cami, tekke vb. mekanların kubbe veya tavan nakışlarında yahut medhal sövelerinde

mühr-i Süleyman desenleri bulunur. Anadolu Selçukluları, Artukoğulları ve

İlhanlıların eserlerinde bilhassa kubbelerin kilit taşlarında sık rastlanır. Osmanlılarda

ise başta hamam kubbe delikleri olmak üzere mezar taşları, cami tezyinatları, anıtlar

ve kemer kilit taşlarıyla çini, seramik gibi mimariyi ilgilendiren hususlarda şeytanı

uzaklaştırma amacıyla; mutfak eşyalarında, çeşmelerde, sebillerde zehirlenmeye

karşı tılsım niyetine; serpuş, tolga vb. başlıklarda güç sembolü olarak; giyim eşyaları

ve takılarda hırz ve vefk olsun diye kullanılmıştır. Nitekim Barbaros Hayreddin

Paşa’nın, rüzgara hükmedebilmek maksadıyla sancağına mühr-i Süleyman motifi

nakşettirmesi bu geleneğin bir neticesidir. Aynı motif Ön Türk devletlerinin

sancaklarında da kullanılmıştır. Ön Türk Tarihinde iç içe geçmiş iki üçgenden

oluşan bu altıgen yıldızın “Yaratan ve yaratılanı” ifade ettiği belirtilmektedir. Ön

Türk boylarında bu yıldız “Temur Kazık” yani Kuzey yıldızını simgelemektedir.

Daha sonra bu yıldızın adı, bazı Türk boylarınca “Çolpan Yıldızı” olarak

adlandırılmıştır. Çolpan Yıldızı, tüm Türk boylarınca, Yaradan Tanrı'nın bir lütfu ve

kendilerinin yıl göstericisi olarak kabul edilmiş ve “Temuk Kazık” yani kırmızı

renkli sabit yıldız olarak isimlendirmiştir. (http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman)

Mühr - ü Süleyman simgesini Burhan Oğuz; iki ayrı yönü ile ele alır.

Bunlardan biri iki üçgeni bütünü ile incelemek, diğeri sadece üçgenleri temel öğe

olarak kabul etmektir. İki üçgeni bir bütün olarak kabul ettiğimizde reisi aşağı bakan

üçgen, kadının, doğumun simgesidir. Buna karşılık reisi yukarı bakan üçgen de

erkeklik uzvunun Phallus’un simgesi olmuştur. Çin’de bunlar sırasıyla yin (dişil

prensip) ve yang (eril prensip) olarak görülmüşlerdir ki böylece yerle gökün

izdivacını temsil etmektedir. Mühr - ü Süleyman simgesi unsurlarına ayırarak yani

82

biri yukarı,diğeri aşağı bakan üçgenleri teker teker ele alarak incelediğimizde, bu

simge “nazar” kuramı ile bağdaştırılabilir.

3.5.4. Doğadan Stilize Edilen Motifler

Hayvan ve bitki motiflerinin yanı sıra doğada var olan bir çok kavram

süslememizde kullanılmıştır.

3.5.4.1. Bulut

Bulut motifinin kaynağı, Çin sanatına dayandırılır. Bu nedenledir ki bu motife

“Çin Bulutu” da denmektedir. Efsanevi bir hayvan olan ejdere, Çin sanatında

oldukça sık rastlanmaktadır. Çin inanışlarına göre ejder, bir güç sembolüdür.

Göklerin koruyucusu ve tek hakimidir. Arseven, bulut motifini ejderin kıvrak

formuna benzetmektedir (Arseven,1952,s. 7). Bazı sanat tarihçileri de bulut motiflerini

ejderin ağzından çıkan ateşe ve ya buhara dayandırmaktadır (Mahir,1990, s.8).

Bulut motifi; “Yığma bulut” ve “Stilize bulut” olarak iki başlıkta

incelenmektedir.

Yığma bulut motifleri, bulut kıvrımlarının üst üste getirilerek

kümeleştirilmesinden oluşur. Genellikle minyatürlerde gökyüzündeki bulutu

yansıtan, bazen de kompozisyon içinde, örneğin hatayi üslubu kompozisyonlarda

boşluk doldurmak veya motiflere başlangıç noktası yaratmak amacıyla kullanılan

motiflerdir. ( Çizim 59 )

Çizim No : 59 Yığma Bulut (Bakır. 1999)

83

Stilize bulut, gökyüzündeki bulut motiflerinden tamamıyla farklılaşarak

üsluplaşan bir motiftir ve “ S ” şeklinde bulut motifi ve Ayırma bulut olarak

kompozisyon içinde iki değişik şekilde kullanılmıştır.

Bir yılan gibi kıvrılarak, yalnız veya diğer motiflerin arsında, serbest bir

kompozisyon anlayışıyla kullanılan motifler “ S ” şeklinde bulut motifleri denir. (Çizim 60)

Çizim No : 60 “ S ”Şeklinde Stilize Bulut(Bakır.1999)

“ S ” şeklindeki bulut motifi diğer bulut formlara da temel teşkil eder. Diğer

motiflerde de olduğu gibi, bu motifin de çizimine sınırı belirlenerek başlanır. İki

uçtaki iki çizgi farklı noktalarda kesişmek üzere birleştirilir ( Birol ve Derman, 1991, s.

154 ). Kesişen noktalara ortabağ motifleri yerleştirilir. Daha sonra gerek görülen

yerler süslenerek “ S ” şeklindeki bulut form tamamlanmıştır. Rumi üslubunda

olduğu gibi, bulut motifinin kollarıyla da “ Ayırma bulut “ formlar oluşmuştur.

Ayrılan kollarla oluşan bulutlar ikili ve üçlü dilimle şeklinde karşımıza çıkmıştır. ( Çizim 61 )

Çizim No : 61 Ayırma Bulutun Kompozisyonda Kullanımı (Bakır.1999)

84

Ortabağ ve tepelik motifi; rumi üslubunun olduğu gibi, bulut

kompozisyonunun da vazgeçilmez elemanıdır. (Çizim 62)

Çizim No : 62 Ortabağ ve Tepelik Bulutlar (Bakır.1999)

Ortabağ, bulut formların uzayan kollarının kesiştiği noktalara veya desenin

çıkış noktalarına yerleştirilir. En basit şekliyle hilali andıran ve kıvrımlarla süslü

ortabağdan genellikle çıkış yapılır. Bir kapalı formun orta bölümüne yerleştirilen

ortabağdan iki sap yukarıya, iki sap da aşağıya çıkarılabilir.

3.5.4.2. Güneş, Ay ve Yıldızlar

Güneş, Ay ve Yıldız motifi; hava, gök ve kutsallık ile ilgilidir.

Güneş motifi benek motifinin yuvarlak madalyon şeklidir. Fakat içinde güneş

ışınlarını andıran süsleme bulunması bunların sembolik anlamda, güneşten

esinlenmiş olabileceğini düşündürmektedir. Özellikle çatma süsleme de kullanılan

bir motiftir (Gürsu, 1988, s. 163). (Çizim 63).

Çizim No : 63 XVI.yy. kumaşından motifler, Benaki Müzesi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

85

Ay motifi Türk Sanatında 14.yy.dan itibaren sancak, bayrak ve cami

alemlerinde kullanılmaya başlamıştır. Sonraları Türklerle ilgili bir sembol haline

gelmiştir ( Gürsu, 1988, s. 95 ). ( Çizim 64 ).

Çizim No : 64 Çatma’dan ay Motifi ( Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

Yıldız motifi dekoratif niteliğinden dolayı çok eskiden beri kullanılan bir

motiftir. Çinilerde beş kol bölgeyi temsil etmektedir. Bayraklardaki yıldızlarda beş

kol olduğu görülmektedir. Çok dekoratif oluşundan kumaşlarda tek başına olduğu

gibi ara motif olarak ve diğer motiflerle beraber kompleks bir kompozisyon şeması

içinde yer almaktadır. Her ikisi bir arada kumaşları süsledikleri gibi bitkisel

motiflerle beraber çok ilginç ve orijinal kompozisyonlar içinde yer almıştır ( Gürsu, 1988, s.163 ). ( Çizim65 ).

Çizim No : 65 Yıldız Motifi Çeşitleri (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Yıldız motifinin çiziminde belli bir sistematiğe de uyulmuştur. ( Çizim 66 )

86

Çizim No : 66 Yıldız Motifi Çizimi (Azade ve Keskiner.1978 )

3.5.5. Yabancı Etkilerle Gelen Motifler

3.5.5.1. Taç Motifi 16.yy. başından itibaren saray kumaşlarında kullanılmıştır. Taç motifi İtalyan

kumaşlarının etkisi ile Türk kumaşlarında görülmeye başlandığı düşünülmüştür.

Fakat taç motifinin doğudan mı, yoksa batıdan mı olduğu hakkında kesin yargı

belirtilmemektedir. Nereden geldiği netlik kazanmayan bu motif nakkaşların değişik

yorumlarıyla Türk süslemesinde uygulanmıştır. Taç motifi özellikle birleşik oval

desen gösteren çatmalarda bantların birleştiği yerlerde çok kullanılmıştır. Taç motifi

kumaşların Osmanlı kumaş sanatının uluslararası niteliği içinde, dış piyasaya hakim

olma arzusundan, batı zevkine itaf etmek nedeniyle kaynaklandığı arşiv

belgelerinden anlaşılmaktadır ( Denny, 1981, s. 140 ). (Çizim 67 )

Çizim No : 67 Çatma’dan taç motifi (Başlangıcından Bugüne On bin Türk Motifi Ansiklopedisi. 1983)

87

3.5.6. Yazılı Bezemeler

Genellikle eski harfler bazı hallerde süsleme elemanı olarak kullanılmıştır.

Yazılar hattat tarafından yapılmaktadır. Hattatlar bu işleri büyük titizlikle

yaparken değiştirmelerle çok zaman harcamışlardır. Çünkü hattatlar mesleki

gururlarını her şeyin üstünde tutarak mesleki ahlakları doğrultusunda mükemmel

ürünler oluşturmuşlardır (Kuşoğlu.1984).

Güzel yazı yazma becerisi, yüzyıllardır insanların ilgisini çekmiştir. Ancak

yazının belgesel niteliğinin dışında bir sanat dalı olarak asıl gelişimi, yazıyı adeta

soyut resim anlayışıyla kullanan ve eşsiz eser veren İslam sanatıyla olmuştur.

Zaman içinde gelişip, çeşitli türlerinin kullanılarak zenginleştiği hat sanatı, kumaş

sanatında üç büyük gruba ayılabilir.

Dini amaçla dokunmuş kumaşların başında Ka’be ve sanduka örtüleri (Fotoğraf 32)

gelmektedir. Kisve – i şerif denilen Ka’benin dışını örten ve her yıl hac mevsiminde

değiştirilen bu örtü, siyah renk ve kalın ipekten, kendinden yazı zigzag desenlidir.

Zigzag hatlar ve aralarında yer alan yazılar ile çiçek, kandil gibi desenler damask

dokuma tarzındadır. Aynı desenin kırmızı, yeşil ipek zemin üzerine krem renkle

uygulanmış örnekleri de çok yaygındır (Tezcan, 1993). (Fotoğraf 33)

Fotoğraf No : 32 Sanduka Örtüsü Osmanlı, 17.yy. Kraliyet Müzesi, İskoçya Ulusal Müzeleri Edinburgh,İskoçya (Al – jubeh, 2007)

88

Fotoğraf No : 33 Kabe Örtüsü Osmanlı, 19.yy. İslamiyet Müzesi ve Mescid-i Aksa Kütüphanesi, Kudüs (Al – jubeh, 2007)

Tılsımlı gömlekler de yazılı bezemeler grubunda girmektedir. Tılsımlı

gömleklerin giyen kişileri, düşmanlarından gelecek tehlikeye, çeşitli kötülüklere,

hastalıklara karşı korunacağı inancıyla üzerine birtakım dualar yazılarak, tılsımlı

motifler ve ayetlerin bulunduğu bilinmektedir.

Tılsımlı gömlekler konusunda araştırma yapan Gökyay’ ın eserinde (1997); “ Bu

gömleklerin nasıl yapıldığı konusunda pek az bilgim vardır… Görüp incelediğim

gömleklerin bir gecede yapılmadığı, böyle bir gömleğin yapılmasının bir gecede

değil, yıllarca sürdüğü Cem Sultan’ın gömleği üzerindeki tarihte açıkça

görülmektedir. Bu gömleğin başlanıp bitirilmesi dört yıl sürmüştür.

Gömleklerin yapıldığı kumaşlar genel olarak beyaz pamuklu bezdendir.

Aralarında krem rengi ipekten, pembe canfesten olanları da vardır. Gömleklerin

üzerindeki şekiller, küçük kareler, büyük kareler, daire, yarım daire, dikdörtgen,

yamuk kare, yamuk büyük kare, üçgen, elips ve benzerleri gibi geometride

gördüklerimizdir. Bunların bir bölümü, gömleğin üzerinde yer alan sureleri, ayetleri,

Allah’ın isim ve sıfatlarını, melek, peygamber,cin adları, yabancı tanrı adları, duaları,

birer simge gibi alınan tek tek yazılmış harfleri, esrarlı işleri, sayıları ayırmak içindir.

Bir bölüğü de, bu gömleklerin başka bir gücü olan vefkler, cerfler ve tılsımlar içindir.

Nitekim gömleklerde gördüğümüz Mühr – i Süleyman bir tılsımdır. Pek seyrek

olmakla birlikte, başka motiflere de rastlıyoruz. Vazodan çıkan çiçek, selvi ve

89

benzerleri gibi… Gömleklerin üzerinde, Selçukluların kullandığı bir bezeme tarzı

olan Rumi denilen bezemelerle, Çin ve Hatay süsleme yolu olan ve Hatayi denilen

bezekler de görülmektedir.” ( Fotoğraf 34 )

Fotoğraf No : 34 T.S.M. 13 / 1184 Tılsımlı Gömlek ( Ertuğ, 1996 )

Sancaklarda yazılı bezemeler grubunun son öğesidir. Sancaklar rengi genellikle kırmızıdır.

Bundan sonra yeşil gelmektedir. Fakat çabuk solduğundan kullanılmaması için emir verilmiştir. Az

sayıda beyaz ( Fotoğraf 35 ) ve sarı olanları da vardır. Üzerinde Allah, Muhammet, Cihan yarı, Güzin

isimleri innafe tahnaleke ayeti ve benzeri yazılar bulunmaktadır. Bundan başka sancaklarda; ay,

yıldız, güneş ve bazen Mühr – ü Süleyman şekilleri de bulunmaktadır. Çoğunun arasında bir de

zülfikar resmi vardır. Bilindiği üzere bu kılıç Hazret – i Ali’ye itaf edilmektedir. (Fotoğraf 36)

Fotoğraf No : 35 Hilal ve Güneşli Al Sancak (http://www.halukakcam.com/Bayraklar/Bayrak3.htm)

90

Fotoğraf No : 36 Barbaros Hayrettin Paşa’nın Sancağı(http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman)

3.6. Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri

Kompozisyon, bir yüzey üzerine arzu edilen şekilleri, dengeli ve göze hoş

görülecek bir tarzda yerleştirmeye denir.

Doğada görülen her şeyin bir dengesi olduğu gibi, kompozisyonda da en dikkat

edilecek nokta dengenin sağlanmasıdır. Ayrımlar ne kadar dengeli ve estetik olursa

yerleşim o derece güzel ve başarılı olur.

Osmanlı kumaş süsleme pek çok sanatkar kendine özgü oranlar içinde çok çeşitli

ve güzel derlemeler meydana getirmişlerdir.

Türk kumaşlarında kullanılan kompozisyon özelliklerinin; daha kolay incelenmesi

ve algılanması bakımından şu şekilde de sınıflandırabiliriz.

3.6.1. Dikey Çizgi Düzen

Uğurlu (1986), Çizgiyi ve çizginin kullanımını; “Noktanın hareketi ile oluşan

biçim yahut iki düzlemin kesişmesiyle oluşan sınır gibi kesindir. Doğru, eğik, kırık,

zik zak, yatay, dikey ince, kalın, devamlı, kesikli, karışık, aralıklı, paralel yahut

91

kesişen gibi çeşitli durum ve nitelikte çizgiler, bir yanda matematik yasalarına konu

olurken öte yanda sanat eserlerinde, sanat dilince kullanılmaktadır. Dokusal yüzeyde

çizginin kullanımı, dokumanın teknik oluşumu ile birlikte düşünülebilir. Çözgü ve

atkı ipliklerini, paralel çizgiler sistemi olarak düşünürsek, dokusal yüzeyin adeta bu

ipliklerin yan yana sıralanmasıyla oluştuğu görülür. Farklı malzeme, farklı örgü

kenetlenmesi yahut farklı sıklık ve renk öğelerinin kullanımı, çubuklu (yollu,

parmaklı çizgili) dokumaların, yüzey süs temelini oluşturmuştur. Daha sonra çeşitli

durum ve nitelikteki çizgilerin, dokuma olanakları ve estetik uyarlamalarla, dokusal

yüzeylerde kullanımı, gölgeli ve ekose gibi süsleme biçimlerini zenginleştirmiştir.”

şeklinde açıklamıştır. (Fotoğraf 37) (Çizim 68)

Çizim No : 68 Düz Çizgili Düzen Şeması (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 37 Düz Çizgili Düzende Kumaş Örneği Detayı

3.6.2. Dolaşmalı Düzen

Dolaşmalı dallar bağımsız asimetrik desenlerin dayanağıdır. Çiçek yada yaprak

gibi ikincil motiflerin dallara yerleşimi, çok sayıda farklı etki yaratır. Bu motifler, bir

dalın üzerine de yerleştirilebildikleri gibi, yanlarında yada çapraz olarak üstlerinde de

olabilirler. Bazı nadir durumlarda, iki dalın birbirine sarıldığı görülür. Dolaşmalı

düzen, seraser ve kadifelerde nadiren görülür (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan.2001).

(Fotoğraf 38, Çizim 69, Çizim 70) (Fotoğraf 39, Çizim 71, Çizim 72)

92

Çizim No : 69 Dolaşmalı Düzen Şeması (Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 38 Dolaşmalı Düzende Kumaş

Örneği (Akay. 2005)

Çizim No : 70 Dolaşmalı Düzendeki Kompozisyon Dikey Çizgi Formlar Kullanarak Çizimi

(Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

93

Çizim No : 71 Dolaşmalı Düzen Kompozisyon Dikey Çizgi Formlar Kullanarak Kompozisyon Şemasının Oluşturulması (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Çizim No : 72 Dolaşmalı Düzende Kompozisyonun Çizimi (Araştırmacı

Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 39 T.S.M. 13/1453 Dolaşmalı Düzende Çatma Kumaş, ( Gürsu, 1988 )

94

3.6.3. Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon )

Nevber Gürsu (1988) bu sistemle ilgili; 16.yy. ortalarından itibaren bütün

süsüleme sanatlarında üslup çeşitliliği ve zenginliği görülür. Bunlardan en tanınmış

ve Türk kumaşlarına has özellik göstereni Şaşırtmalı düzen de ki kompozisyonlardır.

Şaşırtmalı düzen de, saray nakkaşlarının çizdiği dönemin zengin süsleme

kompozisyonları ile süslenmiş ve 16.yy. ortasından 17.yy. ortasına kadar en verimli

çağını yaşamıştır.

Şaşırtmalı Düzen (Oval madalyon) ilk defa 1560 tarihli Rüstem Paşa Camii

çinilerinde görüldüğü, 16.yy. sonunda Takkeci İbrahim Ağa Camii ve 17.yy.

başlarında Sultanahmet Camii oval madalyon desenli çiniler ile süslenmiştir.

Desen, şaşırtmalı düzenin tekrarlanmasından dolayı geniş satıh isteyen bir

süsleme tarzıdır. Onun için çini panolar, kalem işleri, işlemelerde olduğu gibi kumaş

desenlerinde de çok uygun bir ortam bulmuştur. Kemha ve Çatmalarda kendi teknik

özellikleri içinde çok çeşitli şekillerde kullanılmıştır.

Osmanlı ipeklerinde görülen ve en kolay ayırt edilebilen düzen, şemse gibi bir

ana motifin, şaşırtmalı ( Fotoğraf 40, Çizim 73, Çizim 74 ) sıralarda yerleştirilmesiyle

oluşturulmuştur. Bu desenler her zaman simetrik ve genellikle ana motifler bir

şemsenin içinde çevrelenmiştir.

Çizim No : 73 Şaşırtmalı Düzen Şeması

(Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 40 Kunstgewere Museum 01.69 Kumaş Parçası, Berlin-Almanya

(Akay,2005 )

95

Çizim No : 74 Şaşırtmalı Düzen İç İçe Yuvarlak Formlar Kullanılarak Çizimi ( Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir )

Ancak desenciler, bu şemseleri kendi içinde bölerek, ya da bezenmiş zeminlere

yerleştirilerek yapılmıştır. (Fotoğraf 41, Çizim 75, Çizim 76)(Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.

2001)

Çizim No : 75 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Şemse Şeması)


Fotoğraf No : 41 Şaşırtmalı Düzen

(Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Örneği (Toktaş.2006)

Çizim No : 76 Şaşırtmalı Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) Kumaş Deseni Çizimi (Araştırmacı


96

16. yy.ın ikinci yarısından sonra kemha ve çatmalarda şaşırtmalı düzenin çeşitli

türleri kendi teknik özellikleri içinde uygulanmıştır. Kemhada oval madalyonların

içi, dönemin üslup birliğini yansıtacak şekilde natüralist çiçek ve diğer motiflerle

süslü olduğu halde, çatmalarda diğer sanat dallarıyla herhangi bir üslup birliği

göstermeyen kendine özgü bir bezeme sistemi göstermektedir. Bazı üsluplar

kemhaya yada çatmaya aittir. Fakat birleşik oval üslup her kumaşın cinsine uygun

olmaktadır. Madalyonlar enine ortada tam oval ve yanlarda yarımşar madalyon ve

diğer sırada iki madalyon gelecek şekilde yer almaktadır. Aynı ana şema içinde

sınırlı süsleme elemanları ile şaşırtıcı değişik kompozisyonlar yapılmıştır. Bunlara

güzel bir örnekte çerçeveleri çift kullanarak yapılmış sayısız çeşitlerden biri olan

şaşırtmalı düzende birbirine bağlı çift şemse düzenlemesidir.(Fotoğraf 42,Çizim 77,Çizim

78)

Çizim No : 77 Şaşırtmalı Düzen

( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması ) (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 42 Şaşırtmalı Düzen

( Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması )’de Bir Kumaş Parçası Museies Royorux Di’art et,

Brüksel ( Akay, 2005 )

Çizim No : 78 Şaşırtmalı Düzen (Birbirine Bağlı Çift Şemse Şeması) Desen Çizimi (Araştırmacı


97

3.6.4. Yatay Düzen

Az kullanılmış olan bu düzen, ana motiflerin, şaşırtmalı olarak yerleştirildikleri

yatay düzendir. Yana doğru uzanan ve motifi bazen çevreleyen kafesleri andıran

dallardır. Bu motifler, birleştikleri noktalarda yer alan ve ters yönlere bakan ikincil

motiflerle, birbirine bağlanabilirler. Bu düzen en çok kadife desencileri ve bazen de

kemha desencileri tarafından kullanılmıştır. Şaşırtmalı sıralarda yerleştirilmiş şemse

şemalarıyla karıştırılabilse de, çift şemseli düzenler dışında, şaşırtmalı düzende ana

motif, hiçbir zaman bağlantılı noktalarına yerleştirilemez. ( Çizim 79, Çizim 80, Fotoğraf

43 )

Çizim No : 79 Yatay Düzen Şeması ( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 43 II.Osman’a Ait Kaftan Ayrıntısı

Çizim No : 80 II. Osman’a Ait Kaftanın Yatay Yüzey Kompozisyon Şeması (Çırakman, 01.03.2007)

98

3.6.5. Üst Üste Sıralı Düzen

Yukarı doğru bir hareket veren şaşırtmalı düzenden çok daha durağan bir etki

yaratan dördüncü tip düzende motifler, üst üste sıralı yerleştirilir. Seraserlerin

çoğunda ( Çizim 81, Fotoğraf 44 ) , kemha türbe kumaşlarında ( Çizim 82, Fotoğraf 45 ) ve

yıldız – baklava desenli kadifelerde ( Çizim 83, Fotoğraf 46 ) bu düzen hakimidir.

Çizim No : 81 Üst üste Sıralı Düzen Şeması (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

Fotoğraf No : 44 T.S.M. Env. No. 13/1960 Üst üste Sıralı Düzen de Kumaşın Ayrıntısı


Çizim No : 82 Üst Üste Sıralı Düzende Yerleştirilmiş Kompozisyonun Çizimi (Araştırmacı Tarafından Çizilmiştir)

Fotoğraf No : 45 V& A 773 – 1884 Kemha

Çocuk Kaftanından Ayrıntı (Gürsu.1988)

99

Çizim No : 83 Üst üste Sıralı Düzen Şeması

( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan.2001)

Fotoğraf No : 46 T.S.M. Env. No. 13/ 1446

Kumaş Ayrıntısı ( Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan. 2001)

3.6.6. Şeritli Düzen

Günümüze gelmiş düzenler arasında en nadir olanı ise motiflerin şerit yada

çizgiler halinde yerleştirilmiş olanıdır. ( Fotoğraf 46 )

Fotoğraf No : 47 Mesée de la Mode et du Textile Union Centrale des Arts Décoratifs 697, Paris

(Orijinal Desen Yapısı) (Atasoy, Deny, Mackıe, Tezcan, 2001)

3.6.7.Serbest Düzen

Kumaş yüzeyinin tamamının tek kompozisyon düzlemi içinde

değerlendirilmesidir.

Bu sistemde çok çeşitli motifler kullanılması dikkat çekici özelliklerinden

biridir. Kumaş eninde veya boyunda tekrar eden motiflere rastlamak mümkün

değildir.

Bu sistemden günümüze iki adet kaftan dışında ulaşabilmiş bir örneğe

rastlamak mümkün değildir.

100

3.7. Literatür Özetleri

“İstanbul Topkapı Sarayında Bulunan Kaftan Kumaşlarındaki Motif, Desen ve

Kompozisyon Özellikleri” konulu yüksek lisans tezinde kişisel kaynak araştırması ve

çeşitli kütüphanelerden (Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, Milli Kütüphane, Bilkent

Kütüphanesi vs…) yerli ve yabacı literatür taramasına gidilmiştir.

Ulaşılabilen kaynakların genel konu veya içeriğindeki konularla doğrudan ya da

dolaylı olduğu tespit edilen kaynaklar yazarların soyadlarına göre alfabetik olarak

aşağıda verilmiştir.

ALTAY, F. (1979). “Topkapı Sarayı Müzesi: 3, Kaftanlar” adlı eserinde;

Osmanlı sarayında padişah ve şehzadelerin giymiş olduğu kaftanlar hakkında bilgiler

verilmiştir. Ayrıca bu giysilerde kullanılan kumaşların örneklerine de değinilmiştir.

ALTINAY, H., YÜCEER, H. (1992). “Moda ve Tarihi” adlı eserinde; modanın

tanımı, modayı etkileyen faktörler ve giyim alanındaki gelişme ve değişmeler,

örnekler ve resimlendirmelerle görsel anlamda etkili kılınarak açıklanmıştır.

ASLANAPA, O. (2005). “Türk Sanatı” adlı eserinde; kumaş sanatı ve gelişimi

hakkında bilgiler verilmiştir.

ATASOY, N., DENNY. W. B., TEZCAN, H., MACKİE, L. W. (2001). “İpek”

adlı eserinde; Osmanlı kumaşları hakkındaki yayınlar arasında, ana teknik ve

süsleme şekillerini sınıflandıran ve tarihlenebilir eserlerin bir katalogunu sunan bir

çalışmadır. Yazarlar, Topkapı Sarayı ve dünyanın önemli müzelerindeki

koleksiyonların yanı sıra, Rusya ve Orta Avrupa’daki kilise hazinelerine ait az

tanınmış bir çok kumaşı yeniden keşfederek kaynak olarak kullanmışlardır. Osmanlı

arşivlerinde yapılan yeni araştırmalar ise, ipek üretiminin yasalarıyla, Bursa ve

İstanbul’un rakip ipek sanayilerine ışık tutmuştur.

Osmanlılar tarafından en çok tercih edilen üç dokuma tekniği; seraser (Osmanlı

kaynaklarındaki ifadesiyle altınım gümüşüm), kadife ve kemha (özel bir teknikle

101

dokunmuş altınlı kumaş), renkli resimlerle örneklenirken, dokumacıların

yaratıcılığını yansıtan ana tasarım grupları ise siyah beyaz resimlerle gösterilmiştir.

BAKIR, S. T. (1999). “İznik Çinleri ve Gülbenkyan Koleksiyonu” adlı eserinde;

Türk Çini Sanatı’nın en güzel tasarım örneklerinin verildiği 16. Yüzyılın ikinci

yarısında üretilen İznik Çinileri ele alınmıştır. Söz konusu döneme ait çini

parçalarının tek tek desenleri analiz edilmiş, şemaları çizilmiş ve sınıflandırması

yapılmıştır.

BİROL, İ., DERMAN, Ç. (1995). “Türk Tezyini Sanatında Motifler” adlı

eserinde; Türk tezyini sanatlarında yer alan motifler kategorilere ayrılarak

açıklanmıştır. Motiflerin çizim teknikleri uygulamalı olarak gösterilmiştir. Motiflerin

oluşum biçimleri detaylarıyla anlatılmıştır.

GÜRSU, N. (1988). “Türk Dokumacılık Sanatı”. Çağlar Boyu Desenler” adlı

eserinde; XIII. yy. Selçuklu döneminden başlayarak XIX. yy. Osmanlı İmparatorluğu

dönemi sonuna kadar Türk dokumacılık sanatı, Türk kumaşları ve bu kumaşlarda

kullanılan desenler ile ilgili bilgiler kronolojik bir sistemle sunulmuştur.

KOÇ, F. (1997). “Osmanlı İmparatorluk Dönemi Türk Çocuk Giysileri Üzerine

Bir Araştırma” adlı eserinde; Osmanlılar da çocuklar tarafından kullanılmış olan

giysiler çeşitli özellikleriyle incelenmiştir.

ÖNDER, M .(1998). “Antika ve Eski Eserler Kılavuzu” adlı eserinde; geleneksel

sanatları da içine alan antika ve eski eserlerle ilgili terimler ve bu terimlerin karşılığı

olan açıklamalar resimli örneklerle tanıtılmıştır. Geleneksel sanatlarla uğraşan

kişilere kaynaklık etmesi bakımından önemli bir eserdir.

TANINDI, Z. (1996). “Türk Minyatür Sanatı” adlı eserinde; Türk minyatür

sanatıyla ilgili bilgilerin yer aldığı ve resimlerle desteklenmiş bir bilimsel çalışmadır.

102

BÖLÜM IV

4. BULGULAR VE YORUM

4.1. Araştırma Bulguları

(Özel, 1999)

Örnek No : 1

Fotoğraf No : 48

Çizim No : 84

İnceleme Tarihi : 22.10.2007

İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi

Envanter No : 13 / 6

Ait Olduğu Padişah : Fatih Sultan Mehmet ( 1432 – 1481 )

Giysinin Boyu : 1.06 cm.

Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy.

103

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Taraklı atlas

Kenar Astarında : Taraklı atlas

Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez

Astarda : Yeşil

Kenar Astarında : Yeşil

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerinde

sembolik motiflerden oluşan çintemani ve doğadan stilize edilen motiflerden çin

bulutu motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.

Giysinin Biçim Özelliği : Giysi kumaş dokuma tekniği kullanılarak,

desenlendirilmiştir. Giysi; 1.06 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kollu ve arka

eteği 8 cm. daha uzundur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile

örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 10 adet düğme ve

kordon iliği vardır. 11 adet sağda, 10 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda

simetrik peşleri vardır. Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Etek ucunda

kopuk bir parça vardır. Kaftanın muhtelif yerleri sökük ve yırtıktır. Düğme ve şeritler

de, eksik ve söküktür.

104

Çizim No : 84 T.S.M. 13/6 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

105

(Rogers, Namikawa, 2000)

Örnek No : 2

Fotoğraf No : 49

Çizim No : 85







106

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Canfes

Kenar Astarında : Taraklı Atlas

Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Sarı

Astarda : Pembe

Kenar Astarında : Sarı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renk altın telli çatmadır.

Bitkisel motiflerden, lale, nar, Manisa lalesi, erik çiçeği, penç ve doğadan stilize

edilen bulut motiflerinden oluşan kompozisyonda, dörtlü bulut motifleri arasında

ortada erik çiçeği, onun etrafında altışar lale ve nar motifleri bulunmaktadır. Bulut

formları penç motifleriyle birleştirilmiştir. Nar motiflerinden, Manisa laleleri

çıkmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende

( birbirine bağlı şemse ) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Şeritleri, lale

ve yıldız motiflidir.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü

sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön kapamada bele kadar 16 adet düğme ve kordon iliği vardır. 16 adet

sağda, 17 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.

Muhtelif yerleri söküktür.

107

Çizim No : 85 T.S.M. 13/ 8 Fatih Sultan Mehmet’in Kaftanı

108

(Rogers,Namikawa, 2000)

Örnek No : 3

Fotoğraf No : 50

Çizim No : 86







109

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Altın klaptanlı

Desende : Yeşil, pembe

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Bordo

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemin üzerinde altın klaptanlı stilize

büyük çam kozalağı motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Şekillerin içinde yeşil ve

pembe ipek ipliklerle hendesi küçük motifler mevcuttur. Büyük kozalak motifinin

üstünde nergis çiçeği, altında taç motifiyle birbirine bağlıdır. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. 1.40 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapaması yırtmaçlı, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve

düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön

kapamada 2 adet düğme ve kordon iliği vardır.

110


111

(Ertuğ& Kocabıyık, 1996)

Örnek No : 4

Fotoğraf No : 51

Çizim No : 87







112

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha


Kenar Astarında : Taraklı atlasla

Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Kırmızı, mavi

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem rengindedir.

Ortalarında geniş ve kırmızı bir dalga şekli, konturlarında kırmızı ve lacivert çizgiler

bulunan altın telle dokunmuş dört bulut motifi, büyük bir baklava meydana

getirmektedir. Bunun ortasında yine altın telle işlenmiş iç içe iki Mühr – ü Süleyman

altında süslü bir vazo içinden çıkan kokulu menekşe, karanfiller, üstünde iki gül

arasında büyük bir lale ile bunun içinden çıkan gül ve gül goncaları bulunmaktadır.

Mührün ortasında, en içte penç ve penç motifinin kenarlarında lale ve sümbüller

sıralanmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende

(birbirine bağlı şemse) yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Şeritleri yıldız

ve sümbül motiflidir.






ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Etrafı sarı taraklı atlaslarla

çevrilidir. Ek yerlerinde renkli biye ve köşelerde marka bulunmaktadır. Arkası yırtık

ve hasarlıdır. Sökükleri ve ezikleri vardır.

113


114


Örnek No : 5

Fotoğraf No : 52

Çizim No : 88




Ait Olduğu Padişah : II. Beyazıt ( 1488 – 1512 )


Giysinin Ait Olduğu yy. : 15. yy. sonu 16.yy. başı

115

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Astar kullanılmamıştır, içi kürk kaplıdır.

Kenar Astarında : Atlas

Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Sarı klaptanlı mavi,güvez, beyaz

Astarda : Beyaz kürk

Kenar Astarında : Filizi yeşil

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerinde

kendinden hatayi, gonca ve penç çiçeği tezyinatlıdır. Her tarafı sarı klaptanla

dokunmuş münhani dallar üzerinde damarlı büyük yapraklar bulunmaktadır.

Bunların kenarları mavi tahrirli olup, içleri mavi, sarı, güvez, beyaz renklerde penç

ve nar motiflidir. Damarları çiçek motiflidir. Aralarında küçük saz yaprakları ve bu

yaprakların içinde gonca motifleri vardır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. 1.39 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma

ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön

kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır. 12 adet ipek şerit

bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi beyaz kürk, etekleri de filizi ipek

astarla kaplıdır. Kürkün bazı yerleri noksandır. Kılaptanları erimiştir. Ezikleri vardır.

Astarı yırtıktır.

116

Çizim No : 88 T.S.M. 13/ 35 II. Beyazıt’ın Kaftanı

117

Kaftanın Önden Görünümü (Altay,1979)

Kaftanın Arkadan Görünümü

(Kocabıyık&Ertuğ, 1996)

Örnek No : 6

Fotoğraf No : 53 - 54

Çizim No : 89 – 90 – 91 – 92 – 93







118

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Zeytin rengi

Desende : Güvez, mavi, yeşil, beyaz, bej, krem, ipek ve sarı klaptan

Astarda : Sarı

Kenar Astarında : Kırmızı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zeytin renkli zemin üzerinde çeşitli

hatai, penç, gonca, karanfil, nergis, nar, damarlı saz yaprakları parçalı saz yaprakları

ve tüyü andıran yapraklarla süslenen kumaşın en ilgi çekici özelliği tekrarı olmayan

çiçek desenlerine sahip olmasıdır. Düz zemin üzerinde sonsuzluk prensibine uyarak,

serbest yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır. Kaftanın ön tarafında,

köşelerde, aplike kareler üzerinde kufi yazı ile muhtemelen bir saray terzisine ait

olan “Muhammed” ismi okunmaktadır. Büyük bir olasılıkla 1561’de öldürülen

Şehzade Beyazid için yapıldığı tahmin edilmektedir.


desenlendirilmiştir. 1.48 cm. boyundadır. Etek boyunda dekoratif kollukları ve cep

yarıkları bulunmaktadır. Yaldızlı metal ipliklerin sarılmasıyla elde edilen ve kemha

adı verilen kahverengi ipek kumaştan yapılmıştır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze

tarzında dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Basenin üzerinden itibaren

genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön

taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İç kısımdaki

astar, üzerinde paralel çizgiler bulunan kırmızı ipekten dokunmuştur. Eteğin iç

kısmında iki damga bulunmaktadır. Birçok yerleri sökülmüştür. Ezik, bereli ve

soluktur.

119

Çizim No : 89 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Önden Görünüş)

120

Çizim No : 90 T.S.M. 13/ 37 II. Beyazıt’ın Kaftanı (Detay)

121


122


123


124

(Rogers, Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No : 7

Fotoğraf No : 55

Çizim No : 94







125

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Serenk

Astarda : Bez

Kenar Astarında : Canfes

Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Mavi, sarı

Astarda : Nohudi renk



desenlendirilmiştir. Giysi; 76 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, kısa kollu ve arka eteği 10 cm. daha uzundur.

Küçük ilik düğmelidir.

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerine mavi,

sarı renklerle badem şeklinde iki yaprak arasında stilize lale ve kozalak motifleri

vardır. Motiflerin içi küçük çiçek desenlidir. Ayrıca kendinden küçük çiçekler

serpme olarak motif aralarında bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk


126

Çizim No : 94 T.S.M. 13/ 38 II. Beyazıt’ın Kaftanı

127

(Rogers.Tezcan. Delibaş.1986)

Örnek No : 8

Fotoğraf No : 56

Çizim No : 95




Ait Olduğu Padişah : I. Selim ( 1470 – 1520 )


Giysinin Ait Olduğu yy. : 16.yy.

128

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Serenk

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Sarı ve mavi konturlu


Kenar Astarında : Fıstıki yeşil

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerinde

sembolik motiflerden oluşan çintemani motifleriyle süslemeler yer almaktadır. Düz

zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş

kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 140 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur Önü sırma ilik ve


kapamada bele kadar 15 adet düğme ve kordon iliği vardır. 15 adet sarı, kırmızı ve

mavi renkli ipek şeritleri bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi pamuklu

olup boyuna dikişlidir. Nohudi renk bez astarın etrafı, fıstıki yeşil canfesle

çevrilmiştir. Kaftanda çok hafif ezikler vardır.

129

Çizim No : 95 T.S.M. 13/ 41 I. Selim’in Kaftanı

130

(Rogers,Tezcan, Delibaş, 1986)

Örnek No : 9

Fotoğraf No : 57

Çizim No : 96







131

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Serenk

Astarda : Bez

Kenar Astarında : Bez

Kullanılan Renkler

Zeminde : Siyaha yakın duman rengi

Desende : Sarı ve çilek renkli

Astarda : Kırmızı


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini siyaha yakın duman

renginde, üzerinde sarı renkli rumi motiflerinin birleşmesiyle meydana gelen

madalyonlar içinde üçlü benek motifi bulunmaktadır. Benekler ve rumilerin içleri

çilek rengindedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, yatay düzende

yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve



bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi pamuklu ve dikişlidir. Bezden

olan astarının etrafı güvez renk ipekle çevrilmiştir. Muhtelif yerleri soluktur.

132


133

(Sözen,1998)

Örnek No : 10

Fotoğraf No : 58

Çizim No : 97







134

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Serenk

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Yeşil, mavi, sarı


Kenar Astarında : Fıstık yeşili

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzeri

tamamen klaptanla rumi ve tepelik motifli olup bunların içleri güvez, yeşil mavi

renkli hatayi, penç, gonca ve saz yaprağı motifleriyle süslemelidir. Kompozisyonun

etrafı mavi tahrirlidir. Mavi, güvez renk ipek şeritleri vardır. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şeritli düzende yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.






bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Nohudi bez astarın etrafına fıstıki

yeşil canfesle pervaz geçirilmiştir. Astarında delinmeler vardır. Kaftanın üzerinde

hafif ezikler vardır.

135


136

(Altay,1979)

Örnek No : 11

Fotoğraf No : 59

Çizim No : 98




Ait Olduğu Padişah : Kanuni Sultan Süleyman ( 1494 – 1566 )



137

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Selimiye

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Kahverengi yollu, yeşil, mavi, çilek ve tarçıni

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : -

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerinde, ince

kahverengi yolları vardır. Bu ince yollardan yeşil, mavi, çilek ve tarçıni renklerle lale

ve karanfil ve bunlara bağlı yapraklar çıkmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, dikey çizgi düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 1.43 cm. boyunda, önden açık, dik yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön

kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar

28 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yarım bez

astarlı olup, astarın tüm çevresine beyaz ipek astar pervaz geçirilmiştir. Boyuna

yırtıkları olup, çok haraptır. Tamir edilmiştir.

138

Çizim No : 98 T.S.M. 13/ 58 Kanuni Sultan Süleyman’ın Kaftanı

139


Örnek No : 12

Fotoğraf No : 60

Çizim No : 99




Ait Olduğu Padişah : II. Selim ( 1524 – 1574 )



140

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : -


Kullanılan Renkler

Zeminde : Yeşil

Desende : Beyaz klaptan, sarı ve turuncu

Astarda : -

Kenar Astarında : Güvez

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Yeşil renkli zemin üzerinde, beyaz

klaptanla dal, yaprak ve çiçek motiflidir. Bu dallardan elma şeklinde meyveler

sarkmaktadır. Meyveler sarı ipek tahrirli olup bazı yaprak içleri turuncu ipekle

süslüdür. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de




çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve


kapamada bele kadar 24 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri

vardır. İçi astarsızdır ve etrafı güvez ipek kumaşla çevrilmiştir. Hafif ezik ve

sökükleri vardır.

141

Çizim No : 99 T.S.M. 13/176 II. Selim’in Kaftanı

142


Örnek No : 13

Fotoğraf No : 61

Çizim No : 100




Ait Olduğu Padişah : II. Selim ( 1524 – 1574 )



143

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Altın tel ve beyaz

Desende : Beyaz

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Mavi

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Sarı altın telli ve beyaz ipek

dokumalı kaftanın üzerinde iç içe dört büyük daire motifi vardır. En içte bir penç

motifi, onun etrafında geometrik şekiller, üçüncü kısımda rumi dal motifleri ve en

dışta da daha büyük geometrik şekiller vardır ve doğadan stilize edilen güneş motifi

tasvir edilmiştir. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste

sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.


desenlendirilmiştir. 1.35 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı ve bağsız kruvaze tarzında

dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama

yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön

kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Basenin üzerinden itibaren

genişleyen etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön

taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz bez

astarlı ve etrafı mavi taraklı atlas kumaşla çevrilmiştir. Ezikleri vardır ve lekelidir.

144

Çizim No : 100 T.S.M. 13/177 II. Selim’in Kaftanı

145


Örnek No : 14

Fotoğraf No : 62

Çizim No : 101




Ait Olduğu Padişah : III. Murat ( 1546 – 1595 )



146

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Atlas

Desen : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Gül Kurusu

Desende : Gümüş telli

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Gül kurusu renkli zemin üzerine,

seraser kumaştan iç içe ay ve lale motifleri işlenmiştir. İşleme tekniklerinden aplike

iğnesi kullanılarak süslemeleri yapılmıştır. Düz zemin üzerinde aynı desenin

tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.

Giysinin Biçim Özelliği : Giysi işleme tekniklerinden aplike kullanılarak,





sağda, 18 adet solda ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.

Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Bazı yerleri yırtık ve lekelidir. Düğme

ve şeritler eksik ve söküktür.

147

Çizim No : 101 T.S.M. 13/195 III. Murat’ın Kaftanı

148


Örnek No : 15

Fotoğraf No : 63

Çizim No : 102




Ait olduğu Padişah : III. Murat ( 1546 – 1595 )



149

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renginde klaptanla

dokunmuştur. Üzerinde güvez kadifeden birbiri içinden çıkan büyük lale ve yaprak

motifleri kullanılmıştır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır.

Üst üste dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.




yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen

etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi beyaz

kenarları da mavi ipek astarla çevrilmiştir. Telleri erimiş olup, yırtık ve sökükleri

vardır.

150


151


Örnek No : 16

Fotoğraf No : 64

Çizim No : 103




Ait Olduğu Padişah : III. Murat ( 1546 – 1595 )



152

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Gezi

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Yeşil ve kahverengi

Astarda : Nohudi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine yeşil

ipekle büyük daireler içinde karanfil, tavus kuşu tüyü, yaprak, “S” şeklinde stilize

bulut motifi ile en içten kahverengi klaptanla ay ve yıldız motifi bulunmaktadır.

Dairelerin alt ve üst başlarında birer karanfil motifi bulunmaktadır. Düz zemin

üzerinde aynı desenin tekrarından oluşan, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş

kompozisyondur.




yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne

sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi nohudi renk bezle

çevrilmiştir. Kaftan bazı yerleri soluk ve lekelidir. Hafif ezikleri vardır.

153


154

(Gürsu, 1988)

Örnek No : 17

Fotoğraf No : 65

Çizim No : 104




Ait Olduğu Padişah : III. Mehmet ( 1566 – 1603 )



155

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : -


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Sarı klaptan

Astarda : -


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerinde büyük

ay motifi, ay motifinin içinde rumiler ve çiçek, ayın kenarlarını yıldız ve nar

motiflerinden oluşan süslemeler elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk


T.S.M. bir grup çatma kaftan Türk – İtalyan işbirliğiyle yapılmıştır. Bu kaftanlar

uluslar arası motiflerle bezenmiştir. Türk ay ve yıldız’ı İtalyan taç motifleriyle

beraber kullanılmıştır. Bu kaftanda İtalyan kadife tekniği özelliği göstermektedir.





almaktadır. İçi astarsızdır. Kenarları mavi canfesle çevrilmiştir. Yanlarda simetrik

peşleri vardır.

156

Çizim No : 104 T.S.M.13/227 III. Mehmet’in Kaftanı

157


Örnek No : 18

Fotoğraf No : 66

Çizim No : 105


İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi ( I. Sultan Ahmet türbesinden,

Süleymaniye Müzesine oradan da T.S.M. gelmiştir. )


Ait Olduğu Padişah : I. Ahmet ( 1590 – 1617 )



158

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Nohudi

Desende : Bal rengi

Astarda : Nohudi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini gümüş telli olup üzerinde

bal rengi kadifeden şemseler içinde aynı renkte Mühr – ü Süleyman ile bunun

etrafında karanfil ve sümbül motifleri bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 1.32cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü


almaktadır. Ön kapamada bele kadar 16 adet düğme ve kordon iliği vardır. 18 ipek

şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Şeritleri bal rengi kadifedendir.

Muhtelif yerleri söküktür ve düğmelerinde eksik vardır.

159

Çizim No : 105 T.S.M. 13/264 I. Ahmet’in Kaftanı

160

(Çırakman, 2006)

Örnek No : 19

Fotoğraf No : 67

Çizim No : 106


İlgili Koleksiyon : Topkapı Sarayı Müzesi ( I. Sultan Ahmet türbesinden,

Süleymaniye Müzesine oradan da T.S.M. gelmiştir. )





161

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Gümüş

Desende : Turuncu, yeşil ve sarı

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Nohudi

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Gümüşi renk zemin üzerinde,

kumaşın genelinde desen; ay motifinin alt alta ve yan yana gelmesinden

oluşturulmuştur. İlk sırada motif sola eğimli iken, ikinci sırada sağa eğimli olarak

tasarlanmıştır. Desen tekrarı (raport) bu İki sıranın dönüşümü ile elde edilmiştir. Ay

motifinin içinden çıkan yeşil dalın üzerinde, turuncu çiçek motifi bulunmaktadır.

Dalların alt alta dizilişlerinde, yukarıdan aşağıya "S" kıvrım kompozisyonu

oluşturmaktadır. Ay motiflerinin iç kısmında kontur rengi değiştirilerek, yeşil renk

ile bir başka ay şekli oluşturulmuş ve içi dokulandırılmıştır. (Bu seraserin tekrarlanan

deseninde iki motif alışılmamış bir şekilde birleştirilmiştir. Osmanlı kumaşlarında

sıkça kullanılan hilal, yonca çiçeklerinden oluşan bitkisel bir motif ve XVI. yy.

Osmanlı “Çin” üslubunda bulut motifleriyle bölünmüştür. (Atasoy. Deny. Mackıe. Tezcan

.2001) ). Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste sıralı ve

dolaşmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.




yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen

etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan

parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz, kenarları

nohudi bez astar kumaşla çevrilmiştir. Ezik ve sökükleri olup, lekelidir.

162


163


Örnek No : 20

Fotoğraf No : 68

Çizim No : 107







164

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Krem ve altın klaptan

Astarda : Yeşil


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzerinde

sarı tahrirli ve krem zeminli şemseler içinde sarı klaptanlı ve güvez tezyinatlı selvi

ağacı motifleri vardır. Selvi ağacının etrafı aynı renklerde benekli karanfil ve lale

motiflidir. Selvi ağacının çevresindeki şemselerin üzeri nar çiçeği ve kozalak desenli

olup bir ucunda tepelik diğer ucunda lale motifi kullanılmıştır. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir.

Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele

kadar 12 adet düğme ve kordon iliği vardır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.

Kenarları yeşil ipek astarlıdır. Lekeli ve eziktir.

165

Çizim No : 107 T.S. M . 13/266 I. Ahmet’in Kaftanı

166


Örnek No : 21

Fotoğraf No : 69

Çizim No : 108







167

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Mavi, beyaz, kırmızı, siyah



Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renkli olup, üzerinde

siyah tahrirli ve sarı klaptanlı helezoni yollarla bunlardan çıkan büyük hançer

yaprakları bulunmaktadır. Saz yapraklarının içlerinde hatayi ve penç motifleri

bulunmaktadır. Mavi, beyaz, kırmızı, siyah tahrirli ve mavi çiçeklidir. Aralarında

aynı renklerde hatayi ve saz yaprakları dolaşmaktadır. Hatayilerin bazılarında lale

motifi görülmektedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı

düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 0,75 cm. boyunda, önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin




bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.Kırmızı astarın etrafına yeşil ipekle

pervaz geçirilmiştir. Önü lekeli ve soluk renktedir. Yırtıkları vardır.

168


169


Örnek No : 22

Fotoğraf No : 70

Çizim No : 109




Ait Olduğu Kişi : I. Ahmet ( 1590 – 1617 )



170

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Mavi, beyaz, yeşil

Astarda : Nohudi

Kenar Astarında : Fıstıki yeşil

Şeritlerinde : Güvez ve sarı

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez zemin üzerinde birbirine

bağlı şemseler bulunmaktadır. Şemselerin araları sarı klaptanla ve üzeri kırmızı ve

mavi penç ve hatayi tezyinlidir. Şemsenin içinde bağımsız bir şemse daha

bulunmaktadır. İki şemse arasında beyaz lale ve yeşil yaprak motifleri

bulunmaktadır. Küçük şemsenin zemini sarı klaptanlı ve içi kırmız lale, gül, karanfil

ve yeşil yapraklarla motiflendirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, Şaşırtmalı düzende ( birbirine bağlı şemse ) yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.






bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.Nohudi renk astarın etrafına fıstıki

yeşil canfesle pervaz geçirilmiştir. Önü lekeli ve soluk renktedir.

171


172


Örnek No : 23

Fotoğraf No : 71

Çizim No : 110







173

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Yeşil, mavi , sarı, siyah

Astarda : Yeşil


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Kaftanın zemini güvez rengi olup,

sarı klaptanlı uzun yaprakların oluşturduğu madalyonların içinde iri nar motifleri

bulunmaktadır. Kumaşın enine bir tanesi sığacak şekilde de yerleştirilmiştir. Nar

motiflerin üzerinde yeşil ikişer daldan çıkan güvez ve mavi renklerde; karanfil, lale,

gül goncası, bahar dalı ve sümbül çiçekleri bulunmaktadır. Büyük motifler rûmî

şekilli yapraklardan meydana gelmiş şekillerle birleşmekte olup; hepsi siyah

konturludur. Aralarında dolgu motifi olarak üç benek kullanılmıştır. Düz zemin

üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de (birbirine bağlı çift şemse)




yaka çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, kısa kollu ve arka eteği daha uzundur.

Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön kapamada bele kadar 6 adet düğme ve kordon iliği vardır. 6 adet ipek

şerit bulunmaktadır. Astarının tüm çevresine pervaz geçirilmiştir. Hafif ezikleri

vardır.

174


175


Örnek No : 24

Fotoğraf No : 72

Çizim No : 111




Ait Olduğu Padişah : II. Osman ( 1604 – 1622 )



176

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Gezi

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Nohudi ve siyah

Astarda : Nohudi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine nohudi

renkte ipekle en içte yıldız, üstünde büyük daire, onun üzerinde ise nar, karanfil

çiçeği ve ayn – i sefa çiçeği ile çerçevelenmiştir. Bu çiçekler vazo içinden

çıkmaktadır. Kaftanın ön, arka ve kollarında desen görülmektedir. Şaşırtmalı düzen

de yerleştirilmiş bir kompozisyon sistemi kullanılmıştır.




yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne

sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi nohudi renk bezle

çevrilmiştir. Kaftan yer yer soluk ve lekelidir. Hafif ezikleri vardır.

177

Çizim No : 111 T.S.M. 13/357 II. Osman’ın Kaftanı

178

(Altay, 1979)

Örnek No : 25

Fotoğraf No : 73

Çizim No : 112







179

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Mavi, altın ve gümüş

Astarda : Yeşil


Şeritlerinde : Gümüş

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renkli telli kumaştan

olup, mavi kadife ile rûmîyi andıran kıvrık dallar yüzeyi kaplamaktadır. Böylece

sistematik bir zemin deseni oluşturulmuştur. Bu kıvrım dallarla, altın ve gümüş

kırma telle dokunmuş rûmî ve hatayi motifleri kaynaştırılarak; geçme sistemi

kullanılmış olup, desene hareketlilik kazandırılmıştır. Rûmîlerin oluşturduğu

madalyona benzer desenin ortasında hatayi motifleri yerleştirilmiştir. Düz zemin

üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, yatay düzende yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.






bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yeşil renk astarın etrafına güvez

renk taraklı astarla pervaz geçirilmiştir. Telleri erimiş olup, şeritlerinde sökükler

vardır.

180


181


Örnek No : 26

Fotoğraf No : 74

Çizim No : 113







182

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Yeşil, mavi, çilek, pembe,

Astarda : -


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk ipek ve tel

dokumalıdır. Üzerinde bir kökten çıkan badem şeklinde beş yaprak, bunların içinde

ve dışında Manisa laleleri, zambak çiçekleri bulunmaktadır. Bu motifler yeşil, mavi,

çilek, pembe renkli ipek iplikle dokunmuştur. Düz zemin üzerine sonsuzluk




çevresi, ön kapama yırtmaçlı, kısa kolludur. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi

yarım astarlıdır ve etrafı güvez ipek kumaşla çevrilmiştir. Hafif ezik ve sökükleri

vardır. Lekelidir.

183


184

(Ortaylı,Çakır, Erdoğdu, Çötelioğlu, Arça, 2006)

Örnek No : 27

Fotoğraf No : 75

Çizim No : 114







185

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kadife



Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Krem

Astarda : Krem


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerinde

birbirinden bağımsız şemseler içinde altta nar motifi ve üzerinde tam açmış bir

karanfil vardır. Bu iki ana motiften nardan çıkan lale, karanfil, hatayi, damarlı yaprak

ve zambak motifi karanfili çerçevelemektedir. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, yarık ilik ceplidir. Önü sırma ilik ve



bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Krem renk taraklı astarın etrafına

güvez renk taraklı atlasla pervaz geçirilmiştir. Şeritleri gümüş sırmalıdır. Kopuk

parçaları vardır. Güve yenikli ve lekelidir.

186


187

(Atasoy, 1992)

Örnek No : 28

Fotoğraf No : 76

Çizim No : 115




Ait Olduğu Padişah : IV. Murat ( 1609 – 1640 )



188

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Beyaz ve mavi

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renk zemin üzerine konturları

mavi tahrirli içleri sarı klaptanla dokunmuş bulut ve üçlü benek motifi

bulunmaktadır. Benek motiflerin ortaları ayrıca beyaz klaptanla gölgelendirilmiştir.

Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş



desenlendirilmiştir. Giysi; 153 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapama, etek ucu yırtmaçlı, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir.

Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi beyaz astarlı, yaka ve kenar pervazı kırmızı

renktedir. Hafif sökük ve ezikleri vardır.

189

Çizim No : 115 T.S.M. 13/408 IV. Murat’ın Kaftanı

190


Örnek No : 29

Fotoğraf No : 77

Çizim No : 116





Giysinin Boyu : 1.05cm.


191

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Brokar

Astarda : -

Kenar Astarında : Taraklı canfes

Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Mavi

Astarda : -


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renklidir. Üzerinde

gümüş telli klaptanla stilize çiçek ve dallarla tezyin edilmiştir. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı birbirine bağlı düzende yerleştirilmiş




yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Önü sırma birit

ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır.

Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi astarsız olup, kenarları nohudi canfesle

çevrilidir.

192


193


Örnek No : 30

Fotoğraf No : 78

Çizim No : 117 – 118







194

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Abani

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Beyaz

Desende : Yeşil, gümüş tel

Astarda : Kahverengi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini beyaz ham

ipektendir.Üzerine açık yeşil ipek iplikle zambak, lale ve yaprak motifli dallardan

madalyon içinde zambak, lale ve karanfilden meydana gelmiş yıldızların ortası

kahverengi ipek ve gümüş tel tezyinatlıdır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.

Giysinin Biçim Özelliği : Giysi ipek dokuma kumaşın üzerine işleme yapılarak,

desenlendirilmiştir. 1.46 cm. boyundadır. Yuvarlak yakalı, önden açık yakasız uzun

kollu ve önü düğmesizdir. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek bölümüne

sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. İçi kalın bez astarlıdır. Ezik ve

lekelidir.

195

Çizim No : 117 T.S.M.13/470 IV. Murat’ın Kaftanı

196


197

(Pelletier,1999)

Örnek No : 31

Fotoğraf No : 79

Çizim No : 119




Ait Olduğu Padişah : Sultan İbrahim ( 1615 – 1648 )



198

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Atlas

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerinde güvez

renk atlas ile üç ay (çintemani) ve bulut motifleri aplike edilmiştir. Düz zemin

üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş




yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun kolludur. Önü

sırma ilik ve düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yarıya kadar ince

beyaz bez astarlıdır. Etrafı güvez renk canfesle çevrilmiştir. Düğmelerin tamamı,

şeritleri noksandır. Lekeli ve söküklüdür.

199

Çizim No : 119 T.S.M. 13 / 486 Sultan İbrahim’in Kaftanı

200


Örnek No : 32

Fotoğraf No : 80

Çizim No : 120




Ait Olduğu Padişah : Sultan İbrahim ( 1615 – 1648 )



201

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kadife

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Krem

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında :Güvez

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk telli kumaştan zemin

üzerinde aynı renk kadife ile iki ayrı motifte şemseler yer almaktadır. Bu

şemselerden birinde bulut, benek motifi bulunmaktadır. Diğer şemsede karanfil,

zambak ve nergis çiçeği bulunmaktadır. İki şemse arasında yine kadife ile vazo ve

kökten çıkan zambak, gül, nar, kokulu menekşe, sümbül ve yaprak motifli bir

kompozisyon oluşturulmuştur. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak,

Şaşırtmalı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü

sarı sırma ve mavi ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar 24 adet düğme ve

kordon iliği vardır. 24 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır.

İçi yarıya kadar astarlıdır. Etrafına güvez renk canfesle pervaz geçirilmiştir.

202

Çizim No : 120 T.S.M. 13 / 489 Sultan İbrahim’in Kaftanı

203


Örnek No : 33

Fotoğraf No : 81

Çizim No : 121







204

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Sarı

Desende : Güvez

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Fıstık yeşili

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Sarı telli kumaşın üzeri güvez

kadifeden nar, nar motifinin çevresinde karanfiller ve dolaşmalı dal tezyinatlıdır.

Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş



desenlendirilmiştir. Giysi; 1.59 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. İçi beyaz astarlı, yaka ve kenar

pervazı taraklı yeşil canfestir.

205

Çizim No : 121 T.S.M. 13 / 500 IV. Murat’ın Kaftanı

206

( Pelletier,1999 )

Örnek No : 34

Fotoğraf No : 82

Çizim No : 122




Ait Olduğu Padişah : II. Süleyman ( 1642 – 1691 )



207

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Atlas

Motif : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Gümüş tel ve sarı sırma

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Krem

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renklidir. Üzerinde

gümüş telli seraserden büyük ay ve laleler aplike edilmiş, motiflerin kenarları sarı

kırma tel ile çevrilidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı

düzende yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlıdır, kısa kolludur. Önü sırma birit ve düğmelidir.


kadar 22 adet düğme ve kordon iliği vardır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi

yarıya kadar bez astarlı olup, kenarları krem canfesle çevrilidir.

208

Çizim No : 122 T.S.M. 13 / 514 II. Süleyman’ın Kaftanı

209


Örnek No : 35

Fotoğraf No : 83

Çizim No : 123




Ait Olduğu Padişah : II. Ahmet ( 1643 – 1695 )



210

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Atlas



Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Nohudi

Astarda : Yeşil


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk telli kumaştan zemin

üzerine koyu bej daireler içinde üç benek motiflidir.Düz zemin üzerine sonsuzluk





şerit ve düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi yeşil taraklı atlas kaplı olup,

kenarları güvez renk taraklı atlasla çevrilmiştir.

211

Çizim No : 123 T.S.M. 13 / 522 II. Ahmet’in Kaftanı

212

(Gürsu,1988)

Örnek No : 36

Fotoğraf No : 84

Çizim No : 124 – 125 – 126




Ait Olduğu Padişah : II. Mustafa ( 1664 – 1703 )



213

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Canfes


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez, mavi, yeşil, sarı, lacivert, pembe, mor ve krem

Astarda : Sarı

Kenar Astarında :Güvez

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renkli zemin üzerine uzun dal

ve yapraklar arasına hatai, penç, nergis ve nar çiçeği motifleri, mavi, pembe, kırmızı,

yeşil ipek ve altın tel gibi çok renkli olarak dokunmuştur. Bütün çiçek ve yaprak

motifleri aynı renk ve desende olup, tekrar eden şekillere rastlamak mümkün

değildir. Hançer gibi kıvrılan uzun yapraklar, büyük ve dolgun nar çiçekleri XVI.

yy.daki Osmanlı Hünkarlarının büyüklüğüne uygun bir ihtişam havası

yaratmaktadır. Düz zemin üzerinde sonsuzluk prensibine uyarak, serbest



desenlendirilmiştir. 1.26 cm. boyundadır. Önden açık, oyuntulu yakalı, giysinin yaka

çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sırma

ve ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği

vardır. 12 adet ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Kaftanın

kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan parçalarda desenlerin kesintiye

uğramadığı görülmektedir. İçi sarı ipekli kumaş astarlıdır. Etrafı kırmızı atlasla

çevrilmiştir. Eteğin iç kısmında iki damga bulunmaktadır.Bütün dikişleri sökülmüş

ve ayrılmıştır. Hafif ezik ve yırtıkları vardır. Güve yenikleri de hayli fazladır.

214

Çizim No : 124 T.S.M. 13 / 529 II. Mustafa’nın Kaftanı

215


216


217


Örnek No : 37

Fotoğraf No : 85

Çizim No : 127 – 128




Ait Olduğu Padişah : III. Ahmet ( 1673 – 1736 )



218

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Beyaz ve gümüş klaptanlı

Desende : Altın tel ve turuncu

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında :Krem

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Beyaz klaptanlı gümüş zemin

üzerine, altın tel ve turuncu ipek tahrirli hatayi, palmet ve hançer yaprağı motifleri

vardır. Hançer yaprakları içinde çiçek motifleri vardır. Bağlantı yerinde erik çiçeği

motifi vardır. Düz zemin üzerinde aynı desenin tekrarından oluşmaktadır. Üst üste

sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.




yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen

etek bölümüne sahiptir. Kaftanın kesimi de çok özenli ve bilinçlidir. Ön taraf ve yan

parçalarda desenlerin kesintiye uğramadığı görülmektedir. İçi beyaz bez astar

kumaşla çevrilmiş, etrafı krem renk atlasla çevrilmiştir. Telleri erimiştir ve soluktur.

219

Çizim No : 127 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı

220

Çizim No : 128 T.S.M. 13 / 532 III. Ahmet’in Kaftanı

221


Örnek No : 38

Fotoğraf No : 86

Çizim No : 129




Ait Olduğu Padişah : I. Mahmut ( 1696 – 1754 )



222

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Atlas

Motif : Atlas

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Krem

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Beyaz

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Kırmızı renkli zemin üzerinde,

beyaz atlas ile üçgen motifleri aplike edilmiştir. Bu iki kumaş üzerinde de, içinde

geometrik şekiller bulunan yuvarlak baskı motifler bulunmaktadır. Düz zemin

üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı düzen de yerleştirilmiş



desenlendirilmiştir. Giysi; 1.65 cm. boyunda, önden açık, giysinin yaka çevresi, ön

kapama yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli ve kısa kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir.


kadar 20 adet düğme ve kordon iliği vardır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. Yarım

bez astarlı olup, astarın tüm çevresine beyaz ipek astar pervaz geçirilmiştir. Lekeli,

soluk ve sökükleri vardır.

223

Çizim No : 129 T.S.M. 13 / 558 I. Mahmut’un Kaftanı

224


Örnek No : 39

Fotoğraf No : 87

Çizim No : 130




Ait Olduğu Padişah : III. Osman ( 1699 – 1757 )



225

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Nohudi, krem, mavi

Astarda : Vişne çürüğü

Kenar Astarında : Filizi

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renginde olup

üzerinde sarı klaptanlı münhani büyük dallarla iri nar ve kozalak motifleri

bulunmaktadır. Bunların üzeri mavi ve beyaz renklerde çiçek tezyinatlıdır. Düz

zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzende yerleştirilmiş





sırma ve ipek şerit düğmelidir. Ön kapamada bele kadar düğmeleri vardır. Yanlarda

simetrik peşleri vardır. İçi vişne çürüğü, kenarları da filizi ipek astarlıdır. Etek

uçlarında iki damga vardır. Düğmelerinden biri noksan olup, iki şeridi eksik, telleri

erimiştir.

226

Çizim No : 130 T.S.M. 13 / 584 III. Osman’ın Kaftanı

227


Örnek No : 40

Fotoğraf No : 88

Çizim No : 131




Ait Olduğu Padişah : IV. Mustafa ( 1779 – 1808 )



228

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Seraser

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Gümüş telli

Desende : Yeşil ve kırmızı, altın telli klaptan

Astarda : Beyaz

Kenar Astarında : Turuncu

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini gümüş telli seraserdendir.

Üzeri kırmızı ve yeşil renkte gül ve yaprak dokumalıdır. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun kolludur. Önü

ve kol kenarları birit düğmelidir. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi bez, kenarları

da turuncu canfes astarlıdır. Birçok yerinde gümüş telleri dökülmüştür. Astarda

ezikleri vardır. Lekelidir.

229

Çizim No : 131 T.S.M. 13 / 584 IV. Mustafa’nın Kaftanı

230

(Altay,1979)

Örnek No : 41

Fotoğraf No : 89

Çizim No : 132







231

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez

Astarda : Sarı


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk telli kumaştandır.

Üzerine güvez renkte saksıdan çıkan şemse içinde lale, nar, nergis çiçeği, zambak ve

saz yaprağı motifleri kullanılmıştır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak,

şaşırtmalı düzende tam raport şeklinde yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 1. 54 cm. boyunda, önden açık, bağsız kruvaze tarzında

dikilen giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı, yarık ilik cepli ve uzun

kolludur. İçi sarı atlasla kaplıdır. Kenarları mavi atlasla çevrilidir. Telleri

dökülmüştür.

232

Çizim No : 132 T.S.M. 13 / 834 III. Mehmet’in Kaftanı

233


Örnek No : 42

Fotoğraf No : 90

Çizim No : 133







234

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Bal rengi, yeşil, siyah, altın klaptan

Astarda : Kavun içi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : : Krem renkli zemin üzerinde

bitkisel motiflerden oluşan süsen çiçeği, zambak, penç ve yaprak motifleri taç ile

birleştirilerek süslemeler elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.






ipek şerit bulunmaktadır.Yanlarda simetrik peşleri vardır. Kenarları kavuniçi renk

astarla çevrilidir.

235

Çizim No : 133 T.S.M. 13 / 835 III. Mehmet’in Kaftanı

236


Örnek No : 43

Fotoğraf No : 91

Çizim No : 134




Kime Ait Olduğu : I. Ahmet ( 1590 – 1617 )



237

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kadife

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Sarı

Astarda : Açık pembe


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez kadifenin üzeri iri şemse

formları ve ortalarında hatayi ve bu şemselerden çıkan hatayilerle bezenmiştir.

Şemseler birbirine taç motifiyle birleştirilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, yatay düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 1.50 cm. boyunda, önden açık, gömlek yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön

kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar

26 adet düğme ve kordon iliği vardır. İçi yeşil bez astarlı, yakası yeşil ipek ve kenar

pervazı pembe ipekli kumaşla çevrilidir.

238

Çizim No : 134 T.S.M. 13 / 837 I. Ahmet’in Kaftanı

239


Örnek No : 44

Fotoğraf No : 92

Çizim No : 135 – 136







240

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Brokar

Astarda : -

Kenar Astarında :-

Kullanılan Renkler

Zeminde : Sarı

Desende : Kahverengi ve gümüş telli

Astarda : -

Kenar Astarında :-

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini krem renk telli kumaştandır.

Üzeri sarı ve beyaz tel kabartmalı hatayilerle şemse oluşturulmuş ve içine kozalak

motifi yerleştirilerek kompozisyon elde edilmiştir. Düz zemin üzerine sonsuzluk

prensibine uyarak, yatay düzen şeklinde yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 1.34 cm. boyunda, önden açık, bağsız kruvaze tarzında

dikilen giysinin yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlı ve kısa kolludur. Önü

Birit düğmelidir. Yakayı kapatacak kadar 4 düğme ile tutturulmaktadır. İçi

astarsızdır.

241


242


243


Örnek No : 45

Fotoğraf No : 93

Çizim No : 137







244

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : İpek

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Sarı

Astarda : Lacivert


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez kumaşın üzeri telli sarı

şemselerin içinde hatayi motifleriyle desenlendirilmiştir. Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. Giysi; 146.5 cm. boyunda, önden açık, büyük yakalı, giysinin

yaka çevresi, ön kapama yırtmaçlı, uzun kolludur. İçi lacivert astarlı, yaka ve kenar

pervazı taraklı kırmızı canfestir.

245


246


Örnek No : 46

Fotoğraf No : 94

Çizim No : 138 – 139




Ait Olduğu Padişah : Kanuni Sultan Süleyman ( 1494 – 1566 )



247

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Çatma

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Güvez

Astarda : Beyaz


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem zemin üzerinde güvez renkte

büyük lale, yaprak ve nar çiçeği desenlidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, şaşırtmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.


desenlendirilmiştir. 1.53 cm. boyunda, önden açık, ve bağsız kruvaze tarzında dikilen

kaftanın yaka çevresi, ön kapaması yırtmaçlı, yarık ilik cepli, uzun kolludur. İçi

beyaz atlas kaplıdır. Kenarları sarı atlasla çevrilidir. Telleri birçok yerde eritilmiştir.

Etek ucunda markası vardır ve lekelidir.

248

Çizim No : 138 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı

249

Çizim No : 139 T.S.M. 13 / 840 I.Süleyman’ın Kaftanı

250

( Atasoy, Deny, Mackie, Tezcan, 2001 )

Örnek No : 47

Fotoğraf No : 95

Çizim No : 140




Ait Olduğu Padişah : Osman Bey



251

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Abani

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Krem

Desende : Tarçıni ve Yeşil

Astarda : Açık kahverengi

Kenar Astarında : Koyu kahverengi

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Krem renk zemin üzerine öne ve

arkada tarçını renkte ikişer büyük kozalak motifi bulunmaktadır. Alttan çıkan dört

yapraktan ikisi motifi çevirmekte içlerinde sümbüle benzer çiçekler bulunmaktadır.

Kollarında da aynı motif bulunmaktadır. Düz zemin üzerinde aynı desenin

tekrarından oluşan, üst üste sıralı düzende yerleştirilmiş kompozisyondur.

Diyarbekirli ve Aslanapa ( 1977 ), “Topkapı sarayında Osman Bey’e ( 1299 –

1326 ) ait diye saklanmış bohça içinde Denizli’nin ak alemli bezlerinden yapılmış

olan dokuz kaftan bulunmuştur. Bunların zemini beyaz pamuk ipliğinden dokunmuş

olup üzerinde koyu sarı renkte, yanlarında iki uzun yaprakla kavranmış iri bir nar

motifi ve başka bir dolgu başlıca kompozisyonu oluşturmaktadır.” Açıklamasında

bulunmuşlardır.



dikilen kaftanın bel oyuğu bulunmaktadır. Giysinin yaka çevresi, ön kapama ve bele

kadar yırtmaçlıdır, uzun kolludur. Basenin üzerinden itibaren genişleyen etek

bölümüne sahiptir. Hafif ezikleri vardır.

252

Çizim No : 140 T.S.M. 13 / 867 Osman Bey’in Kaftanı

253


Örnek No : 48

Fotoğraf No : 96

Çizim No : 141







254

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Astar kullanılmamıştır, içi kürk kaplıdır.


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Mavi, yeşil, beyaz ve sarı

Astarda : Açık kahve

Kenar Astarında : Filizi

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Güvez renkli zemin üzerinde mavi

beyzi madalyonlardan çıkan iri lale ve rumiler bulunan dallar çıkmaktadır. Bunların

üzerinde ve aralarında sarı, beyaz, yeşil, ve güvez renkli kokulu menekşe, gül, penç

ve nergis çiçeği motifi bulunmaktadır. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine

uyarak, şaşırtmalı düzen de (birbirine bağlı) yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, etek ucu, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, uzun kolludur. Önü

mavi ve beyzi ipekli çapraz şerit ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş

düğmeler yer almaktadır. Yanlarda simetrik peşleri vardır. İçi sincap kürkü kaplıdır..

Etek kenarı filizi atlas kaplıdır. Kürkleri yer yer dökülmüştür.

255

Çizim No : 141 T.S.M. 13 / 932 I.Ahmet’in Kaftanı

256

(Ortaylı, Çakır, Çötelioğlu, Arça, 2006)

Örnek No : 49

Fotoğraf No : 97

Çizim No : 142







257

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Bez


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Siyah, mavi, sarı

Astarda : Nohudi


Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renginde olup

kendinden dal, yaprak, lale ve karanfil desenlidir. Üzerinde sarı klaptan, mavi ve

siyah ipekle nar motifleri vardır. Bunların içlerinde güvez karanfil, yeşil yapraklar ve

bu motiflerin arasında altışar yapraklı çiçekler bulunmaktadır.Düz zemin üzerine

sonsuzluk prensibine uyarak, dolaşmalı düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan

oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, yarık ilik cepli, kısa kollu ve arka eteği daha

uzundur. . Önü sırma ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş

düğmeler yer almaktadır. Ön kapamada bele kadar 12 adet düğme ve kordon iliği

vardır.12 adet ipek şerit bulunmaktadır. İçi nohudi bez astarlı, etrafı mavi ipekle

çevrilmiştir. Tellerin bir kısmı erimiştir.

258


259

(Atasoy, Deny, Mackie, Tezcan, 2001)

Örnek No : 50

Fotoğraf No : 98

Çizim No : 143







260

Kullanılan Kumaş

Kaftanda : Kemha

Astarda : Atlas


Kullanılan Renkler

Zeminde : Güvez

Desende : Krem, yeşil, siyah,mavi



Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon : Zemini güvez renginde olup sarı

klaptanlı beyzi madalyonların içlerinde, bitkisel bezemelerden bahar ağacı motifi

bulunmaktadır. Siyah dallardan çıkan kenarları krem konturlu ve ipleri sarı klaptanlı,

yeşil mavi yaprak ve çiçekler tezyin edilmiştir. Madalyonların etrafı siyah konturlu

ve güvez desenlidir. Düz zemin üzerine sonsuzluk prensibine uyarak, şaşırtmalı

(birbirine bağlı şemse) düzen de yerleştirilmiş kompozisyondan oluşmaktadır.



yaka çevresi, ön kapama, yırtmaçlıdır, kısa kollu ve arka eteği daha uzundur. Önü

ipek ilik ve düğmelidir. Ön kapamada elde ipek ile örülmüş düğmeler yer

almaktadır. Ön bedende düğmelerin bulunduğu hatta ipek şeritlerle süsleme

yapılmıştır. (Koç, 1997, s. 82).Ön kapamada bele kadar 6 adet düğme ve kordon iliği

vardır.6 adet ipek şerit bulunmaktadır. İçi kırmızı ipek astarlıdır. Tellerin çoğu

erimiştir.

261


262

4.2. Araştırma Yorumları

Tablo 1

Kaftanların Ait Olduğu Padişahların Dağılımı

NİTELİKLER f %

Fatih Sultan Mehmet

II. Beyazıt

I. Selim

Kanuni Sultan Süleyman

II. Selim

III. Murat

III. Mehmet

I. Ahmet

II. Osman

IV. Murat

Sultan İbrahim

II. Ahmet

II. Mustafa

III. Ahmet

I. Mahmut

III. Osman

IV. Mustafa

Osman Bey

II. Süleyman

4

3

3

2

2

3

3

10

4

6

2

1

1

1

1

1

1

1

1

8

6

6

4

4

6

6

20

8

12

4

2

2

2

2

2

2

2

2

TOPLAM 50 100

Araştırmada, 10 adet, %20 oranında; I. Ahmet’e ait (örnek; 13/264, 13/265,

13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/837, 13/932, 13/966, 13/967), 6 adet, %12

oranında; IV. Murat’a ait (örnek; 13/408, 13/413, 13/470, 13/838), 4’er adet, %8

oranında; Fatih Sultan Mehmet (örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21) ile II. Osman’a ait

(örnek; 13/357, 13/360, 13/365, 13/367), 3’er adet, % 6 oranında; II. Beyazıt

(örnek; 13/35, 13/37, 13/38) ile I. Selim’e ait(13/41, 13/42, 13/46), 2’şer adet, %4

263

oranında; Kanuni Sultan Süleyman (örnek; 13/58, 13/840), II. Selim (örnek; 13/176,

13/ 177), Sultan İbrahim’e ait (örnek; 13/486, 13/489), 1’er adet, %2 oranında; II.

Ahmet (örnek; 13/522), II. Mustafa (örnek; 13/529), III. Ahmet (örnek; 13/532),I.

Mahmut (örnek; 13/558), III. Osman (örnek; 13/584), IV. Mustafa (örnek; 13/631),

Osman Bey (örnek; 13/847), II. Süleyman’a ait (örnek; 13/514) kaftanlar

bulunmaktadır.

264

Tablo 2

Yüzyıllara Göre Kaftan Kullanımı Dağılımı

NİTELİKLER f %

15. Yüzyıl

15. Yüzyıl Sonu – 16. Yüzyıl Başı

16. Yüzyıl

17. Yüzyıl

18. Yüzyıl

19. Yüzyıl

5

3

13

25

3

1

10

6

26

50

6

2

TOPLAM 50 100

Araştırmada, en fazla 25 adet, % 50 oranında 17. yy. ait (örnek; 13/264,

13/265, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/357, 13/360, 13/365, 13/367, 13/408,

13/413, 13/470, 13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/522, 13/529, 13/837, 13/838,

13/839, 13/932, 13/966, 13/967) kaftanın bulunduğu, 16. yy. ait 13 adet, % 26

oranında (örnek; 13/41, 13/42, 13/46, 13/58, 13/176, 13/177, 13/195, 13/216, 13/221,

13/277, 13/834, 13/835, 13/840), 15. yy. ait 5 adet(örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21,

13/847), %10 oranında, 18. yy. (örnek; 13/532, 13/558, 13/584) ve 15. yüzyıl sonu –

16. yüzyıl başına ait 3’er adet, %6 oranında (örnek; 13/35, 13/37, 13/38), 19. yy. ait 1

adet, % 2 oranında (örnek; 13/631)kaftan bulunduğu tespit edilmiştir.

265

Tablo 3

Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı

NİTELİKLER f %

Bitkisel Motifler

Hayvansal Motifler

Geometrik Motifler

Sembolik Motifler

Doğadan Stilize Edilen Motifler

Yabancı Etkilerden Gelen Motifler

43

5

1

13

8

3

86

10

2

26

16

6

Araştırma kapsamına giren 50 adet kaftanda, çoğunlukla bitkisel motiflerin

görüldüğü 43 adet, % 86 oranında (örnek; 13/8, 13/9, 13/21, 13/35, 13/37, 13/38,

13/46, 13/58, 13/176, 13/177, 13/195, 13/216, 13/221, 13/227, 13/264, 13/265,

13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/357, 13/360, 13/365, 13/367, 13/413, 13/470,

13/489, 13/500, 13/514, 13/529, 13/532, 13/584, 13/631, 13/834, 13/835, 13/837,

13/838, 13/839, 13/840, 13/847, 13/932, 13/966, 13/967), 13 adet, %26 oranında

sembolik motifin (örnek; 13/6, 13/8, 13/21, 13/41, 13/42, 13/177, 13/195, 13/264,

13/ 408, 13/486, 13/489, 13/514, 13/522), 8 adet, %16 oranında doğadan stilize

edilen motifin (örnek; 13/195, 13/221, 13/277, 13/264, 13/357, 13/408, 13/470,

13/486), 5 adet, %10 oranında hayvansal motifin (örnek; 13/42, 13/46, 13/177,

13/221, 13/360), 3 adet, % 6 oranında yabancı etkilerden gelen motifin (örnek; 13/9,

13/835, 13/837) ve en az 1 adet, % 2 oranında geometrik motifin (örnek; 13/558)

görüldüğü ortaya çıkmaktadır.

266

Tablo 4

Kaftan Kumaşlarında Görülen Motiflerin Dağılımı

NİTELİKLER f % Bitkisel Motifler • Çiçekler

o Hatayi ( Hatai ) o Penç o Gonca o Lale o Gül o Karanfil o Sümbül o Süsen o Zambak o Kokulu Menekşe o Nergis Çiçeği o Manisa Lalesi o Ayn – i Sefa

• Yaprak • Ağaçlar

o Servi o Hayat o Palmiye ve Hurma o Çam ( Kozalak ) o Çiçek Açmış

• Yemiş Ve Meyveler o Nar o Elma o Erik

Hayvansal Motifler • Tavus Kuşu Tüyü • Rumi

Geometrik ve Sembolik Motifler • Üçgen • Çintemani • Mühr - ü Süleyman

Doğadan Stilize Edilen Motifler • Bulut • Güneş • Ay • Yıldız Yabancı Etkilerden Gelen Motifler • Taç

12 12 4 17 6 13 6 1 6 3 7 2 1 23 1 1 1 6 1

14 1 2 1 8 1 8 2 7 1 5 4 3

24 24 8 34 12 26 12 2 12 6 14 4 2 46 2 2 2 12 2

28 2 4 2 16 2 16 4

14 2 10 8 6

267

Araştırmada kapsamına giren 50 adet, kaftan kumaşlarında görülen motiflerin

dağılımı incelendiğinde bitkisel motiflerin özellikle 17 adet, % 34 oranında lale

(örnek; 13/8, 13/21, 13/38, 13/58, 13/195, 13/216, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277,

13/367, 13/470, 13/514, 13/834, 13/840, 13/932, 13/966 ), 14 adet, % 28 oranında

nar ( örnek; 13/8, 13/37, 13/227, 13/266, 13/277, 13/357, 13/367, 13/489, 13/500,

13/529, 13/584, 13/834, 13/840, 13/966 ), 13 adet, %26 oranında karanfil ( örnek;

13/21, 13/37,13/58, 13/221, 13/264, 13/266, 13/268, 13/277, 13/357, 13/367, 13/470,

13/500, 13/966 ), 12 adet, % 24 oranında hatai ( örnek; 13/35, 13/37, 13/46, 13/267,

13/268, 13/360, 13/367, 13/529, 13/532,13/837, 13/838, 13/839 ) ve penç (örnek;

13/8, 13/21, 13/35, 13/37, 13/46, 13/177, 13/267, 13/268, 13/529, 13/532, 13/835,

13/932 ) motiflerinin yaygın şekilde kullanıldığı görülmektedir.

8’er adet, % 16 oranında hayvansal motiflerden rumi ( örnek; 13/42, 13/46,

13/177, 13/227, 13/264, 13/277, 13/360, 13/932 ), geometrik ve sembolik

motiflerden çintemani (örnek; 13/6, 13/41, 13/42, 13/277, 13/408, 13/486, 13/489,

13/522) motifinin kullanıldığı, 7 adet, % 14 oranında doğadan stilize edilen

motiflerden bulut (örnek; 13/6, 13/8, 13/21, 13/221, 13/408, 13/486, 13/489), yabancı

etkilerden 3 adet, % 6 oranında taç (örnek; 13/9, 13/835, 13/837) motifi olduğu

görülmektedir.

Araştırma kapsamında, bitkisel motiflerin sıklıkla kumaşların desenlendirilmesin

de kullanıldığı, diğer motiflerinde sınırlı oranda da olsa kullanıldığı sonucu ortaya

çıkmaktadır.

268

Tablo 5

Yüzyıllara Göre Desenlerin Büyüklükleri Dağılımı

NİTELİKLER f %

15. yy. da Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük

4 1

80 20

TOPLAM 5 100

15.yy. sonu 16. yy. başında Desenlerin Büyüklükleri Büyük Küçük

3 -

100

- TOPLAM 3 100


10 3

77 23

TOPLAM 13 100


20 5

80 21

TOPLAM 25 100


3 -

100

- TOPLAM 3 100


1 -

100

- TOPLAM 1 100

Araştırma kapsamına giren 50 adet kaftanın dönemlere göre desenlerin

büyüklüklerine bakıldığında sıklıkla iri desenlerin görüldüğü anlaşılmaktadır.

Bu sonuca göre, giysilerin dikkat çekici niteliğini vurgulamak için iri desenler

kullanıldığı anlaşılmaktadır.

269

Tablo 6

Kaftan Kumaşlarında Görülen Kompozisyon Düzenleri Dağılımı

NİTELİKLER f %

Dikey Çizgi Düzen

Dolaşmalı Düzen

Şaşırtmalı Düzen

*Birbirine Bağlı Şemse

*Birbirine Bağlı Çift Şemse

Yatay Düzen

Üst Üste Sıralı Düzen

Şeritli Düzen

Serbest Düzen

1

8

17

6

2

4

9

1

2

2

16

34

12

4

8

18

2

4

TOPLAM 50 100

Kaftanların kumaşlarındaki kompozisyon düzenleri dağılımında, en çok kullanılan

kompozisyonun sonsuzluk prensibinde 17 adet, % 34 oranındaki şaşırtmalı düzen

(örnek; 13/6,13/9, 13/38, 13/221, 13/227, 13/264, 13/266, 13/357, 13/365, 13/367,

13/408, 13/470, 13/489, 13/522, 13/834, 13/835,13/840) ve şaşırtmalı düzenin alt

basamaklarından 6 adet, % 12 oranında birbirine bağlı şemse (örnek; 13/8, 13/21,

13/268, 13/413, 13/839, 13/967), 2 adet, % 4 oranında birbirine bağlı çift şemse

(örnek;13/277, 13/932) kompozisyonundan, toplam 25 adet, %50 oranında kaftanın

şaşırtmalı düzen kompozisyondan oluştuğu sonucu ortaya çıkmıştır. Bu araştırmada

en çok “Şaşırtmalı Düzen” kompozisyon tarzının tercih edildiği sonucu ortaya

çıkmaktadır.

Şaşırtmalı kompozisyon düzeninin ardından 9 adet, % 18 oranında üst üste

sıralı düzen (örnek; 13/41, 13/177, 13/195, 13/486, 13/514, 13/532, 13/558, 13/631,

13/847), 8 adet, % 16 oranında dolaşmalı düzen ( örnek; 13/35, 13/176, 13/216,

270

13/265, 13/267, 13/500, 13/584, 13/966), 4 adet, %8 oranında yatay düzen (örnek;

13/42, 13/360, 13/837, 13/838), 2 adet, % 4 oranında serbest düzen (örnek; 13/37,

13/529), 1’er adet, % 2 oranında dikey çizgi düzen (örnek; 13/58) ve şeritli düzen

(örnek; 13/46) kompozisyonlarının araştırma kapsamında sınırlı oranda da olsa

kullanıldığı görülmektedir.

271

Tablo 7

Kaftan Kumaşlarında Görülen Renklerin Dağılımı

NİTELİKLER f %

Zemin

• Altın Telli Klaptan ve Beyaz

• Gümüş Telli Klaptan ve Beyaz

• Beyaz

• Güvez

• Gül Kurusu

• Krem

• Nohudi Renk

• Sarı

• Siyah

• Yeşil

2

3

1

18

1

19

1

2

2

1

4

6

2

36

2

38

2

4

4

2

TOPLAM 50 100

Araştırma kapsamında kaftan kumaşlarının zemininde, 19 adet, % 38

oranında krem (örnek; 13/6, 13/21, 13/58, 13/216, 13/221, 13/227, 13/357, 13/360,

13/365, 13/367, 13/413, 13/486, 13/489, 13/522, 13/529, 13/834, 13/835, 13/840,

13/867), 18 adet, %36 oranında güvez (örnek; 13/8, 13/35, 13/38, 13/41, 13/46,

13/266, 13/267, 13/268, 13/277, 13/408, 13/514, 13/558, 13/584, 13/837, 13/839,

13/932, 13/966, 13/967) rengin sıklıkla, 3 adet, % 6 oranında beyaz ve gümüş telli

(örnek; 13/265, 13/532, 13/631), 2’şer adet , % 4 oranında altın telli ve beyaz (örnek;

13/9, 13/177), sarı (örnek; 13/500, 13/838), siyah (örnek; 13/37, 13/42), 1’er adet,

%2 oranında beyaz (örnek; 13/470), gül kurusu (örnek;13/195), nohudi (örnek;

13/264), yeşil (örnek;13/176) renklerin nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir.

272

Tablo 8

Kaftan Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı

NİTELİKLER f %

Astarda

• Açık Kahverengi

• Açık Pembe

• Beyaz

• Kahverengi

• Krem

• Kavun İçi Rengi

• Kırmızı

• Lacivert

• Pembe

• Nohudi Renk

• Sarı

• Vişne Çürüğü rengi

• Yeşil

Astarsız

2

1

16

1

1

1

3

1

1

8

3

1

5

6

4

2

32

2

2

2

6

2

2

16

6

2

10

12

TOPLAM 50 100

Araştırma kapsamında kaftan astarlarında görülen renklerin, 16 adet, % 32

oranında beyaz (örnek; 13/9, 13/21, 13/58, 13/177, 13/195, 13/216, 13/265, 13/408,

13/486, 13/489, 13/500, 13/514, 13/532, 13/558, 13/631, 13/840), 8 adet ve % 16

oranında nohudi (örnek; 13/38, 13/41, 13/46, 13/221, 13/264, 13/268, 13/357,

13/966), 5 adet, % 10 oranında yeşil (örnek; 13/6, 13/266, 13/277, 13/360, 13/522)

rengin sıklıkla, 3’er adet, % 6 oranında sarı (örnek; 13/37, 13/529, 13/834), kırmızı

(örnek; 13/42, 13/267, 13/967), 2 adet, % 4 oranında açık kahverengi (örnek; 13/847,

13/932), 1’er adet, %2 oranında açık pembe (örnek; 13/837), kahverengi (örnek;

273

13/470), krem (örnek; 13/367), kavun içi (örnek; 13/835), lacivert (örnek; 13/839),

pembe (örnek; 13/8), vişne çürüğü ( örnek; 13/584) renklerinde nadirde olsa

görüldüğü tespit edilmiştir.

6 adet, %12 oranında astarsız (örnek; 13/35, 13/176, 13/227, 13/365, 13/413,

13/838) kafan bulunmaktadır.

274

Tablo 9

Kaftanın Kenar Astarlarında Görülen Renklerin Dağılımı

NİTELİKLER f %

Kenar Astarı

• Beyaz

• Bordo

• Filizi Yeşil

• Fıstıki Yeşil

• Güvez

• Kırmızı

• Krem

• Koyu Kahverengi

• Mavi

• Nohudi Renk

• Turuncu

• Sarı

• Yeşil

Kenar Astarsız

1

1

3

4

8

6

2

1

5

3

1

4

4

7

2

2

6

8

16

12

4

2

10

6

2

8

8

14

TOPLAM 50 100

Araştırma kapsamında kaftan kenar astarlarında görülen renklerin, 8 adet,

% 16 oranında güvez (örnek; 13/176, 13/360, 13/365, 13/367, 13/486, 13/489,

13/522, 13/529), 6 adet, % 12 oranında kırmızı (örnek; 13/37, 13/42, 13/408, 13/835,

13/839, 13/967), 5 adet, % 10 oranında mavi (örnek; 13/177, 13/216, 13/227,

13/834, 13/966), 4’er adet, % 8 oranında sarı (örnek; 13/8, 13/21, 13/195, 13/840),

fıstıki yeşil (örnek;13/41, 13/46, 13/268, 13/500), yeşil (örnek; 13/6, 13/38, 13/267,

13/837), 3 adet, %6 oranında filizi yeşil (örnek; 13/35, 13/584, 13/932), 2 adet, %4

oranında krem (örnek; 13/514, 13/532), 1’er adet ve %2 oranında turuncu (örnek;

275

13/631), beyaz (örnek; 13/558), bordo (örnek; 13/9), koyu kahverengi (örnek;

13/847)renklerinde nadirde olsa görüldüğü tespit edilmiştir.

7 adet, %14 oranında kenarları astarsız (örnek; 13/58, 13/221, 13/264, 13/266,

13/357, 13/470, 13/838) kafan bulunmaktadır.

276

Tablo 10

Kaftan Motiflerinde Görülen Renklerin Dağılımı

NİTELİKLER f %

Motif

• Altın Rengi

• Bal Rengi

• Beyaz

• Çilek Rengi

• Gümüş Rengi

• Güvez

• Kahverengi

• Kırmızı

• Krem

• Lacivert

• Mavi

• Mor

• Nohudi Renk

• Pembe

• Sarı

• Siyah

• Tarçın Rengi

• Turuncu

• Yeşil

3

2

8

3

5

9

3

4

8

1

19

1

3

3

18

7

2

3

16

6

4

16

6

10

18

6

8

16

2

38

2

6

6

36

14

4

6

32

Araştırmada yer alan 50 adet kaftandaki motiflerde görülen renkler, 19 adet ,

%38 oranında mavi (örnek; 13/21, 13/35, 13/37, 13/38, 13/41, 13/46, 13/58, 13/267,

13/268, 13/277, 13/360, 13/365, 13/408, 13/413, 13/529, 13/584, 13/932, 13/966,

13/967), 18 adet, % 36 oranında sarı ( 13/8, 13/35, 13/37, 13/38, 13/41, 13/42,

13/46, 13/176, 13/227, 13/265, 13/266, 13/277, 13/514, 13/529, 13/837,

277

13/839, 13/932, 13/966), 16 adet, %32 oranında yeşil (örnek; 13/9, 13/37, 13/46,

13/58, 13/221, 13/265, 13/268, 13/277, 13/365, 13/470, 13/529, 13/631, 13/835,

13/847, 13/932, 13/967), 9 adet, %18 oranında güvez (örnek; 13/6, 13/35, 13/37,

13/216, 13/486, 13/500, 13/529, 13/834, 13/840), 8’er adet, %16 oranında krem

(örnek; 13/37, 13/266, 13/367, 13/489, 13/529, 13/558, 13/584, 13/967), beyaz

(örnek; 13/35, 13/37, 13/176, 13/177, 13/267, 13/408, 13/529, 13/932), 7 adet, %14

oranında siyah (örnek; 13/267, 13/277, 13/357, 13/529, 13/835, 13/966, 13/967), 5

adet, %10 oranında gümüş rengi (örnek; 13/195, 13/360, 13/470, 13/514, 13/838), 4

adet, % 8 oranında kırmızı (örnek; 13/21, 13/42, 13/267, 13/631), 3’er adet, %6

oranında kahverengi (örnek; 13/58, 13/221, 13/838) , nohudi (örnek; 13/357, 13/522,

13/584), pembe (örnek; 13/9, 13/365, 13/ 837), çilek (örnek; 13/42, 13/58, 13/365),

turuncu (örnek; 13/176, 13/265, 13/532), altın rengi (örnek; 13/360, 13/532, 13/631),

2’şer adet, %4 oranında bal (örnek; 13/264, 13/835), tarçın rengi (örnek; 13/58,

13/847), 1’er adet, %2 oranında mor (örnek; 13/529), lacivert (örnek; 13/529)

renklerinin tercih edildiği görülmektedir.

278

Tablo 11

Kaftan Kumaşlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER f %

Zemin

• Abani

• Atlas

• Brokar

• Çatma

• Gezi

• Kadife

• Kemha

• Selimiye

• Seraser

• Serenk

2

5

2

8

2

3

16

1

7

4

4

10

4

16

4

6

32

2

14

8

TOPLAM 50 100

Araştırmada kaftanlık kumaşların ipekli kumaşlardan, 16 adet, %32 oranında

Kemha (örnek; 13/9, 13/21, 13/35, 13/37, 13/176, 13/266, 13/267, 13/268, 13/277,

13/408, 13/529, 13/584, 13/835, 13/932, 13/966, 13/967) kumaşın sıklıkla

kullanıldığı, 8 adet, %16 oranında Çatma (örnek; 13/6, 13/8, 13/216, 13/227, 13/264,

13/500, 13/834, 13/46), 7 adet, %14 oranında Seraser (örnek; 13/177, 13/265,

13/360, 13/365, 13/532, 13/631, 13/839), 5 adet, %10 oranında Atlas (örnek; 13/195,

13/486, 13/514, 13/522, 13/558), 4 adet, %8 oranında Serenk (örnek; 13/38, 13/41,

13/42, 13/46), 3 adet, % 6 oranında Kadife (örnek; 13/367, 13/489, 13/837) , 2’şer

adet, % 4 oranında abani (örnek; 13/470, 13/867), brokar (örnek; 13/413, 13/838),

Gezi (örnek; 13/221, 13/357), 1 adet, % 2 oranında Selimiye (örnek; 13/58) kumaş

kullanıldığı belirlenmiştir.

279

Tablo 12

Kaftan Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER f %

Astar

• Atlas

• Bez

• Canfes

Kürk

Astarsız

11

25

7

2

5

22

50

14

4

10

TOPLAM 50 100

Araştırmada kaftanların içinin astarlanmasında, 25 adet, % 50 oranında

pamuklu kumaşlardan Bez (örnek; 13/38, 13/41, 13/42, 13/46, 13/58, 13/195, 13/221,

13/264, 13/265, 13/268, 13/277, 13/365, 13/408, 13/470, 13/486, 13/489, 13/500,

13/514, 13/532, 13/558, 13/631, 13/837, 13/839, 13/867,13/966) ipekli kumaşlardan

11 adet, %22 oranında Atlas (örnek; 13/6, 13/21, 13716, 13/360, 13/367, 13/522,

13/584, 13/834, 13/835, 13/840, 13/967) 7 adet, %7 oranında Canfes (örnek; 13/8,

13/9, 13/37, 13/266, 13/267, 13/357, 13/529) kumaş kullanıldığı belirlenmiştir.

5 adet, %10 oranında astarsız (örnek; 13/176, 13/177, 13/227, 13/413,

13/838) kaftan, 2 adet ve % 4 oranında kürk kaplı (örnek; 13/35, 13/932) kaftan

olduğu belirlenmiştir.

280

Tablo 13

Kaftanların Kenar Astarlarında Görülen Kumaş Cinsleri Dağılımı

NİTELİKLER f %

Kenar Astarı

• Atlas

• Bez

• Canfes

Kenar Astarsız

20

4

20

6

40

8

40

12

TOPLAM 50 100

Araştırmada kaftanların kenarlarının astarlanmasında, 20’şer adedinde, % 40

oranında ipekli kumaşlardan Atlas (örnek; 13/6, 13/8, 13/9, 13/21, 13/35, 13/37,

13/177, 13/216, 13/360, 13/367, 13/522, 13/529, 13/532, 13/584, 13/834, 13/835,

13/837, 13/840, 13/932, 13/967) ve Canfes (örnek; 13/38, 13/41, 13/46, 13/176,

13/195, 13/227, 13/267, 13/268, 13/277, 13/365, 13/408, 13/413, 13/486, 13/489,

13/500, 13/514, 13/558, 13/631, 13/839, 13/966) pamuklu kumaşlardan 4 adet, %8

oranında Bez (örnek; 13/42, 13/58, 13/265, 13/867) kumaş kullanıldığı

belirlenmiştir.

6 adet, %12 oranında kenar astarı kullanılmayan (örnek; 13/221, 13/264,

13/266, 13/357, 13/470, 13/838) kaftan olduğu belirlenmiştir.

281

BÖLÜM V

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

5.1. SONUÇLAR

İstanbul Topkapı Sarayında bulunan kaftan kumaşlarındaki motif, desen ve

kompozisyon özellikleri ile ilgili araştırmada elde edilen verilerler tablolara

dökülerek incelenmiş, aşağıdaki sonuçlara varılmıştır.

Araştırma kapsamına alınan kaftanların; 10 adet, %20 oranında; I. Ahmet’e ait, 6

adet, %12 oranında; IV. Murat’a ait, 4’er adet, %8 oranında; Fatih Sultan Mehmet

ile II. Osman’a, 3’er adet, % 6 oranında; II. Beyazıt ile I. Selim’e ait, 2’şer adet, %4

oranında; Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, Sultan İbrahim’e ait, 1’er adet, %2

oranında; II. Ahmet, II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmut, III. Osman, IV. Mustafa,

Osman Bey, II. Süleyman’a ait toplam 50 adet kaftan incelenmiştir. Araştırma

kapsamındaki kaftanlar; en fazla 10 adetle, %20 oranında I. Ahmet’e aittir.

Kaftanlar;15. yy, 15. yy. sonu – 16. yy. başı, 16. yy. , 17. yy. , 18. yy, 19. yy.’ lar

arasındadır. Araştırma kapsamına alınan en fazlası kaftan 17. yy.’a aittir.

Kaftan kumaşlarında; bitkisel, hayvansal, geometrik, sembolik motifler ile,

doğadan stilize edilen motifler ve yabancı etkilerden gelen motifler kullanılmıştır. 43

adedinde %86 oranında bitkisel motiflerin sıklıkla, 17 adedinde % 34 oranında lale,

14 adedinde % 28 oranında nar, 13 adedinde %26 oranında karanfil, 12 adedinde %

24 oranında ise hatai ve penç motifleri yaygın olarak kullanılmıştır.

Araştırmada yer alan 50 adet kaftan kumaşlarında; desen büyüklükleri dönemlere

göre incelendiğinde giysilerin dikkat çekici niteliğini vurgulamak için, sıklıkla iri

desenlerin kullanılmıştır.

282

Kaftan kumaşlarında; 17 adet, % 34 oranındaki şaşırtmalı düzen ve şaşırtmalı

düzenin alt basamaklarından 6 adet, % 12 oranında birbirine bağlı şemse, 2 adet, % 4

oranında birbirine bağlı çift şemse kompozisyonundan, toplam 25 adet, %50

oranında kaftanın şaşırtmalı düzen kompozisyondan oluştuğu görülmüştür.

Şaşırtmalı kompozisyon düzeninin ardından 9 adet, % 18 oranında üst üste sıralı

düzen, 8 adet, % 16 oranında dolaşmalı düzen, 4 adet, %8 oranında yatay düzen, 2

adet, % 4 oranında serbest düzen 1’er adet, % 2 oranında dikey çizgi düzen ve şeritli

düzen kompozisyonlarının araştırma kapsamında sınırlı oranda da olsa kullanılmıştır.

Kaftan kumaşlarında “Şaşırtmalı Düzen” kompozisyonu çoğunlukladır.

Araştırma kapsamına alınan kaftan kumaşlarının 19 adedin zemininde, % 38

oranında krem rengi, 18 adet, %36 oranında güvez rengin sıklıkla, 3 adet, % 6

oranında beyaz ve gümüş telli, 2’şer adet, % 4 oranında altın telli, beyaz, sarı, siyah,

1’er adet, %2 oranında beyaz, gül kurusu, nohudi, yeşil renktedir.

Kaftan astarlarında görülen renklerin, 16 adet, % 32 oranında beyaz, 8 adet,

% 16 oranında nohudi, 5 adet, % 10 oranında yeşil rengin sıklıkla, 3’er adet, % 6

oranında sarı, kırmızı, 2 adet, % 4 oranında açık kahverengi, 1’er adet, %2 oranında

açık pembe, kahverengi, krem, kavun içi, lacivert, pembe, vişne çürüğü renklerde

kaftan astarlarında görülmüştür. Ayrıca, 6 adet, %12 oranında astarsız kafan da

bulunmaktadır.

Kaftan kenar astarlarında görülen renkler, 8 adet, % 16 oranında güvez, 6 adet, %

12 oranında kırmızı, 5 adet, % 10 oranında mavi, 4’er adet, % 8 oranında sarı, fıstıki

yeşil, yeşil, 3 adet, %6 oranında filizi yeşil, 2 adet, %4 oranında krem, 1’er adet, %2

oranında turuncu, beyaz, bordo, koyu kahverengi renklerinde nadirde olsa görüldüğü

tespit edilmiştir. Ayrıca; 7 adet, %14 oranında kenarları astarsız kaftan

bulunmaktadır.

50 adet Kaftandaki motiflerde görülen renkler, 19 adet, %38 oranında mavi,

18 adet, % 36 oranında sarı, 16 adet, %32 oranında yeşil, 9 adet, %18 oranında

güvez, 8’er adet, %16 oranında krem, beyaz, 7 adet, %14 oranında siyah, 5 adet, %10

283

oranında gümüş rengi, 4 adet, % 8 oranında kırmızı, 3’er adet, %6 oranında

kahverengi, nohudi, pembe, çilek, altın rengi, 2’şer adet, %4 oranında bal, tarçın

rengi, 1’er adet, %2 oranında mor, lacivert renklerinin tercih edildiği görülmüştür.

Araştırmada kaftanlık kumaşların zeminde ipekli kumaşlardan, 16 adet, %32

oranında Kemha kumaşın sıklıkla kullanıldığı, 8 adet, %16 oranında Çatma, 7 adet,

%14 oranında Seraser, 5 adet, %10 oranında Atlas, 4 adet, %8 oranında Serenk, 3

adet, % 6 oranında Kadife, 2’şer adet, % 4 oranında abani, brokar, Gezi, 1 adet, % 2

oranında Selimiye kumaş kullanıldığı belirlenmiştir.

Kaftanların içinin astarlanmasında, 25 adet, % 50 oranında pamuklu

kumaşlardan Bez ipekli kumaşlardan 11 adet, %22 oranında Atlas 7 adet, %7

oranında Canfes kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. 5 adet, %10 oranında astarsız

kaftan, 2 adet, % 4 oranında kürk kaplı kaftan olduğu belirlenmiştir.

Kaftanların kenarlarının astarlanmasında, 20’şer adedinde, % 40 oranında

ipekli kumaşlardan Atlas ve Canfes, pamuklu kumaşlardan 4 adet, %8 oranında Bez

kumaş kullanıldığı belirlenmiştir. 6 adet, %12 oranında kaftanda kenar astarı

olmayan kaftan olduğu sonucu ortaya çıkmıştır.

284

5.2. ÖNERİLER

Araştırma kapsamda aşağıdaki önerilere yer verilmiştir.

Topkapı Sarayı gibi tarihi değerlere sahip olan kurumlardan araştırmacıların

yararlanabilmesi için her türlü imkanlar sağlanmalıdır.

Yapılan bu tür araştırmaların kitlelere ulaşabilmesi için araştırmacıların konularını

tanıtımına destek verilmelidir.

Yapılan araştırmada yer alan desenlerden, motiflerden katalog hazırlanmalı. Bu

desen ve motiflerin farklı alanlarda kullanımı hususunda gerekli teşebbüsler

yapılarak, teşvik edilmelidir.

İletişim araçlarından yararlanarak belgesel nitelikli programlar yapılmalı,

dönemlerine göre tarihi özellikli giysiler doğal ortamı içerisinde ya da tanıtım

maksatlı olarak tek tek bilgi verilmek kaydıyla gösterime sunulmalıdır.

Müzelerdeki tüm eserlerin tanıtılması için; depolarda bulunan ürünlerinde zaman

zaman teşhir edilmesi sağlanmalıdır.

Bu eserlerin tanıtılması, yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılabilmesi

bağlamında, araştırmacı ve tekstilcilere esin kaynağı olabilmesi düşüncesi ile, yeni

tasarımlarla güncel hale getirilmelidir.

285

KAYNAKÇA

Kitaplar

AKAR, A., Keskiner, C. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen Ve Motif.

İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları:2 .

ALTAY, F. (1979) . Topkapı Sarayı Müzesi: 3, Kaftanlar. İstanbul: Yapı Kredi

Bankası Kültür ve Sanat Hizmetleri.

ALTINAY, H., Yüceer, H.(1992). Moda Ve Tarihi. Ankara.

ANONİM.(1980). Büyük Sözlük. İstanbul: Arkın Kitabevi.

ANONİM.(1983) . Başlangıcından Bugüne:7 , On Bin Türk Motifi Ansiklopedisi.

İstanbul : TES Yayınları.

ANONİM.(1986). Büyük Larousse, Sözlük Ve Ansiklopedisi. İstanbul: Milliyet

Yayınları.

ANONİM.(1987). “Osmanlı İmparatorluğu”. Görsel Büyük Genel Kültür

Ansiklopedisi. ( 11. cilt ). İstanbul : Görsel Yayınları.

ARSEVEN, C. E. (1983 - 1986). Sanat Ansiklopedisi. İstanbul : Milli Eğitim

Basımevi.

ASLANAPA, O. (1993). Türk Sanatı El Kitabı . İstanbul : İnkılap Kitabevi.

ASLANAPA, O. (1995 – 2005). Türk Sanatı . İstanbul : Remzi Kitabevi

ATAY, A. (1997). Örücülük. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

286

ATASOY, N., Denny. W. B., Mackie.L. W. ve Tezcan. H. (2001). İpek, Osmanlı

Dokuma Sanatı . İstanbul : Türk Ekonomi Bankası Yayını.

BAKIR, S. T. (1999) . İznik Çinleri ve Gülbenkyan Koleksiyonu. Ankara: Kültür

Bakanlığı Yayınları.

BİROL, İ. , Derman,Ç. (1995). Türk Tezyini Sanatlarında Motifler. İstanbul:

Kubbealtı İktisadi İşletmesi.

DALSAR, F. (1960). Bursa’da İpekçilik. İstanbul; Semet Matbaacılık.

DİYARBEKİRLİ, N.,Aslanapa. O. (1977). Türk Tarihi. Ankara. II. Kitap.

ERDEM, S. (1992). Atlas mad. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: C: 4, s.80 – 81.

EREN, H., Gözaydın, N., Parlatır, İ., Tekin, T., Zülfikar, H. ( 1988). Türkçe Sözlük.

Ankara : Türk Tarih Kurumu Basımevi.

ERTUĞ, A.& KOCABIYIK,E. (1996). Silks for the Sultans: Ottoman Imperial

Garments from Topkapı Palace. İtalya: Ertuğ & Kocabıyık.

ERSOY, N. (2000). Semboller ve Yorumları . İstanbul : Zafer Matbaa.

GÖKYAY, O.Ş.(1997). Kim Etti Sana Bu Karı Teklif. İstanbul: İletişim

Yayınları.

GÜRSU, N. (1988) . “Türk Dokumacılık Sanatı”. Çağlar Boyu Desenler.

İstanbul: Redhouse Yayınevi.

KANGAL, S. (2000). Padişahın Portresi: Tesâvir – i Âli Osman. Çeviren: Jale

ALGUADİŞ, Serpil BAĞCI, Sema BULUTSUZ, Zeynep RONA, Kemal Çetin

287

SARIKARTAL, Nuran YAVUZ, Fotoğraf: Hadiye CANGÖKÇE. İstanbul: Türkiye

İş Bankası Kültür Yayınları.

KAŞGARLI, M. (1985). Divan Lugat-it-Türk. Çeviren: Atalay BESİM. Ankara:

Türk Dil Kurumu Yayınları.

KOÇ, F. (1997). Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türk Çocuk Giysileri Üzerine Bir

Araştırma. Yayınlanmamış Doktora Tezi . Gazi Üniversitesi , Sosyal Bilimler

Enstitüsü .

KOÇU, R. E. (1967) . Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü. İstanbul:

Sümerbank Kültür Yayınlar.

KÜTÜKOĞLU, M.S. ( 1983 ). Osmanlılarda Narlı Müessesesi ve 1640 Tarihli

Narlı Defteri. İstanbul : Enderun Yayınevi.

MURATOĞLU, Y. ( 1994 ). Türk Giyim Tarihi . Ankara: Bizim Büro Basımevi

G.Ü.M.E.F. Yayını – 2 .

ORTAYLI, İ. Çakır. N., Erdoğdu, A., Çötelioğlu., Alpaslan.A. S.( 2006 ). Sarayın

Laleleri. İstanbul. Kültür Bakanlığı Yayınları.

ÖGEL, B. ( 1991 ). Türk Kültür Tarihine Giriş. Ankara : Kültür Bakanlığı/638,

Kültür Eserleri/46, C. 5.

ÖNDER, M .( 1998 ). Antika ve Eski Eserler Kılavuzu . Ankara : Türkiye İş

Bankası Kültür Yayınları .

ÖZEL. M. ( 1999 ). Turkish Arts. İstanbul : Kültür Bakanlığı yayını.

ÖZER, M.E. ( 1952 ). Türk Kumaş Adları. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Tarih

Dergisi. 291-340.

288

ÖZTUNA, Y. ( 1969 ). Türk Tarihinden Yapraklar . İstanbul: M.E.B. Basımevi.

PAKALIN, M.Z. ( 1993 ). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 4.

Baskı. İstanbul: M.E.B. Yayınları.

ROGER, M.J. & NAMİKAWA, B. ( 1987 ). Topkapı Sarayı, Costumes Et Tissus

Brodés. Paris : Les Editions Du Jaguar.

ROGER, M. J., Tezcan, H., Delibaş, S.( 1986 ). The Topkapı Saray Museum,

Costumes, Embroideries and Other Textiles. Almanya.

SALMAN, F .( 1999 ) . Tarihi Türk Kumaş Sanatı . Yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi . Atatürk Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü .

SEVİN, N. (1990 ) . Onüç Asırlık Kıyafet Tarihine Bir Bakış . Ankara : Kültür

Bakanlığı Yayınları.

SÖZEN, M. (1983). Tarihsel Gelişimi İçin Türk Sanatı. İstanbul : Anadolu

Bankası Kültür Yayınları.

SÖZEN. M. (1992). Arts İn The Age Of Sinan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

SÖZEN, M., Tanyeli, U. ( 1996 ) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul:

Remzi Kitabevi.

TANINDI. Z. ( 1996 ). Türk Minyatür Sanatı . Ankara : Türkiye İş Bankası Kültür

Yayınları.

TEZCAN. H. ( 1993 ). Atlaslar Atlası, Pamuklu, Yün ve İpek Kumaş

Koleksiyonu. İstanbul: Yapı Kredi Koleksiyonları – 3

TÜRKOĞULU. S. ( 1994 ). Topkapı Sarayı . İstanbul.

289

Makaleler

AKDENİZ, Z. (2008, Şubat, 19). Osmanlı Medeniyeti Ve TC. Giyimi Üzerine,

<http://www.geocities.com/zelihaakdenizupto/makzel2.htm>adresinden 2007 Eylül 6

tarihinde alınmıştır.

AL-JUBEH,N.(2007).İslamiyette Hac. Discover Islamic Art, s.195 – 202

<www.discoverislamicart.org/images//books/33/tr/24/sample.pdf> adresinden 2007

Eylül 6 tarihinde alınmıştır.

ÇIRAKMAN, G. İ. (1997, Ağustos 2), XVII. Yüzyıldan Beş Adet Osmanlı

Saray Kaftanının Desen ve Motif Özellikleri, Arış Dergisi

<http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/aris-2/gulayibrahimcirakman.htm>adresinden

2007 Ocak 1 tarihinde alınmıştır.

DENNY, W. (1981). “Daiting Otoman Turkısh Works In The Saz Style”. Mugarnas.

Yale University Pres. New Have.

GÖNÜL, M.(1975). “Topkapı Sarayı Müzesinde Bulunan Padişah Elbiseleri”,

Antropoloji, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Ve Coğrafya Fakültesi, 7, 267-295,

Ankara.

GÖRÜNÜR, L., Ögel, S. ( 2006 ). “Osmanlı Kaftanları ile Entarilerinin Farkları ve

Kullanılışları”. İtü Dergisi. Sosyal Bilimler, C. 3, S. 1, s. 59-68.

GÜNAY, B. (2006, Nisan 30), “İmparatorluk Elbiseleri”, Netpano ,

<http://www.netpano.com/haber/673/%C4%B0mparatorluk/Elbiseleri>adresinden

2008 Şubat 27 tarihinde alınmıştır.

IREPOĞLU, G. (2000). “Osmanlıda Mücevher Geleneği”. Antika Dergisi. S.17.

s.86 – 89. <http://www.antikalar.com/v2/konu/konu0406.asp> 2008 Şubat 27

tarihinde alınmıştır.

290

İSMİER, L. (1991). “Has Solist Elbiseleri”, 8-14 Aralık. S.36, s.21.

KESKİNER, C. (2007). Süsleme Sanatlarımızda “Rumi”,.

<http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/rumi1.asp> 2007 Ağustos 13 Tarihinde

alınmıştır.

KILIÇ, A. (2007 Şubat 17). <http://www.samanyoluhaber.com/haber-38108.html>


KÜÇÜKERMAN, Ö. (2007, Temmuz 1), Türk Giyim Tasarımının Tarihi

Kaynakları, Antik Dekor, < http://www.antikalar.com/v2/konu/konu0404.asp >


MAHİR,B.(2007). Osmanlı Saz Üslubu Resimlerinde Ejder İkonografisi,

<http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/osmanlisaz.asp> 2008 Şubat 27 tarihinde

alınmıştır.

MAHİR,B.(2007). Saz yolu – Şah Kulu.

<http://www.turkislamsanatlari.com/tezhib/sahkulu.asp> 2008, Şubat 27 tarihinde

alınmıştır.

ÖNEY,G., Erginsoy, Ü. ( 1992 ). “Kumaş Sanatı, Anadolu Selçuklu Mimarisi

Süslemesi ve El Sanatları”. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

ÖZBEL, K. ( 1945 ). “Eski Türk Kumaşları”, El Sanatları, Ankara : ( III: 21 ).

ÖZDEMİR, M. (2007). “Tük Kültüründe Dericilik Sanatı”. Gazi Üniversitesi

Endüstriyel Sanatlar Egitim Fakültesi Dergisi, S:20, s.66-82.

<www.esef.gazi.edu.tr/html/yayinlar/20_pdf/20_6.pdf> 2008, Şubat 27 tarihinde

alınmıştır.

291

SÖNMEZ. Z. ( 1995 ). “Onsekizinci Yüzyılda Türk Kumaş Sanatında Gelişmeler ve

Selimiye Kumaşları”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri.

Ankara: C.3, s. 235- 242.

SÜRÜR. A. ( 1972 ) . “Bursa İşlemeleri” . Türkiyemiz. Yıl:2, S.6, s.28 – 31.

Akbank Kültür Yayınları.

TEZCAN.H. (1989 ) . “ XVI. yy. dan XX. yy. a Türk Kumaş Sanatı”. Türkiyemiz .

S.58. s. 28-36.

TEZCAN. H. ( 1995 ) . “Kumaş Sanatı”. Geleneksel Türk Sanatları . İstanbul :

153-168. Kültür Bakanlığı Yayınları.

TOKTAŞ. P. ( 2006 ) . “Osmanlı Kumaş Sanatı”. Standart, Ekonomik ve Teknik

Dergisi, Ankara: Ajans – Türk Basın ve Basım A.Ş. s. 88- 94.

TOKTAŞ. P. ( 2006 ). “ Osmanlı Sultan Kaftanlarında Kürk” . Gazi Üniversitesi,

Mesleki Eğitim Fakültesi Dergisi 1 / 1 . Ankara. S. 194 – 201.

UĞURLU.A. ( 1986 ). “Dokusal Yüzeylerde Motif Desen Biçimleri ” .Sanat

Çevresi. 88, Şubat: 38-40 .

UĞURLU. A. ( 1988 ). “Osmanlı Dönemi Dokuma Ürünlerinde Çeşit Zenginliği”.

İlgi. 52, 2 – 7

YETKİN. Ş. ( 1993 ) . “Türk Kumaş Sanatı”. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları,

330 – 342.

292

Web Siteleri

<http://www.restorasyon.org/pages/restitusyonprj.asp>(2008, Ocak 07)

<http://www.hanedan.org/c/resac.asp?img=/r/R1_817.jpg&baslik=Sultan%20Reşat`ı

n%20kılıç%20kuşanması> ( 2007, Şubat 14 )

<http://www.sevgi.us/hobi/27992-turk-minyatur-sanati.html>(2008, Mart 07)

<http://www.gezikitap.com/resimler/galeri/muk-7b.jpg>

<http://www.geocities.com/surnamei_vehbi/images.html>( 2007, Kasım 10 )

<http://www.hackturk.us/genel-tarih/44073baburnamedensavasminyaturleri.html>

(2008, Mart 07)

<http://www.tsk.mil.tr/askerimuze/salon/savunma_silahlari_obje12.htm>(2008, Mart

07)

<http://www.bitliskulturturizm.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFA79D6

F5E6C1B43FFC19D2BE737C7E50A>(2008, Mart 07)

<http://www.tuerkenbeute.de/sam/sam_all/D208_de.php>(2008, Mart 07)

< http://www.thy.com/tr-TR/skylife/archive/tr/2001_10/konu1.htm> (2007 ,Temmuz

15)

<http://www.mnghalicilik.com/hayat.php?lang=tr > (2007, Temmuz 15)

<http://www.zenyolu.net/?mod=ottoman >(2007, Eylül 06)

< http://www.halukakcam.com/Bayraklar/Bayrak3.htm> (2007, Eylül 29)

293

<http://www.hayirsizlarboard.com/futbol-basketbol-diger-spor-dallari/81788-ata-

sporlarimiz.html>(2008, Mart 07)

<http://www.osmanli700.gen.tr/tr_images/album/m030.jpg>(2008, Mart 07)

< http://www.turkunderground.com/forum/minyaturler-t3608.html?t=3608>(2008,

Mart 07)

<http://ozadiyamanlilar.blogcu.com/4255201>(2008, Mart 07)

<http://www.e-turchia.com/Calendario_2004.htm>(2008, Mart 07)

Görüşme

ARÇA, ALPASLAN, S. (Padişah Elbiseleri Bölümü Sorumlusu), (22. 10. 2007).

“Araştırmaya Konu Olan Eserlerin Arşiv Kayıtlarına Ulaşma” konulu görüşme,

İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.

294

EKLER

Ek 1 Minyatürlerde Görülen Kaftan Kumaşlarının İncelenmesi

Fotoğraf No : 99 II. Selim’in Okçuluk Antrenmanı Minyatürü (http://www.e-turchia.com/Calendario_2004.htm)

Örnek : 1

Konusu : Sultan Selim II (1512-1520) okçuluk antrenmanı minyatürü

Bulunduğu Yer : T.S.M.

Env. No : H. 2134 / 3

Ressam : Nigari

Tarihi : 1570

Kompozisyon : II. Selim (1512-1520) okçuluk antrenmanı portresidir. Minyatür

1560 civarıdır ve ünlü çizer Nigarinin Minyatürüdür. Sultan, şaşırtmalı düzen

( birbirine bağlı çift şemse şeması ) kompozisyonunda, koyu mavi zemin üzerine

sarı konturlu ve siyah konturlu şemseler içinde, lale, küçük kırmızı çiçekler ve

çintemanilerden oluşan desenli bir kaftan giymektedir.

295

Fotoğraf No : 100 Şehzade Selim Elinde Şarap Kadehi Minyatürü (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek : 2

Konusu : Şehzade Selim elinde şarap kadehi minyatürü


Ressam : Nigari

Tarihi : 1561 – 1562 civarı

Kompozisyon : “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; Şehzade

Selim elinde şarap kadehi portresidir. Minyatür 1561 – 1562 tarihleri civarındadır ve

ünlü çizer Nigari’nin Minyatürüdür. Sultan, Şaşırtmalı Düzende ( Birbirine Bağlı

Şemse ) kompozisyonunda, hardal renk zemin üzerine siyah konturlu ve rumilerle

desenlendirilmiş ve içine de kırmızı zemin üzerine bulut motifleriyle düzenlenmiş bir

kaftan giymektedir.

296

Fotoğraf No : 101 Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek :

Konusu : Çelebi Sultan Mehmet Minyatürü


Ressam : Anonim

Tarihi : 1580 – 1595 arası

Kompozisyon : “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden, Çelebi

Sultan Mehmet portresidir. Minyatür 1580 – 1595 tarihleri arasında yapılmıştır.

Sultan, Şaşırtmalı Düzen ( Oval Madalyon ) kompozisyonunda, mavi zemin üzerine

altın yaldızlı konturlu, şemselerin içinde lale ve karanfil çiçekleriyle desenlendirilmiş

ve içine de yeşil zemin üzerine yaldızlı bulut motifleriyle düzenlenmiş kaftan

giymektedir.

297

Fotoğraf No : 102 Yavuz Sultan Selim’in Ok Atışı (http://www.hayirsizlarboard.com/futbol-basketbol-diger-spor-dallari/81788-ata-sporlarimiz.html)

Örnek : 4

Konusu : Yavuz Sultan Selim’in Mermer Köşk’te aynaya ok atışı


Ressam : -

Tarihi : 16.yy.

Kompozisyon : Yavuz Sultan Selim’in mermer köşk’te aynaya ok atışı

portresidir. Minyatür 16.yy. da yapılmıştır. Sultan, üst üste sıralı düzen

kompozisyonda şemalandırılmış, kırmızı zemin üzerine altın yaldızlı konturlu,

çiçeklerle desenlendirilmiş ve içine de beyaz zemin üzerine yaldızlı bulut

motifleriyle düzenlenmiş bir kaftan giymektedir. Sultanın Solunda bulunan

yardımcısının kaftanının zemini lacivert, üzeri yaldızla hatailerle süslenmiştir.

Şaşırtmalı düzende ( Birbirine bağlı şemseler içinde) düzenlenmiş kompozisyondan

oluşmuştur. Diğerlerinin kaftanlarının zemini kırmızı, mavi ve yeşil renklerdedir.

Bulut motifleri ile desenlendirilmiştir.

298

Fotoğraf No : 103 II. Osman Tahtta (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek : 5

Konusu : II. Osman Tahtta

Bulunduğu Yer : İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi

Ressam : Ahmed Nakşi

Tarihi : 1620 civarı

Kompozisyon : “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; II. Osman

Tahtta portresidir. Minyatür 1620 civarına tarihlendirilmiştir. Sultan, Şaşırtmalı

Düzende (Birbirine Bağlı Şemse) kompozisyonunda , Mavi zemin üzerine altın

yaldızlı konturlu, madalyon çiçeklerle desenlendirilmiş bir kaftan giymektedir.

Sultanın yanındaki yardımcıları çiçek desenli kırmızı ve yeşil zeminli kaftanlar

giymektedirler.

299

Fotoğraf No : 104 II. Süleyman Tahtta (Kangal, Cangökçe, 2000)

Örnek : 6

Konusu : IV. Murat Tahtta

Bulunduğu Yer : Paris, Bibliothéque Nationale, Cabinet des Estampes, Od. 6

Ressam : Musavvir Hüseyin

Tarihi : 1687 – 1688

Kompozisyon : “Padişah Portresi: Tesavir – i Ali Osman” adlı eserden; II.

Süleyman’ı Tahtta gösteren bir portredir. Minyatür 1687 – 1688’de yapılmıştır.

Sultan ve yardımcıları, şaşırtmalı düzen kompozisyonda şemalandırılmış, Hardal

zemin üzerine siyah ve yeşil renkle konturlu, hatailerle ve şemselerle

desenlendirilmiş bir kaftan giymektedirler.

300

Fotoğraf No : 105 II. Osman At Üzerinde (http://www.osmanli700.gen.tr/tr_images/album/m030.jpg)

Örnek : 7

Konusu : II. Osman At Üzerinde


Env. No : H. 2169, y. 13a

Ressam : Nakşi

Tarihi : 1570

Kompozisyon : II. Osman’ı At üzerinde gösteren bir portredir. Sultan, Şaşırtmalı

düzen kompozisyonda şemalandırılmış, Krem zemin üzerine kahverengi şemseler,

bu şemselerin içinde kırmızı ve mavi renklerde rumi ve çiçeklerle desenlendirilmiş

bir kaftan giymektedir.

301

Fotoğraf No : 106 Kanuni’nin Erdel Prensini Huzuruna Kabul Etmesi (http://www.turkunderground.com/forum/minyaturler-t3608.html?t=3608)

Örnek : 8

Konusu : Kanuni Sultan Süleyman’ın Erdel Prensini Huzuruna Kabul

Etmesi


Env. No : H. 1359

Ressam : Nakkaş Osman

Tarihi : 1579

Kompozisyon : Kanuni Sultan Süleyman’ın Erdel Prensini Huzuruna Kabul

Etmesini gösteren bir minyatürdür. Minyatür 1579’da Nakkaş Osman’ın önderliğinde

20 kişilik bir ekip tarafından yapılmıştır. Bu minyatürde giysilerde kırmızı renk

hakimiyeti dikkat çekicidir. Kırmızı rengin yanı sıra mavi ve siyah renklerde

kullanılmıştır. Motifler, kaplan postu, hatayi, hançer yaprakları, gonca ve rumiler

değişik ölçülerdeki gül, lale motifleri dikkat çekicidir.

302

Fotoğraf No : 107 Barbaros, Kanuni’nin Huzurunda (http://ozadiyamanlilar.blogcu.com/4255201)

Örnek : 9

Konusu : Barbaros, Kanuni’nin huzurunda


Env. No : H. 1517, y.360a.

Ressam : Kara Memi

Tarihi : 1558

Kompozisyon : Kanuni Sultan Süleyman’ın Barbaros’u Kabul Etmesini gösteren

bir minyatürdür. Minyatür 1558’de Kara Memi tarafından saray üslubunda

resmedilmiştir. Sultanın kaftanında ve diğer kaftanlarda şemseler, çin bulutu, hatayi,

hançer yaprakları, çintemani motifleri görülmektedir. Kaftanlar kırmızı, mavi ve

hardal renklerdedir.Ayrıca bahçe girişini gösteren ikinci kısımda natüralist üslupta

işlenmiştir.

303

Fotoğraf No : 108 Kanuni Sultan Süleyman, Şehzadeleriyle Saray Bahçesinde (Tanındı, 1999, s.38)

Örnek : 10

Konusu : Kanuni Sultan Süleyman, şehzadeleri Selim ve Mehmet ile

birlikte Filibe sarayının bahçesinde


Env. No : H. 1524, y. 56a.

Ressam : Ressamı muhtemelen Veli Can

Tarihi : 1588

Kompozisyon : Kanuni Sultan Süleyman, şehzadeleri Selim ve Mehmed ile

birlikte Filibe sarayının bahçesinde minyatürüdür. Minyatür 1588’e

tarihlendirilmiştir. Sultan, şehzadeleri ve yardımcılar çintemani, hatayi, bahar açmış

çiçeklerle desenlendirilmiş ve lacivert, mavi ve kırmızı ile renklendirilmiş kaftanlar

giymektedirler.

304

Fotoğraf No : 109 Seferden Dönen III. Mehmet’in İstanbul’da Karşılanması (Tanındı, 1999, s. 50)

Örnek : 11

Konusu : Seferden dönen Sultan III. Mehmet’in İstanbul’da karşılanması

( Egri Fethi )


Env. No : H. 1609, y. 68b – 69a

Ressam : Nakkaş Hasan

Tarihi : 1598

Kompozisyon : Seferden dönen Sultan III. Mehmet’in İstanbul’da karşılanması

( Egri Fethi ) minyatürüdür. 1598 tarihinde Nakkaş Hasan tarafından resmedilmiştir.

Burada Osmanlı kumaş sanatlarından nadide örnekler görülmektedir.

305

Fotoğraf No : 110 Şehzade Mehmet’in İbrahim Paşa Sarayına Gelişi (Atasoy, Denny vd. 2001)

Örnek : 12

Konusu : Şehzade Mehmet’in At meydanı’ndaki İbrahim Paşa Sarayına

Gelişi

Ressam : -

Tarihi : 1582

Kompozisyon : Şehzade Mehmet’in At meydanı’ndaki İbrahim Paşa sarayına

gelişi minyatürüdür. Minyatür 1582’ye tarihlendirilmiştir. Yeniçeriler şehzadenin

geçeceği yolları top top seraserlerle döşemişlerdir. Genelde kırmızı ve nohudi ile

renklendirilmiş kaftanlar giymektedirler.

306

Ek 2 Bilgi Formu

Bilgi Formu

Fotoğraf

Örnek No :

Fotoğraf No :

Çizim No :

İnceleme Tarihi :

İlgili Koleksiyon :

Envanter No :

Ait Olduğu Padişah :

Giysinin Boyu :

Giysinin Ait Olduğu yy. :

Kullanılan Kumaş

Kaftanda :

Astarda :

Kenar Astarında :

Kullanılan Renkler

Zeminde :

Desende :

Astarda :

Kenar Astarında :

Kumaşta Kullanılan Motif ve Kompozisyon :

Giysinin Biçim Özelliği :

307

Ek 3 Kültür ve Turizm Bakanlığı T.S.M. Çalışma İzni Yazısı

308

Ek 4 Kaftan Kumaşları Desen Çizimleri Noter Onay Belgesi

Desen ve Kompozisyon özellikleri

Documents

Transcript of Desen ve Kompozisyon özellikleri