Nr. 1/2012 - 10. årgangen - http://maalmannen.sambandet.noBlad for norsk målreising

I dette nummeret:Olav Torheim Terra Insubre: Kultur- og heimstadreising i Nord-Italia s. 2Olav Torheim Velkomen etter, vyrde nynorskbrukar! s. 3Thoralf Bergwitz Um stadnamn i Tokke s. 4Lars-Toralf Storstrand Litt ymist på ymse tungemål s. 5Olav Torheim Den nasjonale og identitære dagen i Paris s. 6Olav Torheim Tyskland: Folket tek til gatone mot global finansspekulasjon s. 7Carl Lang Det sekulære narrespelet s. 7Olav Torheim Reportasje frå minnemarsj i Dresden, 2012 s. 8Lars Bjarne Marøy Møte med moderne musikk s. 10Ornella Winter Musikkmeldingar frå Frankrike, Ukraina og Finland s. 12Ornella Winter Jacques Brel - Når ein berre hev kjærleik s. 13Stig Andresen “Death in June” og “Of the wand & the Moon” s. 14Megan Leo Eivør Pálsdottir - mangslungi songarinne frå Færøyane s. 15Olav Torheim Sinister Howling i Speyer, Tyskland s. 15Siv-Kari Hjelmås Det nordiske verdsbilætet s. 16Stig Andresen Ei handbok for det tradisjonelle livesettet s. 18Gilles Malpertuis “Rock’n’ball” s. 19Megan Leo Vinland, Skandinavia og Sambandsstatane s. 20

Fram! du raude gule Flag,Fargebragd fraa Berrfots Dag,du, som ifraa Mast og Tjeldhelsa Islands kvite Fjellog med Haakon yver Fjorddjervt i Vesterviking fór . . .Upp! kvar Ungdom, som her bid,upp til Arbeid! upp til Strid!Strid for Landsens Hjartemaalutan Lirk og ofsa Tòl.Raud er Duken, raud vaar Harmyver Ætti, veik og arm!

Fridoms-merke, fram, ja fram!stor ho er vaar Folkeskamm;breid deg ut i vaarleg Vind,Veg aat kvart eit Hjarta finn.Saml oss kringum deg ein Dag,du er Norigs gamle Flag!

Den nasjonale fanaAv Hans Reynolds

Med millom anna desse sakene:

Vitjing hjå Terra Insubre i ItaliaNasjonal og identitær konferanse i Paris

Occupy FrankfurtMinnemarsj i Dresden

Neofolkkonsert i Kjøpenhamn

Målmannen gjeng inn i den tiande årgangen

Vettermotiv frå Volda på Sunnmøre.

2Terra Insubre - Kultur- og heimstadreising i Nord-Italia

Av Olav TorheimItalia er eit land med store regionale skil-

nader. Sume gjeng jamvel so langt som til åsegja at Italia ikkje kann reknast som eit land idet heile. Millom desse finn ein kulturvernak-tivistane i Terra Insubre. Ei helg i slutten avaugust var Målmannen sin utsende medarbei-dar på vitjing hjå Terra Insubre sitt sumaruni-versitet.

I land som Frankrike, Spania og Italia hevstyresmaktene upp gjenom tidene freista ein-sretta nasjonen med di dei trykkjer den sentralekulturen ut yver regionar som upp gjenomtidene hev havt si vidt ulike soga, og dimed sinvidt ulike kultur og identitet. Som eit svar pådette hev dei siste åri stødt sterkare regionaleautonomirørslor vokse fram, og i Nord-Italiahev dei havt framgangar heilt utanum det van-lege. Sjølvstendepartiet Liga Nord er jamvelrepresenterte i riksstyret, og rørslor som arbei-der for å styrkja lokal kultur vert jamvel sponsaav aktørar frå næringslivet. Og vellukka kultur-rørslor er det all grunn for eit blad som vårt åsjå nærare på!Sumaruniversitet i sveitsisk fjellheim

Det var på ei nedlagd kaserna, 2500 meterhøgt uppe i dei sveitsiske alpane (Ticine) atTerra Insubre hadde samla aktivistane sine tilsumaruniversitet. Den fyrste natti vart me vekteav eit krasst torever og då morgonen rann, varlandskapet dekt av snø.

På sumaruniversitetet vart aktuelle kultur-og samfundsspursmål tekne upp til dryfting, oginnimillom yktene var det tid til utflukter i denville og mektige naturen (og eg som til vanlegtbur i det flate Hessen i Tyskland kundeparadoksalt nok slå fast at eg laut mange hun-dradtals kilometer vidare sud for å atter kjennameg som heime).

Um kvelden vart det servert tradisjonellnorditaliensk mat, polenta, som er av det littandre slaget enn det ein elles kunde ha ventaseg. For det meste av det ein reknar som typisk

italiensk, som pasta og pizza, er i røyndi sud-italiensk. Norditalienarane hev derimot ein kul-tur og ein mentalitet som stend langt nærarevårt eige nordeuropeiske huglynne. Her vart detsnøgt tydelegt nok at me var på ei heilt onnorbylgjelengde enn det ein elles hadde venta seg.Koplingar til stoda i Noreg

For meg målmannen var det forvitneleg åsjå at aktivistane frå Terra Insubre hadde gjortmykje av dei same observasjonane som mekann gjera i vårt eige land. For på samemåten som i i våre eigne fjellbygder på Aust-landet, og i randsonene kring Bergen, er dennedervde kulturen i Nord-Italia under storendring. “Utvikling” kallar sume det, menutskifting er nok ein meir råkande karakteris-tikk.Milan er i våre dagar vorte til ein typisk ital-iensk by, som hev mist det meste av den lokaleserhåtten sin. Og byfolk som flytjer inn i lands-byane ikring hev liten vyrdnad for den lokale,nedervde kulturen. Det hastar med å gjeranoko, skal ein kunna snu denne tilskeivingi.Musikk- og kulturkveldDen siste kvelden var det den lokalemusikkgruppa Ul Mik som stod på scenen.Gruppa hadde utvikla sin eigen stil som dei

kalla for “langobardeath”, men som likevel varmeir for folkrock enn for daudmetall å rekna.Ved midnattstid var konserten forbi, men istaden for å gå til sengs, gjekk me alle ut ogkveikte upp ein lægereld. Her vart me sitjandeog syngja tradisjonelle folkesongar både fråItalia og Europa elles, og der Målmannen sinutsending stod for det norske tilskotet med “Deigamle fjelli” og “Fager kveldssol smiler.

Hugsa bladpengane for2012!

Giro er stifta inn i bladet.I 2012 er Målmannen inne i den tiandeårgangen. Me tek gjerne ti år til, menein fyresetnad for det er at bladet berseg økonomisk. Alt arbeid med Mål-mannen vert gjort på friviljugt og uløntgrunnlag, men porto- og prentekost-nadene hev dei siste tidi auka meir ogmeir på. Jamvel um bladpengane, nosom for ti år sidan, ikkje er på meir enn150 kr i året, vil me difor gjerne upp-moda dei som hev høve til det um ågjeva ei liti eller stor gåva til bladet.Bladpengar og gåvor er den viktugasteinnkomekjelda for Målmannen. Hugsanamn og tilskrift på innbetalingi!

Samling kring lægerelden siste kvelden.

Ul Mik med “langobardeath”.Utvalet av lesestoff var upåklagelegt,

Ungdomar i gruppearbeid. Vandring i fjellheimen millom yktene.

3

I november kom meldingi frå Kulturdepartementet:Den nye rettskrivingi vert godkjend, og skal gjeldafrå hausten 2012 av.

Ei rettskriving sett i hop som eit person-legt kompromiss millom personar som vantar fag-leg bakgrunn og autoritet, men som eit hjelpeslaustdepartement ikkje er i stand til å setja foten ned for.Kva slags lærdomar kann den vanlegenynorskbrukaren draga?

Bodskapenvår denne gongen måvel heilt einfelt vera athøgnorskrørsla kannsegja velkomen etter tilalle nynorskbrukarar.

No er allenynorskbrukarar kastaut i eit uforståeleg kaos av kva som er lov og ulov-leg.

Men dette hev me levd med i alle årallereide, me som hev halde oss til den nynorskensom Ivar Aasen sjølv valde.

Tidi må difor vera komi for å lata off-isiell rettskriving få vera offisiell rettskriving, oghelder basera seg på det som hev hevd og tradisjon.For den allereide forbodne høgnorsken er det ingistor krisa um endå fleire tradisjonelle nynorsk-former vert reinska ut or offisielle rettskriving.Tvert imot: Høgnorsken stend endå meir markertandsynes den offisielle nynorsken, etter dette.Kven er taparane?Dei som hev nækt seg for godt um dennerettskrivingi skal gjenomførast, er dei som trur atdet vert meir einskap i rettskrivingi og lettare åskriva rett nynorsk, um ein tek burt i-målet og høg-norskformene. Å taka burt dei formene som deiseinste 60 åri snaudt hev vore synlege og endå min-dre mynsterdanande for rettskrivingi, kann dåumogleg føra til nokon framgang for nynorsken.

Det er ikkje høgnorskrørsla som ertaparane etter at den nye rettskrivingi gjekkigjenom. Det er derimot den fløyen av konservativemålfolk som hev vore lojale mot den offisiellerettskrivingi, og som hadde tru på avslag og kom-promiss innanfor denne. Sume hev stade for eimålførelina som til dømes kunde gjeva bygdefolkpå Voss høve til å nytta konservativ nynorsk med i-mål., men den lina kjem til å vera daud, dersom einskal halda seg til den rettskrivingi som kjem no.

Det burde vera i ålmenn interessa mil-lom alle konservative og moderatenynorskbrukarar, at høgnorskformene fekk sleppatil att i ordlistone. Di fleire tradisjonelle nynorsk-former som slepper til i nynorskordlistone, di meirtradisjonell vert ogso “gjenomsnittsnynorsken” -endå um han framleis kjem til å vera langt frå høg-norsk. Normaltalemål og høgnorsk kjem i all yver-skodeleg framtid til å vera eit prosjekt for dei mest

medvitne og yvertydde nynorskbrukarane - mennett difor treng me helder ikkje um å vera so mangefyre me allereide hev gjort ein skilnad - og det tilbate for alle som ynskjer ein betre og meir tradis-jonell nynorsk!Vegval i målrørslaFor me som hev vore i målrørsla i ei femtan års tid,og samstundes på utsida av den offisielle og statsfi-

nansierte, er det forvit-nelegt å sjå utviklingi.

På skipingsmøtetåt Volda og ØrstaMålungdom hausten1997 vart eg fortald avEli Bjørhusdal, somseinare vart nestleidar i

Mållaget, at det einast var taktikk som gjorde atmålungdomen ikkje ope stod upp for høgnorsken.

Og den gongen hadde målungdomen einleidar som på årsmøtet i Noregs Mållung poengterteat han sa “vi” og skreiv “me”. I dag hev dei ein lei-dar som både segjer og skriv “vi”... Ei hjelpelaus stodaPå yverordna nivå finst det ei rad åtgjerder som erder for å styrkja nynorsken, men som likevel ikkjekjem til sin rett:

1. Kulturdepartementet kom forallereide 14 år sidan med ei stortingsmelding somgjorde ende på samnorskperioden, og slo fast atnynorsken skulde normerast på eige grunnlag.Likevel var korkje Norsk Språkråd eller det seinareSpråkrådet i stand til å koma upp med ei skapleg ogsjølvstendig rettskriving for nynorsk, og nåruppgåva til slutt vert yverlati til ei nemnd av gamlemållagsaktivistar, er resultatet til slutt ein endå meirbokmålsnær nynorsk.

2. I norskfaget i skulen hev ein bådedialektlæra, språkhistorie, litteratsoga og so burtet-ter, og alt dette for å styrkja interessa og forståingifor nynorsken. Likevel er det til sjuande og sistnynorsken som skal kuttast ned på, som me hev settfrå sidemålsordskiftet og frå utspeli frå styresmak-tene i dei seinaste åri.

3. Kvart år gjev staten millionar tilNoregs Mållag, men desse pengane tener ikkje tilanna enn å halda upp strukturar og arbeidsmåtarsom ein allereide hev 60 års røynsla nok med til åkunna slå fast at dei ikkje fungerar.

Frå høgnorsksympati og mest moglegkonservativ NMU-normal, til å ikkje lyfta ein fingerfor å hindra at ei rettskrivingsnemnd - sjølv utg-jenge frå målrørsla - flytjer nynorsken endå nokrestore steg nærare bokmålet, og det jamvel etter atstyresmaktene hev slege fast at samnorsktidi erumme. Det er vegen dei hev gjenge, folk som no siti leidande posisjonar i målrørsla. Når nynorskfolkog nynorskinstitusjonar ikkje ser verdet av å haldauppe gamle sedvaneformer i nynorsk rettskriving,tykkjer me at det er ille.

Det er sjeldsynt at det kjem utspel fråmålfolk i dag. Når dei kjem, er det ofte forsvarsut-spel eller so er det utspel som gjeng på å få tak istatsmidlar.. Leidande målfolk burde tenkja meir påå finna nye framvegar for målsaki og mindre på å få

tak i pengar frå staten. Staten er berre ein av mangeaktørar. Og målrørsla må for all del ikkje yverlata tilstaten å avgjera rettskrivingsspursmål, utan at eintryggjer seg um at mindretalsrettane til gruppor avmålfolk vert sikra.Mål og middel heng i hopDet var berre taktikk som gjorde at ungdomsorgan-isasjonen åt Noreg Mållag ikkje var ein reinheklahøgnorskorganisasjon, hevda som nemnt EliBjørhusdal i 1997. Ein laut taka tidi til hjelp, nyttamjukare retorikk og freista samla breidt, so skuldeein likevel koma til målet til slutt. No hev detgjenge 15 år, og me ser kvar det hev ført oss...

For det er ein samanheng millom detmålet ein hev, og dei midli ein nyttar. Um ein vel ågå for kompromiss og mjuk retorikk, so samlar einmjuke folk ikring seg, og til slutt vert ein sjølv medmjuk. Vel ein derimot å vera radikal og prinsippfast,so vert ein til å byrja med standande åleine, men deisom til slutt melder seg er folk av same kaliber somdeg sjølv - i ein sakte men sikkert veksande flokk avmedvitne målfolk - og der dei utilsulka og lysandeideali frå Ivar Aasen gjev kraft og inspirasjon til åkjempa vidare - år etter år - og jamvel um det erarbeid som lyt gjerast på fritidi, og ikkje som lekk ieit feitt organisasjonskonsulentuppdrag i den stats-finansierte målrørsla!

Utgjevar:Samorganet Målmannen

Tilskrift:MålmannenNjårds veg 10

2214 KongsvingerBladstyrar:Olav Torheim

Epost: olaveth@gmail.comTlf: 004917632346964Skype: fivreld25

Netstad:http://maalmannen.sambandet.no

Bladpengar kr 150,-Bankgiro 2291 14 45666

Målmannen fylgjer redaktør-plakaten!

Velkomen etter, vyrde nynorskbrukar!Av Olav Torheim

Bodskapen vår denne gongen må vel heilt einfelt vera athøgnorskrørsla kann segja velkomen etter til alle

nynorskbrukarar. No er alle nynorskbrukarar kasta ut i eituforståeleg kaos av kva som er lov og ulovleg.

Dette hev me levd med i alle år allereide.

HøgnorskNår berre det beste

er godt nok:http://sambandet.no/ordlista

http://sambandet.no/grammatikk

Sank ein tingar tilMålmannen!

- språkpolitisk ukorrekt sidan 2002 -

4 MålsakUm stadnamn i Tokke

VELLBEKKROI - VELEBEKKROI - VØYLEBEKKROI.Av Thoralf Bergwitz

I gutedagane mine - den tidi då eg sprang somhjuring i den unelege Vendalen innonde' Øys-teinsfjell, Brandsnutane med Gråsteinsåsen ogSigurdstind - eller um det var i dei skogklæddelidine ikring den gamle støylen Grotstøylattmed Sæbyggjeåi - åi som renn ifrå Borsæ tilGausbuvatn. Grotstøyl ligg eit stykkje heimaforStridsmoen - der teledølir og sæbyggjar rauk ihop og slost um grensa - på Skafsåheidi. Detvar i denne tidi eg høyrde um Spafjødd og Urd-nòsi med Fòlurvatnet imidjom. Eg høyrde umVegardalen midjom Berhòmnutane ogSpafjødd, Draumnuten og Fjukuppnuten medKuskaret imidjom der atte. Mest ALT haddenamn - frå det største til det minste. Sumt haddejamvel meir enn eitt namn. Eg gløymer ikkjet.d. den litle bergknatten tett ved "Tønsberg".Den heiter både "Usulvsberget" og "Lyberg".Usulven budde der. Eg var livrædd for å faraframum dette bergjet endå um bergjet gav lymot den kalde snoen frå nord på vetterstid. Einørliten kulp i Tverrå-bekkjen inne i "Haugane"(i Hyttebyen) hadde namnet "Laugarhylen".Det var snaudt rom til ein liten barnekropp tillauging i denne hylen. Men Namn - det haddehan.

Og alt hadde namn med meining. "Tuns-berg" er namnet på berget med tun uppå, "Vis-tad" er ein vid stad endå um d-en vantar,"Åsland" er landet med dei mange åsane,"Åland" ligg attmed åi, "Moen" ligg inne i -eller i kanten av furumoen. Huvestadfolki lautHuve (rope) etter båt når dei vilde yvi åi. Namnsom "Dalen" kann femne um eit vidt (langt)umråde. Men det kann ikkje eit namn som"Vøylen" eller "Roi". Slike namn er for berresmåe og avgrensa umråde.

Slikt bør me koma i hug når me skal vur-dere stadnamn - deira upphav, deira tyding ogdeira utstrekning!

Umlag midt uppe i Draumnuten - er det eihylle i bergjet. Namn hev òg denne hylla. Detteer "Drøymesengi". Her låg risen når han kvilde.No er bilvegen komen, so han fær alli ro ti' åsova der lenger, risen. Difor er han heller alli åsjå no ti'dags.

Der - lengst inne i den ville fjellheimen solangt du kunde koma - der låg eventyrverdi, eiverd so langt undan at det var mest umogleg ågange so langt.

Og innimillom desse eventyrfjøddi låg deivestlengste støylane i Telemark - Kjønnesviki,Kuskard, Vøylen og Vellbekkroi. Her var rikjetåt Guro og Sigrid og Hjørdis (Aabø) som satmed krætur på desse støylane år etter år gjenomeit langt liv. Det var livsgrunnlaget deira.

Ved austenden av Kjønnesvikvatnet(skulde vel vera Tjønnes-vik-vatnet) nedunder

Berhòm-fjellet - som ligg i nord - og nedunderDraumnuten - som ligg i sud - der - i botnen avdalsøkkjet - ligg det ei liti flat glenne med einbekk rennande gjenom. På denne litle slettastend no ei einsleg hytte. Sletta (og hytta) vertkalla "VØYLEN".

Kjønnesvikvatnet er delt i tvo med eit smaltog grunnt sund millom. Frå det austre - (detminste) Kjønnesvikvatnet renn "Vøylbekken".Det er visseleg denne bekken som hev gjevi"roi" (sletta) namn - "Vøylbekkroi" som i 1896er umtala som "Voilebekk-Roi" (på reinspikkasætesdalsmål"). Dette stemmer med både kartog terrenget slik vegen no ligg. Men dettenamnet ”Voilebekkroi” kann vera ei saman-blanding av namnet ”Vøylen” som er det van-lege namnet på staden - og namnet ”Vell-bekkroi”. Ein sætesdøl i 1896 var visseleg ikkjeserleg godt kjend i Telemarksheidane.

Arne T. Aabø fortel um – i eit bladstykkjei VTB for ei tid sidan - tvo smale sund i Lårdal-heidi som heiter "Veilen" - tyder på at det er detsame namnet som "Vøylen" ved Kjøn-nesvikvatnet det er tale um. Denne upplysnin-gen som Aabø her hev komi med vil eg karak-terisere som sers verdfull. Men når det gjeld”Vellbekkroi” - "ro" - det er som ordet segjer -ein stad der det er ro. Det er ei kró - helst burt-gøymt frå umverdi - eller som Ivar Aasen seg-jer "ei kraa" dvs. t.d. "et hjørne" i et hus. Medandre ord - ei kró (ei krå) - ei "ró" -kann ikkjefemne um eit stort vidt umråde. Skulde ordetverta nytta på slik vis so fell tydingen av ordetdermed burt. Det er i sò fall missbruk av ord.

Med andre ord - "Vøylbekkroi" kan ikkjefemne um meir enn det sterkt avgrensa umrådetikring bekken - eit umråde som hev tilknytningtil nettupp det smale sundet som umrådet hevnamn etter - eit umrådet som einkvan – eitkvartdyr eller menneskje - kann vera for sjaveseg.

Høgt ovanfor Vøylen - på ei lang og vidglenne i bjørkeskogen - godt avsondra frå bådeVøylen og all annan bustad - skild frå Vøylenmed ei bratt skogklædd lid - umlag eit hundradmeter i høgdeskilnad frå Vøylen - nedunder eibratt lid - (Berhombuten) - der ligg den nolonge nedlagde støylen - som bygdefolket tilnyleg hev kalla "VELLBEKKROI".

Herifrå hev du den fagraste utsyni du kanntenkje deg mot Førsvatn og Borsæ og den blå-nande viddi ikring so langt som ditt auga dettimjast kann.

VELLBEKKROI var namnet på folke-munne. Ingen sa anna enn VELLBEKKROI iden tidi som eg budde og livde i bygdi. Hellerikkje far min - som livde til 1980 - sa noko annaenn "Vellbekkroi". Stølsbui ser ut til å veramange hundrad år gamal - mao. det hev vore

stølsdrift der i uminnelege tider, og var faktiskpå det næraste slutt då eg - som fjortanåringflutte ifrå bygdi i 1936.

Det segjer seg sjølv at namnet på glenna -på stølsvollen - på støylen, det vart ikkje til i"millomkrigsåri" som sume tykkjest tru. Nam-net "Vellbekkroi" det hev visseleg fylgt stadenfrå glenna fekk namn for fyrste gong det kommenneski dit – og det var visseleg tidleg. Menno – kor lengje veit eg ikkje for visst – hevstaden fengje namnet Velebekkroa – i bådekommunale dokument og millom andre somvel helst må vera innflytjarar til bygdi. Dei hev– som me veit – ein tendens til å taka med segsitt eigi tungemål – i både skrift og tale – ogsoleis gjerne radere ut det gamle – og ”utslitne”bygdemålet – og godt er visseleg det! Alt trengtil litt modernisering- må vita.

Det er elles gjort freistnad på å vilja setjenytt namn på staden på anna vis òg – ved åhente fram namnet frå sætesdølen frå 1896”Voilebekken”

Tydingi av namnet "Vøylen" - "eit smaltsund" - det må visseleg vera rett. Underleg nokso finst ikkje ordet i formi "vøylen" korkje iNorsk Ordbog av Ivar Aasen eller hjå HansRoss. Men hjå Hans Ross finn me ordet "Veila"for "Fure paa Undersiden av Skier". (Henta fråRendal). Som døme er vist til ei utsegn: "Veelaer for brei för Skiia". Dette er faktisk det einasteeg hev funne som kann gjeva ei tyding av nam-net "Vøylen".

Ordi "veil og "veile" hev Aasen med, mendå berre i tydingen "lyte". I den tyding hevNorsk Riksmålsordbok òg med ordet. Aasenviser dessutan til ordet "Føyra" som skal tydedet same, men då serskilt for tre - "Sprækkeeller hul i Træ (især indvendig)”. Ordi "veil"eller "veile" tykkjest difor ikkje tyde berresprekk, men heller skade eller lyte. Han nemnerserskilt ordet "føyra" - "Mærke efter Skår ellerStød i Opvæksten." "Porer, porøs eller hulletsubstans innvendig i veden". Ordet hev formi"fløyra" i Ryfylke, "Frøyra" i Telemark.

Jamvel um Aasen ikkje tykkjest hava mednoko som skal gjeva "veil" eller "veile" tydingi"smalt sund", so er det som Hans Ross hev tekimed, og serskilt det som Aabø viser til um deismale sundi i Lårdalheidi noko som er verdfulltå leggje merkje til. Her er det nettuppbygdemålet Aabø støder seg til. Forfedrane våre var ikkje so i beit for å finnenamn på stadar i terrenget. "Vøylen" er eitlysande døme på det. Eg viser elles til EivindVågslid som so tydeleg hev vist at det er natur-tilhøvi på staden som - i eldre tider - hev gjevistadane namn. Det gjeld òg for støylsvollen påhøgdi - "Vellbekkroi".

Målsak 5

At ord kann vandra yver grensor er det ingensom protesterar mot. Like fullt kann ein tiltider i vilt ulike språk finna att ord som erovlike. Endå um dei ikkje er beinvegesumsetjingar – kann ein når ei n ser nærare pådeim, skyna at skyldskapet desse språki imil-lom einkvan staden i tidlegare historie måhava havt eit møtepunkt.At ’Ø’-lyden fyrst er komen inn i norsk språki seinare tid, er det ingen grund til å tvika på.I norrønt språk ser ein langt meir av ’Å’-lydarenn lydar som dreg oss i re ning ’Ø’, i allehøve sossom me er vane med ’Ø’ i modernenorsk.Eit godt døme på det er den velkjendedrykken ’Mjød’ som me lærde um på skulen.Det er grunn til å tru at vikingarne snarare sa”mjôd” eller ”mjæd”, enn ”mjød”. Dennedrykken var laga utav honning, som på russiskheiter Мёд [mjôd]. Eit anna døme frå russisker våre, snaudt heimavovne bryker, broki, sompå russisk heiter Брюки [bruki], men dette

ordet finn me ogso att i engelsk [Breeches] oggælisk [Breecs].Russisk slang brukar ordet Кaка [ka-ka] om åskita, og undarleg nok brukar islendinganeslangordet Koka [koka] (og tyskarane slan-gordet kacken) um det same. Finst det eitsamanbindande ord i Noreg?

Dei fleste vil vera samde i at me i Noreghev eit lite dyr som me kallar pinnsvin ellerpiggsvin. Men kvifor segjer svenskane’Igelkott’ og tyskarane ’Igel’?Eit søk i Ivar Aasens Norsk Ordbog syner ossat me hev eit parallellord i nynorsk ogso, Igul[Igol] – og her kann me trekkja parallellaneendå lengre. For jamvel um pinnsvinet heiterёҗик/ёҗ [Jåshik/Jåsj] på russisk, er det rus-siske ordet for ”nåler” иглы [Igôl] (sumestader igôlka).Det er spanande å oppdaga nygamle ord iandre språk. Det tykkjer i alle høve eg.Kjenner du til fleire, høyrer eg gjerne frå deg.

Naturtilhøvi på Vellbekkroi er nett slik atvatnet "vell" upp or marki. Ved den øvste hytta- som ligg mykje høgare enn dei hine hyttune -der det er ei uppkome. I retning derifrå ognedyvi stølsvollen er det ei stripe - eller renne -som ofte er vasstrukki. Og ende nedanforbakkekammen mot sud (i denne renna) der erdet ei olle som aldri tykkjest trjota. Der er detvatn for alle. Og ved hyttune nedanforbakkekammen mot aust er det sameleis uppko-mur for vatn.

Den bekkjen som tydelegvis hev runne idenne renna (stripa), men som longe er yvi-grodd - slik som det gjeng med mange tjønnar,vatn og bekkjir elles - med tidi - den hev komibeint ut or marki - den bekkjen hev vella framor grunnen. Difor - noko anna namn på stadenenn "Vellbekkroi" - det er heilt utenkjeleg.

Mitt utgangspunkt for ei tidlegare utgreid-ing i VTB – um "Vele" - som kan tyde "stjert","fiskespord", "narring" "setje fellur" eller"baktaling" det er like utenkjeleg. Tenkje seg til- "BAKTALINGSROI" ! Kven vil vedkjenneseg - enn segja leggje upp til strid - for å haldepå eit sovori namn!?

Her må det heller ikkje vera ein "e" ellerein ”n” for mykje (jfr. Ivar Aasen). Det heitersoleis heller ikkje "Vøylen-bekken". "Vøyle-bekkjen" er visseleg nytta. Det er for å få einbetre rytme i ordet. Soleis som òg "Dal-åi" somtil vanleg vert sagd "Dala-åi".

Når det so gjeld bygdemålsuttalen, ikkjeberre bygdemålet - kann me feste fullt og heillit til, men når det er ført so mykje dokumen-tasjon som i dette høvet, so tykkjer eg me skal

koma i hug at det er serleg bygdemålsuttalen atme kann finna mykje visdom um mange stad-namn. Når det elles gjeld bygdemålsuttalen, sokjenner me til at dei gamle i bygdi - dei tala eittradisjonsrikt målføre som ikkje finn sin makeandre stadar enn i øvre Sætesdal og i øvre lutenav Vest-Telemark. Er det difor eit målføre somer sætande som eit målføre med lange og riketradisjonar, so er det nettupp målet i Vest-Tele-mark. Me kjenner òg til at den utvatningen avmålføri land og strand rundt - den tok til medrettskrivingen av 1938 (eg er fødd i 1922).Seinare hev det gjengje slag i slag. Detsterkaste åtaket mot tradisjonelt målføre kom i1959. At det enno i dag kjem sterke åtak pånorsk skriftmål, og dermed på tradisjonellenorske målføri - og det frå ein kant som hev tilfyremål å verne um "norsk folkemål" det er eitparadoks som er vandskelegt å fatte. Alt formykje vert løynt i skuffar og skåp i deioffentlege kontori - slik at ålmenta ikkje færaugo upp for kva som gjeng fyri seg i deioffentlege irrgangane.

Hev Tokke kommune - kann hende - meirpå samvitet som dei helst vil løyne ? Bør deiandsvarshavande - i det fall – ikkje snart retteupp mistaki sine? Kann bygdefolket – i lengdi– liva med at deira folkevalde – og – ikkjeminst – dei tilsette i den offentlege adminis-trasjon - kann hende – gjerer gróvare mistakenn det som her er nemnt? Kann hende til ogmed - med noko som vedrører nettupp Vell-bekkroi ?

Kven vågar å taka på seg andsvaret for åsegja at so ikkje er tilfelle ?

Kvar vart Vestmannen av?Medan Målmannen gjeng inn i sintiande årgang, melder ein tingar segfor å spyrja um kvar det vart avVestmannen, det andre høg-norskbladet som han trufast hevtinga i alle år.

Diverre kann ikkje me forteljahonom noko anna enn det han sjølvskulde vita:

Den siste utgåva av bladet Vest-mannen kom hausten 2009, ogsidan hev ein ikkje høyrt noko meirtil det.

Vestmannen under JosteinKrokvik var på 80- og 90-talet denfaste bindelekken i høgnorskrørsla.Bladet vart praktisk tala eitspråkpolitisk laboratorium, både nårdet kom til å utvikla ny målpolitikkog til å driva med måldyrking. Einny generasjon av unge høgnorskak-tivistar vart fostra gjenom Vestman-nen, og optimismen var stor dåKrokvik i år 2000 takka av for åyverlata redaktørgjerningi åt denunge Lars Bjarne Marøy.

Det største aktivumet åt bladetvar likevel aktualiteten: Som ikkjenoko anna organ i måkrørsla varVestmannen i stand til å koma utmed heile ti nummer i året. Serskilti tidi fyre internett var Vestmanneneitt av dei bladi ein burde lesa der-som ein skulde halda seg orientertum det som hende i målrørsla.

Striden i høgnorskrørsla på byr-jingi av 2000-talet skulde allereidevera velkjend for mange avlesarane, og er i alle høve noko somredaksjonen i Målmannen for lengsthev lagt attum seg og ikkje er tenktå nytta meir spalteplass på. Men nårleidingi i Vestmannalaget i 2001valde å setja bladstyrar Marøy ogdei hine nyrekrutterte og høgtmotiverte redaksjonsmedarbei-darane på porten, og kutta utgjev-ingsruta ned frå 10 til 6 nummer iåret, var det i røyndi berre eitspursmål um tid fyre bladet kom tilå gå inn. Den gongen var det mangesom brydde seg um framtidi åt Vest-mannen. I dag er det diverre dei fær-raste som hev teke seg bryet med åspyrja um kvar bladet vart av....

Dvergemålet

Litt ymist på ymse tungemålAv Lars-Toralf Storstrand

6 Nasjonalisme

Den nasjonale og identititære dagen (“Journeenationale et identitaire”), skipa til i Paris kvar11. november i regi av tidskriftete SyntheseNationale, er vorte eit fast referansepunkt mil-lom organisasjonar og gruppor i spekteret kringden nasjonale høgresida i Frankrike. Målman-nen hev vore til stades med eigen utsending deisiste tri åri.Nasjonal konferanse med europeisk dimen-sjonFyremålet med den nasjonale og identitæredagen hev vore å samla aktivistar frå dennasjonale høgresida, på tvers av organisatoriskeskiljelinor. Upp gjenom åri hev både Bloc Iden-titaire, Alsace d’Abord, Troisieme Voie, Ren-oveau Francais og Terre et Peuple vore repre-senterte. Til stades på konferansen finn ein bådejournalistar, skribentar, spesialistar og poli-tikarar. Konferansen hev ogso havt eineuropeisk dimensjon, med talarar og utsendin-gar frå gruppor som British National Party,Vlaams Belang (Belgia), La Falange (Spania),Salemfonden (Sverige), Pro Köln (Tyskland)og Liga Nord og Casa Pound (Italia).

Dei siste åri hev meir enn 1000 konfer-ansedeltakarar funne vegen innum konfer-ansen, som vert halde ved Forum de Grenelle iParis. Programmet for dagen er tett: Talor ogpanelordskifte gjeng parallellt med at ulikepolitiske gruppor, forlag, tidskrift og platesel-skap hev stands og utsal. Medan ungdoms-gruppa åt Nouvelle Droite Populaire stend forsal av mat og drikke - og då med lokale spe-sialitetar frå Alsace.Tidi for kløyving er forbi-Tidi er komi for å leggja til sides dei strid-

stemai som skil oss, og helder leggja tyn-gdepunktet på dei sakene som me til sjuande ogsist stend saman um. Det var bodskapen, ikkjeberre frå partipolitikarar som Robert Spieler(NDP), Carl Lang (PdF) og Annick Martin(MNR), men jamvel frå talsmennene for deimeir reindyrka kulturelle og spirituelle rørslone- som Pierre Vial frå nyheidenske Terre et Peu-ple og Frank Abed frå katolske GenerationFA8. Gruppor som i tidlegare tider hadde voreerkefiendar, men som no stend saman for åverna um vår truga europeiske identitet.Eit radikalt alternativ framfor president-valetPresidentvalet i 2012 nærmar seg, og eit sen-tralt punkt på konferansen dette året var difor å

presentera Carl Lang frå Parti de La Francesom kandidat for “Union de la droite nationale”(Unionen for den nasjonale høgresida). CarlLang er tidlegare EU-parlamentarikar for FrontNational, men rauk uklår med Marine Le Penav di han meiner at ho hev ført Front Nationalburt frå den trauste nasjonalismen som partietstod for tidlegare - og helder i retning av einideologisk laupskap der det som jamt og samtikkje er noko anna enn dvask liberalisme hevvorte tilsett ein liten dose islamkritikk (på lagsom vårt eige norske FrP). Og for dei meirradikale kreftene som stend attum dennasjonale og identitære dagen i Paris er detklårt nok at denslags er lite å byggja vidare på.

11. november i ParisDen nasjonale og identitære dagen

Av Olav Torheim

2010: Målmannen-redaktør Torheim saman med målsmennerfor svenske Salemfonden og spanske La Falange.

NDP-ungdomen stod for serveringi, og det med tradisjonnelleprodukt frå Alsace, som bretzel, bredele og gewürzraminer.

Forum de Grenelle var fullsett når meir enn 1000 mann var samla til konferanse.

Nasjonalisme 7

Det byrja i Sambandsstatane med “OccupyWall Street”, men det stogga ikkje der. Aktu-alisert av euro-krisa hev jamvel tyskaranegjenge mann av huse denne hausten for å pro-testera mot finansspekulasjon og globalrøvarkapitalisme.

Då euroen i si tid vart innført, hadde mangetyskarar sett fyre seg at den sams valutaen nærsagt skulde gjera EU til det nye Stor-Tyskland.I staden hender det motsette - det er Tysklandsom lyt leggja ut for den økonomiske kollapseni heile Europa. Og dei einaste som tener på deter finansspekulantar og EU-byråkratar somgnikar seg i hendene av utsiktene etter å setjaheile nasjonar under administrasjon.

I Tyskland som i Sambandsstatane var detokkupasjon som stod på programmet - medteltlæger i parken framfor den tyske sentral-banken. Og bankkvartalet i Frankfurt, med sinkarakteristiske skyskrapar-skyline, er vel detnæraste me europearar kann koma New Yorkog Wall Street.

“Me er dei 99 prosent”, er slagordet åtOccupy-rørsla. Eit slagord som understrikar atdet handlar um ei rørsla som representerar denstore folkesetnaden, ei grasrotrørsla som korkjestend til høgre eller vinstre i politikken, og somdet nett difor kann vera lov å vona kann bjodarøynleg motstand mot ein rotlaus finanselitesom i våre dagar undergrev dei europeiskenasjonane og folkestyret.

Carl Lang er tidlegare EU-parlaments-mann for Front National, og for tidiaktuell som presidentkandidat for Unionde la droite nationale (“Samling på dennasjonale høgresida”).I 1453, medan den ottomanske sultanenMehmet II kringsette Konstantinopel ogfyrebudde seg på å øydeleggja det somenno var att av det austromske riket, varteologane i den bysantinske kyrkjaupptekne med å diskutera kva slags kynenglane hadde...

I våre dagar stend me framfor eiradikal endring av samfundet vårt slik somme hev kjent det til dessar, drive fram av eimasseinnvandring utan sidestykkje, og detav menneske frå kulturar og religionar somstend langt frå vår eigen. Det kann langt påveg kallast for ei kolonisering.

Kor som er, flestalle parti og organ-

isasjonar som høyrer til det politiske sys-temet vel å gøyma seg attum dei tradis-jonelle franske mytane um det sekulæresamfundet og dei republikanske borgarver-diane: Desse vert so å segja stelde upp somden nye “Maginot-lina” som skal verna ossmot ein meir og meir hardlynd islamisme.

I røyndi, andsynes samanbrotet åt denfranske nasjonale identiteten og dennasjonale einskapen, er sekularismen, tilliks med resten av dei sokalla integrasjon-såtgjerdene, ikkje noko anna enn ein villei-dingsmanøver andsynes det franske folket.

På same måten som den sosialistiskepresidentkandidaten, hev målsmennene fråytste vinstre på den eine sida til madameLe Pen frå Front National på den andresida, freista yvergå einannan i studnads-fråsegner til den franske sekularismen.

Men ikkje berre dei: Dei islamske lei-

darane forsikrar oss, dei med, um at deistyd upp um sekularismen. Dei ynskjer segingenting anna, på dette tidspunktet, ennat staten steller seg nøytral andsynes allereligionar. Det er den sekulære og repub-likanske, fyrste fasen i islamiseringi - detfyrste steget i den umfemnande kulturelleumkalfatringi av verdiar og prinsipp i vårsivilisasjon.

Eg kann ikkje anna enn å konstatera atsekularismen er den trojanske hesten åt deisom vil innføra nye og framande religionari landet vårt.

Mitt svar er difor ingenting anna enn atme straks lyt få ein slutt på masseinnvan-dringi og ein slutt på konstruksjonen avnye moskèar!

Det er heile den europeiske sivilisasjonsom stend på spel. Lat oss verna um iden-titeten og fridomen vår!

Det sekulære narrespeletAv Carl Lang

Tyskland: Folket tek til gatone mot global finansspekulasjonAv Olav Torheim

Massemynstringar, teltlæger framfor sentralbanken og radikal systemkritikk stend påprogrammet når Occupy Frankfurt aksjonerar.

Den 13. februar 2012 var det atter tid forden årlege minnesmarsjen for offeri forbombeåtaket som mot slutten av krigenlagde byen i grus og tok livet av kannhenda so mange som 250.000 menneske.

Som allereide fortalt i Målmannen sinreportasje i nummer 2/2011, so hev Dres-den dei tvo siste åri vore i eit slags undan-takstilstand i dagane kring 13. februar.Nasjonalsinna gruppor mobiliserar til denårvisse minnemarsjen for terrorbombingi,vinstreekstreme gruppor mobiliserar tilblokade og motdemonstrasjon, og berre eituppbod på upp mot 6000 politifolk gjer atdet som regel ikkje kjem til direktesamanstøytar millom dei tvo gruppone.

Sidan dei vinstreekstreme motdemon-strantane i all hovudsak kjem med buss-laster frå Vest-Tyskland, var det ein fyre-mun for tilskiparane åt minnemarsjen atden 13. februar dette året fell på einmåndag, og ikkje på ein laurdag ellersundag som dei tvo åri fyreåt. Dei massivemotdemonstrasjonane hadde i dei tvo fyrreåri vorte nytta av politiet som grunngjev-ing til å nekta folk å marsjera, men dennegongen hadde politiet ei sers dårleg orsak-ing å skilta med dersom dei ikkje skuldevera i stand til å syta for ro og orden.

Treffpunkt for marsjen var klokka seksum kvelden, som vanlegt ved jarnbanes-tasjonen i Dresden. Tidlegare haddevaldelege motdemonstrantar blokkert jarn-banelinor og innfartsvegar, men dennegongen var det meste under kontroll, oghalv sju på kvelden var so mange som2400 demonstrantar på plass.

Demonstrasjonen tok so til, fyrst medein appell frå finske nasjonalistar. Dei

synte millom anna til den store øydeleg-gjingi av europeisk kultur som den alliertebombingi av Tyskland hadde ført med seg.Demonstrasjonane mot terrorbombingi ersoleides ogso ein demonstrasjon forfridom - fridomen som alle nasjonar hev tilå taka vare på kulturen og identiteten sin.

Etter tala frå det finske sendelaget,stelte folk seg upp i rader på seks og seks,og langsamt tok marsjen til, ut frå jarn-banestasjonen, gjenom sentrum og inngjenom dei ulike bustadkvartali i byen.

Marsjen vart likevel stuttare enn einhadde tenkt: Ved Sternplatz hev eit hun-dradtals vinstreaktivistar sett seg ned ogblokkert ruta, og i staden for å rydja desseburt, hev politiet valt å leida demon-strasjonstoget attende i retning jarnbanes-tasjonen. Marsjruta vert soleides berre dethalve av det som var planlagt.

Medan demonstrasjonsleidingi, somgjeng i fronten av toget, lydig let politietleida marsjfylgjet attende til jarnbanes-tasjonen, vel 400 mann lengre bak i toget åverta ståande: Dei krev at Politiet rydjerblokaden og let dei få marsjera etter denplanlagde ruta. I meir enn ein time vert deiståande, fyre dei vel å gå attende til jarn-banestasjonen - forståelegt nok sinte ogfrustrerte både på politiet og på demon-strasjonsleidingi som utan motstand valdeå akseptera ei nedstytta marsjruta.

Reportasje frå Dresden 2012Av Olav Torheim

8 Nasjonalisme

Kraftfull Dresden-manifestasjon med parolar mot gløymsla og for sogemedvit.

Jamvel dei nordiske landi var representerte i manfestasjonen, her med nasjonalemedhaldsmenner frå Sverike og Noreg.

Nasjonalisme 9

Det gjekk som ein i grunnen kunde ha tenktseg på fyrehand. Politiet var dette året tvingatil å meir eller mindre gjera arbeidet sitt, mendei gjer det nett so halvhjarta at resultatet vertein rimelegt amputert marsj som vinstreek-stremistar og politisk korrekte media atter eingong kann velja å framstella som ein fiasko.

Når nasjonalistane berre fekk marsjerahalve det planlagde strekket, skil det seg eineog åleine på politiet. Det var 4500 politifolk ibyen denne dagen, og motdemonstrantanesom blokkerte ruta ved Sternplatz talde berreeit par hundrad. Men ikkje nok med det: Detvar politiet som sjølve hadde sleppt dei inn.Berre nokre timar fyre marsjen skulde taka tilvar denne plassen enno avstengd og undermannsterkt politiuppsyn, men av grunnar sompolitiet stend nærast til å svara på sjølve veldei seint på ettermiddagen å opna sperringaneog sleppa folk inn på plassen.

Ein burde likevel ha venta av demon-strasjonsleidingi at dei var budde på nett dettescenaroriet. Når politiet spontant vel å stytta

ned marsjruta, burde det spontane svaret fråleidingi vera anten å stogga toget og krevja åfå gå den planlagde ruta, eller å demonstrativtgå langsamare med heil marsjen, og under alleumstende ikkje berre dilta etter politiet og latabaktroppen i stikken når desse freistar hevdaretten sin til å gå den planlagde ruta.

Nasjonalistane fekk kor som er endå ein

gong demonstrert kven det er som er fre-delege, ikkje-valdelege og lovlydige - og kvensom ikkje er det (den ulovlege blokaden fekkfull støtte yver heile det politisk korrektespekteret i Tyskland). Men hjå dei som hevvore interesserte i å sjølve sjekka upp i faktaer dette ingenting nytt, og i massemedia spelarfakta som vanlegt ingi rolla for framstellingi.

Dresden 2012 - KommentarAv Olav Torheim

Målmannen hadde i byrjingi av februarein sendemann til tysk-skandinavisk kul-turhelg i Berlin, skipa til av Stephan Gün-ther frå Nordische Hilfswerk (tysk-nordisk venekrins). Samkoma vart til storgleda for alle dei frammøtte.

Det faste møtepunktet for helgi varein nasjonalsinna ungdomsklubb ein stadi Aust-Berlin. Her fanst det bådemøterom, kjøken og kneipe i kjellaren, oglokalet gjev soleides høve til bådeålvorstungt arbeid um dagen og fest ogmoro um kvelden.

Helgi baud på eit skifterikt program.Laurdagen var det fyrelesing og ordskifteum bombingi av Dresden, avslutta medein kameratskapskveld i retteleg tysk stil,der det korkje skorta på god drikke, godmat eller god musikk.

Sundag var det utflukt til det gamleStasi-fengselet i Berlin, som i våre dagarer vorte museum. Museumsvitjingi var eisterk uppleving for dei fleste. I det gamleStasi-fengselet vart det ikkje drive somykje med lekamleg mishandling, meneksperimentelle psykologar hadde funnefram til dei mest utkropne framgangsmå-tane for å brjota folk ned. Isolasjon ogfrårøving av svevn eller sanseinntrykk varmillom dei mest umtykte arbeidsmåtane.

Dei fleste som hamna i Stasi-fengseletvart til slutt so knekte at dei skreiv undereller tilstod kva som helst, sume allereideetter nokre vikor og andre etter eit års tid.Um ikkje dette var nok, so døydde ei radfangar av blodkreft nokre år etter fengsel-suppheldet, og årsaki var trulegteksponering frå ei røntgenstrålingskjeldasom var gøymd i same rom som fanganeuppheldt seg...

Under umvisingi av Stasi-fengseletstelte mange seg spursmålet korleis detkunde ha seg at ingen av dei andsvarlegefor menneskerettsbroti i Stasi-fengselet

vart straffa for ugjerningane sine. Kviforhev det ikkje kome til ei rettsleg uppgjerdfor det som hende i DDR-tidi, på samemåten med med Nürnberg-prosessen etterat det nasjonalsosialistiske regimet fall i1945? Svaret frå umvisaren var at deitilsette i Stasi-fengselet einast haddehandla etter ordre, og i samsvar med deilover og reglar som galdt i DDR på dennetidi, og ein kunde soleides ikkje straffafolk for menneskerettsbrotsverk medattendeverkande kraft.

Sume kunde vel ha lagt imot at det varnett det dei gjorde i Nürnberg...

Tysk-skandinavisk kulturhelg i BerlinAv Olav Torheim

Tyske og nordiske ungdomar utanfor Stasi-fengselet. I bakgrunnen eit minnesmerkereist yver offeri for kommunismens brotsverk i perioden 1945-1989.

10 Musikk

Artikkelforfattaren hev vore på ei rad konser-tar der det hev vorte framførd modernemusikk. Her delar han inntrykki sine med oss.

Eg skal ikkje dylgja at eg hev vore mis-truen til moderne musikk, og eg veit ikkjealltid um det er den moderne musikken egkjem til å verta gladast i. Romantiske operaernokolunde etter ein slags italiensk læst fell detmeg lett å lika. Dei fær fram den men-neskelege storleiksformer som kann knytasttil indre kjenslor, temai kann vera hand-gripelege, men djupbotna likevel. Det er ofteeinfelde stridsmål som fær dramatiske utslag.Moderne musikk vert gjerne knytt upp tilDebussy og Goldbergs atonale musikk. Menmoderne musikk er mykje meir enn berreknytte til desse einskildmenneski.

I Noreg hev me ikkje alltid fanga uppmangfeldet i den moderne musikken. Ikkje sorart sidan mykje av den musikken som er mestumtykt innanfor klassisk musikk høyrerheime i romantikken, og det med rette. På denandre sida hev det gjenge um lag hundrad årder den moderne musikken hev kunna veksafram. Difor vert det spanande å gjera segtankar um moderne musikk, gjerne etter å hahøyrt slik musikk. I år hev eg havt høve til åmøta moderne musikk ved mange høve.Fyrste gongen var ved ein årleg konsert iNationalmuseet i Stockholm Der heldt denstore svenske pianisten Peter Jablonski kon-sert i slutten av juni. Det som var serleg verdå merka seg var framføringi hans av denamerikanske tonediktaren Leonard Bernstein.Bernstein slo i gjenom som dirigent i Ny Yorki 1944 etter at han hadde studert på Harvard.Han fann seg vel til rettes med å henta frambyggjesteinar til tonekunsten sin frå jazz oglatin-amerikansk musikk.

Bernstein komponerte mykje til det einkann kalla ei form for tidleg populærmusikk,men av dei meir klassiske tonesetjingane hanser: tri symfoniar (Jeremiah Symphony, 1943;The Age of Anxiety, 1949; Kaddish,1961–63), Chichester Psalms for kontratenor,kor og orkester (1965), sonate for klarinett ogklaver, Meditations for cello og orkester(1977).Aaron CoplandEin annan tonesetjar som hev vunne seg nam-nfrægd er Aaron Copland.

Tidleg på 1920-talet og i nokre år etterpåstod verki til Copland fram med farge av einrådande tanke innanfor kringvære av intellek-tuelle kunstnarar um at kunstnarane er eigruppa nybrotsmenn som hev til å uppgåva å

leida den store massen. Vanlege lydarar vilikkje kunna læra å verdsetja den nyemusikken fyre det hev gjenge nokso lang tid.Utfrå denne tanken trong ikkje tonekunsten åvera tilgjengeleg for andre enn for ei gruppaav folk med serkunnskapar innanfor den nyetonediktingi. Dette synspunktet måtte Cop-land tenkja gjenom på nytt. Han fekk trong tilå nå ein breidare tilhøyrarskare. Coplandsmusikk stod fyrst fram som sterk og hard, ogskulde visa fram både den nye klangen oguttrykket i ein moderne musikk. Det var litiforståing i pressa og millom tilhøyrarane.Endå 1920-talet var eit av dei store innanforjazzen hjelpte det ikkje. Coplands musikk vartfor kvass i kantane. Millom anna var det litegjenomslag å henta for Ode frå 1929 og ShortSymphony frå 1933.

Copland byrja å tenkja gjennom tonedik-tingi si på nyo og fann fram til at han av strate-giske årsaker laut endra det musikalskegrunnsynet sitt. Det førde honom yver til athan nærma seg huglag og idear som ein kannfinna i tysk ”bruksmusikk” (Gebrauchmusik)– musikk som skulde ha ein nyttefunksjonsamtundes som den hadde eit sjølvstendigkunstnarisk innhald utan umsyn til nytteverk-naden. Då krystalliserte det seg ut tvo hand-faste sevjelaup som kunsten kunde fylgja.Musikken skulde vera lettilgjengeleg – ikkjeminst for musikkelevar. Men musikk skuldeha ein breidare appell med, det gav seg utslagi musikk for skodespel, film og radio, ogseinare kom fjernsynet med. Hjå Coplandkom dette til uttrykk ved at han komponerteein heil del musikk for unge tilhøyrarar. Mil-lom anna ei rad pianostykke – The Young Pio-neers – og ein opera – The Second Hurricane.I 1936 fullførde han òg eit av dei mest vid-kjende verki sine, El Salón México, somsaman med fleire andre høveskomposisjonarer musikk med ein breid appell. Og andre verkCopland hev vorte kjend for er knytte tilamerikanske tema: Appalachian Spring, Billythe Kid and Rodeo.

Og når ein kjem til El Salón México, so erme der Copland og Bernstein møtest i det atBernstein legg til rettes dette stykket som serut til å finnast i minst tvo versjonar – ein foreitt piano og ein for tvo. Då Peter Jablonskispela dette stykket under konserten i Stock-holm, gjorde det sterkt inntrykk. Det er einlivfull musikk som uttrykkjer kjenslor og somskapar ei stemning som set ein langt inn i eifilmverd. Ein kann vel finna stoff frå Rag-time-musikken til Scott Joplin eller frå jazz-komposisjonar eller rett og slett frå film-

musikk. Vekslingane er sterke og kvasse, mendei gjer ein meir fjåg enn arg. Dei pirrar oggjer ein lystig. Jablonski fekk dette fram påein ypparleg måte. Ein fekk lyst til å spelamed, men heldigvis er vitet sterkare ennspelehugen. Dette møtet vart det sterkaste,jamvel um Jablonski hadde fleire stykke påspelsetelen denne kvelden.György LigetiTyskland er eit land der folk hev godt vit påmusikk. Difor var eg svært spent på kva egvilde uppleva då eg for til Hamburg i sumar.Her vart det rett nok gilde vitjingar på bådeBrahmns og Teleman-museet, med ovhugaformidlarar som mest ikkje visste kva godt deikunde gjera for ein musikkinteressert nord-mann.

Men det var ein kyrkjekonsert i St.Michaelis som verkeleg endra det meste av miforståing av kva som kann kallast kyrkje-musikk. Eg visste at kyrkjeorgelet er ei spel-greida som hev sers mange låtar og tonar åspela på, men eg hadde aldri drøymt um at detfanst moderne kyrkjemusikk. Dette vart ei nyverd for meg, og då eg uppdaga kor mangetonediktarar det er innanfor ein moderne kyrk-jemusikk-stil vart det eit eit yverveldandeinntrykk som eg enno ikkje heilt hev makta åtaka innyver meg.

20. juli i Hamburg var det Jörg-HannesHahn frå Stuttgart som stod for spelsetelen iSt. Michaelis. Han tok til med klassisk kyrk-jemusikk av Bach, men so kom det meir mod-erne komponistar på rekkja og rad.

György Sándor Ligeti vart fødd i 1923 iDicsőszentmárton (i dag Tîrnaveni) i Transil-vania i Romania. Han døydde i 2006 i Wien.Han var ein ungarsk-jødisk komponist, og hanvar rekna som ein av dei største komponistanei det 20. århundret. Han laga film-musikk somkannhenda gav han mest åtgaum i umverdi.Der vart han millom anna knytt til StanleyKubricks film 2001: En romodysse, Ond-skapens hotell og Eyes Wide Shut. Alle filmarsom hev vunne seg eit namn i filmsoga.

Då Ligeti vart født i 1923 i Dicsőszent-márton, hadde denne byen i Romania for detmeste ungarske innbyggjarar, men med einstor jødisk koloni. Den musikalske utdanningisi fekk Ligeti på konservatoriet i Cluj-Napoca, men i 1943 måtte han bryta av studiafordi han var jøde. Han hamnet i ein arbeid-slægjer. Huslyden i hjembyen hamna iAuschwitz, der alle med undantak for morhans døydde. Etter krigen heldt han fram stu-dia i Budapest og tok eksamen på Franz Liszt-

Møte med moderne musikkAv Lars Bjarne Marøy

Musikk 11akademiet i 1949. I 1956 flykta Ligeti av kun-stnariske og meiningsskilnadsgrunnar medkommunismen til Wien der han vart buande.

I Wien fikk Ligeti koma i samband medsamtidsmusikken i vest. Karlheinz Stock-hausens elektroniske musikkstudio i Köln vartei plattform. Ligetis musikk vart likevel ikkjeelektronisk, musikken hans var instrumental.Darmstadt, Paris, Stockholm og San Fran-cisco var byer som han vart knytt til gjenomstutte opphald både som tonediktar og lærar.Fra 1973 til 1989 var han lærer ved HamburgHochschule für Musik und Theater. I dennetiden studerte den norske pianisten og kom-ponisten Wolfgang Plagge med Ligeti.

Ligeti komponerte operaen Le GrandMacabre som er ein sterk mot-mot-opera. Hervert det trekt inn politisk stoff, men òg sterkeundergangsstemningar. Det kann vera forståe-leg når ein tenkjer på bakgrunnen til Ligetisom fekk huslyden sin utrutt under krigen ogsjølv måtte røma frå Ungarn i 1956 av poli-tiske årsaker. På sjølve kyrkjekonserten vardet 2. Etüde: Coulée som stod på spelsetelen.Det er eit etter måten kort, men sterkt og godtdøme på Ligetis tonekunst. Det er ikkjemusikk det er lett å høyra på slik utan vidare,men han eggjar til ettertanke yver kva somkann kallast sakral musikk. Eg trur nok ikkjeeg vilde lika å høyra for mykje slik musikkheller, men på den andre sida er ikkje roman-tisk musikk i stand til å uttrykkja korsamansett og innfløkt verdi vår er i dag. Denljodlege voksteren hev vore ovstor på 1900-talet, med ulike former for lagring ogformidling av musikk. Noko av denne vok-steren bør òg kunna gjeva seg uttrykk imusikken, slik at me fær tematisert andre ljo-duttrykk enn det som hev vore vanleg i tidle-gare tiders musikk.Max RegerMax Reger vart fødd i 1873, han døydde i1916, han var ein tysk komponist. Frå 1907 tilsin død var han professor ved konservatoriet iLeipzig. I tonediktingi si viste han eieineståande evna til å meistra polyfonetonediktingar. Reger var ein viktig komponistpå byrjingi av 1900-tallet. Han tok upp ogfornya former frå barokken, samtundes somhan var ein djerv harmonikar og vart ein avyvergangsfigurane til vår tids musikk.

Han skrev orkesterverk som Hiller- ogMozartvariasjoner (1907, 1914), Lustspiel-Ouvertüre (1911) og Konzert im alten Stil(1912), korverker (Der 100. Psalm, 1909, DieNonnen, 1909), kantater, motetter, sanger(Mariä Wiegenlied), kammermusikk,orgelverker (Phantasie und Fuge über Bach,Introduktion, Passacaglia und Fuge, Phantasieund Fuge), klaververker (variasjoner over

temaer av Bach, Beethoven, Telemann) m.m.Medan Ligeti er ein provokatør, tykkjer

eg Reger er ein musikar det er lettare å høyrapå og finna seg vel til rette med. Musikkenhans er både moderne og prega av langmusikalsk sedhevd. Reger var sjølv katolikk,men var svært glad i protestantisk kyrkje-musikk, serleg koralverk. Han vart vidkjendfor orgelmusikken sin, men musikken hev tid-vis vore gløymd, men takk vera mange eld-sjeler vert Reger lyft fram ved eigne tilskipin-gar og festivalar i vår tid. Reger fann attendetil barokke ytringar som koralfyrespel, fan-tasiar og fugar so vel som passacaglia som erein langsam sats, oppbygd som kontrapunk-tiske avbrigde yver eit stutt, basstema somvert teke uppatt og uppatt. Reger utviklardesse barokke ytringsformene på eintankevekkjande og ny måte.

Jamvel um Reger finn kjeldone sine ibarokken, stend han i ein klangleg hevdslinafrå Brahms og Liszt. Han hadde òg høgetankar um Richard Wagner. Reger var ein ful-lkomen utviklar av sokalla kromatisk polyfonisom han fann gjenom fyrebiletet sitt som varBach.

Å høyra Symphonische Phantasie undFuge i d-moll op. 57 „Inferno Phantasie“ ernoko som verkeleg gjer inntrykk. Det er somå uppleva ei undergangsstemning utan like.Det er ei underleg millomstoda i musikken. Ihovudsak kann ein finna seg heime i eitkvartromantisk, men musikken er sterkt upprørt ogskiftande og slik sett møtest eitkvart av detmeste kjenslerike i barokken med noko av detkjenslerike i romantikken, samstundes som atdet moderne bryt fram. Slik kjennest det iall-fall for ein amatør utan musikkfagleg bak-grunn. Det er vel iallfall liten tvil um det erlite som provoserar i denne musikken saman-likna med mykje av den andre musikken somein finn innanfor modernismen.Hans Werne HenzMeir kunde verta sagt um kyrkjekonserten iHamburg og andre tonediktarar som hev stadepå dagsetelen i St. Michaelis, men eg vil sam-stundes yver til endå ein moderne tonediktar.Ein av dei verkeleg store og verksame på1900-talet. Eg tenkjer på Hans Werne Henze.Det er fåe utanfor musikk-krinsar med godkjennskap til europeisk samtidsmusikk somlet til å ha høyrt um honom. Det hindra ikkjemeg frå å stella upp i Domkyrkja i Bergen påkonsert, og eg vart ikkje vonsviken.

Denne kvelden var det Henzes rekviemsom stod på spelsetelen. Det vart ei spanandeuppleving, endå ein gong eit møte med mod-erne musikk, den gongen òg moderne kyrkje-musikk. Rekviemet hadde eit sterkt personlegfyrespel. Henze miste viktige personar og

inspiratorar i livet sitt yver eit kort tidsrom ogstod sjølv i fåre for å døy, men kom seg tilhektene att. Då måtte han få utlaup forkjenslone sine, og det fekk han i eit rekviem.Her er det blåseinstrumenti som kjem i fram-grunnen. Når ein brukar trompetar og blåsein-strument reint ålment, er det eit uttrykk fornoko som er sterkt, maktfullt og må under-strekast. Henze gjer det til yvermål, og detvekkjer sterke stemningsbåror.

Henze er ein medviten tonediktar. Detfinst andre rekviem som kann gripa ein medfylgjetrengleik og eitkvart fagert og forlike-leg. Trompetane og trumbone og den frieformi i framføringi skapar eit meir beinvegessamband millom musikarane og tilhøyrarane,tykkjer eg. Det vert sterkt, men sers rett påsak, og eg tykkjer det vert vanskeleg å fåtankane på glid, slik som eg lettare fær i andrerekviem som Verdis. Eit ord som melder seger intimitetsbrot, men det vert ikkje heilt rettdet heller, for det er fråstand, det er berre detat ljodane kjem nærare innpå ein.

Kor som er: Eg vart nyfiken på Henzesmusikk. Korleis kann det ha seg at tonedik-tarar som jamvel er svært verksame ikkje nårut til nordmenner eller andre musikkinter-esserte? Ei upplagd årsak er vel at det skalfolk til for å spela ulike former for musikk, ogdå krevst både dei som kjenner til tonekunstenog musikarane til å framføra han. I Noreg erme trass i alt ikkje so mange som kann fram-føra musikk av ulike slag. Ein skal ikkjelenger enn til Sverike, so fær ein ei litt rikarelåtlista. Det segjer seg sjølv at innanfor dettyske språkvaldet med sine umlag 90 mil-lionar innbyggjarar og lange musikktradis-jonar vert det meir å visa til.

I dag spreider musikken seg som aldrifyrr. Folk reiser meir, dei nyttar verdsveven,dei tingar musikkvideoar og dei finn fram tilymse former for musikk i mykje større munenn berre for 30 til 40 år sidan.

Vel, eg kjøpte beinast operaen BoulevardSolitude. Denne operaen viser mange avstyrkane til Henze, vil eg tru. Han greider å fåfram tilvisingar til tidlegare operaer som byg-gjer på Manon Lescout. Sjølv tenkjer eg fram-for alt på Pussinis, samstundes som at dette erein opera som gjeng fyre seg på 1900-talet.Storparten av handlingi er jamvel lagd til einjarnvegsstasjon i Paris.

På denne jarnvegsstasjonen møtestArmand, den mannlege tenoren, ManonLescout. Dei er både på reisefot, men finnsaman og finn seg seg eit husvære i Paris. Herbur dei i småe kår. Armand hev vorte utstøyttav faren, og treng pengar som han skipar segtil med via venen Francis.

Medan Armand er burte fær broren tilManon Lescout tak i henne og vil ha henne til

12 Musikkå verta elskarinna til ein rik gamal herre,Lilaque. Broren vil tydelegvis koma seg inntil denne herren av di han er rik. Han stel pen-gar frå Lilaque og kjem seg undan med det.Seinare møter han Armand og er med på åskaffa honom kokain. Armand hev vorte ned-for av at Manon Lescout hev forlate han, oghan hev vondt for å forlika seg med det. Difortyr han til rusmiddel. Men broren til ManonLescout, som hev tjukke røter inn i det krim-inelle kringværet i Paris, er ikkje nøgd med athan hev fenge tak i pengane til Lilaque. Hanvil ha fleire verdiar ut av dette huset. ManonLescout er på nyo i huset, og då fær brorenkutta ned eit stor målarstykke som han vilselja. Manon Lescout freista å forføra Lilaque,men ho greider ikkje å dekkja yver atmålarstykket er burte. Lilaque freistar å takaei uppgjerd med broren til Manon Lescout ogArmand som er i huset samstundes, men detendar med at Manon Lescout skyt honom.

Armand og broren til Manon Lescoutkjem seg undan, men Manon Lescout vertfengsla. Nedtrykt og nedbroten vil Armand sjåsin store kjærleik for siste gong. Det heile vert

avslutta med musikalske nummer frå livetdeira.

Det er ein nesten diskret musikk i denneoperaen, ein fær kjensla av at dette eiihopfløkjing av opera, pantomime og film.Det er òg meir handling enn reine songnum-mer og orkester hev ei langt meir tilbaketrektrolla enn det ein vilde finna i andre operaer avmeir klassisk merke. Eg sit att med ei merke-leg kjensla av å ha sett noko viktig utan at eggreider å setja heilt ord på det. Operaen vartframførd for fyrste gong i 1952, og det er utantvil nytt og uventa at ein trekkjer inn rusgift iform av narkotika som eit motiv i ein opera.Annan organisert kriminalitet er vel likeinsnoko litt nytt. Her er det tydelegvis snakk umorganisert prostitusjon og umsetjing av ulov-leg rusgift.Verk som vert ståandeKva sit eg so att med etter desse møti medmoderne musikk? Det er vel vanskeleg å segjanoko bastant, men eg trur at eg hev fenge meirforståing for den moderne musikken enn eghadde tidlegare. Det er ein musikk som er

utruleg mangslungen og hev vore dyrka ogarbeidt meir med enn mange vil tru. Dette erlangt frå berre ein enkel kling-klang-musikk.Det er mange avbrigde av moderne musikk.Han kann ha sine likskapsdrag med roman-tikken, den hev vorte påverka av populær-musikken, men viktigaste er det vel at mod-erne klassisk musikk er ein musikk som oftehev vorte plassert millom tvo stolar. Dei somlikar populærmusikk likar ikkje klassiskmusikk, og dei som likar klassisk musikk likarikkje moderne klassisk musikk. Dei klåreboksane og skiljeveggene er vel likevel åt åverta færre. Den moderne musikken hev komefor å verta verande. Han kjem nok ikkje utanvidare til å verta like stor som mykje av denromantiske musikken som hev levt sterkt påbåde 18- og 1900-talet, men han liver og er åtå byggja seg upp til noko varande som me vilfå grundigare skriftlege framstellingar ogyversyner yver med kvart som ein fær meirforståing for og perspektiv yver dennetonediktingi.

Ygg - Ukrainarar med sans for det nordiskeAv Ornella Winter

Ei ny svartmetallgruppa frå Ukraina hev settdagsens ljos. Ygg kallar dei seg, og som detskulde gå fram frå låttitlar som “Urd, Ver-dandi og Skuld” eller namnet på gruppa sjølv(Ygg er eit anna ord for Odin), so er det emnefrå norrøn mytologi som er temaet for plata.

Millom dei som er med finn ein millomanna tidlegare medlemer i kjende gruppor fråsame land som Nokturnal Mortum, Khors ogSvyatogo. Ventnadene var difor store då eg forfyrste gongen let albumet med same namnetsom gruppa få snurra i platespelaren.

Og eg vart ikkje vonbroti. Heile sju sporer det på plata, og alle hev sitt. Tunge og seigeriff byggjer seg langsamt upp gjenom deiulike låtane, og jamvel um kvar song i varar 7-11 minutt, so vert det aldri uttværande, takkvere alle dei fine nyansane som ein med eitrena øyra kann fanga upp. Varsame innslagav munnharpa, tangentfjøl og bylgjebrus (!)gjer sitt til å byggja upp den sereignestemningi på plata. Det må elles segjast at riffii låta “Krov” (Blod) hev nam i seg til å gjeralåta til ein aldri so liten “øyreorm”...

Alcest - varm, fransk melankoliAv Ornella Winter

Den franske musikkgruppa Alcest er noko forseg sjølv. Alcest stend for ein alternativ rocksom hentar påverknad frå både popmusikk,kjensletyngd hardrock og post-punk. Mannenattum gruppa, manginstrumentalistenStephane Paut, hev elles bakgrunn frå andrekjende musikalske prosjekt som Peste Noir ogAmesoeurs. Ved årsskiftet var gruppa ute medsitt tridje studioalbum, “Les Voyages del’Ame” (Sjelereisor).

Det fyrste sporet, “Autre temps” (Ei onnortid), opnar plata rolegt og melankolsk, medein song som tek fyre seg naturens og livsensgang. Teksti spelar på at kvar ættled er som

bladi på eit tre: Dei losnar og flyg leikande ivinden, fyre dei fell til jordi og vert burte. Eindag kjem det nye blad på treet, men jordi vertverande den same, og i morgon er du eg ogburte (dette fyrste sporet på plata finst sommusikkvideo på Youtube med).

Og slik held det fram i spori som kjemetter: Endå um dei nedtrykte, kjensletungeinnslagi er der, er musikken framfor alt ser-merkt av noko mildt og fredfullt, det er nokovarmt yver det heile. Likeins med gitarspelet,som lyder meir som ein fyldig vegg av ljodenn som individuelle riff. Slik sett er det eiplata som er greid å lyda til på dagar der ein

gjerne vil reflektera og sanna for seg sjølv atsaker og ting gjekk slik som dei gjekk, menutan å verta altfor sentimental.

Musikk 13

Edit Piaf kjenner nok dei fleste til, men kvamed Jacques Brel (1929-1978)? Båe tvo varlysande stjernor innanfor fransk musikkliv, ogbåe tvo reiste i førtiårsalderen so altfor tidlegti frå oss - grunna kreftsjukdom.

Belgiaren Jacques Brel hadde etter måtenmange talent, og det musikalske var berreendå ei ny sida ved seg sjølv som han kom tilå uppdaga i vaksen alder:

Berre 15 år gamal hadde han skrivehopetal med dikt og novellor, kveikt av forfat-tarar som Jules Verne og Jack London, og dåhan var 16, skipa han ei teatergruppa somframførde hans eigne stykkje.

Faren hans fær honom med i fami-liebedrifti “Vanneste & Brel”, der han frå1947 til 1953 arbeider i salsdeildi, men utannemnande interessa for denne verksemdi.

For på dette tidspunktet er det musikarhan hev lyst til å verta. Han komponerar deifyrste songane sine på familien sitt piano, ogdet utan å nokon gong ha drive med musikktidlegare. Frå 1952 av framfører han sin eigenmusikk i ymse slags huslydshøve. Familien

ser at han verkelegt hev noko å fara med, oguppmodar honom um å gå vidare medmusikken. Brel reiser so til Paris, der hanfreistar gjera eit livebrød or musikken sin.

I 1956 kjem so gjenombrotet, “Quand onn'a que l'amour” (“Når ein ikkje hev anna ennkjærleik”). Frankrike er midt i Algerie-krigen,og songen er frå Brel si sida ein freistnad på åskildra den maktesløysa som vanlege folkkjenner andsynes denne krigen. Songen ser-merkjer seg med den dramatiske progresjoneni både melodi og songrøyst som seinare ervorten kalla eit “brelsk crescendo”.

I slutten av 1959 kjem tvo nye klassikarar,“La valse à mille temps” (“Vals til tusund”) og“Ne me quitte pas” (“Gakk ikkje frå meg”, einav dei fåe songane som kann bringa meg tiltåror). I åri som fylgjer vert han so umtykt athan kann halda fleire konsertar enn det erdagar i året - gripande konsertar der han er velso mykje skodespelar som han er songar.

Brel uppliver dramatiske hendingar i fam-ilien sin, og byrjar skriva meir og meir drama-tiske songar med - som “Amsterdam” i 1964.

Med “Ces gens la” (“Dei folki der burte”) erhan i 1966 på høgdi av si musikalske makt,men det er nett då at han finn ut at han vil gjeseg medan leiken er god. I ti år er han aktivsom skodespelar innanfor film og teater, fyrehan i 1977 kjem attende med den siste plata si,“Les Marquises”, som vert seld i milliontalsnæme. Atterkoma er likevel meir for eit farvelå rekna, for på denne tidi er han allereideålvorleg kreftsjuk, og året etter er han daud.

David Bowie og Celine Dion er millomdei mange artistane som seinare hev spela inneigne tolkingar av songane hans.

Jacques Brel - Når ein berre hev kjærleikAv Ornella Winter

Frakass er attende!Av Ornella Winter

Ei gruppa som alltid leverar varone er dettjodlynte franske metalbandet Frakass. Jamvelum det ikkje var meir enn eit år sidan sistgong, tykte me difor allereide at me haddeventa lenge nok då dei endelegt var attende ioktober med “L’appell des dieux” (Kallet frågudane). Og etter nokre gjenomhøyringar erdet berre å slå fast at Frakass kjem medvarone: Tonerik kraftmetallmusikk med tek-ster som for det meste krinsar seg um his-toriske, kulturelle og spirituelle emne - og herog der tillet dei seg jamvel å gjera det klårtnok kvar dei stend politisk. I låta “Aux armes”ramsar dei upp ei rad nedslåande fakta for deisom uroa yver framtidi åt Europa: Ulovlege

innvandrarar vert ikkje utviste, millionar færtvert imot både upphaldsløyve og statsbor-garskap. Islam i Europa vert ei sterkare ogsterkare kraft å rekna med. Og i media vertvandskelege tema halde utanfor fokuset åtålmenta. Likevel: Dei lovar vidare å aldrigjeva upp kampen for eit fransk Frankrike ogeit europeisk Europa (“Pour la France et l’Eu-rope”), for me er pliktar å føra vidare deitusenårlange bandi til forfedrane våre (“Lièespour 1000 ans”).

Dei fleste songane er bygde upp kring densame formelen: Akustisk arpeggiospel medeinfelde samklangar (det meste i A- og C-moll), og dinæst byggjer låta seg upp til dess

at det verkelegt brakar laust (og då med deisame akkordane som enda meir einfeldekraftakkordar). Ja, det er ei uppskrift som ereinfeld nok, men som stend seg på den måten!

Goatmoon - Finsk svartmetallAv Ornella Winter

Når det kjem til finsk svartmetall, er ein-mannsprosjektet Goatmoon heilt klårt millommine fremste favorittar. Ventnadene var diforstore då gruppa i fjor kom ut med den nye ful-lengdaren, “Varjot”. Til mi store gleda heldGoatmoon fram som dei stemnar: Kald, brutalog dyster svartmetall, men jamvel medvarsame innslag av folkemusikk - endå det tillukka aldri tippar yver i det pompøse slik einelles hev sett ofte nok hjå andre finske grup-

por som Finntroll og Korpiklaani. Det erframleis intelligente riff og hardlyndtoneskjelvplukking som driv fram melodien,jamvel um dei sumtid vert fylgde av eitleikande fløytespel.

Alle spor på plata hev sitt, men skal egdraga fram nokre høgdepunkt må det verta“Storming through the white light”, “Questfor the goat” og “Valley of Shadows”.

14 Musikk

Spaningi steig i taket då eg via den sporadiskuppdaterte men høgkvalitative svenskenyfolkbloggen neovolk.blogspot.com slumpayver at den britiske musikkgruppa Death inJune skulde halda konsert på Pumpehuset iKøbenhavn, sundagskvelden den 23. oktober.

Eg hev aldri vore gruppa sin størstetilhengjar, men dei hev alltid vore til stades imin venekrins: dei er vortne kalla den mestpopulære undergrunnsgruppa på kloten. Viabloggen kunde ein lesa at europaturnéen mestsannsynleg kom til å røyma deira siste kon-sertar nokosinne, sidan dei i år feirar 30 årmed gruppa, endå sume medlemerframigjenom er vortne bytte ut. Den eine per-sonen som alltid hev vore fast er briten Dou-glas Pearce (no busett i Australia), som oftastkalla Douglas P. Han er songaren og hovud-gitaristen i gruppa, medan det stadig endrarseg kven han elles spelar med: millom annahev David Tibet frå Current 93 (umtala i Mål-mannen nummer 3. 2001, årgang 9) spelamykje med Death in June. Billett vart innløysttil under tvo hundrade kronor, og reisa varkort etter i boks.

Konsertdatoen kraup seg nærare, og Mål-mannen sin utsende skrivar enda ved eit slum-petreff upp på ei liti brun kneipa snaudt størreenn ei stova i tjukkaste København. Derhadde 30 feststemte svenskar med fyremunenav eit ljontog frå Malmö utifrå stemningitydelegvis varma upp til den etterlengta kon-serten eit bel. Skandinavisk forbrødring mil-lom danskar, svenskar og nordmenner gjordedette til ei triveleg uppvarming innan me lautsetja i veg til konsertlokalet Pumpehuset. Eitkonsertlokale som skulde syna seg å vera sershøveleg til den utselde konserten med 650betalande gjester.

Gjestene var, som venta, samansett av eitsamansurium av ulike subkulturelle og klas-siske innslag, og sjeldan hev eg sett so mangedresskledde menner med feltklypp njota singin og tonic i godt lag. Det var verdt turenåleina å uppliva stemningi blant tilskodarane.Death in June hev sitt upphav i det britiskepunkmiljøet på 70-talet, men dei hev sidanden tid utvikla musikken sin i mange ret-ningar, og hev til slutt enda upp i ein utvidanyfolksjanger dei var med på å skapa i si tid.

Douglas P byggjer mykje av sitt ry på sievna til å brjota ned tabu og si lefling medsokalla «fårlege» symbol. Han «er» ingentingserskilt i nokor som helst slags politisk elderkulturell leid, men han er glødande forvitenetter den europeiske soga og det einaste hanhev som sitt mantra, um eg skynar honom rett,

er at ingenting er for «kontroversielt» til at einkann tala (og ikkje minst sjunga!) um det.

Musikken inneheld jamt og samt einasttrumbor, gitar og Douglas P si monotone røystsom ofto gjentek dei same frasane gong pågong etter gong, men det fungerar fint somstemningsskapar, endå um dei musikalskeevnone kann henda ikkje er dei heilt store. Hervar gruppa si nyaste plata eit brot med tidle-gare utgjevingar: Peaceful snow frå 2010,med einast Douglas P si røyst og pianospelingattåt som musikalsk preg gjenom heile plata,likevel til glitrande kritikkar. Kvelden sitt pro-gram byrja morosamt nok med at Douglas Pkom på scenen og rigga upp sitt eige utstyrutan noko vidare krimskrams, og tysta nedjubelen med eit strengt vift med handi. Hangjekk frå scena då alt var sett upp, og bråttentra den danske uppvarmingsgruppa Of theWand & the Moon scenen, med sin skjeggutehovudmann Kim Larsen i front, og til eiforandring seks medspelarar (han plar oftahalda konsertane sine åleina med gitaren sin).Ein duk attum spelemennene blafra i gangmed livande filmklypp til musikken, og eitheidundrande fyrverkeri av musikk og filmbyrja. Musikken deira høyrer til i nyfolksjan-geren, han med: det er melodisk folke-musikkinspirert gitarmusikk med innslag avelektronika. Ein samansett sjanger ulikt detmeste anna, med andre ord.

Ogso med denne gruppa er dei hevdvunneinnslagi frå den europeiske soga framskotne,med låtar skrivne rundt emne som den taptetradisjonen frå det førkristne samfunnet, kjær-leik til Europa og ikkje minst ei generellmelankolsk verdsåskoding. Dette er ein av deibeste uppvarmingsnummeri eg nokosinne hevsett, og dette skulde setja standarden forkvelden som fylgde. Låtar som Shine BlackAlgiz, I Crave for You og Sunspot (alletilgjengelege som konsertupptak påYoutube.com) tona utyver salen, til ålment

jubelbrus. Endå ein gong skulde eit ein-skildsinnslag vera verdt turen åleina!

Dei onnuge danske musikarane gjekk orscena, og inn kom Douglas P med si velkjendekvite karnevalsmaska og sin feltuniform,hamrande rytmisk laus på marsjtrumbor.Stemningi i salen nådde nye høgder, og heiletredve låtar skulde fylgja! I bakgrunnen varfilmklyppi bytte ut med tvo ostore flagg medei raudfarga svart sol til vinstre og ein daud-ingskalle til høgre, noko som var med på åskapa ei monumental stemning for dei upp-møtte. Låt etter låt etter låt fløymde ut tiltilhøyrarane, alt saman utført av einast Dou-glas P med sin gitar og sine marsjtrumbor,pluss ein mann med trumbesett sitjande bakhonom. Med kvart gjekk låtane mest yver ieinannan for meg som i utgangspunktet truddeeg ikkje var den største tilhengjaren av denkanskje litt monotone musikken, men eguppdaga med kvart at mitt undermedvit kundesjunga med på nærsagt alle låtane, so noko måha fest seg frå venekrinsen sin musikk. Eiuppliving eg ikkje vilde ha vore forutan! Velk-jende låtar som Leper Lord, All Pigs MustDie, Fields of Rape, The Death of the West,Kameradschaft, Little Black Angel og SheSaid Destroy kom som dei velkjende perlonepå ei snor til ein gyngande sal som koste segmed musikken, dei frammøtte i alle sine for-mer og sjølvsagt ein stram gin og tonic tilprisen av 45 danske kronor.

Ein nær sagt magisk kveld var umme, ogtil slutt forlet branden Douglas P scenen ogmed det sin kanskje siste konsert nokosinne.For Målmannen sin utsending var notti ennoung, og i godt lag med svenske og danskevener skulde kvelden ganga yver til mor-gongry innan hotellet lokka med nokre fåetimar svevn fyri ein laut på hovudet ut. Livetsom høgnorskmann er einstydande med litesvevn og mange plikter, men det er likevel eitgodt liv.

“Death in June” og “Of the Wand & the Moon” i KøbenhavnAv Stig Andresen

Musikk 15

Sinister Howling i Speyer, TysklandAv Olav Torheim

10. september 2011 var det for det andre gongduka for Sinister Howling i Baden-Württem-berg - festivalen som er åt å verta det nye sam-lingspunktet for den harde undergrunneninnanfor doom- og eksperimentell metal.

På scenen denne gongen stod Hasserben(Frankrike), Essenz (Tyskland), ForgottenTomb (Italia), Betlehem (Tyskland), og AlukTodolo (Frankrike) - med sistnemnde somavsluttande hovudattraksjon.

Målmannen sin utsending hadde i dettehøvet gleda av å både få fribillett til festivalenog å få slå av ein prat attum scenen medkarane attum Alek Todolo. For dei som ikkje

kjenner denne gruppa allereide, vil me stuttslå fast at gruppa stend for ein eksperimentellmetallmusikk som knyter saman både seksti-tals krautrock, svartmetall og reinhekla støy, i

ein miks som ikkje er so god å skildra på einmåte som yter gruppa rettferd, og som diforeigenlegt berre må høyrast..

Eivør Pálsdottir - mangslungi songarinne frå FærøyaneAv Megan Leo

“Mín móðir hon er sum ein drotning Hon er sum tað vakrasta lag Mín móðir hon er sum ein blóma Hon er sum eitt livandi træ Mín móðir er heim mítt kæra Mín móðir mítt tryggasta stað“

Eivør Pálsdottir er ein av dei mest ser-merkte musikarane som hev stade fram i vårtid. Ho er fødd på Færøyane, og songen Mínmóðir speglar att ein brennande kjærleik tilheimlandet hennar, og den fagre naturen.

Millom musikalske stilartar som ho hevvore innum finn ein jazz og folkemusikk(jamvel i si mest primitive form med villtrumming, slik ein kann fyrestella seg atshamanar frå vikingtidi gjorde det, og soleidesmed appell til dei som hev ans for heidenskfolkemusikk) , elektronika og popmusikk, ogklassisk.

Denne dynamiske skandinaviskesongarinna byrja karrieren allereide tolv årgamal då ho reiste til Italia for å vera solist ilag med det færøyiske mannskoret. På den tidiho var 16, so hadde ho allereide havt fram-syning på TV, vorte med i ei musikkgruppa oggjeve ut sitt eige soloalbum. Året var 2000 og16-åringen var på plateumslaget i tradisjonellfærøysk klesdrakt. Songane åt dette sersmangslungne arbeidet lydde ofte jazzpåverkaog utprøvande, alltid med pålsdotteri si sjel-fulle, eitrande røyst - som skapte ei heilt ser-merkt stemning i det kreative ljodbilætet.

Diskografien hennar Eivør er upp til i dagsett i hop av 8 offisielle utgjevingar, inkludertkonsertplata “Eivør Live” og ein EP som fyl-gjer den tungt elektroniske “Larva”, som ersiste plata hennar. Eit høgdepunkt på konsert-plata hennar er det framifrå stykkjet“Frostrósir“, framført på islendsk tungemål,

saman med det islendske symfoniorkesteret.Pålsdotteri hev ei rekkjevidd og ei kraft i

røysti som høver godt til klassisk musikk, ogframføringane hennar hev fenge god mottak-ing. I landet åt dei varme kjeldone er ho ser-skilt godt umtykt. I fire år studerte ho musikki Reykjavik, og ho fortalde til bladet Scan at“ho vart hugteki av byen og landet. Me hevdei same ordi, men sumtid er tydingi den mot-sette”.

Ho syng helst på sitt eige færøyarmål,måvita, men ho hev sunge på andre mål med,serskilt skandinavisk og tysk. På den fyrsteplata hennar hadde ho tvo danskemusikkstykkje. Seinare hev ho jamvel byrjasyngja på engelsk, og ho freistar knyta ulikeslags språk til ulike slags sinnsstemningar ogmåtar å uttrykkja seg på musikalsk: “Eg likarsyngja på engelsk med, det er ein annan ljod.Eg hev alltid vore glad i språk. Det er ulikefargar i islendsk, svensk og norsk, og det er

det moro å leika seg med,”, skal ho ha sagt.I ei tid då musikarar gjerne byggjer myrke

bilæte og leide røynslor inn i kunsten deira, sokjem Pálsdottir med ein frisk pust som ovrarseg som sjelfull og ekte. I svenskspråklege“Må solen alltid skinna” heiter det:

“Må solen alltid skina och läka dina sår. Må regnet alltid smeka och skölja bort din tår.Må lyckan vara vännen din och följa dina spåroch i världens alla stormar jag alltid med diggår. Jag alltid med dig går.“

Den ålmenne utstrålingi åt dennesongarinna er noko for seg sjølv, med dei sjel-fulle tekstene, den både søte og mektigeframferdi på scena, og det positive huglaget.

Eivør Pálsdottir er nett no på konsertferdpå Island, etter å ha fullført ei sers vellukkakonsertferd i Danmark. Ho er framfor altkjend i Skandinavia, men hev fenge jamtaukande åtgaum i andre land med - etter å haspela Marilyn Munroe (ikkje mange er klåryver at ho var norskamerikansk) ikanadiskproduserte “Anyone Can See I LoveYou”, ein opera av Gavin Bryars.

Det som gjer Eivør so serskild er evnoneho hev til å vera so eklektisk, so unik, og sam-stundes fullt røtt i eige upphav og med slik einkjærleik til heimstaden sin. På heimsida hen-nar heiter det at ho er “drivi av lidenskapen formusikken, ho er djupt røtt i den sterke fedrea-rven i heimlandet hennar. Det som gjer henneso serskild er ikkje berre den kveikjanderøysti som kann taka pusten frå nokon kvar,men det at ho er ein so allsidig kunstnar –målar, forteljar, skald og låtskrivar. All denneskapande energien samlar seg i eit trollbin-dande uttrykk på scena, som er i stand til årøyva dei inste og uutforska kjenslone hjåtilhøyrarane.”

Målmannen-redaktøren i ordskifte med karane i Aluk Todolo.

16 Soga

Heilt til å byrja med so vil eg tala um deigrunnleggjande upphavsmytane i dennordiske kosmologien.Dinæst kjem eg til å taka fyre meg dei viktu-gaste nordiske gudan. Til slutt skal eg tala umrunane, det gamle germanske alfabetet somjamvel vart nytta til magiske fyremål.

Dette stykkjet vert naturlegt nok berre einstutt introduksjon til sume av dei viktugasteog mest grunnleggjande emni, men eg vonardet er nok til å vekkja interessa hjå lesaren tilå gå nærare inn i tematikken på eigi hand.Kosmogenese (Mordet på Ymir)Heilt til å byrja med, so fanst det ikkje nokomeir enn tvo primordiale verder, Nifelheim(is) og Muspelheim (eld), skilde frå einannanav ei endelaus kløft (Ginnungagap).

Eld og is møtest, og skaper jotnen Ymirog urkui Audhumbla. Ymir livnærer seg påmjølki frå Audhumbla, medan Audhumblanærer seg av å sleikja salt frå isen.Ymir lyt vera einkvan slags hermafroditten,for han fær ei dotter frå den eine armhola si,og ein son frå hi.Kui Audhumbla, på si sida, fær ein mann til åkoma ut or ei isblokk, med di ho formarblokki sleikjande. Mannen heite Buri, og hanskal verta stamfaren åt æsene. Barneborni åtBuri, Odin og brørne hans, Ve og Vilje, drepYmir. I blodbadet som fylgjer druknar alle deihine jotnane, utanum eitt einaste jotnepar, iblodet åt Ymir.

Frå kroppen til Ymir vert Kosmos skaptav Odin og brørne hans:Beini hans vart til fjell. Kjøtet hans til jordi,der ormane som livnærer seg av kjøtet erdvergane som liver under jordi. Heilen hansvart til skyer. Hovudskallen hans er him-melkvelvingen, som vert halden uppe av dver-gane Nord, Sud, Aust og Vest.

Odin og brørne hans skaper vidare deifyrste menneski, Ask og Embla, frå tri timber-stokkar: Odin gjev dei pust, Ve gjev dei med-vit, og Vilje gjev deim dei seks sansane.Kosmologi (dei ni verdene)Den ferske doktoravhandlingi åt NannaLøkka, “En analyse av topografi og kos-mologi i gudediktene av den eldre Edda”, hevnylegt synt at den poetisk eddaen er tufta påeit verkelegt eksisterande fyrrkristelegt verds-bilæte.

Den poetiske eddaen fortel um ni ulikeverder. I den moderne åsatrui hev ein freistasystematisera informasjonen i dei gamle nor-røne tekstene, og ein klassifiserar dei ni ver-

dene på denne måten:I himmelen (Asgard):1. Muspelheim2. Åsgard3. AlvheimPå jordi (Midgard):4. Vanaheim 5. Midgard 6. JotunheimUnder jordi (Utgard):7. Svartalvheim8. Hel9. Nifelheim

Verdstreet Yggdrasil (ei ask, til liks medden fyrste mannen) knyter dei ulike verdene ihop med einannan. Greinene strekkjer seg høginn i himmelen, medan dei tri røtene gjenggjenom dei ulike verdene fyre dei endar i kvarsine brunnar.

Jotnane og gudane, slik me finn dei i dennordiske mytologien, er abstraksjonar avovringar i naturen og i menneskesinnet. Mekann skilja millom gudar og jotnar, jamvel umgudane med hev jotnar millom forfedranesine.Tvo slags gudar:-Æser (representerar dei maskuline eigenska-pane, og dessutan dei sosiale klassane åtprestar og krigarar i det tradisjonelle samfun-det). Æsene er etterkomarar på mannssidaetter Buri (me hugsar at han vart sleikt ut or eiisblokk av urkui Audhumbla).-Vaner (representerar dei feminine eigenska-pane, og den sosiale klassen åt bøndene).

Vanene og æsene låg i si tid i krig medeinannan. Kor som er, ingen av partane var istand til å vinna krigen, og det enda med at deislutta fred og utveksla gislar med einannan.Denne “grunnleggjingskrigen” høyrer til mil-lom dei grunnleggjande mytane åt det indoeu-ropeiske samfundet.

Jotnane-Representerar dei ville og utemde kreftene inaturen, kaoset.Me minnast at det fyrste livendet var jotnenYmir, som vart myrda av Odin og brørnehans. Vergelmir og kona hans, dei einaste jot-nane som ikkje drukna i blodbadet, er forfe-drane åt alle dei jotnane som enno er i live.

Med andre ord, utan mordet på Ymir,hadde ikkje verdi vore til slik som me kjennerhenne. Det er gjenom kampen mot dei villekaoskreftene at menneski og gudane kannhalda seg i live i denne verdi.ÆseneEg kjem attende til dei viktugaste gudane mil-lom æsene:Odin - den høgaste guden millom æsene.Namnet hans, Odin, kjem frå proto-germansk“Wodanaz”. Røtene åt dette ordet finn einframleis att i moderne tysk: “Wut”, som tydersinne eller uppøsing. Odin er samstundes bådeherførar, magikar og poet.

For å halda seg orientert um alt det somhender seg i verdi, so sender Odin ut dei tvoramnane sine, Hugin og Munin (refleksjon ogminne).

Visdomen sin hev Odin fenge etter å hadrukke frå Mimirsbrunnen (den eine av dei tribrunnane som vatnar Yggdrasil). For å få lovtil å drikka frå denne brunnen hev han vorenøydd til å ofra det eine auga sitt. Ein lyt medandre ord lida for å få kunnskap (og det atberre ein einøygd person kann vera allvis,tyder samstundes på at denne allvissa er verreå nå fram til enn ein skulde tru. Berre eitinnsnevra perspektiv kann få ein til å tru at einhev henne).Tor - son åt Odin. Han reiser gjenom verdenemed ei vogn dregi av tvo bukkar. Tor er deneinaste guden som hev fysisk styrke nok til åmåla seg med jotnane, og han kjempar imotdei med hamaren Mjølner. Når lynet slær, erdet Tor som slær med Mjølner. Med toreveretkjem regnet med, naudsynt for å kultiverajordi, og Tor er soleides både ein krigargud ogein gud for grøderikdom.Balder - son åt Odin. Han er kjelda åt ungdomog uppattnying. Men Balder døyr, og Baldersdød er eit varsel um at gullalderen åt æsene erforbi. Etterpå gjeng verdi inn i ei vedvarandeforfallstid, som til slutt kulminerar med eld ogblodbad i Ragnarok.Loke - Ein gud av spalta natur. Mor hans skalha vore ei asynje (kvinneleg ase), medan farhan var jotne, og han er soleides av blanda

Det nordiske verdsbilætetAv Siv-Kari Hjelmås Johansen

Odin sitjande på truna i Valhall.

Soga 17

upphav. Loke er ikkje den einaste millomæsene som hev jotnar i stamtavla si, ikkje soreint fåe andre hev mødrar av jotneætt. Korsom er, for dei hine æsene spelar ikkje dettenokor stor rolla, for det er farslina som tel.

Grunna det blanda upphavet sitt greiderikkje Loke å integrera seg millom æsene. Medjotnefrua Angerboda (ho som gjer vondegjerningar) fær han ungane Fenrisulven, Helog Midgardsormen. Det er Loke som syter forat Balder vert myrda, og på den måten er dethan som fører æsene mot undergangen (solei-des er slutten på gullalderen åt æsene eit resul-tat av vantande etnisk homogenitet).RunaneRunane vart nytta som alfabet i det gamlenordiske samfundet. Dei eldste runeinnskrip-sjonane er vandslege å tyda, og det finst nøgdimed ulike og motstridande teoriar um korleisrunane vart til. Namnet “rune” i seg sjølvtyder “løyndom”, og indikerar soleides atkjennskapen til runane var for ein eksklusivelite.

På same måten som han laut gjera for å fåvisdom, so laut Odin gjera ei smertefull ofringfor å kunna tyda runane. Heile ni netter lautOdin fyrst hanga i Yggdrasil-treet (namnetYggdrasil kann i seg sjølv tolkast som “Odinshest” eller “Odins galge”), stukken med eilansa:Eg veit at eg hekk på vindalt trenæter heile nie,med geir-odd såra og gjeven Odin,gjeven sjølv til meg sjølvoppå det treet som ingen veitkvar det av rotom renn.

Ikkje braud dei bar meg, og brygg ikkje;ned eg nidstirde, tok upp runer,ropande tok dei,ned att der frå eg fall. […]For æser Odin, for alvar Dåin,Dvalin for dvergar.Allsvinn dei for jotnar skar,eg riste sjølv sume.

Veit du å riste dei?veit du å råde dei?veit du å farge dei?veit du å freiste dei?veit du til bøn dei?veit du til blót dei?veit du å sende dei?veit du å stogge dei? (Or Håvamål).So korleis skal me tyda deim?Til lukka treng me ikkje um å hengja oss i eittre for å få eit visst innblikk i runane. For detfinst heile tri ulike runedikt som fortel oss umtydingi av dei ulike runane (eit angelsaksisk,eit norskt og eit islendisk).

Den eldste futharken, sett i hop av 24runar, er kløyvd upp i tri ulike ætter:Det er Frøy-ætti (dei byggjande kreftene),Heimdal-ætti (dei vernande kreftene) og Ty-ætti (dei øydeleggjande kreftene). Her ser memed andre ord ein trifunksjonell struktur somkorresponderar til det indoeuropeiske samfun-det (bønder, krigarar, og prestar).

Eg kjem no til å taka fyre meg nokre fåeutvalde runar, og tydingi av desse (eg vel då ånytta meg av Uthark-interpretasjonen,h t t p : / / h o m e . s w i p n e t . s e / ~ w -93783/uthark/uthark.html ):Um ein vel Uthark-representasjon av runane,vert sekvensen av dei ulike runane i seg sjølveit bilæte på korleis verdi vår er vorti til.1. Ur-Rune (Frøys ætt). Den fyrste runen ialfabetet representerar den primordiale, ska-pande kraft: Den ville og utemde ur-uksen,uppstoda av kosmos.13. Eiwaz-runen (Heimdals ætt) er eit tre, ogsymboliserar sjølve verdstreet Yggdrasil.15. Sowilo-runen (Heimdals ætt) symboliserarsom namnet segjer soli, som gjev oss lukka ogvisdom.16. Tiwaz-rune (Tys ætt):Æra, rettferd, lei-darskap og autoritet.20. Lauk-runen (Tys ætt):Vatn, fræve, forny-ing.23. Odal-runen (Tys ætt): Denne runen sym-boliserar fedrearven, kulturen, tradisjonen ogforfedrane våre.24. Fe-Rune (Frøys ætt): Den siste runen sym-boliserar fullbyrdingi av det skapte kosmos.Medan Ur representerte den ville, primordialeur-uksen, representerar Fe (buskap) den temdeuksen.

Noko som er serskilt med runane, er attydingi deira skifter til den motsette um einsnur dei. Eit døme er Ur-runen, som normaltmålber dei primordiale, skapande kreftene,men som um ein snur honom representerarGinnungagap og ein retur attende i kaoset.Eller Tiwaz-runen: Um ein snur honom, rep-

resenterar han ikkje lenger livet, men dauden.Det same gjeld for Sowilo-runen: Um ein snurhonom representerar han ikkje lenger ljoset,men snarare myrkret.

Dei gamle indoeuropearane, fortelforskarane oss, kann ha havt det same ordetfor både sol og for himmel. Dei hev trulegtsett fyre seg at det på same måten som detfinst ein sol-himmel som gjev oss ljos, lyt detvera ein sol-himmel som gjev myrke.

Og lat oss no taka sol-runen og snu honomslik at han representerar myrkret. Dinæst leggmed 12 inverterte sol-runar i ring? Kva er detme fær? Jau, eit symbol arkeologar ofte finnpå ornamentskivor, den svarte soli! Sjå fig. 1.Eit runisk kosmosRunane er magiske, og magi handlar somkjent um at saker me finn i mikrokosmosstend i analogi til det som hender i makrokos-mos.

Eit godt døme, som illustrerar korleisrunealfabetet heng nært saman med heile detnordiske verdsbilætet, er at ein kann teiknaupp Yggdrasil-verdstreet som ein Eiwaz-rune.Eiwaz-runen kann ein atter kløyva upp i tvolauk-runar. Den eine lauk-runen er snudd motMuspellheim og representerar heitt, kokandevatn, medan den andre lauk-runen er snuddmot Nifelheim og representerar kald, frosenis. Sjå figur 2.

Um me no fører resonnementet enno eithakk vidare, kann me segja at Muspellheim ogNifelheim ikkje er røynlege verder, mensnarare primordiale krefter, som i si tid hevskapt alle dei hine verdene, stend ein att medat Yggdrasil hev 7 verder som ein kann tra-versera frå botn (Hel) til topp (Asgard): Medandre ord dei same sju verdene som ein finnatt i tradisjonell vesterlendsk og austleg mys-tikk (både hjå gamle Platon og i moderneteosofi vert det tala um sju sfærer, og innanforyoga vert det tala um sju chakra).

Figur 1. Den svarte soli.

Figur 2. Yggdrasil med dei ni verdene,representert med ein Eiwaz-rune.

18 Soga

A handbook of traditional living – theory &practice / Raido – United Kingdom : ArktosMedia Ltd, 2010 – 84 s. ISBN 978-1-907166-06-8 (hf.)

«[...] besides the world of nature andordinary perception two other levels of realityexist: one the supra-natural, directedupwards; and the other is the sub-natural,which leads downwards, to the netherregions» (side 27).

Det er nok ikkje alle lesarar av Målmannensom kjenner til den italienske baronen JuliusEvola (1898-1974), elder den tilknytte ital-ienske kulturforeiningi Raido med tilhaldsstadi Roma som er tufta på Evola sine idéar. Diforer ei kort utgreiding på sin plass. Baron JuliusEvola var fødd på Sicilia av adelege foreldre,mor hans ætta frå ein av dei eldste italienskeadelsættone, og han vart uppseda på eii ettermåten strikt katolsk vis. Livet hans skuldelikevel syna seg å verta alt anna enn det bor-garlege livet i velstand som han var esla ut til,men i staden skulde det verta eit søkande liv iradikale krinsar og med eit ettermæle fåe kannmåla seg med. Julius Evola deltok i fyrsteheimskrigen på den italienske sida som artille-rioffiser, noko han skulde sjå attende på medgleda. Han gjenomførde ei strålandeingeniørutdanning heilt fram til den sisteeksamenen, som han aldri tok med den grun-ngjevingi at han ikkje vilde vera «borgarleg».

Evola er kjend for mange som ein av deitvo fremste fremjarane av tankestraumen somgjeng under namnet Tradisjonalisme (somoftast skriven med stor T, for å skilja dennereligionsfilosofien frå den meir profane tradis-jonalisme i den vanlege tydingi av ordet, altsotradisjonstilhengjar av typen Mål og minne,og so burtetter), der den hin mest kjende erfranskmannen René Guénon, forfattaren avtradisjonalistiske klassikarar som “Crisis ofthe modern world” og “The reign of quantityand the sign of the times”. Evola sine mestkjende verk er nok hans magnum opus“Revolt against the modern world” (som titte-len gjev eit hint um var djupt inspirert avGuénon sitt verk “Crisis of the modernworld”) og den «politiske» orienteringsboki“Men among the ruins”.

Denne handboki som skal drøftast her, erhøveleg nok ei samanfatting av båe dessemest lesne verki til baron Evola, der dei erkondenserte ned til sine respektive artiklar“The world of tradition” og “The front of tra-dition”, der kvar utgjer kring helvti av boki.Dei som hev samanfatta boki er nokre namn-

lause individ som då gjeng under namnetRaido. Dette er ei evoliansk kulturforeiningsom etter eigi utsegn arbeider, mykje likt medMålmannen, med å spreia gagnande kultur ogtradisjon til eit hungrande Europa.The world of traditionDen fyrste bolken av boki er sett saman avsekstan kapittel som kvar for seg tek fyre segulike institusjonar og umgrip frå den tradis-jonelle verdi, då ofto sett upp mot den, ettertradisjonalistane sitt syn, forfalne ogdekadente moderne verdi. Her vertmetafysikk, autoritet, kastane, innviing, lovi,symbolikk og mykje anna dryft på rad ogrekkja. Naturleg nok vert det ordsnaudt i høvetil kva dei større tradisjonalistiske verki kannbjoda på, men dette er tilsikta som ei stutthandbok som gjev ei kjapp og likevel grundiginnføring i dei sentrale umgripi innan tradis-jonalismen, og til dette høver ho godt.

Um ein kann segja at tradisjon stend fordet å halda i hevd det ein fær or sine forfedrar,odla det og ikkje minst vidareformidla til deisom kjem etter oss, er ein inne på kva denneboki handlar um, um enn i verdsleg ordljod.Tradisjonalistane ser på tilveret som ein lengtetter det heilage: det heilage i alle ting og i altein gjer gjenom dagen. Det er med andre ordumogeleg å ikkje sannkjenna det dei umtalarsom det høgare prinsipp, Gud, um ein vil, ogsamstundes kalla seg sjølv tradisjonalist. Deter nok likevel mange ikkje-truande som vildefinna seg sjølve sympatiske til tradisjonalis-men um han var meir utbreidd og kjend i sam-funnet, sidan han jamt og samt målber det einkanskje kunde kalla den gamle verdi (det keis-arlege Japan innan 1945 er eit framifrå døme).Han er i stutte drag hierarkisk, monarkisk,religiøs, tradisjonstru, kulturmedviten og

ikkje minst søkjande upp mot den hi røyndi,altso dei sidone ved Universet det ikkje er allesom fær sjå med sine berre augo.

Tradisjonalismen ser på kontakten millomdet høgare og det lågare (altso menneskji)som det essensielle: å på nyo knyta band tildet som er større enn menneskji (dei ser pådesse bandi som brotne i det modernesekulære og individualistiske samfunnet), derter det edlaste og viktigaste livsmålet ein kannha. Som dei skriv på side 25: «Tradition thusalso stands for the preservation of the memoryand identity of one's folk, which must con-stantly be renewed. Subversion, by contrast,represents oblivion: the loss of identity, andthe rejection of any continuity with the pastand any future prospect. The man of Traditionmust always seek to defend this sacred order,striving with all his might to oppose chaos andinjustice» (side 25).

Ei onnor forvitneleg sida ved boki er at hopå eit lettfattande sett gjer greida for korleisein etter tradisjonalistisk teori kann havagange frå den unekteleg meir mangfelde ogprangande fortidi, til den no grelle og forfalnesamtidi der massemenneskji styrer ordskiftetmed hard hand tufta i sin paradoksalt intoler-ante toleranse tufta i ideali frå 1789. Tradis-jonalismen kann med andre ord tilbjoda eitmotsett vis å sjå på soga i høve til det pro-gressive og moderne som i dag er nærsagt ein-erådande.

Der den moderne humanistiske his-torikaren vilde sagt at ting vert betre og betremed tidi, vilde tradisjonalisten sagt at ting vertstødt meir forfalle og materialistisk med kvartsom åri skrid fram. Den tradisjonalistiske his-toriefilosofien er altso syklisk, med både upp-og nedgangande historiske syklusar, eit histo-riesyn som på verdsleg vis blei fronta av dentyske filosofen og historikaren Oswald Spen-gler (1880-1936) i tidi kring fyrste heimskri-gen. Eit forvitnelegt motmæle til det rådandeparadigmet er det, same kva ein måtte meinaum det personleg.The front of traditionDer fyrste bolken av boki hadde eit fork-lårande syfte, er partl tvo av boki tiltenkt somretningslinor for korleis eit tradisjonelt men-neskje skal føta seg best mogeleg i ei forfallitid. «Those seeking to serve Tradition andwho are led by a higher drive to overcome theconditionings of everyday life must foster notmerely their own intellectual formation – ini-tially one seeks in books the answers he can-not find elsewhere – but altso a progressive

Ei handbok for det tradisjonelle livesettetAv Stig Andresen

19

Rock’n’Ball, Julien Ruzé, Editions Lazarte, 273 sidor.

Dei britiske forfattarane Irvine Welshog John King hev allereide gjeve osslivande skildringar frå livet åt dei tøffekarane på tribunen. No kjem Julien Ruzémed den fyrste romanen som tek fyre seghooligans i Frankrike.

Handlingi spelar seg ut i år 2015, i eitParis der utryggleiken rår, og med yver-vakingskamera og andre slags tryg-gjingsåtgjerder yveralt. Midt uppi dettefinn me heltane våre, ei gruppa unge fot-ballfans knytte til ein stor parisisk fotbal-lklubb.

Jamvel um det er den moderne og langtpå veg kommersialiserte fotballverdi somdanar råma for aktivitetane deira, so er detframfor alt identiteten åt byen deira som

dei vernar um, fargane åt klubben deira,kameratskapen og samhaldet millom godevener. I det heile livesettet åt vanlege inn-fødde franskmenner (“petits blancs”) fråmillomklassen som ser verdi deira brytasaman under det duble trykket frå ei mas-siv innvandring og frå ein brutal globalkapitalisme. Fotballbanen verkar her someit utkrystalliserande prisme, der deidaglegdagse episodane vert sette i eitstørre perspektiv.

Denne sosialt engasjerte romanen gjevoss lyklane til å skyna den motkulturensom hooligan-rørsla målber, både når detgjeld klede, musikk og litteratur. Langt frådei typiske klisjèane og vanlege uppfat-ningane, so syner denne romanen oss at deifotballfrelste rampegutane slett ikkje utanvidare kann avskrivast som ein kulturell ogmoralsk baktropp. Dei er snarare folk medsin eigen etikk, sine eigne kulturelle kodar,

og med eit kritisk blikk på utviklingi avsamfundet vårt.

Denne boki skildrar dessutan deimange åtaki på fridomen vår, sette brutalt iverk av systemet for å slå ned på rebellarsom ikkje er viljuge til å bøygja nakken.Som dei sjølve slær fast, “ Ces couleurs necourent jamais “ (desse fargane flyktaraldri).

inner transformation» (side 49). Med andreord er boki og tankesettet ikkje tiltenkt som eirein intellektuell øving, men det er ikkje min-dre enn venta at lesaren skal uppliva ei indreumforming som skal gjera han til eit betremenneskje, same kva utgangspunkt han hev.

Det som ogso er spanande med boki er atden vil tekkjast alle menneskje same kva bak-grunn dei hev: kristne, buddhistar, intellek-tuelle, arbeidarar, japanarar, nordmenn og sovidare; det som skil dei vil verta det somsameinar dei, sidan dei alle vil liva i vern avsitt eige og fremjing av den positive etniskekultur. Det tradisjonelle tankesettet er tenkt åsiva inn i kvart fiber i lesaren sin kropp, ogslik påverka honom i den leidi at alt ein gjerfær ei høgare meining og er tufta i det som erævelegt. Boki vil ogso gjera lesaren merksampå at det finst vonde krefter både millom men-neskje og det som høgare er som freistar å

forvri kvart eit ordskifte og kvar eintankestraum i ei fånyttes retning der det rennburt i negativitet og fortviling. Å hava dette itankane medan ein liver sitt liv, er neppe nokosom kann skada menneskji, same um ein trurfullt og heilt på det elder ei.

Boki tek vidare fyre seg korleis ein medeinfelde mentale steg kann verta ei positivkraft i sitt nærmiljø og på det settet draga tilseg andre positive tradisjonelle menneskje,for so saman på sikt verta ei formidabel posi-tiv kraft som kann gagna heile samfundet ogdraga det i tradisjonell leid. Det skal segjast atboki er skrivi av italienarar, so sume lesararkjem kanskje til å bisna på at språket kannvirka litt uppblese i høve til kva ein er vandmed, men det er likt til at syftet er å lyftalesaren upp i sinnstemning, og på det settethøver språket godt.

I eit Europa og Norden med det som unek-

teleg er store økonomiske, kulturelle, økolo-giske og etniske utbjodingar innan snarframtid, kann nok den kjensla av ei grunnleg-gjande uppgjerd med heile den progressivetanken som boki gjev vera uppfriskande, umein so er samd med det forfattarane legg framelder ei. At eitkvart er riv ruskande gale i eiverd der me er vortne ein milliard fleire men-neskjer på tolv år (og dette vert feira verdiyver!) er det vel fåe tenkjande menneskje somvil neitta for i dag, same kva slags politisk ogkulturelt syn, og i so måte kann andeleg med-vitne bøker av dette slaget vera eit friskt pusti ein elles ikkje serlegt mangfeld bokmarknad.At boki diverre, for no, er på engelsk fær einhelder sjå gjenom fingrane med. Kven veit:kanskje ser ein henne brått tilgjengeleg påhøgnorsk; det hadde vore i den mangfaldigeanden boki hevdar å fremja – fram med denpositive kultur i alle lag!

“Rock’n’ball”Av Gilles Malpertuis

B

Attende til: Målmannen, Njårds veg 10, 2214 Kongsvinger

ISSN-1503-2469

Målmannen treng folk som skriv høgnorsk.Kom gjerne med stykkje og innlegg til bladet!

Artikkelforfattaren kjem frå Connecticut i Sam-bandsstatane, med forfedrar frå Sverike ogTyskland.

Kring1825 gjekk dei fyrste nordmennenefrå Stavanger umbord på skipet „Restauratio-nen“. Sambandet millom Vinland/USA ogSkandinavia er meir enn 1000 år gamalt ogbandi er vel kannhenda djupast millom Noregog Amerika, i alle fall like djupe som dei mil-lom Nord-Amerika og England og andrenasjonar, land som folk hev reist i frå, av di deivilde slå seg ned i Amerika ein gong for alle..Tyder ein det ut vidt, lyt ein segja at Vinlandstend for kysten av Nord-Amerika. I det indrelivet åt etterkomararane frå skandinaviskeforfedrar, hev det kome til å stå for kvar somhelst i Nord-Amerika der nordiske folk hevslege seg ned i tidlegare tider og i dag.

Grænlendinga Saga og Eiríks saga rauða,er kjende som vinlandssagaer og hev vortesedde på som reint vitskaplege verk, men hevòg vornte førde vidare av mange års munnlegeforteljingar, der ein sette inn einskilde nyryd-jingsmenner på Grønland som hadde bakgrunnfrå Island og som hadde norsk upphav tilliksmed at die hadde utferdstrong vestetter. Nårgranskarar hev arbeidt med sagaene, hev detført til nye arkeologiske granskingar der einynskjer å finna leivningar frå desse tidene, deitidene hev gjenge framum oss, so no kann mefreista å verta kloke av dei røynslone som kjemupp i vår tid. Ein kann finna prov som tyder påat folk hev vandra og leita seg vestyver.

Arkeologiske utgravingar nækte leivningarav nordiske busetjingar i L’Anse aux Meadowsi Newfoundland, Canada. Der fann ein ettermåten mange stykke av jaspersteinar som einbruka til å fata eld med tilliks med treverktysom vart funne av paret Helge og Anne StineIngstad i 1960. Tidfestingar hev ein laga påbakgrunn av karbongranskingar, og dessegranskingane hev kome til at desse verktyi kannstamma frå umlag 1000 år attende.

Mange ordskifte og mange freistnader på åunderbyggja at denne little busetjingi var det

verkelege Vinland hev kome til. Utan tvil hevvikingfararane havt ei tid der dei slo seg ned iVinland. Det hev vorte prova av funn på staden.Men forteljingar um grøderikt land, fullt avtimber, elvar og innsjøar som var fulle av fisk,milde vintrar nesten utan frost og viktigastskildringar av vindruvor tyder på at desseumrådi må liggja lenger sud.

Smørnøtt-squashen provar ein samanhengmillom L’Anse aux Meadow og eit varmt ver-lag. Då kann ein slå fast at der den vert fram-stelt krevst det eit varmt verlag, det må vera einmeir sterk varme enn på Newfoundland. Meirsannsynlege prov hev vorte framsette av FredN. Brown i boki “Rediscovering Vinland, Evi-dence of Ancient Viking Presence in America”:

“…Roger Williams, prominent settler andfounder of the city of Providence in RhodeIsland, was an educated Englishman, fromyouth familiar with the halls of England’s Par-liament, graduate of Cambridge University,friend and champion of the Narragansett Indi-ans who had saved his life and granted hiscolony to him, in 1643 published thus: “

“Wise and Judicious men, with whom Ihave discoursed, maintaine their Originall tobe from the Northward -------- to draw their linefrom Iceland… “

Brown etterviser at det fanst tuberkolose-immunitet millom dei innfødde Narragansett-indianarane, det meiner han kann brukast somprov på at dei kann ha havt innslag av nordiskegenar. Då europeiske nybyggjarar dukka upp iAmerika lang, lang tid etter vinlandsnybygg-jarane, sette tuberkolose-genet store gruppor avinnfødde innbyggjarar ut or spel og rudde utstore delar av dei innfødde innbyggjarane –men Narragansett viste seg å ha uvanleg sterkmotstandskraft mot tuberkolose

Fleire innfall og tankevandringar hev komeupp i tilknyting til kvar det upphavlege vinlandlåg. Desse innfalli og tankevandringane hevfenge eit fast punkt kring Massachusetts-umrådet og hev Cape Cod som sjølve midt-punktet. Det hev vore rekna med at ferdafolki

ikkje var kjende med at det fanst druvor ogblanda druvone saman med cranberries som deitrudde var druvor. so mange år seinare etter atdet hadde kome til kraftige nybyggjarumrådemed engelske nybyggjarar, so kom irane ogendeleg tyskarane, og då byrja landet atter åtiltala skandinavarane.

Hjå NAHA (Norwegian-American studies) kann ein koma til at nord-mennene ikkje vart lokka til Amerika for skuldturketider og uår eller ein katastrofe, men av didet var tillokkande å koma til eit land med villeog opne naturlandskap og gagnlegt jordbruk-sland, slik som det vert skildra i nedskrifter fråtyske nybyggjarar der burte, dei var serlegprega og tekne av det store talet på engelskenybyggjarar som slo seg ned der.(http://www.naha.stolaf.edu/pubs/nas/volume18/vol18_1.htm)

Kring 1825 gjekk dei fyrste nordmenneneumbord på eit skip som skulde føra dei frå Sta-vanger . Cleng Peerson styrde skuta, nokre avferdafolki på skipet slo seg ned i Ny York,andre flutte til Illinois eller Wisconsin.

Seinare flutte mange nordmenn yver tilAmerika, av di dei vilde driva med jordbruk ognæringsdrift, motivasjonsårsaker og på grunnav lovnader um nydyrkingsland som var sterkttiltalande. Dei slo seg ned i Pennsylvania, Illi-nois, Wisconsin, Minnesota, Nord- og Sud-Dakota. Andre skandinavar, serleg svenske, sloseg ned i midtvesten og i Ny York, likso velsom Ny England, serleg i Worcester, Massa-chusetts and Maine, vart nybyggjar-umrådiumtala som “Det nye Sverike”.

Johan Alfred Enander, bladstyrar for detsvenskspråklege bladet Hemlandet, meinte atfaringi gjorde dei i stand til å få utløp for eisann vikingånd som bygde på fridom til ålukkast, ei kraft som låg tungt inne i det skan-dinaviske sinnet, anten dei sette i gong nydyrk-ing i eit nytt heimland eller i det upphavlegeheimlandet.

Vinland, Skandinavia og SambandsstataneAv Megan Leo

Sluttordet:Det siviliserte mennesket skul-dar samfundet meir enn samfun-det skuldar honom.. Charles Maurras