rw'IO S Co. 14,cH ~~P"I!H_lIrcA.N AR-MW"' _He .AIIRT'C'~I'WD EA.$ T ER WEE K R IS'NG ,.",

MACALLA NA CSCA Danfaidh an tsraith seo comradh ar ir amach na Csca tr largais don l inniu agus feasta a bhaint as. Plifidh s cuid de na ceisteanna a eascraonn n ir amach agus at beo i gcna ncha bliain ar aghaidh. Tabharfar faoi na dospireachta a ghin gnithe agslade chlra an ir amach agus a thionchar. Scrdidh na hdair na snthanna agsla de scal1916, mar a thinig ann dibh agus mar a d'fhorbair siad shin. Cuirfidh an tsraith seo lenr dtuiscint ar aisling na Cs ca, agus lenr gcumas na codanna di nr comhlonadh fs a chur i gcrch.

FOILSITHE SA tsRAlTH CHANNA 1916: LEATHRABHLID

Paradacsa ait na Gaeilge Toms Mac Somin

THOIRTS GO TOGAR 1916 agus scal r ngeilleagair Antin Mwrcheartaigh

IN AGMAIS U CHONGHAlLE Gluaiseacht na n-oibrithe: gluaiseacht ar strae Aindrias Cathasaigh

NA PRIOMP ALLIN 1916 agus athscrobh na staire Pdraig Snodaigh

LETEACHT Toms Mac Donncha Macsamhail na Csca ar an Mr-Roinn Pharnell go Pearse An poblachtachas faoi ligear ... agus eile

MACALLA NA CSCA 5

LOCHGARMAN AGUS

, ,

EIRI AMACH 1916 Risterd de Riste

Aistrithe n mBarla ag Deasn Breathnach

Coiscim Baile tha Cliath Bal F eirste

CorSCIM Tig Bhride 91 Bthar Bhinn adair Pirc na bhFianna Binn adair Baile tha Cliath 13

An chad chl 2006 Risterd de Riste Gach ceart ar cosaint

Teach Shamais Aonad2 Pirc na hAislinge 4 Cnoc Bhaile Haine Bal Feirste BT17 OLT

Cldach: Liosta a cuireadh i dtoU a chile i 1936 de dhaoine as ceantar Fhearna a ghlac pirt in iri Amach na Csca

Gabhaimid buochas le Sen Da Cearnaigh, lnis Crthaidh, agus leis an mBrainse Logainmneacha as a gcabhair maidir le roinnt ainmneacha

Arna chlbhualadh agJohnswood Press, Baile tha Cliath

T Coiscirn buoch den Chomhairle Ealaon agus de Bhord na Leabhar Gaeilge

as tacaocht airgeadais a chur ar fil Le fil na sjopa seo: An Siopa Leabhar An Ceathr Pil 6 Srid Fhearchair 216 Bthar na bhFl

., Baro na Leabhar Gaeilge

Baile tha Cliath 2 Guthn: (Ol) 4783814 Fajcs: (Ol) 4785428 ansiopaleabhar@eircom.net

Bal Feirste BT12 6AH Guthn: (028) 90964181 Fajcs: (028) 90964189 acpoili@mail.portland.co.uk

OrdUlihe dmoltjr leabhar: Is 31 Srid na bhFnn, Baile tha Cliath 2 Guthn: (Ol) 6626259 Facs: (01) 6612378 eolas@forasnagaeilge.ie

Loch Garman agus ir Amach 1916 Sa nao aois dag a tosaodh ar bhthar na cinnina go dti ir Amach 1916, tr eagrais mar Chumann Lthchleas Gael agus Conradh na Gaeilge.

Cheapfadh daoine irithe go raibh an ts danta chomh luath leis an ocht aois dag, iad ag smaoineamh faoi ire g sna 1840, n fi ar bhaill Angla-ireannacha de Chumann Roga Bhaile tha Cliath (a bunaodh i 1731) agus roinnt mhaith grpa staire, seandlaochta is litrochta sa r channa.! Na cuspir a bh ag a leithid-staidar a dhanamh ar shean-dlaocht, stair, litrocht is teanga na hireann sa tseanaimsir-b'ait leat, b'fhidir, an saothar a bheith ar sil ag daoine a bh dlis don Chorin. Ach luath n mail, bh de bhua ar an obair gur irigh na daoine lannta sin eolach ar an tseanr a bh curtha faoi cheo ag an gconcas, agus de rir a chile d'adhain an t-eolas sin tine ina n-intinn, sa chaoi gur theastaigh uathu saoirse na tire a bhaint amach, n ar a laghad, a bheith ar aon leibhal leis an mistir.

I rith na nao aoise dag, neartaigh ar an tir chultrtha seo i measc lucht ire g, agus nos cumhachta fs sa d 011-ghluaiseacht nisinta de chuid dheireadh na haoise sin, Cumann Lthchleas Gael agus Conradh na Gaeilge. Thinig an tir d in aibocht Seachtain na Csca 1916. Is cosil go raibh Brithreacht Rabhlideach na hireann taobh thiar de na heagrais d roimh an am sin-ach sin scal eile ar fado Moladh neamhdhreach ar obair na n-eagras seo at le lamh i dtuairisc na bpiln i 1901: "Chuir Conradh na Gaeilge oideachas ar an intinn agus . traenlann Cumann Lthchleas Gael an cholainn, agus bunaonn smaointe maidir le smacht mleata a d'fhadfadh a bheith an-chontirteach i ngbh rabhlideach."2 D'aithin Pdraig Mac Piarais pirt an d ol1ghluaiseacht d nuair a scrobh s san Irish Volunteer i 1914: "The Irish Revolution

5

really began when the seven proto-Caelic Leaguers met in O'Connell Street" i 1893 leis an gConradh a bhun. Dirt s freisin: "most of the makers of the Revolution have been to school to the Caelic League".3

I gCo. Loch Carman, mar a tharla in iteanna eile in irinn, chruthaigh CLC agus an Conradh ceapach an tsl as ar eascair Sinn Fin agus na hglaigh. Bunaodh na cumainn is tisce de CLC sa chontae i 1885, agus i nDeireadh Fmhair na bliana canna a cuireadh an chad chomhdhil ar bun sa chontae. Beagnach ag an am canna, tosaodh ag pleanil ranganna Caeilge i mbaile Loch Carman ag cruinni i Srid Rowe. C gur bunaodh roinnt ranganna, theip ar an iarracht, agus b' igean don rigin fanacht go ceann cig bliana dag, nuair a rinneadh iarracht eile ar bhun Chonradh na Caeilge.

Idir an d linn, mh, bill frsa eile gnomhach. Faoi choimirce Club Litrochta N isinta na hireann, thug Maud Conne lachtanna in Aibren 1893 ar bhar a bh an-ghar do chro mhuintir Loch Carman, sluaocht na Fraince go hirinn i 1798. Sa bhliain 1898, dhisigh comradh mr ar fud na tire ar ir . Amach 1798 buanmhothchin mhra. B'amhlaidh a chuaigh an comradh thar maoil agus isteach sna blianta tosaigh den fhichi aois le dthracht mhr thrghrch a d'fhg cairn is leachtanna cuimhneachin sna bailte mra is beaga. Bh toradh polaitiil ar an gceiliradh nisinach seo uilig. In Aibren 1899 toghadh comhairle chontae ln-nisinach. Baineadh mrarnh nisinach amach i dtoghchin eile, bunaithe ar Chlubanna '98, Conradh na Taln, agus nisintir eile, ar Chomhairle Bhaile-cheantar Ros Mhic Thriin, mar shampla.

Tar is a bhunaithe i bpromhbhailte an chontae i 1900 agus 1901, d' irigh go tapaidh le Conradh na Caeilge greim docht a fhil ar dhlseacht na hige. Mar chruth air sin, agus ar eagar is tionchar an Chonartha, bh na mlte i lthair ag an gcad Fheis sa chontae, in Inis Crthaidh m Dheireadh Fmhair 1902, a thinig faoi mholtireacht Phdraig Mhic Phiarais agus Dhubhghlais de hde. Faoi 1908 bh Co. Loch Carman ina

6

eiseamlir "do gach contae in irinn" maidir lena thacaocht don Ghaelachas, dar le. colna rialta an Wexford People ar ChTsa Gaelacha.

In iteanna eile, fach, bl CTSa ag dul chun dTantachta. Faoi dheireadh 1913 bl tr arm deonach in irinn, chorilh maith le harm forghabhla na Breataine: glaigh Uladh, dream a thinig le chile in adan Home Rule; glaigh na hireann; agus an tArrn Cathartha.

Eanir 1914 a cuireadh rus le hearcaocht d'glaigh na hireann i gCo. Loch Garman nuair a thinig Pdraig Mac Piarais agus Michel SMac an Bhreithimh le labhairt ag ollchruinni i Halla an Phobail i nGuaire. Thart faoi 250 a bh ssta a bheith ina nglaig. Feabhra agus Mrta, bunaodh aonaid de chuidna nglach in Inis Crthaidh agus baile Loch Garman, agus cuireadh Bord Contae ar bun m lil. Bl pirt ag roinnt daoine as Loch Garman-go hirithe Sen Etchingham agus Sen Broin-i dtgil isteach na ngunna i gCill Chil, Co. Chill Mhantin an mW channa, agus isteach i gCo. Loch Garman ar ball.

Faoin am canna bl Sinn Fin-ar irigh leis i mid irithe go dti 1910 ach a chaill beagn ina dhiaidh sin-ag mealladh daoine isteach ars. Ar na baill ba rilh chun tosaigh sa phirt bl Toms D Sionid, a bl ina Bhainisteoir Contae ar Loch Garman mos dana; Roiberd Braonin, ambasadir na hireann chun na Stt Aontaithe mos dana; amonn Foghl, ball den Chorilhairle Chontae; Fred Cogley, iriseoir; agus Samas Sionid. Bhunaigh Sen Sionid slua d'Fhianna ireann i mbaile Loch Garman i 1911, agus bunaiodh ceann eile i nGuaire i 1914. Minic go leor a rinne liam Maoilosa Fianna Loch Garman a dhruileil: ba as an gcontae d rilhthair.4

M lil 1914, chuir an Asgard a lasta arm i dtr i rnBinn adair, agus scaipeadh na gunna is an t-armln trd an tir. I ngluaistein, ar rothair is ar thrucail a chuaigh cuid bheag dobh go Co. Loch Garman, iad sid a cheannaigh glaigh trna gcuid

7

sntis. Uair amhin, d'oc Roiberd Braonin ~19 ar ocht raidhfil agus 800 urchar, agus thg s fin is roinnt glach eile an t-iomln go Loch Garman ar thraen.5 Bhodh rfla ag dul thart faoi longa gunna ar chsta an chontae, agus mar thoradh air sin bhodh bid phatril gnomhach ansin is sna hoilein, go hirithe sna Sailt is in Oilein na gCaorach. Rugadh ar chuid bheag gunna is armlin i Ros Lir agus iad smuglil isteach ag mairnalaigh thrghrcha ar longa an phoist is an eallaigh.

Nuair a thosaigh an Cogadh Mr m Lnasa 1914, ba Loch Garman an contae ab fhearr armtha i gCige Laighean, dar le Roiberd Braonin-ach n raibh i gceist ach tr chad raidhfil agus arm traidisinta an chontae, an pce. Rinneadh na cadta pc i dtithe certa ar fud an chontae. Bh an obair ar sil de l agus d' oche in dh theach certa in Inis Crthaidh, mar shampla, ag Samas Rafter, Pdraig Cogin agus Samas Clirigh. I mbaile Loch Garman d' eagraigh an pintir Pat Furlong certa taobh thiar d cheardlann. Ina leabhar Allegiance deir Roiberd Braonin nach raibh an deis acu an pce a sid san ir amach, "so that much debated question as to whether they would have been any good to us was never settled". 6

Rinneadh roinnt mhaith granid freisin: de ghnth, lonadh ceaintn cc le geilignt agus giota dramh-mhiotail li mar . shrapnal. Nuair a thug na plir ruathar ar theach Labhris de Ls a, iriseoir ar an Enmscorthy Echo, fuaireadar bailichn granid agus carn mr d'bhar litheoireacha a bh "seditious", dar leo. Ghabh siad beirt sa tigh, John Hegarty agus Jirn Bolger: d' irigh le de Lsa al uathu, ach cailleadh na granid agus na cipis. Beagn ina dhiaidh sin, thug na plir faoi oifig an Echo, mar aithnodh an t-eagarthir mar bhall den Bhrithreacht Rabhlideach, agus sheasadh an nuachtn le dearcadh Shinn Fin i gcna.7

Go gairid i ndiaidh ts an chogaidh, thinig scoilt in glaigh na hireann: taobh arnhin ag glacadh le cis John Redmond is a ghlaoch chun cogaidh, an taobh eile ag seasarnh leis an mbunchuspir, dlseacht d'irinn arnhin. Isteach in arm na

8

Beirt a ghlac pirt san ir Arnach in Inis Crthaidh dtabhairt go prosn Chill Mhaighneann.

Breataine a chuaigh formhr na nglach, le bheith ag !troid i bhFlondras. Ach na hglaigh a d'fhan dlis d mbunchuspir, bhodar sid ar bhthar na rabhlide, c nach raibh sin ar eolas acu fs. Faoi threoir na Brithreachta Rabhlid, bhothas ag ullmh don ir amach.

Thug Pdraig Mac Piarais dh chuairt ar Cho. Loch Garman roimh an ir Amach. 26 Men Fmhair 1915, labhair s le briogid iomln de na hglaigh ar an lthair ba stairila sa chontae, Cnoc Fhiodh na gCaor. M na Mrta 1916, thug s lacht' phoibl ar Roiberd Emmet uaidh san Athenceum in Iilis Crthaidh, garda faoi ide is airm roimhe agus an Captaen Pdraig Cogin i gceannas. An t-am sin, bh s soilir go mbeadh ir amach i gceist go luath. Chuir an Piarsach cd in il d' oifigigh na briogide mar sheift chun dta an ir amach a chinnti dibh i dteachtaireacht. 8

Ach dearcaimis anois ar na pleananna ginearlta d'ir Amach 1916, a ndeirtear gurbh Samas Conghaile a n-dar. Bh s de phromhchuspir ag glaigh lasmuigh de Bhaile tha Cliath bac a chur ar shaighdiir na Breataine iomln a nirt a dhri ar an bpromhchathair. Gheobhadh glaigh faoin tuath gunna a bh le teacht ar an Aud in aice le Tr L Domhnach na Cs ca. Ar ndigh, bheadh roinnt gunna, armlin is trealamh cogaidh eile bailithe acu che ana fin. I gCige Uladh, bh ar na hglaigh an garastn in lnis Ceithleann a thimpeall. Bh ar na hglaigh i gceantar an Churraigh a ndcheall a dhanamh saighdiir a stopadh ar a mbealach go Baile tha Cliath, agus bh an jab canna acu in th Luain. A luaithe is a bheadh glaigh le spril, chuirf ar aghaidh go Baile tha Cliath iad.

Theip go tuabaisteach ar an bplean seo, go hirithe de thoradh frithord Eoin Mhic Nill. Nuair a chuala seisean go raibh Ruair Mac Easmainn agus long Ghearmnach na n-arm gafa, dhiltaigh s an tir Amach-a bh beartaithe ag Comhairle Mhleata na Brithreachta Rabhlid do Dhomhnach Cs ca, 23 Aibren, i ngan fhios d fin-a chead. Chuir s teachtair amach go dt na cig lena ord go gcuirf gach gleic ar ceal. Gan

9

aon eolas a thabhairt do lucht na Comhairle Mleata, d'fhoilsigh s ord ar an SundayIndependent ag cosc an tslgaidh a bill beartaithe don l sin.

Mar thoradhar na crsa sin uilig, bh gach uile shrt ar mhuin mhairc a chile. I ngach it ar fud na tire, beagnach, bh braiteoireacht agus moilleadireacht i rim, agus garastn easpach i ngach aon phost i mBaile tha Cliath, ar ar thinig mechan an ionsaithe. Troideadh corrchomhrac in iteanna in Ultaibh, i nGaillimh, i gCorcaigh agus i Loch Garman. Cuireadh cath fochmhar i gCill Dhaglin, Co. na M. Ach i gcoitinne, nor leanadh an plean, agus d' irigh le frsa na Cornach trdam a tharraingt thart timpeall ar dhorma beag crga na gcosantir i mBaile tha Cliath.9

D n-ireodh le hglach amhin de chuid Loch Garman, bheadh pIe an U Chonghaile maidir le cos a chur i dtaca in adan na nGall i mBaile tha Cliath athraithe as cuimse. Ba Willy Brennan-Whitmore as Cluain Aoidh, Fearna an tglach sin. Bh s tar is trimhse a chaitheamh in arm na Breataine san India, agus bill eolas is taith mhaith aige ar chrsa mleata. Eisean a thraenil Complacht Fheama de na hglaigh, agus shroich siad caighden ard ifeachta. Ceapadh ina oifigeach ar an ardfhoireann i mBaile tha Cliath , go mr mr mar gheall ar a phlean le haghaidh cogaochta eadarnaoch.

Nochtaigh s an plean sin dom i litir fhada i 1965.10 Tamall tar is do Chomplacht Fhearna a bheith bunaithe, thug J J 'Ginger' O'Connell, promheagra de chuid na nglach a raibh taith aige mar shaighdiir in Arm na Stt, cuairt ar Brennan-Whitmore ina theach i gCluain Aoidh. Thug Willy faoi, agus faoi chinnir eile na nglach, go fochmhar as traenil de chuid arm na Breataine a thabhairt do na hglaigh. Dar leis fin, n fhadfaids buachaint ar an mBreatain, n seasamh ina hadan fi, ar lthair a bheadh roghnaithe ag an narnhaid. Ba chir na hglaigh a ullmh don chogaocht eadarnaoch, mar ba ansin a bill an t-aon dchas amhin gur acu a bheadh an bua.

Nos dana, cuireadh fios ar Brennan-Whitmore le bheith i

10

lthair ag cruinni de na cinnir i mBaile tha Cliath. An Piarsach, amonn Ceannt, Bulmer Hobson, O'Connell agus beirt eile a bh i lthair. Ceistiodh faoina chuid teoiric, agus labhair s go domhain fthu.

Beagnach bliain ina dhiaidh sin, cuireadh fios go Baile tha Cliath ars air le haghaidh cruinni eile. N raibh Hobson i lthair an babhta seo, ach bh Samas Conghaile ann agus labhair seisean faoina phlean don ir amach agus gabhil na hardchathrach. Chuir Brennan-Whitmore an pIe an a bh aige fin i lthair an chruinnithe, agus iarradh air tacsleabhar at an bhar a chur le chile do na hglaigh. Rinne s an mid seo gan mhoill, leabhar bunaithe ar bheartaocht de Wet sa Trasvil i gCogadh na mBrach, ach sin a chur in oiriint d'iri~. Sheol s an tacs go dti ceanncheathr na nglach, agus beagn ina dhiaidh sin ceapadh ar an ardfhoirenn .

Card a tharla don phlean seo? Aoine an Chasta 1916, cuireadh fios go Baile tha Cliath ar Brennan-Whitmore. Rinne s fin agus Michel Coilein Seosamh Pluincad a thionlacan theach altranais go dti sraith seomra in stn an Metropole, in aice le hArd-Oifig an Phoist. Istigh sna seomra, d'iarr an Pluincadach ar Brennan-Whitmore a thrunc a oscailt le teacht ar rud igin ann. Agus card a bh roimhe istigh ann, in ind leis na hada, ach a thacsleabhar fin! B'amhlaidh nr cuireadh chuig an gcldir . Cailleadh an leabhar sin nuair a chuaigh an t-stn tr thine Seachtain na Csca. N raibh ach cip charbin amhin di ag Brennan-Whitmore, agus ghabh na plir sin ina thigh i ndiaidh an ir Amach. Nor facthas shin i leith. D nglacta li mar straitis don ir Amach, n fios cn toradh a bheadh ar chrsa. l1

Bh an bhraiteoireacht a lean an frithord chomh forleathan i Loch Garman is a bh in iteanna eile. Ach bh an difrocht seo ann: gur cuiteadh in adan na nGall ansin i mid irithe. Chuaigh na hglaigh i ngleic le grpa irithe de chuid arm na Breataine is na Constblachta, sa chaoi go raibh cuma na rabhlide ar chrsa, rud a bh de dhth ar cheannasaocht na

11

nglach. Gach seans go raibh tionchar igin sceolaochta aige sin ar an namhaid. C' go raibh Loch Garman ar an mbeagn iteanna lasmuigh de Bhaile tha Cliath a bh pirteach san ir Amach, bh na cinnir ansin aineolach faoi go dti go raibh an troid thart agus go ndeachaigh teachtair Loch Garman chun na promhchathrach chun a scal a insint. 12

T dh thuairisc ar fil, ar a laghad, a chuireann inr lthair an mid a tharla i Loch Garman seachtain d na cinnina roimh an gCisc. Beirt a bh go mr chun tosaigh san ullmh agus san ir Amach fin in lnis Crthaidh a scrobh iad, mar at, Samas Dubhghaill, leifteanant de chuid Chomplacht A ar an mbaile sin, agus Roiberd Braonin, captaen ar chathln i Loch Garman agus mistir ceathrn Bhriogid Loch Garman.

Seo tuairisc U Dhubhghaill ar an l ar thinig teachtaireacht an Phiarsaigh i gcd go hlnis Crthaidh:13

Dardaoin Chorp Chrost 1916, thinig Eibhln N Annrachin chugainn leis an ord don ir Amach. Deirfir le Michel hAnnrachin a bh inti; mharaigh na Sasanaigh i ndiaidh an ir Amach. Bh an t-ord mar a bh socraithe ag an bPiarsach, agus ba 23 Aibren 1916 an spriocl.

D Cadaoin na seachtaine roimhe sin, thug duine dr muintir, Philip Murphy, teachtaireacht fhada de chuid na Constblachta dinn. Fear an phoist inmhenaigh a bh i Michel. Thugas an teachtaireacht sin d'lnon U Ann-rachin le tabhairt dr muintir i mBaile tha Cliath.

Minic go le or a fuaireas litreacha i gcd de chuid na Constblachta Mhichel. Bhds gearr, agus gan a bheith rdheacair le briseadh. Tamall tar is na cuairte a thug lnon U Annrachin orainn, thinig cipis chugam n gceann-cheathr, ceann nach ndearna tagairt d' ord an Phiarsaigh, ach a chealaigh i ndirre, nach mr.

Mar a deir lucht mleata, treoir a bh sa fhrithord seo. Nos dana an l sin, thinig teachtaireacht na hglaigh i gCill Chainnigh, ag cur in il gur shleadar sid gur ord

12

ardchumhachtach a bh ann. Thug mise na cipis uilig don Cheannfort Samas Rafter, a bh i gceannas an chathlin, agus thug seisean ord dom dul go baile Loch Carman chun crsa a phl le ceannasa na Briogide agus le Roiberd Braonin.

Chomhlon m ord Rafter agus bhuaileas le Ceannasa na Briogide tigh Roibeird U Bhraonin, it a raibh Roiberd agus a chile i lthair. Tar is dinn ruda a choradh, d aimhrit iad, moladh domsa dul go Baile tha Cliath an l dr gcionn (Ao ine an Chasta) le he olas a fhil ar imeachta thos ansin.

Chuas go dt an chathair mar a moladh, agus caol dreach chuig an gceanncheathr i Srid Dsain, it ar thnga'S ar Barney Maoilosa ag d cipis. Ar ball, bhuail Eoin Mac Nill agus Toms Mac Donncha isteach san oifig sheach-trach, agus isteach i seomra taobh li.

Mhol Barney dom crsa a phl leo sid, ach toisc nach raibh aithne rmhaith agam ar cheachtar acu, n dhearnas sin. Shrid Dsain, chuas go dt siopa U Chlirigh i Srid Dorsait, ach n raibh s ar oscailt. U aidh sin, ar aghaidh liom go dt oifig an phipir Freedom i Srid an Fheist,14 agus san it sin bh Sen Mac Diarmada romham, fear a raibh aithne mhaith agam air, agus dirt s liom gur chinn Mac Nill ar chogadh a chur, agus thaispein s dom ord uaidh fin don Chaptaen Conaill, fear a bh ag pl le crsa na nglach i gCorcaigh. Ord ab ea sin gabhil ga Loch Carman le bheith ina cheannasa ar na hglaigh ansin.

Samas Riain, a bh ag danamh staidir ar chrsa leighis i mBaile tha Cliath san am, a thug an t-ord sin chuig an gCaptaen Conaill. Dar le Mac Diarmada, ba bheagan dchas go dtiocfadh Cearmnaigh i dtr. Roimh sln a fhgil ag Sen, arsa mise: "Muna gcastar ar a chile ars muid sa saol seo, t sil agam go mbuailfidh muid le chile i gceann nos fearr n !"

13

Ar seisean: "Casfar ar a chile muid in athuair, agus sa saol seo a tharls se'

Agus b'fhor q, go deimhin, mar cuireadh isteach in aon seomra linne i mBeairic Richmond, tar is muid a bheith curtha ar parid le grpa a raibh s i ndn dibh dul go dti campa gibhinn, tar is an iri Amach. Agus mo lan, bleachtaire de chuid Ranng G, d'aithin s as measc an tslua .

Shrid an Fheisti, chuas go dti Scoil anna, agus Luke Cinnide in ind liom, fear nach raibh ar m'aithne ach ar igean. Ag Scoil anna casadh bean orainn, deirfir le Pdraig Mac Piarais, is digh. Dirt s nach raibh Pdraig sa bhaile, ach go bhfadfadh muid teachtaireacht a fhgil aici mar bh s ar an eolas faoi chrsa.

D'fhilleas ar an mbaile agus misneach nos fearr agam n mar a bill roimh an gcuairt. N cuimhin liom c acu a rinne m, dul caol dreach go Loch Garman n an traen a fhgil ag Inis Crthaidh. Ba shin oche Aoine an Chasta. An l dr gcionn, an Satharn, an t-aon l a bill fgtha againn leis an ullmhchn deiridh a dhanamh.

Ach bill an chuid ba mh de i gcrch che ana fin. Ar feadh na monna roimhe sin, bill Pdraig Cogin agus dorma d chuid, cntiri dograiseacha dlse, i mbun na hoibre, agus gach cinel urchair is bhair phlascaigh gcur le chile l i ndiaidh Iae. Istigh i dtolln a rinne siad taobh thiar de theach folamh le muintir Cillogin i Srid na nGael a chuir siad na ruda seo uilig i dtaisce.

Tugadh amach na horduithe maidir le slgadh, ciondil agus araile don inlocht Domhnach Csca. Ach iad sid a bill ina mbaill den Bhrithreacht Phoblachtach-mar a bill cuid mhaith dobh-billodar ar an eolas faoin rud a bill beartaithe, n shleadar go raibh rud mos tbhachta n inlocht ar bun. Chuaigh cuid mhaith dobh ar faoistin trthnna D Sathairn.

Thinig an Captaen Conaill agus an Dochtir Dundon 14

in ind as an mBuiros maidin Domhnach Csca. An mhaidin d, bhomar i bhforchruachs mar gheall ar rd Mhic Nill ar an Sunday Independent N raibh a fhios againn card ba chir a dhanarnh n card a bh ag tarl. Cuireadh lenr dtrioblid le teachtaireacht eile, ag deimhni a raibh i gcl ar an Sunday Independent Nuair a thinig an deimhni, bh cuid dnn ag pl leis an Athair Pdraig Murch MSS, luis Crthaidh, sagart a bh eolasach ar r gcuid run. ldir an d linn bh na hglaigh ag cruinui ag an ngnth-theacht le chile i Srid Mhuire. Chuir muid abhaile iad, is muid ag fanacht lena thuilleadh eolais fs.

Tamall ina dhiaidh sin, chuaigh Conaill agus an Dr Dundon amach go dti an Bhuiros, agus nos dana shroich ord eile muid, ceann n bPiarsach. Thuig muid uaidh sin-ach bh muid in earrid-go raibh an tir Amach curtha ar fionra. Ach mar a tharla, b' amhlaidh a bhomar tar is nos m a thuiscint uaidh n mar a bh ann dirre. Bh ord don Chaptaen Conaill ann freisin, ach toisc nr lir dinn go raibh s sin prinneach, agus toisc go rabhas fin tuirseach traochta, chinneas ar a choinneil thar oche.

Maidin Luan Cs ca, amach liom go dti an Bhuiros agus righ an Dra Dundon, it a bhfuaireas fin is Conaill ina su cois rine. Bh bean i lthair, freisin, duine nach raibh ar m'aithne. Ba shin lnon Wyse-Power, mar a cuireadh in il dom ar ball. D'fhiafraigh an Conallach dom an raibh aon teachtaireacht agam d. Bhreathnaigh m i dtreo na mn, chun a bheith cinnte go bhfadfainn labhairt os a comhair. Ansin thugas an teachtaireacht uaim.

Is a dirt an Conallach gur chuir sin gach rud ina che art. D'fhiafraos de an raibh aon scal faighte aige an mhaidin sin, agus dirt s go raibh ord faighte aige a thug lnon Wyse-Power li n bPiarsach, go gcaithf dul ar aghaidh leis an ir Amach. Dirt mise go raibh gach seans ann go mbeadh ord ag fanacht liomsa anois in lnis Crthaidh.

15

Ansin dirt s go mbeadh s chomh maith dibh iarraidh ar Inon Wyse-Power a insint dibh i mBaile tha Cliath nach bhfaighids aon chabhair n rigin seo. Arsa mise: "Caithfidh m filleadh, chun labhairt leis na hoifigigh eile."

Caithfidh gur fhill an Conallach i m'fhochair, n ina aonar mos dana, seans, ach ar aon chaoi bhomar le chile an oche sin tigh Roibeird D Bhraonin i Loch Garman. Bh s rite ag an mBraonnach oche D hAoine roimhe sin go ngabhfadh s fin amach ag troid, fi d mbeadh s ina aonar. Amach leis go dt an Stisin Thuaidh ag an am a rabhthas ag sil leis an traen dheireanach Bhaile tha Cliath, agus ba shin an it a bhfuair s scal faoin ir Amach a bheith ar bun san ardchathair.

Ar r rothair, chuaigh mise agus an Conallach thar n-ais go hInis Crthaidh, agus go tigh Chogin i Srid na nGael. Isteach linn. Bh s danach, ach bh slua fear istigh romhainn. Chor muid crsa i gcomhthacs an scala Bhaile tha Cliath. Faoi dheireadh, d'iarran Conallach orainn gan aon cheo a dhanamh go dt go mbeadh eolas aige faoi imeachta sna contaetha thart timpeall orainn, mar bhodar sid le bheith ag comhoibri linne.

Oche D Mirt, d'fhill s, traochta is lagmhisneach air, agus dirt s gur inr n-aonar a bheadh muid d mbuailfeadh muid faoin ir Amach. L aonaigh in Inis Crthaidh ab ea an Mhirt. As Feama, thinig complacht na nglach agus chuaigh i bhfolach i ros i ngar don bhaile. Tr mhthuiscint a tharla sin. Ach ar ball, thngadar chugainn is rinne a gcion oibre. Ba shin an t-aon chomplacht a thinig chugainn ina iomln.

D Cadaoin, thinig s dian orainn smacht a choinneil ar chuid dr muintir a bh ag iarraidh mirseil go Baile tha Cliath le cabhair a thabhairt do na hglaigh a bh ag troid anSID.

An trthnna canna, thinig an Leascheannfort P P 16

Gallagin as Baile tha Cliath le teachtaireacht Shamas Conghaile ag ord dinn an bthar iarainn Ros Lir go Baile tha Cliath a ghabhil is a choinneil, agus stop a chur le trpa breise a theacht Shasana mar fhrsa ath-neartaithe.

Tar is d teacht agus mar thoradh air, socraodh go mbeadh cruinni oifigeach ann sa Bridge House de chuid Rafter. Cuireadh timire amach go Loch Garman le fios a chur ar Roiberd Braonin, agus thinig seisean ar ball. N cuimhin liom ainmneacha na n-oifigeach, ach shocraomar d'aon ghuth an baile a ghabhil an mhaidin dr gcionn.

Mar sin tuairisc U Dhubhghaill go dt an oche roimh an ir Amach in lnis Crthaidh.

ldir an d linn, bh Roiberd Braonin trna chile i Loch Garman mar gheall ar an horduithe agus na frithorduithe a bh faighte. Ach bh deireadh leis an iginnteacht trthnna D Mirt, nuair a chuala s gharda traenach a raibh s mr leis go raibh s ina chogadh i mBaile tha Cliath. Tar is dibh crsa a mhe, chinneadar faoi dheifir ar shlgadh a dhanamh i measc na nglach ar an mbaile, agus i ndeisceart an chontae. Cuireadh dorma loitimarachta go cuan Ros Lir chun an bthar iarainn a scrios ag an tarbhealach.

Go, mo ch an mhaidin dr gcionn, chuaigh an Braonnach agus Sen Sionid, ceannasa an chathlin, amach ar a rothair go dt lthair an tslgaidh, ar fheirm John Furlong i bPirc Scotar, ar fhna theas de Chnoc Fothartha. Chuadar am ar an mbealach, ach faoi dheireadh, chuir lead in aois a d dhag, Tom Stafford, ar an lorg ceart iad. Chuir Pat Furlong, dearthir le John, pc le chile: scr go leith n dh scr dobh, dar leis an mBraonnach.15

l rith an Iae, thinig glaigh as gach cearn de dheisceart an chontae, faoi dhle bist. Thaisteal fIT as Rth Daingin agus Cuan an Bhainbh cig mhle dag sa bhisteach ar a rothair. A luaithe is a thngadar, thosaigh siad ag baili caiple is trucail

17

na feirrneacha m~aird don mhirseil ar Inis Crthaidh. Bh forfhile na nGaelle brath agus daoine ag cruinni le chile tigh Furlong an trthnna sin agus, mar a thuairisconn an Braonn-ach, bh oche Ghaelach faoi lnseol acu. Ag 9.45 tosaodh ar an bPaidrn Pirteach a r.

Dreach ag an nimad a raibh na hglaigh ullarnh chun mirsela, thinig timire le teachtaireacht n gConallach in lnis Crthaidh. Dar leisean, bh Baile tha Cliath clote agus an cogadh thart. Thug an Braonnach ord scaipithe do na hglaigh, agus chuadar abhaile. An l dr gcionn, fach, chuala s go raibh an cogadh fs throid i mBaile tha Cliath. Chinn s ar dhul isteach go hlnis Crthaidh agus lim s isteach ar an traen i ngan fhios do na piln a bh ag faire.

T roinnt scalta taibhsila ann faoi ghabhil lnis Crthaidh 27 Aibren 1916. Fi Dorothy Macardle ina leabhar The In"sh Repubhc, deir s go raibh s chad glach sa slua a mhirseil isteach sa bhaile faoin gCeannfort Roiberd Braonin.16 N raibh frinne an scil chomh geal sin, n baol air. '

Bh an Braonnach ar an mbeagn dheisceart an chontae a bhain Inis Crthaidh amach. B'amhlaidh a fuair s sob ar thraen an phoist. Ar rothair a thinig daoine eile, mar sheisear Ghuaire: Sen Etchingham, Sen Dill, amon Mac Donncha, Sen Broin, Samas Glosin agus Samas Funge. 25 Aibren a thngadar sid go hInis Crthaidh, agus cuireadh ar coinmheadh iad sa Chlub Poblachtach: a:: chis igin, 'Antwerp' ab ainm d. Lead g de chuid Fhianna ireann, Toms Duibhir as Srid Shein, a thug aire d gcuid In

"dh 17 cogaI . Go moch ar maidin 27 Aibren a gabhadh an baile. Tigh

Chogin i Srid na nGael a thinig na hglaigh le chile. Mhirseil siad go dti an Athemeum, foirgnearnh mr le harnharclann, rinc oighir agus roinnt seomra eile, i Srid an Chaislein. Deir Roiberd Braonin gur thinig thart ar thr chad glach. In ionad seilbh a ghlacadh ar an trtheach N orrnanach-sprioc mhaith don airdire, mar a dirt an

18

Braonnaeh-rinne na hglaigh eeanneheathr den Athemeum is d'ardaigh Brataeh na dTr Dhath ar dhon an fhoirgnimh. Cuireadh faireoir ar roinnt baneanna agus dnadh iad.18 Cuireadh beirt arnaeh leis an iarannrd a serios ar an taobh theas den bhaile ehun stop a ehur le saighdiir na Breataine ar a mbealaeh go hlnis Crthaidh is Baile tha Cliath. N os dana, ehuir na piln as Maoln na nGabhar faoi luoehn iad, agus gabhadh iad.

In Inis Crthaidh, a luaithe is a thosaigh crsa, ehuaigh an Chonstblaeht isteaeh ina mbeairie i gCeamg na Mainistreaeh, ' agus nor thinig siad arnaeh ars go eeann eeithre l, nuair a bh an eath thart. Chuir na hglaigh seala arnaeh go geaithfeadh gaeh inne a raibh arm ina sheilbh a thabhairt suas dibh, agus fritheadh roinnt gunna ar an digh sin. Iad sin, roinnt de raidhfil Bhinn adair, beagn eairbn agus gunna grin: ba shin a raibh ag an geathln a bh i seilbh ar an mbaile. Ar ndigh, bh pc de ehuid Sharnais D Chlirigh ann freisin. Bh eistineaeh agus ionad garehabhraeh faoi Chumann na mBan sa rine oighir.

Cuireadh dorma piln ar bun faoi eheannas Mhiehl de Lsa. Scaipeadh tieid bia ar ehlanna na nglaeh a bh faoi airm, agus ghlae siopadir an bhaile leo gan ghearn. Dnadh na tithe il, agus bh s erosta, mar ehoir pheannaideaeh, deoeh alelaeh a dhoL Gabhadh duine amhin as sin a dhanarnh, agus glaeadh seilbh ar eoehraeha a th. Dea-riartha a bh an baile ar feadh na geeithre l a raibh na hglaigh i geeannas air. 19

Ar dts, bh beagn snparaehta ar bun na hiteanna a raibh . na hglaigh, agus seaoileadh thar n-ais leo. Goineadh piln amhin sa seaoileadh. N dheama na hglaigh aon iarraeht an bheairie a ghabhil: bhodar ag sil go ngillfeadh na plir iad fin agus a geuid arm, a raibh gargh leo. Ar na hiteanna a raibh glaigh ag seaoileadh leis na plir, bh Turret Roeks, trasna na Sline. I mease na snpir anseo bh John J O'Reilly as Raithn na gCorrn, Guaire.

D Sathairn, 29 Aibren, ghabh an Ceannfort P P Gallagin Fearna agus an eeantar mguaird. Bh s tar is filleadh

19

Bhaile tha Cliath D Cadaoin. Thrig na plir an ceantar seo agus neartaigh, iad fin san Inbhear Mr. Thinig roinnt earcach nua do chis na Poblachta isteach go hlnis Crthaidh iteanna thart timpeall, agus slgadh glaigh i gceantracha eile chomh maith. Mar shampla, thinig teachtaireacht shagart i mBaile Mharascail ag cur in il do cheanncheathr na nglach go raibh dh chad fear cruinnithe aige, go raibh caoga gunna grin ag cuid acu is pc feirme ag an gcuid eile, agus go rabhadar uilig ullamh chun troda nuair a bheids ag teastil.20

Faoin am sin, ar ndigh, bh na hglaigh clote i mBaile tha Cliath. De rir a chile a thinig an drochnuacht sin go hlnis Crthaidh. Ar ball, thinig toscaireacht go dt ceann-cheathr na nglach ar an mbaile. Uirthi sin bh an riarthir Caitliceach Rmhnach, an tAthair FitzHenry; cathaoirleach Chomhairle an Bhaile; agus fear gn de chuid na hite dar shloinne Buttle. D'iarradar cead na nglach cuairt a thabhairt ar bhaile Loch Garman chun na rfla faoin teip i mBaile tha Cliath a dheimhni. Ceadaodh dibh imeacht. D'fhilleadar D Sathairn, agus cip acu d' eagrn speisialta de nuachtn an bhaile. Air sin, bh tuairisc ar ghilleadh an Phiarsaigh i mBaile tha Cliath. D'iarr an toscaireacht ar na hglaigh glacadh leis an gcinniint.

Ach n raibh cinnir na nglach cinnte go raibh an fhrinne i dtuairisc an nuachtin. Rinneadh comhriteach ar ball, f fach, idir na hglaigh agus an t-oifigeach a bh i gceannas na saigh-diir Gallda i gCo. Loch Garman, an Coirnal French. Bheadh cead ag beirt, Sen Etchingham agus Samas Dubhghaill, dul go Baile tha Cliath chml labhairt leis an bPiarsach, a bh sa phrosn faoin am seo, chun a ord maidir leis an ngilleadh a fhil uaidh.

I ngluaisten a rinne an bheirt an chuairt, dh oifigeach Ghallda agus bhair oifigeach in ind leo. I bprosn Chnoc an Arbhair, labhair siad le Pdraig Mac Piarais agus chuala an drochscal na bhal fin. D'fhg Samas Dubhghaill pictir glineach den cid.21 Ar thocht ar an urlr, agus a chta mr

20

An gilleadh in Inis Crthaidh, 1 Bealtaine 1916.

airm mar chldach air, bh chad Uachtarn Phoblacht na hireann ina luL Bh coslatht air go raibh s traochta go fisiciil ach go raibh ardmheanma aige. Dirt s leis an mbeirt nach raibh s eolach ar an ir amach i Loch Garman ar chorar bith. Ansin scrobh s amach ord gillte dibh, agus sular imigh siad, chuir s cogar ina gcluasa, ag iarraidh orthu na hairm a chur i bhfolach mar go mbeadh g leo amach ansin.

Oche D Domhnaigh, d'fhill Etchingham agus Dubhghaill ar an Athemeum agus thug scala d gcomrdaithe; Theastaigh roinnt glach leanint leis an gcogadh sna slibhte. Orthu sid bh Pdraig Cogin, Jack Lacy, Samas Cliri'gh agus Matt Holbrook. Mar sin fin, socraodh ar ball go ngillfids an l dr gcionn.

Ghlac an Coirnal French fin leis an ngilleadh D Luain, L Bealtaine. An seisear a shnigh an gilleadh-Roiberd Braonin, Samas Dubhghaill, Samas Rafter, Sen Etching ham, Michel de Lsa agus Risterd Mac an R-cuireadhi lmha na Constblachta iad. Go baile Loch Garman a tugadh ar dts iad, agus ansin go Port Lirge le haistri go Baile th Cliath. I mbaile Loch Garman, bh slua mr naimhdeach maslach rompu saighdeadh. Baile garastin a bh ann sanatli sin, agus bh roinnt mhaith gaolta ag an bpobal san arm Gallda~ Ach bh glaigh de chuid Mhic Ramoinn faoina n-ide ghlasuaithne i measc an tslua freisin, agus bh pirt acu sid sm

fhonid~22 I mBaile tha Cliath, tar is trimhse sa charcair, tugadh.an

seisear os comhair cirte mleata. Fritheadh ciontach i dtras agus cogadh a chur an an gCorin, agus daoradh chun bis iad. Ach athraodh sin, beagnach ar an toirt, go dti cig bliana pianseirbhse. Rinne Sen Etchingham magadh den phions mos dana nuair a dirt s gur shbhil pions d an bhisa mbeatha.23 An rud a bh i gceist aige, ar ndigh, go raibh s de chiall ag na Breatanaigh gan inne dobh a mhr, ach iad a chiceil amach is a r leo dul abhaile agus a bheith ina

21

mbuaehaill maithe, le sil go mbeids ina n-bhar magaiclh go deireaclh a saoil.

Ach mar a tharla, chuaigh an mar agus tromehiall na n-imeachta i bhfeidhm ar mhuintir na hireann luath go maith. Bh mar thoraclh ar na crsa sin uilig bua mr Shinn Fin i dtoghchn 1918, bun na Chad Dla, tr bliana de Chogaclh na nDchrnach, ansin an sos eogaiclh agus an conraclh idir ire agus an Bhreatain. Ba iri Amach 1916 a ehuir rus le saoirse na hireann, fach, agus shin i leith is mar sin a mheas daoine .

I ndiaiclh an iri Amach in lnis Crthaiclh, gabhaclh daoine ar fud an chontae. N glaigh amhin a bh ina mease, fach, aeh daoine a bh chun tosaigh i Sinn Fin is i gConraclh na Gaeilge freisin, agus fi roinnt nisintir eile nach raibh lmh n pirt acu in imeachta 1916. Cuireaclh thart ar 150 as Co. Loeh Garman. i gcampa gibhinn Frongoeh. glaigh a bh amuigh san ir Amach a bh ina bhformhr, ach bh daoine mar Thoms D Sionid ann freisin, duine de chinnir Shinn Fin is an Chonartha sa chontae; Con Irwin, bainisteoir an Enniscorthy &ho, a bh ina sheanadir nos dana; agus William Sears, eagarthir an Echo. Bhodar sin uilig gnomhach i Sinn Fin agus i gcraobhseaoileaclh a pholasa, ach n raibh siad pirteach san ir Amach.

Bh muintir Loch Garman pirteach san ir Amach i mBaile tha Cliath. Bh an Ceannfort Willy Brennan-Whitmore i geeannas ar phost i Srid D Chonaill i rith na troda, agus cuireaclh go Frongoch . Maraoclh an Captaen Toms Weafer as lnis Crthaidh sa ghleo ag an mBane Ibeirneach, Srid D Chonaill 26 Aibren. Throid a clhearthir seisean, Pdraig, i mBaile tha Cliath freisin. Throid agus thit Samas Corcorin as th an Chorrin, Guaire, ball den Arm Cathartha, i bhFaiehe Stiabhna. Goineaclh an Captaen Samas Briain as Caislen an Mhuirisigh sa ghleo, agus cuireaclh go Frongoeh . Chabhraigh Samas Riain, mae linn le leigheas as an gcontae, leo sid a bh gonta in Ard-Oifig an Phoist: rinneaclh aire de i

22

roinnt rialtas de chuid Fhianna Fil nos dana. Agus ar ndigh, Michel hAnnrachID as Ros Mhic Thriin, agus Ceatharlach mos dana, a bh gnomhach i gConradh na Gaeilge i mBaile tha Cliath, a scrobh roinnt leabhar Barla, agus a bh ina mhistir ceathrn ar glaigh Bhaile tha Cliath, cuireadh chun bis 4 Bealtaine. Bh seisean agus a dhearthir Einr ag troid in Ard-Oifig an Phoist.

Gabhadh agus cuireadh sa phrosn roinnt ban as Loch Garman i ndiaidh an ir Amach. lna measc bh Neil N Riain, deirfii le Samas; Caitln de Brn as Caislein Rth Rnin, Baile an Droichid, a bh chun tosaigh i gConradh na Gaeilge agus a bh ina seanadir mos dana; agus Meaig N Chaomhnaigh is Meaig Furlong as Pirc Scotar.

Mar gheall ar a n-agslacht thaobh aicme de, agus ar an gcl a bhaineadar amach mos dana, is fi a raibh le r ag an gCigire Contae Sharpe, Constblacht Roga ireann, leis an gCoimisin Fiosraithe ar an ir Amach a athr: "There are no educated people in the Sinn Fin movement in Wexford. They are all neer do wells.,,24

Ag breathn siar thaobh crsa mleata de, ba bheag tbhacht a ndearnadh i gCo. Loch Garman i 1916. Ach an rud a bh tromchiallach-agus measaim go mba chis mhr brid do mhuintir Loch Garman -go raibh an contae pirteach san ir Amach, ar an mbeagn contaetha a bh. "Bh poblacht ceithrel; againn in lnis Crthaidh", a scrobh Sen Etchingham ina thuairisc ar an trimhse sin.25 Bh s tbhachtach do go leor daoine i Loch Garman go raibh an contae 'amuigh'. Bh sillena leithid chontae a raibh cl nisinta chomh suntasach sin air, go hirithe 1798 nuair ab ionann troid Loch Garman agus troid na hireann. Ba mhacalla lnis Crthaidh i 1916 as lnis Crthaidh i 1798.

23

Tagairt

1 Mar shampla, an Dr Eoin Mac 1biarnin, lacht don Irish American Heritage Center, Chicago, 21 Feabhra 1988.

2 Luaite ag John Hutchison, The Dynamics of Cultural Natonalism (Allen and Unwin, Londain 1987).

3 The Irish Volunteer, 7 Feabhra 1914. 4 Robert Brennan, Allegiance (Brn agus Nlin, Baile tha

Cliath 1950), lch 28. 5 Ibid, lch 36. 6 Lgh 36-7. 7 Ibid, 19h 37-8. 8 Samus Dubhghaill, 'When Wexford Rose', hish Independent

1916-66 Supplement, lch 19. 9 Fach Desmond Ryan, The Rising (Golden Eagle, Baile tha

Cliath 1949); Sen Cronin, Oar Own Red Blood (Irish Freedom Press, Baile tha Cliath 1976); Dorothy Macardle, The Irish RepubhC (Gollancz, Londain 1937).

lOAn Ceannfort William J Brennan-Whitmore don dar, 10 Feabhra 1965.

11 Brennan-Whitmore, litir don dar, 12 Mrta 1965. 12 Dubhghaill, 'When Wexford Rose', lch 20. 13 Ibid. 14 T meascn sa chuntas anseo. I Srid Pamell a bh siopa Thomis

U Chlirigh. Irish Freedom ba theideal don phipar, agus i Srid d'Olier a bh a oifIg.

15 Allegiance, lch 56 ar aghaidh. 16 Lch 179. 17 Sen Dwyer (mac le Toms Duibhir), litir don dar, 20

F eabhra 1991. 18 Pdraig Tibn, litir don dar, 19 Mrta 1991. 19 Dubhghaill, 'When Wexford Rose', lch 20; Brennan,

Allegiance, lch 64 ar aghaidh. 20 Brennan, 19h 65-6.

24

21 'When Wexford Rose', lch 20. 22 Brennan, Allegiance, lch 73. 23 'The Diary of Sen Etchingham', Ennscorthy Echo, 29 Mrta

1991, 19h lO-Il. 24 Report of the Royal Commsson on the Rebelijon n Ireland (His

Majesty's Stationery Office, Londain 1916). 25 'The Diary of Sen Etchingham', lch 11.

25

Daoine as Loch Garman a bh pirteach san ir Amach CURTHA CHUN BIS, 4 BEALTAINE Michel hAnnrachin, as Ros Mhic Thriin MARAITHE SA CHATH Samas Corcorin, Tobar Bhrde, Carn an Bhua, a maraodh

i bhFaiche Stiabhna John Cromeen, Baile tha Cliath, arbh as Baile mainn, Fearna

a shinsir Toms Weafer, lnis Crthaidh, a maraodh sa Bhanc

Ibeirneach, Srid na Mainistreach ochtair/Srid D Chonaill

PIONS AN BHIS (iomalartaithe go dt cig bliana pianseirbhse) Michel de Lsa Sen Etchingham Roiberd Braonin Samas Rafter Risterd Mac an R Samas Dubhghaill Peadar Gallagin PIANSEIRBHS SAOIL Einr hAnnrachin FICHE BLIAIN PROSIN (iomalartaithe go dt deich mbliana) John Tompkins

CURTHA co PROSN KNUTSFORD, 1 BEALTAINE N J adunan, Cill Ghormin E Murphy, Srid D Shilleabhin, Loch Garman

28

I I I

CO PROSN STAFFORD, 3 BEALTAINE J Bolger, an Abhainn Dubh ~ P Wafer, Cnoc Theampall Seanin, lnis Crthaidh

CO PROSN KNUTSFORD, 3 BEALTAINE M Fleming, Sail ille (a raibh baint aige le Loch Garman) W Brennan-Whitmore, Cluain Aoidh, Cam Eolaing

CO PRoSN STAFFORD, 9 BEALTAINE A Allen, 3 Srid an Chaislein, lnis Crthaidh E Black, 1 Lna an Ospidil, lnis Crthaidh W Boyne, 50 Srid na nGael, lnis Crthaidh J Byrne, 19 Bthar an Oilein, lnis Crthaidh P Byrne, 19 Bthar an Oilein, lnis Crthaidh M Cahill, Cno c Theampall Seahin, lnis Crthaidh J Carroll, 27 Srid na nGael, lnis Crthaidh M Carthy, 1 Srid na Sline, lnis Crthaidh P Chapman, Baile Bhuisir, Baile U Mhitigh T Chapman, Baile Bhuisir, Baile U Mhitigh J Coady, Srid nanGael, lnis Crthaidh P Coady, Srid na nGael, lnis Crthaidh J Coady, 24 Srid na nGael, lnis Crthaidh P Colgan, lnis Crthaidh M Connor, Srid Eoin, lnis Crthaidh P Connors, Lna an Ospidil, lnis Crthaidh R Corish, 35 Srid Liam, lnis Crthaidh C Courtney, 5 Srid Nua, lnis Crthaidh J Courtney, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh W Courtney, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh T Cullen, Tiobair Phdraig, Baile Bhaldain M Cullen, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh J Cullen, 6 Srid na Cirte, lnis Crthaidh M Davis, Srid na hEaglaise ochtair, lnis Crthaidh T Devereux, Caislen an Dinigh, an Charraig J Donoghue, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh

29

N Donnelly, 31 Teampall Seanin, Inis Crthaidh D Dorin, 5 Ardn Radharc an Chnoic, Inis Crthaidh J Doolan, 38 Srid Eoin, Inis Crthaidh T Doyle, Srid na hEaglaise ochtair, Inis Crthaidh P J Doyle, Teampall Seanin, Inis Crthaidh A Doyle, Cnoc Theampall Seanin, Inis Crthaidh A Doyle g, Cnoc Theampall Seanin, Inis Crthaidh R Doyle, 66 Srid na nGael, Inis Crthaidh T Doyle, Cnoc Theampall Seann, Inis Crthaidh J Dwyer,Lna an Ospidil, Inis Crthaidh M Ennis, Baile an Chaoil, Inis Crthaidh M Ennis, Tom na Losaide, Inis Crthaidh T Fielding, Baile an Bharunaigh, Loch Garman J Fitzharris, Cluain Haistn, Inis Crthaidh P Fitzpatrick, 15 Srid na Cirte, Inis Crthaidh W Fortune, 5 Pls na Sline, Inis Crthaidh J Franklin, 60 Srid Eoin, Inis Crthaidh M Franklin, Srid Eoin, Inis Crthaidh J Furlong, Coimn Bairrche, Baile de Clir W Gahan, Srid na Dufaire, Inis Crthaidh J Garrett, Teampall Seann, Inis Crthaidh J Goodall, Fala an Mhaidiln, Inis Crthaidh W Gorman, 3 Ardn Chomhairle an Bhaile, Inis Crthaidh J Hayes, Baile an Droichid, Loch Garman T Hayes, 7 Srid na Cirte, Inis Crthaidh T J Hayes, 6 Srid na Cirte, Inis Crthaidh M Heffernan, Myra Lodge, Inis Crthaidh W Hendrick, 2 Srid Nua, Inis Crthaidh M Holbroke, Teampall Seanin, Inis Crthaidh C J Irwin, Teach Chill Cheanannin, Inis Crthaidh J Jordan, 11 Srid Nua, Inis Crthaidh P Kavanagh, 35 Srid Eoin, Inis Crthaidh J Kavanagh, An Tiobar, Dn Chormaic J Kehoe, Baile na bPiarsach, Inis Crthaidh P Kehoe, an Baile Bocht, Baile an Droichid

30

P Kehoe, Lna an Ospidil, lnis Crthaidh P Kehoe,Pirc na Sride, Baile de Clir P Kehoe, Riversdale, lnis Crthaidh M Kelly, an Cuar Dubh, lnis Crthaidh P Kelly, Srid na Sline, lnis Crthaidh J Lacey, Srid na Sline, lnis Crthaidh J Leacy, Teampall Seanin, lnis Crthaidh T Maher, 33 Bthar an Oilein, lnis Crthaidh W Maddock, Tiobar Phdraig, Dn Chormaic T MacCarthy, 17 Srid Sheoirse, lnis Crthaidh J Moran, Srid na hEaglaise, lnis Crthaidh M Moran, Pls na Mainistreach, lnis Crthaidh T Moran, Baile Shein, Dn Chormaic J Morgan, Pls na Mainistreach, lnis Crthaidh J Murphy, an Seanhalla, Baile an Droichid, Loch Garman J Murphy, 4 an tSrid Mhr, lnis Crthaidh J Murphy, 15 Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh P Murphy, Srid na hEaglaise ochtair, lnis Crthaidh P Murphy, 14 Srid Nua, lnis Crthaidh P Murphy, 31 Teampall Seanin, lnis Crthaidh W Murphy, 2 Rimse Nua, lnis Crthaidh B Murray, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh J Neill, Lna an Ospidil, lnis Crthaidh M Nolan, Lna an Ospidil, lnis Crthaidh D O'Brien, 48 Srid na nGael, lnis Crthaidh J O'Brien, 48 Srid na nGael, lnis Crthaidh M O'Brien, Lna an Ospidil, lnis Crthaidh P Cogin, 10 Srid na nGael, lnis Crthaidh T Cogin, Srid na nGael, lnis Crthaidh D O'Connor, 11 an tSrid Mhr, lnis Crthaidh J O'N eill, Cno c na Mainistreach, lnis Crthaidh M O'Neill, 8 Srid na nGael, lnis Crthaidh J O'Reilly, Brs, Cluain Aoibhinn, Guaire J O'Reilly, Teampall Seanin, lnis Crthaidh S Sionid, Srid Grattan, Loch Garman

31

S Sionid, 8 an tSrid Mhr, lnis Crthaidh T D Sionid, 21 Srid na Sline, lnis Crthaidh E Redmond, 15 Srid na Cirte, lnis Crthaidh P Rigley, 10 Srid na Cirte, lnis Crthaidh J Rossiter, 62 Srid Eoin, lnis Crthaidh W Royce, 6 Srid na Sline, lnis Crthaidh W Ruth, 72 Srid Eoin, lnis Crthaidh P Sheehan, 28 Srid na nGael, lnis Crthaidh M Sheil, 30 Srid na Sline, lnis Crthaidh P Smyth, 3 Cnoc an Chaislein, lnis Crthaidh J Stafford, Muileann Scair, Dn Chormaic TStafford, na Cilte, Baile an Bharnaigh, Loch Garman W Stafford, na Cilte, Baile an Bharnaigh, Loch Garman T Stokes, 11 Srid na Dufaire, lnis Crthaidh W Thorpe, Cnoc Theampall Seanin, lnis Crthaidh T Treanor, lostin Radharc an Oilein, lnis Crthaidh P Tumbleton, Srid Mhuire, lnis Crthaidh P Tyrell, 10 Srid na Dufaire, lnis Crthaidh

. P Walsh, Seansrid na hEaglaise, Inis Crthaidh J Whelan, Srid Eoin, lnis Crthaidh

. JWhelan, 10 Srid Nua, lnis Crthaidh M White, Srid an Chaislein, lnis Crthaidh lWilson, 2 ~naan Ospidil, lnis Crthaidh

GOPROSNWANDSWORTH, 9 BEALTAINE . James Armstrong, an Gallbhaile, lnis Crthaidh

Michael Barnes, Fearna Thomas Barnes, Fearna Myles Breen, Tigh na Sruthla, F earna Joseph Breen, Tigh na Sruthla, Fearna

'. Matthew Brennan, Cam Eolaing, Fearna James Breslin, Fearna John Byrne, an Ascaill, Guaire John Connors, Coill Thomis, Fearna Michael Doyle, th an Chorrin, Guaire

32

James Doyle, F earna Martin Dunbar, Pls an Chaislein, Fearna Joseph Funge, Cuan Bhaile na Cirte, Guaire Patrick Rogan, an tSrid Mhr, Guaire John Kinch, Fearna John Kavanagh, Fearna William Kavanagh, Fearna Moses Kenny, 65 an tSrid Mhr, Guaire Robert Kinsella, F earna Andrew McCann, Guaire Edward McDonagh, Srid Sheoirse, Guaire Edward McDonald, CoiU Bhr, Cam Eolaing James Murphy, Fearna Matthew Murphy, Fearna Patrick Murphy, Fearna James O'Brien, Caislen an Mhuirisigh, CiU Mhucraise John O'Byrne, Teach na Cile sle, Guaire Peter O'Neill, Pls Mhidl, Guaire James Quinn, Pirc Cham Eolaing Owen Redmond, Fearna Thomas Roche, Fearna Patrick Ronan, Fearna Thomas Scallon, Guaire Patrick Whelan, Fearann na Coille, Fearna Thomas Whelan, Fearna

GO PROSN W AKEFIELD, 13 BEALTAINE Fintan Burke, Srid Sheoirse, luis Crthaidh James Clegg, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin Michael Connors, Bthar Ros Mhic Thriin, lnis Crthaidh M Deegan, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin Charles Doyle, Baile D Chearnaigh, Fearna John Doyle, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin William Doyle, Srid Roibeird, Ros Mhic Thriin Daniel Evoy, Lna na Priireachta, Ros Mhic Thriin

33

John Fanning, Srid Liam, Ros Mhic Thriin Michael Foley, Ros Mhic Thriin Daniel Fortune, Baile U Chonnmha, Guaire John Gallagher, Cno c Theampall Seanin Patrick Hayden, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin Daniel Hanley, Ros Mhic Thriin J Hardey, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin J Hedley, Srid na nGael, lnis Crthaidh Tim Kehoe, Srid Eoin, Ros Mhic Thriin John Kavanagh, Baile an Mhuilinn, Fearna John Kelly, Cluain Aoidh, Fearna James Kelly, Cluain Aoidh, Fearna Patrick Kenny, Fearann na Coille, Fearna John Kent, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin William Lennon, Pirc Mhaoilir, Ros Mhic Thriin Lawrence Lynch, Srid na Cirte, lnis Crthaidh James Lyng, Baile na Bnige Patrick May, an tSrid Thuaidh, Ros Mhic Thriin Joseph MacCarthy, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin T McGrath, Srid Eoin, Ros Mhic Thriin . M McGrath, Baile Liam, Ros Mhic Thriin Fred McLoughlin, an Gleann Mr, Loch Garman EdJ Murphy, Srid na C, Ros Mhic Thriin Jer Murphy, an Brca, Fearna D Murphy, an Brca, Fearna James Murphy, Cearng an Mhargaidh, Bun Clid William Murphy, Srid an Droichid, Ros Mhic Thriin John Murphy, Srid na C, Ros Mhic Thriin John Murphy, Ros Mhic Thriin John Neill, Srid na nGael, Inis Crthaidh Michael 'Keeffe, Srid Liam, Ros Mhic Thriin John Q'Kennedy,' Ros Mhic Thriin Michael J Q'Kennedy, Ros Mhic Thriin Philip A Q'Kennedy, Ros Mhic Thriin S Q'Leary, Srid na C, Ros Mhic Thriin

34

J O'N eill, Srid Eoin, Ros Mhic Thriin Michael O'Neill, Fearna W O'Toole, Srid na hEaglaise ochtair, lnis Crthaidh James Prendergast, Srid na C, Ros Mhic Thriin John Roche, Srid na hEaglaise, Fearna Joseph Selby, Coirnal na C, Ros Mhic Thriin Michael Sheehan, an tSrid Thuaidh, Ros Mhic Thriin John Sunderland, Fearna Michael Sinnott, Baile na Coille, Fearna Pierce Synnott, Pls Mhidl, Guaire John Travers, Baile Mhuircheartaigh, lnis Crthaidh Martin Travers, Ros Mhic Thriin James Walshe, an tSrid Theas, Ros Mhic Thriin Peter Warner, Srid na C, Ros Mhic Thriin

GOPROSNWANDSWORTH, 13 BEALTAINE Myles Redmond, 6 Srid Pamell, Loch Garman

GO PROSN GHLASCH, 20 BEALTAINE Edward Foley, 14 an tSrid Mhr ochtair, Loch Garman Tho'mas Kelly, 14 an tSrid Mhr ochtair, Loch Garman John Maguire, 6 an tSrid Thuaidh, Ros Mhic Thriin Thomas Murphy, Tigh na Sruthla, Fearna Matthew O'Connor, Barr ile, Cill Chota, lnis Crthaidh T J O'Kennedy, 4 an tSrid Mhr Thuaidh, Loch Garman

GO PROSN LEWES, 20 BEALTAINE Remy Abernatty, Cnoc Theampall Seanin, lnis Crthaidh Thomas Connolly, Droim Gabhail, lnis Crthaidh John Davis, Cno c Theampall Seanin, lnis Crthaidh Michael Doyle, Cnoc Theampall Seanin, lnis Crthaidh Matthew Ryland, Droim Gabhail, lnis Crthaidh Philip Lennon, Srid Eoin, Ros Mhic Thriin Patrick McGrath, Cno c na Dufaire, lnis Crthaidh Arthur Murphy, 50 Srid Eoin, lnis Crthaidh

35

Felix: Murphy, Gleann na Muitnhneach, lnis Crthaidh John O'Brien, 4 Seansrid na hEaglaise, lnis Crthaidh Denis O'Connor, 26 an tSrid Mhr, Inis Crthaidh Patrick Sinnot, Bellefield, Inis Crthaidh Patrick Tobin, Cnoc an Bhithrin, Inis Crthaidh Thomas Watkins, Teampall Seanin, lnis Crthaidh

GO PROSN PHEAIRT, 20 BEALTAINE Patrick Boland, Feama James Carroll, F earna James Curran, Bun Clid William Kelly, Cluain Dith, Inis Crthaidh William Lyons, Feama

GOPROSNWOKING, 20 BEALTAINE James Cleary, Srid na nGael, lnis Crthaidh James Cullen, Bellefield, Inis Crthaidh JamesJ Cullen, Srid na nGael, Inis Crthaidh Eugene Devereaux, 18 Srid Sheoirse, Inis Crthaidh Peter Dwyer, Tom na Losaide, Inis Crthaidh William Fenlon, Lna an Ospidil, Inis Crthaidh James Larkin, Teampall Seanin, Inis Crthaidh James Murphy;, Droichead Carley, Inis Crthaidh Ed Rossiter, Teampall Seanin, lnis Crthaidh John Weafer, Teampall Seanin, Irris Crthaidh

GO PROSN W AKEFIELD, 2 MEITHEAMH ndrew McKeever, Srid na Cirte, lnis Crthaidh Patrick Tompkins, Tom Bhroic, Baile U Cheamaigh

GO PROSN W ANDSWORTH, 2 MEITHEAMH Ambrose Martin, Baile na Cais e

GO PROSN KNurSFORD, 7 MEITHEAMH Edward Dundon, an Bhuiros, Co. Cheatharlach (dochtir a

36

d'fhreastail go minic ar chomplachta na nglach in lnis Crthaidh)

Arthur Dunne, 3 Srid na nGael, lnis Crthaidh N] Murphy, 11 Srid Monck, Loch Garman

GO PROSN KNUTSFORD, 16 MEITHEAMH Edward Hearne, Gleann na Muimhneach, lnis Crthaidh Thomas Stokes, 11 Srid na Dufaire, lnis Crthaidh

SCAOILEADH LEIS NA PROSNAIGH SEO I nDIAIDH FIOSRAITHE Ceantar Ins Crthlldh:

A Allen William Boyne P] Byrne ] Carroll Michael Carthy P Connors William Courtney ] ames Donahoe James Doyle oP] Doyle RDoyle ] ames Dunbar MEnnis

. ] Fitzharris R Fitzpatrick WFortune ] Godkin William Gorman Thomas Hayes Thomas Hervey Michael] ordan ] ohn Kavanagh Michael Kavanagh Patrick Kavanagh

37

Thomas Keegan ] Kehoe Patrick Kehoe P Kelly Michael Kirwan William Lyons ] McGuire Michael Moran James Murphy Matthew Murphy Robert Murphy Ben Murray ] Murray FNewsome Michael N olan ]ohn]oseph O'Brien P O'Keeffe Lar Lacey ] O'Neill Michael O'N eill Patrick Rigley William Ruth M] Sheil ] ames Sinnott

P Smith James Whelan ; P Stokes John Whelan

T Stokes Patrick Whelan Michael Sutton Michael White TWatkins RWilson

Ceantar Fheama: - D Buder (Baile na Cirte) JohnKinch James Carroll WLyons James Doyle James Murphy (Bun Clid) Martin Dunbar Matthew Murphy Patrick Hogan MJ O'Neill '~ . John Kavanagh Patrick Whelan

Ceantar Ros Mhic ThniJin: J Clegg Daniel McEvoy James Clegg TMcGrath Michael Crowley EJMurphy MJ Crowley John Murphy Martin Deegan William Murphy John Doyle MJ O'Kennedy William Doyle P A O'Kennedy JamesFanning Sen O'Kennedy DJHanley Simon O'Leary John Hardey John O'N eill

'i' Patrick Hayden J Prendergast TKehoe ~Michael Sheehan Thomas Kelly Joseph Skelly John Kent Michael Travers William Lennon Peter Warner Patrick Ling

Ceantar Ghuaire: Michael Doyle Daniel Fortune Moses Kenny

Ceantar Dhn Chormaic: Thomas Chapman James Hayes (Baile an Thomas Cullen Droichid)

38

J Kavanagh William Maddock

Ceantar Loch Gannan: Richard Corish JLDoyle

John Stafford

John Murphy Thomas Stafford

AINMNEACHA AT AR LIOSTA NA nIMTHEORANNAITHE IBHFRONGOCH

Patrick Boland James Breslin James Cleary T Clifford ArthurDunn Peter Dwyer Joseph Furlong Edward Hearne William Kelly MattKent Laurence Lynch TomFMaher William Moran

Denis Murphy John Murphy TMurphy Dan O'Connor James O'Dwyer Myles Redmond William Rice William Sears Malachi Sweetman John Synnott John Tobin RWhelan Edward Wilson

I lV1EASC BHAILL CHUMANN NA MBAN BH na Brennan (ne Bolger) Mary Ellen Kehoe (ne Goff) Caitln de Brn N eil N Riain May Hearne (ne Murphy) Eileen O'Hegarty Eileen Keegan Margaret Walshe GLAIGH A GHLAC PIRT ACH NACH BHFUIL TAIFEAD

AR !AD A BHEITH GAFA N COINNITHE Ed Balfe T Condon James Balfe Joe Cummins John Brady William Darcy Joseph Cardiff Dick Donahoe John Carley S Do:r;tahoe

!( Jack Carroll Denis Doran ~,

39

P Fenlon HarryGoff Henry Goff James Healey THearne Jack Lacey ,Fred Lawton Patrick Maddock Jack Murphy James Murphy Philip Murphy Jack Q'Connor

Phil Q'Connor Patrick Pierce William Quir~e James Roche Laurence Roche MTobin PTobin Patrick Walsh James Walshe Joseph Walshe James Whelan

Ar ndigh bh daoine eile a bh pirteach san iri amach i Loch Garman, agus Carmanaigh a throid in iteanna eile, . ach t a n-ainmneacna caillte, mr an trua. D'ullmhaigh Ruair Murchadha, Bun Clid {nach maireann} an liosta seo in ind leis an dar.

40