Deneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel ... · rası veteriner anatomi ... İleum...

40 DERMAN MEDICAL PUBLISHING 1

Alev Gürol Bayraktaroğlu

Deneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel Çalışmalarda Sınırlayıcı Yönleri

Giriş Kemirgenler memelilerin en geniş takımıdır. Üst ve alt dişleri tamamen kemirme-ye uyum sağlamıştır. Dişlerinin dış yüzeyi sert bir mine tabakası ile örtülü olduğu için iç yüzeye nazaran daha serttir. Aşınan iç yüzey dişin daha keskin bir hal alması-na yol açar. Kesici dişlerin kökü olmadığı için dökülen dişlerin yerine yenileri çıkmaz. Uzun olan kuyruk hem denge, hem de homeotermiyi düzenleme görevine sahiptir. İç organların anatomisi farelere benzer, ancak ratlarda safra kesesi bulunmaz. Safra doğrudan kanallar vasıtasıyla bağırsağa akıtılır. Fizyolojik olarak insan ile büyük benzerlikler taşıdığı için araştırmalarda hayvan mo-deli olarak kemirgenler seçilmektedir. Adaptasyon ve dayanıklılığı oldukça yüksek olan ratlar birçok araştırma için çok uygun model hayvanlardır. Ratlar önceleri bes-lenme çalışmalarında, daha sonraları endokrinoloji, biyokimya, farmakoloji, deneysel fizyoloji, nörofizyoloji ve onkoloji alanlarında çokça kullanılmıştır. Son yıllarda özellik-le mikrocerrahi ve transplantasyon çalışmalarında ve eğitim amaçlı denek olarak rat-lardan faydanılmaktadır [1]. Ayrıca kardiyovasküler hastalıklarda, metabolizma has-talıklarında (lipid metabolizması, diabetus mellitus), nörolojik bozukluklarda (epilep-si, parkinsonizm), otoimmun hastalıklarda (artritis, deneysel alerjik ensafolomiyelitis) ve renal hastalıklarda ratlar sıkça kullanılmaktadır. Bu nedenle makalemizde, küçük deney hayvanlarından ratın, önemli organ ve doku-larının histolojik özellikleri ve hayvan modeli olarak kullanımında sınırlayıcı yönleri ir-delenecektir. Makaledeki bilgiler rat için karakteristik özelliklere odaklanmıştır. Ma-kalemizde anatomik nomenklatür yazardan yazara farklılık gösterdiği için uluslara-rası veteriner anatomi nomenklatürü kullanıldığı; ancak bununda henüz rodentler için düzenlenmediğini hatırlatmak isteriz [2].

Sindirim SistemiTükrük bezleri (Salivary Glands, Glandulae salivales)Anatomik bezler minor ve major olmak üzere iki grupta incelenebilir. Minor tükrük

41DERMAN MEDICAL PUBLISHING

Deneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel Çalışmalarda Sınırlayıcı YönleriDeneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel Çalışmalarda Sınırlayıcı Yönleri

2

bezleri, sublingual, bukkal, palatin ve lingual bezleridir. Major tükrük bezleri, parotis (seröz), mandibularis (seromüköz), sublingual (müköz) bezlerdir [3]. Larinks (Larynx) Larinksin duvarı üç katmandan oluşmaktadır. En içteki katman epitel katmanı; epig-lottisin ön üst kısmı, larengial bölümlerin üst kısımları, ses telleri ve ventriküler ya-rıkların bir kısmı, nonkeratinize çok katlı yassı epitel ile örtülüdür. Geri kalan kısım-lar da daha çok silyalı yalancı çok katlı prizmatik epitel yer alır. Larinksin ventral kı-sımlarındaki hücrelerde belli belirsiz mikrovilluslar vardır silya bulunmaz [4]. İnhalas-yon çalışmalarında histopatolojik değerlendirme için larinksin giriş bölgelerinde ara-lıklarla yerleşmiş seromusinöz bezler incelenmektedir [5].

Yemek Borusu (Esophagus) Oldukça sert gıdalarla besledikleri için rodentlerin yemek borusu epitelinin süperfi-siyal hücreleri çekirdeklerini kaybederek tamamıyla keratinleşir (keratinize çok kat-lı yassı örtü epiteli). İnsan ve pirimatlarda ise en üst sıradaki bu hücreler çekirdek-lerini kaybetmezler (nonkeratinize çok katlı yassı örtü epiteli) [6]. Yemek borusu tu-nika muskularisi çizgili kaslardan oluşur. Ağız boşluğuna yakın bölgelerde sirküler ve longitunal, mideye yakın bölgelerde ise sadece longitudinal seyirli kaslar bulunmak-tadır [3].

Mide (Stomach, Gaster, Ventriculus)Ratlar nokturnaldır, yani aktivitelerin çoğunu gece gerçekleştiren gündüz ise sindi-rim ve dinlenme işlevlerini yerine getiren hayvanlardır. Sindirim gündüz erken devre-de gerçekleşir. Kaprofaji, sindirim sonucu oluşan vit B komplekslerinden faydanılmak amacıyla ratlarda görülen bir durumdur [1]. Mide karın boşluğunun sol kranial kısmın-da transversal olarak yerleşmiştir. Midenin nonglanduler (pars kardiyaka) ve glandu-ler (pars fundika ve pars pilorika) bölümleri vardır. Kardiya kutan (çok katlı yassı epi-tel) mukoza özelliği taşır. Fundus ve pilorus glanduler mukoza ile örtülüdür. Glandu-ler mukoza epiteli, prinsipal (peptik) hücreler, parietal hücreler, mukus hücreleri içe-rir [7]. Bu hücrelerin dışında midede enteroendokrin hücreler (gastrin üreten, G hüc-releri; histamin ve peptid üreten, enterokromaffin benzeri hücreler; glukagon üreten, A hücreleri; somatostatin üreten, D hücreleri) bulunmaktadır. Pilorus bölgesinde la-mina propriyada çok sayıda muköz bezler bulunur [8]. Tunika muskularis en içte ob-lik, ortada sirküler ve dışta longitudinal seyirli düz kaslardan oluşur. Yaşlanan ratlar-da gastrik bezler genelde dilate olurlar.

Bağırsak (Intestine, Intestinum) İnce bağırsak (Small Intestine, Intestinum tenue)İnce bağırsakların total uzunluğu 107 cm (5 aylık)- 122 cm (1 yaşlı) arasında değişik-lik gösterir [9]. Duodenum, jejenum ve ileum kısımlarından oluşur.

Kalın bağırsak (Large Intestine, Intestinum crassum)F-344 ratlarda kolon ve rektumun total uzunluğu yaklaşık 15 cm’dir. Kalın bağırsaklar üç kısımdan oluşur: sekum, kolon ve rektum. Bağırsak duvarında tunika mukoza, içte sirküler dışta longitudinal seyirli kas tabakası ve tunika seroza bulunmaktadır. Tuni-ka mukozayı kriptler ve villus intestinalisler oluşturur ve en uzun villuslar duodenum-

42 DERMAN MEDICAL PUBLISHING


3

dadır [9]. İleum için ortalama villus yüksekliği 290±32.52 µm ve muskular katman kalınlığı 69±13.35 µm olarak Ofusori ve Caxton-Martin, [7] tarafından bildirilmiştir. Submukoza gevşek bağdoku içinde kan ve lenf damarları içerir ve düz kaslar (lami-na muskularis mukoza) ile lamina epiteliyalisten ayrılır. Mukoza ve submukozada ko-lon ve rektumda belirgin foldlar bulunur. Bağırsak ile ilişkili lenfoid doku tüm bağır-sak boyunca değişik büyüklüklerde dağılmıştır. İnce bağırsak kalın bağırsağa nazaran daha yoğun lenfoid doku içerir. Lenfoid dokunun en büyüğü Payer plaklarıdır ve dis-tal ileumun antimesenterik kenarında yerleşmiştir. Payer plaklarını örten epitel ara-sında antijen alınımında özelleşmiş lenfoepiteliyal karakterde M hücreleri tanımlan-mıştır. Ayrıca ince bağırsaklarda, kriptlerin dip kısımlarında yerleşen sitoplazmasın-da açık eozinofilik granüller içeren Panet hücreleri ve enteroendokrin hücreler de bu-lunmaktadır. Mideden sonraki duodenumun ilk 6-8 mm’si boyunca submukozasında tubuler Brunner bezleri gözlenir. Rektumun son kısmı çok katlı yassı epitel ile örtülü-dür ve sirkumanal bezler (sebaseöz) içerir [9].

Karaciğer (Liver, Hepar) Rat karaciğerinin loplanması çeşitli yazarlar tarafından farklı şekillerde bildirilmek-tedir. Ancak çoğunlukla sol, orta ve sağ lop olmak üzere üç loplu olarak tanımlanmak-tadır. Karaciğer dokusu parenşimal (hepatositler) ve nonparenşimal hücrelerden olu-şur. Hepatositler trabeküllerde bir tarafında sinuzoidler diğer tarafta safra kanalcık-ları üniform şekilde organize olmuşlardır. Hepatositler ile sinuzoidler arasında Disse aralığı bulunur. Karaciğerin üniteleri (asinuslar) portal ven ve hepatik arterin kolla-rını merkez almışlardır [10]. Nonparenşimal hücreler; safra kanalı epiteli, sinuzoidal endotel, Kupffer ve yağ depolayan hücreler (Ito) olarak sıralanabilir. Kupffer hücreleri yüksek fagositoz kabiliyeti olan yüzeylerinde mikrovillusları bulunan genelde peripor-tal bölgelerde yerleşen hücrelerdir. Endotel hücreleri fenestreli ve porlara sahiptir [3].

Pankreas (Pancreas) Pankreas sağ ve sol olmak üzere iki loptan oluşur. Eustis ve ark., [11] kanal ve da-marlarının lokalizasyonuna göre pankreası; parabiliyer segment, duodenal segment, küçük gastrik segment ve splenik segment olarak bölümlendirmişlerdir. Bu sınıflan-dırmada insan anatomisi dikkate alınmıştır. Ekzokrin pankreas, asinuslardan oluşan ve akıtıcı kanallarla bağlanan bileşik asiner bir bezdir. Asiner sekretorik hücreler zi-mogen granüller içerir. Endokrin pankreas ekzokrin pankreas içinde düzensiz dağılım gösterir. Sağ loptakilerin çapı sol loptakilere nazaran daha büyüktür. Adacığın peri-ferinde glukagon üreten alfa hücreleri, merkezinde ise insülin salgılayan beta hücre-leri bulunur. Beta hücreleri adacığın total hücre populasyonunun %80’nini oluşturur [12]. Ayrıca adacıklarda, somatostatin üreten delta hücreleri, pankreatik polipeptid üreten hücreler ve substans P üreten enterokromaffin hücreler bulunmaktadır [13].

Sinir SistemiBeyin (Brain, Cerebrum, Encephalon)Rat beyni lizensefaliktir, serebral kortekste gyrus yoktur. Diğer türlerin aksine, ba-zal gangliyayı oluşturan nukleus kaudatus ile nukleus lentiformisin bir bölümü olan putamen arasındaki kapsula interna bulunmaması sebebiyle bu yapı “kaudato puta-men” olarak isimlendirilir. Bazal kortekste (tuberkulum olfaktoryum) küçük nöronla-rın oluşturduğu gruplar lenfosit benzeri görünüşleri ile çoğu kez lenfosit infiltrasyo-nu ya da anomali olarak değerlendirilebilir. Beynin bölümleri; ön beyin (serebral kor-



4

teks, hipokampus, olfaktorik bulbus), üst beyin kökü (bazal gangliya, septum, epitha-lamus, thalamus ve hipothalamus) ve orta beyin (serebellum, pons ve medulla oblan-gata). Beyin dokusu fonksiyonel hücreleri (sinir hücreleri, nöronlar) ile aradoku hücre-lerinden (makrogliya ve mikrogliya hücreleri) oluşur. Makrogliyalar sentral sinir siste-minde miyelini yapan oligodendrositler ve hem gri hem de beyaz katmanda bulunan astrositlerdir. Rat astrositleri GFAP (gliyal fibrilleri asidik proteini) için pozitif immu-nohistokimyasal reaksiyon verir. Tümöre bağlı intrakranial basınç arttığında bu hüc-relerdeki GFAP pozitivitesinin arttığı bu nedenle teşhiste bu hücrelerin kullanılabile-ceği bildirilmektedir [14].

Omurilik (Spinal Cord, Medulla spinalis)Ratlarda karakteristik olarak spinal kord, dorsal yarığın alt kısımlarında piramidal şekilli kortikospinal iplikler içerir. Öte yandan, rat omuriliğinin organizasyonu diğer memeli türleri ile benzerdir ve 8 servikal, 13 torasik, 6 lumbal ve 4 sakral segment-ten oluşur [3].

Dolaşım SistemiKalp (Heart, Cor)Torasik kavitede yerleşen kalp, hemen hemen sentral aksistedir ve apeksi sol tarafa meyillidir. Bir septum organı sağ ve sol yarımlara böler. Her yarım ventrikül ve daha az kassel olan atriyumdan oluşur. Sol ventrikül sağa göre daha kasseldir. Ventrikül ve atriyum arasında koroner damarları içeren sulkus koranaryus bulunmaktadır. Kalbin kan ihtiyacı koroner damarlardan sağlanır. Diğer türlerin aksine koroner damarlar ventrikülün lateral duvarları boyunca uzanır ancak longitudinal sulkusta koroner da-mar yoktur. Kalbin duvarı endokardium, miyokardium ve epikardiumdan oluşur. Rat-larda longitudinal sulkus, sağ ve sol ventrikül arasındaki sınırı oluşturur ancak çok be-lirgin değildir. Diğer türlerdeki gibi, miyokardiyal fibriller çizgilidir ve çekirdekleri orta yerleşmiştir. Genellikle dişilerde başlangıçta yangı hücrelerinin infiltrasyonları ile iliş-kili miyokardiyal fibrozis yaşın ilerlemesi ile birlikte görülebilir [15].

Aort (Aorta)Ratlarda vücudun en büyük arteri aortadır. Duvarı 3 katman içerir; endotel hücreleri-nin oluşturduğu intima, kalın bir katman halinde elastik ve kassel fibrillerin oluştur-duğu mediya ve adventisyadır. Aortada bazen osteo-renal sendroma ilişkin mural mi-neralizasyonlara rastlanabilir [15].

Hemopoetik SistemKemik İliği (Bone Marrow, Medulla Ossium)Kemik iliği çok sayıda damar, az miktarda stromal bağ doku ve hemapoetik hücreler-den oluşur. Ratlarda sternum, femur ve humerus kemik iliği değerlendirmesi için kul-lanılan kemiklerdir. Hematoksilen-eosin ile yapılan boyamalarda genel bakıda, miye-loid/eritroid hücre oranı muhtemel hemapoetik aktivite hakkında bilgi verir. Eritroid hücreler, küçük, yuvarlak ve yoğun bazofilik koyu görünüşte çekirdeğe; miyeloid hüc-reler ise, büyük, fasülye şekilli, daha zayıf bazofili gösteren çekirdeğe sahiptir. Mega-karyositler büyüklükleri ve çok loplu çekirdekleri ile rahatlıkla ayırt edilirler [16]. Ke-mik doku (Bone, Os), ratın kemik yapısı diğer memeli türlerine benzerdir. Dikkate de-ğer tek ayrım, ratta uzun kemiklerin kıkırdağımsı büyüme plağı tamamen rezorbe ol-maz [17]. Rat kemik dokusu üzerinde histolojik değerlendirme genellikle femurla bir-



5

likte alınan diz eklemi, sternum ve omurgadan yapılır. Eklemler (Joints, Articulatio-nes), ratlarda eklem yapısı diğer memeli türlerine benzerdir. Genel olarak bir eklem kapsülünde ligamentler ve kemiğin uç kısmını örten eklem kıkırdağı bulunmaktadır [17]. Rat eklem dokusu hakkında sıklıkla diz eklemi incelenir [18].

Timus (Thymus) İki loptan oluşan timus, bazen servikal çoğu zaman torasik kavitede sternumun altın-da yerleşim gösterir. Bağ dokudan bir kapsül ile sarılıdır ve septalar tarafından ayrı lopçuklara ayrılır. Organ korteks ve medulladan oluşur. Korteks yoğun koyu görü-nümlü lenfositleri (özellikle farklılaşan T lenfositler) içeren bölgedir. Medulla çok sa-yıda epiteliyal hücreler ve Hassal cisimciği içerir. Hassal cisimciği insan ve pirimat-lar ile karşılaştırıldığında kemiricilerde oldukça az sayıda türde bulunmaktadır. Fa-relerde çok küçük yapıdaki cisimcik, ancak immunohistokimyasal (AE2) boyamalar-da görülebilir [19].

Lenf düğümleri (Lymph Nodes, Lymphonodi, Nodi lymphatici)Lenf nodülleri tüm vücuda yayılmış ve lenfatik sistem ile birbiriyle bağlantılı oluşum-lardır. Mukozalar ilişkili lenfoid dokularında (mucosa-associated lymphoid tissues, MALT) esasını oluştururlar. MALT, burun bölgesinde nose-associated lymphoid tis-sue (NALT); akciğerde, bronchus-associated lymphoid tissue (BALT); bağırsakta, gut-associated lymphoid tissue (GALT) olarak isimlendirilir. Lenf nodülleri, çok sayıda en-doteliyal sinus ve ağ benzeri organize olmuş retiküler bağdoku içinde yerleşen lenfo-sitlerden oluşur. Organ korteks, parakorteks ve medulladan meydana gelir. Korteks, lenf foliküllerinin çoğunluğunu B lenfositlerin oluşturduğu koyu görünümlü kısımdır. Parakorteks, korteks folikülleri ile medulla arasında kalan çoğu zaman T lenfositleri yerleştiği bölgedir. Bu bölgeler lenfositlerin doku spesifik göçünde görev alan yüksek endoteliyal venülleri “high endothelial venules” içerir. Medulla, organın merkezinden hilusuna doğru uzanan medullar kordonlar ve sinuslardan oluşur. Lenf organa vaz af-ferens ile girip, vaz efferens ile hilustan organı terk eder. Yaşlanan ratların lenf no-düllerinde ve axillar lenf nodülünde kronik reaktif hiperplazi; mezenterik lenf nodülle-rinde ise iri fagositik hücrelerin varlığı ve nadiren vasküler tümörlerdeki gibi angiyo-matöz proliferasyonlara rastlanabilir [20].

Dalak (Spleen, Lien)Karın boşluğunun sol dorsal kısmında yerleşen lenforetiküler organların en büyüğü-dür. Omentumun iki katmanı ve az miktarda kas içeren bağ doku içinde yer alır. Kap-sül organın parenşimini trabekülleri şekillendirecek şekilde böler. Parenşim beyaz ve kırmızı pulpadan meydana gelir. Beyaz pulpa, dalaktaki uyarılara karşı tepki olarak periarteriyel lenfatik kılıftan köken alan lenf foliküllerinden oluşur. Beyaz pulpanın periferinde daha az yoğun görünümlü hücrelerin oluşturduğu marginal zone bulun-maktadır. Kırmızı pulpa, venöz sinuslar ve retiküler bağdoku içerir [3].

Solunum SistemiBurun boşluğu (Nasal Cavity, Cavum nasi)Üç tip epitel içerir; ventral meatusun bir kısmı ve vestibulumda, çok katlı yassı epitel; ventral meatusun bir kısmı, mediyal, dorsal meatus ve nazofarengiyal kanal, respira-torik epitel; dorsal meatusun kaudal kısmında ve etmoturbinatalarda, olfaktorik epi-tel. Respiratorik epitel, silyalı hücreler, kadeh hücreleri, kübik hücreler, silyasız priz-



6

matik hücreler ve brush hücrelerinden oluşur. Olfaktorik epitel, bazal hücreler, sus-tentakular hücreler, bipolar nöron hücreleri içeren üniform yalancı çok katlı prizmatik epitelden meydana gelir. Mukozanın propriya katmanında seröz ve müköz bezler bu-lunur. Sarı ya da turuncu renkteki mukoza yaş ilerledikçe koyulaşır [21].

Trakeya (Trachea) Trakeya sağ ve sol prinsipal bronş ile larinks arasında 24 adet C şekilli kıkırdaktan oluşan boru şekilli bir organdır. Trakeya epiteli proksimal kısmı silyasız, bronşlara yaklaştıkça silyalı hücrelerin arttığı ayrıca bazal, kadeh, Klara ve nörosekretorik hüc-releri de içeren yalancı çok katlı prizmatik epitel karakterindedir. Proksimal kısımda submukozada seromüköz bezler bulunur [4].

Akciğer (Lung, Pulmo)Solunum kanalı burun delikleri ile başlar, burun boşluğu, nazofarinks, larinks, trake-ya, bronş, destek dokular ve akciğerlerden oluşur. Sol akciğer tek lop, sağ akciğer ise 3 lobludur [1]. Sağ akciğer kraniyal (anterior, apikal), orta (kardiak) ve kaudal (poste-rior, diyaframatik, firenik) loptan oluşur. Organın tamamı tubuloalveolar bir bez gibi organize olmuştur. Bronkuslar loplar içine girdiğinde sekonder bronş adını alırlar ki bunlar da bronşiyolleri oluşturacaklardır. Pulmoner asinus, bronşcukların dallanma sisteminin alveoler kesede sonlanması ile oluşturulur. İntrapulmoner hava yollarının epiteli silyalı ve silyasız (kadeh hücreleri, seröz hücreler ve Clara hücreleri) hücreler-den meydana gelir. Ayrıca nörosekretorik, bazal ve intermediyer hücreler de bulun-maktadır. Alveoler epitel tip I (yassı) ve tip II (kübik) pnömositler içerir. Kısa mikrovil-luslara sahip alveoler fırça hücreleri çoğu kez tip III pnömosit olarak adlandırılmakta-dır. İntersitisyel septum elastik ve kollagen iplikten zengindir ve çok sayıda kan-lenf damarı içermektedir. Rat akciğerinde venler, kalp ile benzer şekilde subendoteliyal iç katmanda düz kaslar; dış katmanda ise çizgili kaslar içerir [22]. Rat akciğerinde ka-rakteristik olarak, intra-alveoler köpük hücre (foam cell) birikimlerine (alveoler histi-osistozis, alveoler lipidozis) rastlanabilir.

Üriner SistemBöbrek (Kidney, Ren)Üriner sistem böbrekler, üreterler, idrar kesesi ve üretradan oluşmuştur. Ratlar-da glomerulusları küçüktür. Bir defada birkaç damla idrar atar ve bu idrar insan ile (1160 mOsm/lt) karşılaştırıldığında oldukça yoğundur (4300 mOsm/lt). Bu yüksek yo-ğunluk uzun henle kulpuna sahip olmalarından kaynaklanmaktadır [1]. Bir çift böbrek dorsal abdominal kavitenin retroperitonealinde yerleşmiştir. Sol böbrek sağ böbrek-ten biraz kaudaldedir. Rat böbreği tek papillalıdır. Organ fibröz bir kapsül ile sarılmış-tır ve yağ doku (kapsula adipoza) içinde gömülüdür. Her bir böbrek korteks, medulla, papilla ve pelvis renalisten oluşur. Korteste glomeruluslar ve “kortikal labirintler” ola-rak isimlendirilen medullaya uzanan kıvrımlar bulunur. Tubulus proksimalis hücreleri-nin mikrovilluslarının oluşturduğu fırçamsı kenar, periyodik asit Schiff (PAS) boyama-sında pozitif reaksiyon verir. Glomeruluslar Bowman kapsülü ile çevrelenmiştir. Bu kapsülü saran hücreler gençlerde yassı şekilli iken yaşın ilerlemesi ile birlikte prizma-tikleşir [21]. Juxtaglomeruler aparat makula densa, afferent arteriyole yerleşmiş ren-nin üreten hücreler ve ekstraglomeruler mezangiyal hücrelerden oluşur. Medulla, me-dullar radiuslar ve daha alt kısımda papilladan oluşmaktadır. Bu bölgede proksimal, intermediyer, distal ve toplayıcı kanallar bulunmaktadır. Toplayıcı kanalların epiteli



7

kübik ya da prizmatik karakterdedir. Papillar kanallar pelvis renalise açılır. Pelvis re-nalisin parenşimal bölgeleri tek sıralı kübik, dışında kalan kısımları ise 3-4 sıralı tran-zisyonel epitel ile örtülüdür. Pelvis renalis üreterlere açılır. Ratlarda böbreğin bes-leyici damarlarının organa giriş ve seyir şekli diğer memeli türleri ile benzerdir [23]. Erkek ratlar proksimal tubul epitelinde sıklıkla hyalin damlacıklarına rastlanabilir. Bu damlacıklar aslında α-2 mikroglobulin metobolizmasında görev alan sekonder lizo-zomlardır [24]. Dişilerde sıklıkla (%100’e yakın) kortikomedullar birleşim bölgesinde minerilizasyon (nefrokalsinozis) görülür.

Üreter (Ureter)Böbrekler ile idrar kesesi arasında uzanır. Duvarını tranzisyonel epitel, muskuler kat-man ve adventisya şekillendirir [3].

İdrar Kesesi (Urinary Bladder, Vesica urinaria)Karın boşluğunun dorso kaudalinde yerleşen idrar kesesi, kalın bir katman halinde üç katlı (bazal, intermedier ve süperfisiyal) tranzisyonel epitel ile örtülüdür [25].

Üretra (Urethra)Erkekte, üretra pelvik, bulbus üretralis (gl. bulbouretralisin akıtıcı kanalları açılır), pe-nis ve glans penis kısımlarından oluşmaktadır. Pelvik üretra başlangıcında bir ampul-la yapar ki buraya duktus deferens ve seminal bez açılır. Prostat bezinin akıtıcı ka-nalları diğer bezlerin akıtıcı kanallarının posterior ve lateral kısımlarından üretraya açılır. Epiteli tranzisyonel karakterde olan üretranın bulbus üretralis ve pelvik kısım-larında üretral bezler bulunmaktadır. Dişilerde üretra vaginanın ventraline açılır. Eks-ternal üretral orifisyum klitoriste, klitoral bezlerin de açıldığı (preputial bez) koni şe-killi bir deri çıkıntısı şeklinde kendini belli eder [3].

Endokrin SistemHipofiz (Pituitary Gland, Glandula pituitaria, Hypophysis)Hipofiz, diensefalonun ventralinde optik kiyazmanın kaudalinde yerleşir. Adeno ve nöro hipofizten oluşur. Adenohipofiz, pars distalis, pars tuberalis ve pars interme-dia olarak bölümlenir. Ratlarda organın hacmi ve ağırlığı seksüel dimorfizm gösterir. Dişilerde erkeklere nazaran organ daha büyüktür. Hipofizde pars distaliste yer alan ve bazik boyalarla boyanan hücreler; LH, FSH, TSH, ACTH (bazofili ve/veya kromo-fob) hücreleri olarak sıralanabilir. Asidofilik hücreler ise, GH, LTH hücrelerdir. Ayrıca hem pars distaliste hem de pars intermedia içinde bulunabilen ACTH ve MSH hücre-leri kromofob özelliktedir. Nörohipofizden diğer memelilerle benzer şekilde hipotala-mik nöronlardan nörosekresyon ile iletilen, vazopressin (ADH) ve oksitosin hormon-ları salınmaktadır [26]. Adrenal bez (Adrenal gland, Glandula suprarenalis, glandula adrenalis)Bir çift adrenal bez böbreğin kraniyalinde retroperitoneal yağ doku içinde yerleşmiş-tir. Hebel ve Stromberg, [21] göre sağ (fasülye) sol (ovoid) loplar arasında şekil far-kı vardır. Organ konnektif bağdokudan bir kapsül ile sarılıdır ve korteks ve medulla olmak üzere iki bölümden oluşur. Dişilerde hem korteks hem de medulla bakımından organın boyutu erkeklerden fazladır. Medulla ortasında merkezi ven bulunur. Korteks dışta zona glomeruloza, zona fasikülata ve zona retikülaristen oluşmaktadır. Adre-nal medulla hücreleri, kromat boyalarla kırmızı-kahverengi renkte boyanan kateşola-



8

min içeren salgı granüllerinden dolayı çoğu zaman “kromaffin hücreler” olarak isim-lendirilir [27].

Tiroid Bezi (Thyroid gland, Glandula thyroidea) Ratlarda tiroid larinksin hemen altında trakeyanın (4.-5. trakeya halkaları) iki kena-rında ventro lateral olarak yerleşir. Bir istmus ile bağlı iki loptan oluşur. Organ pa-renşimi çeşitli çaplarda foliküller içerir. Foliküllerde fizyolojik sürece göre boyanma karakteri değişebilen kolloid bulunur. Aktif folikül hücreleri prizmatik, inaktif olanlar ise yassı şekillidir. Aktif foliküllerde kolloid maddesi azalır. Foliküller arasında para-foliküler ya da C hücreleri bulunmaktadır. Bu hücreler loplarda her bölgede görülebi-lir ancak genelde merkez bölgelerde yerleşim gösterirler. C hücrelerinin sayısı yaşın ilerlemesi ile birlikte artmaktadır [28].

Dişi Genital SistemOvaryum (Ovary, Ovarium)Ovaryum böbreğin kaudalinde yerleşmiştir. Ovaryum tek sıralı kübik ya da prizma-tik epitel ile örtülüdür ve bu epitel ovaryum bursasının tek katlı yassı epiteline hilusta karışarak kaybolur. Rat ovaryum foliküllerinin ortalama büyüklükleri, 25-30 µm (pri-mordial), 30-400 µm (büyüme aşamaları), 650-700 µm (Graaf folikülü) olarak; oosit-lerinin ise, 18-20 µm (primordial), 40-60 µm (büyüme aşamaları), 80-90 µm (Graaf folikülü) bildirilmektedir. Ovulasyon östrus esnasında şekillenmektedir [21,29].

Uterus (Uterus)Laboratuar koşullarında bir dişi rat yıl boyu 3-6 haftalık aralıklarda bir düzine yav-ru meydana getirebilir. Üreme ile ilgili veriler, dişide östrus fazları, gebelik, laktas-yon ve erkekte üreme aktivitesine dayanır [1]. Rat uterusu, uterus duplekstir (sub-septus). Duvarı endometrium, miyometrium ve adventisyadan oluşur. Epiteli tek sıra-lı prizmatik olan uterusun, propriya katmanında uterus bezleri bulunmaktadır. Hebel ve Stromberg, [21] tarafından östrus siklusuna göre uterustaki değişiklikler şöyle bil-dirilmektedir: Proöstrus, lümen sıvıyla dolu olduğu için kübikten pirizmatiğe şekil de-ğiştiren epitel, stroma ve miyometriumda lökosit infiltrasyonları. Östrus, endometri-um hiperemik, lümenin şişkinliği maksimum seviyede ve lökosit infiltrasyonları. Me-töstrus, sıvı içerik azalmış, az sayıda kübik epitelde vakuoler dejenerasyon ve löko-sit infiltrasyonunda azalma. Diöstrus, epitel rejenerasyonları, yüksek prizmatik epitel hücreleri, az sayıda lökosit infiltrasyonu.

Erkek Genital SistemTestis (Testis, Orchis)Yeni doğmuş erkek yavruda testisler karın boşluğundadır ve 4-6. haftalık dönemde scrotuma iner. Ergin ratlarda inguinal kanal açıktır. Bu yüzden testisler bazen geri karın boşluğuna dönebilir. Ratlarda penis kemiği (os penis) vardır [1]. Yetişkin bir rat-ta yaklaşık 20 adet seminifer tubul bulunur. Zikzaklı şekilde seyreden tubuller rete testis ile sonlanır. Seminifer tubullerde sırasıyla, spermatogonia, spermatositler ve 1-2 sıralı spermatid yer alır. Sertoli hücreleri tubulün bazalinden lümenine kadar uza-nır. Leydig hücreleri intertubuler alanlarda, makrofajlar, damarlar ve diğer intersitis-yel hücrelerin arasında bulunurlar [30,31].



9

Epididimis (Epididimis)Bir çift epididimis kaput, istmus ve kauda bölümlerinden oluşur. Kanalları silyalı epi-tel ile örtülüdür [30].

Duktus deferens (Ductus deferens, Vas deferens)Duvarı silyalı yalancı çok katlı prizmatik epitel hücreleri, kalın bir katman halinde sir-küler ve longitudinal seyirli düz kaslar ve adventisyadan oluşur [32].

Bulboüretral bez (Bulbourethral gland, Glandula Bulbourethralis)Bir çift eklenik genital bez olarak ratlarda bulunur. Ekskretorik kanalı ampulla üretra-lise açılır. Beyaz renkli bu bez müköz ve serömüköz salgı yapan tek sıralı bez epitelin-den oluşur. Oldukça yüksek yapılı bu hücrelerde sekretorik granüllere de rastlanabilir. Organın tamamı çizgili kaslarla çevrilidir [30].

Prostat bezi (Prostate Gland, Glandula prostatica)Prostat bezi, düz kaslarla çevrili ve epitelden oluşan alveolleri ile tubuloalveoler bir bezdir. Epitelin tipi organ içindeki lokalizasyonuna ya da fizyolojik durumuna göre ya-lancı çok katlı prizmatikten kübik epitele değişiklik gösterebilir [21].Seminal bez (Seminal vesicle, Glandula vesicularis)Seminal bez duvarı prizmatik epitel ve düz kaslardan meydana gelir. Beyaz sarım-sı veya mavimsi renkteki jelatinöz salgının içeriğini fruktoz, protein, sitrik asit ve as-korbik asit oluşturur [30].

Duyu SistemiGöz (Eye) Ratlarda göz başın yan tarafında olup hem önü hem de arkayı görebilme yeteneği-ne sahiptir. Göz ve kulak büyüklüğü yaşam biçimine göre değişiklik gösterebilir. Rat-larda görüş zayıftır. Retinanın büyük bir kısmı çubuk şekilli hücrelerden oluşmuştur. Purkinje fenomeni görülmez. Geniş görme açılı göz hareketlidir. Ratlarda vit A ek-sikliği görme pigmentlerinin kaybına neden olur. Bu durumda karanlığa adaptasyon azalır ve gece körlüğü oluşabilir. Uzun ışık dalgalarına karşı kördür ve renkleri ayırt edemez. Tapetal refleks kırmızıdır [1]. Yaşın ilerlemesi ile birlikte gözler büyümesi-ni vücut ağırlığından bağımsız olarak yaşamın 400. gününe değin sürdürür. Kornea ve skleranın kalınlığı 400. günde 21. günün iki katı kadardır [33]. Rat korneası korne-al epitel (genelde 5 sıralı), kollajen ipliklerden oluşan korneal stroma, Descement’s membran ve endotelden oluşur. Bowman membranı görülmez. İnsan ile benzer şekil-de sklera optik sinirin önünde en kalın; kassel halkanın önünde ise en ince durumda-dır. Diğer türlerin aksine rat konjunktiva epiteli yassı değil, polihedral ya da prizma-tiktir. Agregatlar halinde kadeh hücrelerine rastlanır ve lenf folikülü içermez [34]. Rat gözü memeli türleri içinde lamina kribrozası en az gelişendir. Sadece 1-2 sıralı gev-şek bağ dokudan oluşur. Bu yüzden rat gözü glaokomatöz göz çalışmalarında olduk-ça iyi bir modeldir [35]. Albino ratlarda koroideya pigment içermez çoğu kez iki kat-man halinde kalın duvarlı damarlardan oluşur. Siliyar body oldukça küçüktür. Pupilla sirkülerdir. Nokturnal hayvanların çoğunda olduğu gibi rat retinasının dış çekirdekler katı oldukça kalın bir katmandır [33]. Albino ratlarda pigment epiteli pigment içer-mez [36]. Oldukça büyük lens, gözün şekline uygun olarak hemen hemen küreseldir. Büyüklüğü yaş ilerledikçe artar [33]. Lens epiteli 21. günde prizmatik iken; 400. gün-de kübik şekillidir [37].



10

Lakrimal bez (Lakrimal Gland, Glandula Lacrimalis)Ratlarda gözyaşı bezi ekstra ve intra orbital olmak üzere iki kısımdan oluşur. Genel-de ekstra orbital kısım histolojik muayenede kullanılır. Tubuloasiner seröz karakter-de salgı yapan gözyaşı bezi çok sayıda intraglanduler akıtıcı kanal içerir. Yaşın ilerle-mesiyle birlikte çekirdeklerde şekil ve büyüklük farklılıkları, intranüklear inklüzyonlar, lenfosit infiltrasyonları görülebilir [3].

Harder Bezi (Harderian Gland) Tubuloalveolar bezde intraglandular kanal bulunmaz. Tek bir kanal gözün iç açısına açılır. Bezin sekretorik hücreleri prizmatik eozinofilik sitoplazmalı ve lipid vakuolle-ri içerir. Sekretorik hücrelerin periferinde miyoepitel hücreleri gözlenir. Yaş ilerledik-çe daha çok organ periferinde intraluminal porfirin pigment birikimlerine rastlana-bilir [38].

Optik sinir (Optic Nevre, Nervus opticus)Maksimum çapı yaklaşık 2 µm olan ve 100000-140000 adet sinir teli içeren optik si-nir herhangi bir bağ doku septumu içermez [39]. Kulak (Ear, Auris)Dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç bölümden oluşur. Dış kulak, kulak konhası ve dış kulak yolundan meydana gelir ve elastik kulak kıkırdağı tarafından desteklenir. Orta kulak, timpanik kavite, membrana timpani ve östaki borusundan oluşur. Membra-na timpani tek katlı yassı epitel ile örtülüdür. Kulakta yassı epitelin dışında timpa-nik kavitede sekretorik hücrelerde içeren silyalı epitel bulunmaktadır. Östaki borusu horizantalinde çok sayıda kadeh hücresi ve az sayıda müköz bez içerir [21]. Timpa-nik kavite içinde kulak kemikçikleri, malleus, stapes ve inkus bulunur. İç kulak, labi-rint ve kohleadan oluşur. Korti organı (kohlea) 1-3 sıralı sensorik hair hücreleri içe-rir. Hair hücreleri spiral gangliyon hücreleri tarafından innerve edilir. Yaş ilerlediğin-de hair hücreleri ve gangliyon hücrelerinde dejenerasyon ve lipofuksin pigment biri-kimlerine rastlanabilir [40].

Örtü SistemiDeri (Skin, Cutis, Derma, Integumentum commune)Deri tüm vücudu örter ve epidermis, dermis ve subkutisten oluşur. Epidermis, stra-tum bazale, spinozum, granulozum ve korneum katmanları içerir. Rat epidermisi yo-ğun kıllar nedeniyle oldukça incedir. Dermis, stratum papillare ve retikülaredeki kalın kollagen ipliklerden meydana gelir. Kıl folikülleri sebaseöz bezler içerir. Ratlarda, ter bezleri sadece patilerinin derisinde vardır [21]. Meme bezi (Mammary gland, Glandula lactifera, Mamma)Dişi ratlarda vücudun her bir yarısında simetrik olarak yerleşmiş meme ucu ile bel-li olan genelde 6 çift meme bezi bulunur. Bunlardan üçü torasik diğerleri de inguinal yerleşimlidir. Laktasyon döneminde meme uçları dikkat çekici şekilde büyür. Meme bezi loblarda organize olmuş sekretorik alveoller ve dallanan akıtıcı kanallardan olu-şan tubuloalveoler bezdir. Kübik ya da prizmatik şekilli sekretorik hücreler çevrele-rinde miyoepitel hücreleri bulunmaktadır [41]. Erkeklerde meme bezi az miktarda da olsa gelişir ancak meme ucu iyi gelişmez. Yaşlanan ratlarda akıtıcı kanal dilatasyon-larına, pigment birikimlerine rastlanabilir.



11

Kaynaklar 1. Poyraz, Ö. Sıcakkanlı hayvanlar. In: Poyraz, Ö, editör. Laboratuvar hayvanları bilimi. Ankara: Kardelen ofset; 2000. s. 179-223.2. Schaller, O, editor. Illustrated Veterinary Anatomical Nomenclature. Stuttgart: Ferdinand Enke Verlag; 1992.3. Komarek, V, Gembardt, C, Krinke, A, Mahrous, TA, Schaetti, P. Synopsis of the organ anatomy. In: Krinke, GJ, editor. Handbook of the experimental animals. The laboratory rat. London: Academic Press; 2000. p. 283-319. 4. Boorman, GA, Morgan, KT, Uriah, L.C. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgo-mery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 315-337. 5. Sagartz, JW, Madarasz, AJ, Forscll, MA, Burger, GT, Ayres, PH, Coggins, CRE. Histological Sectioning of the Rodent Larynx for Inhalation Toxicity Testing. Toxicol Pathol. 1992;20:118-121. 6. Visual histology. [homepage on the Internet]. Philadelphia: Lea & Febiger. Available from: http://www.visualhistology.com.7. Ofusori, DA, Caxton-Martins, EA. A comparative histomorphometric study of the stomach of rat (rattus norvegicus), bat (eidolon helvum) and pangolin (manis tricuspis) in relation to diet. Int J Morphol. 2008;26(3):669-674.8. Brown, HR, Hardisty, JF. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p.9-30.9. Elwell, MR, McConnell, EE. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p.43-62.10. Rappaport, AM, Borowy, ZJ, Laugheed, WM, Lotto, WN. Subdivision of hexagonal liver lobules into a structural and functional unit: Role in hepatic physiology and pathology. Anat Rec. 1954;119: 11-34.11. Eustis, SL, Boorman, GA, Hayashi, Y. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgo-mery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 95-108. 12. Stromberg, PC, Capen, CC. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat. Washing-ton DC: ILSI Pres; 1994. p. 193-198.13. Riley, MGI, Boorman, GA, Hayashi, Y. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgo-mery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 545-556.14. Krinke, GJ, Eisenbrandt, DL. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat. Washing-ton DC: ILSI Pres; 1994. p. 3-19.15. Lewis, DJ. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat Washington DC: ILSI Pres; 1994. p. 301-309.16. MacKenzie, WF, Eustis, SL. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 395-404.17. Leininger, JR, Riley, MGI. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 209-226.18. Gough, AW, Kasali, OB, Sigler, RE, Baragi, V. Review Article: Quinolone Arthropathy-Acute Toxicity to Immature Arti-cular Cartilage. Toxicol Pathol. 1992;20: 436-449.19. Pearse, G. Normal Structure, Function and Histology of the Thymus. Toxicol Pathol. 2006;34:504-514.20. Losco, P, Harleman, H. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat Washington DC: ILSI Pres; 1994. p. 49-73. 21. Hebel, R, Stromberg, MW. Anatomy and Embryology of the laboratory Rat. Woerthsee: BioMed Verlag; 1986.22. Boorman, GA, Eustis, SL. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 339-368.23. Montgomery JR, CHA, Seely, JC. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 127-154. 24. Read, NG. The role of lysosomes in hyaline droplet nephropathy induced by a variety of pharmacological agents in the male rat. Histochem J. 1991;23: 436-443.25. Jokinen, MP. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 109-126. 26. MacKenzie, WF, Boorman, GA. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 485-500. 27. Hamlin II, MH, Banas, DA. Pathology of the Fischer Rat. In: Boorman, GA, Eustis, SL, Elwell, MR, Montgomery JR, CHA, MacKenzie, WF, editors. Pathology of the Fischer Rat: References and Atlas. San Diego: Academic Pres; 1990. p. 501-518. 28. Delverdier, M, Cabanie, P, Roome, N, Enjalbert, E, Plaisancie, P, Van Haverbeke, G. Quantitative evaluation by immu-nocytochemistry of the age-related variations in thyroid C cells in the rat. Acta Anat. 1990;138:182-184.29. Hafez, ESE. Female reproductive organs. In: Hafez, ESE, editor. Reproduction and breeding techniques for laboratory animals. Philadelphia: Lea & Febiger; 1970. p. 74-107.30. McKeever, S. Male reproductive organs. In: Hafez, ESE, editor. Reproduction and breeding techniques for laboratory animals. Philadelphia: Lea & Febiger; 1970. p. 28-73.31. Russel, LD. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat. Washington DC: ILSI Pres;



12

1994. p. 395-405. Washington DC: ILSI Press.32. Khan, AA, Zaidi, MT, Faruqi, NA. Ductus Deferens, A Comparative Histology in Mammals. J Anat Soc India. 2003;52(2):163-165.33. Leopold, JH, Calcins, L. Age changes in the Wistar albino rat eye. Am J Ophthalmol. 1951;34:1735-1741.34. Setzer PY, Nichols BA, Dawson CR. Unusual structure of rat conjunctival epithelium. Invest Ophthalmol Vis Sci. 1987;27:531-537.35. Johansson, JO. The Lamina cribrosa in the Eyes of Rats, Hamsters, Gerbils and Guinea Pigs. Acta Anat. 1987;128:55-62.36. Feeney, L. The phagosomal system of the pigment epithelium. A key to retinal disease. Invest. Ophthalmol. 1973;12:635-638.37. Salu, P, Claeskens, W, De Wilde, A, Hijmans, W, Wisse, E. Light and electron microscopic studies of the rat hyalocyte after perfusion fixation. Ophthalmic Res. 1985;17:125-130.38. Djeridane, Y. The Harderian gland and its excretory duct in the Wistar rat. A histological and ultrastructural study. J Anat. 1994;184:553-566.39. Lessell, S, Kuwabara, T. Fine structure of experimental cyanide optic neuropathy. Invest Ophthalmol. 1974;13:748-756.40. Feldman, ML. In: Mohr, U, Dungworth, DL, Capen, CC, editors. Pathobiology of the Aging Rat. Washington DC: ILSI Pres; 1994. p.121-147.41. Masso-Welch, PA, Darcy, KM, Stangle-Castor, NC, Ip, MM. A Developmental Atlas of Rat Mammary Gland Histology. J Mammary Gland Biol Neoplasia. 2000;5(2): 165-185.

Deneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel ... · rası veteriner anatomi ... İleum...

Documents

Transcript of Deneklerin Histolojik Özellikleri Bunların Deneysel ... · rası veteriner anatomi ... İleum...