De economische impact van HIV/AIDS in...

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

De economische impact van HIV/AIDS in Afrika

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master in de algemene economie

Caroline Clarinval

onder leiding van

Prof. Koen Schoors

Permission

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag

geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.

Caroline Clarinval

Deze masterproef is niet zomaar tot stand gekomen zonder hier en daar wat

tegenslagen. Daarom had ik graag een aantal mensen bedankt die elk op hun

eigen manier een bijdrage hebben geleverd en het zo mee mogelijk hebben

gemaakt deze masterproef tot een goed einde te brengen.

Eerst een vooral was het even zoeken naar een geschikt onderwerp. Na vele

pogingen ben ik uiteindelijk bij mijn promotor, Koen Schoors, terecht gekomen

die mij op de juiste weg heeft gebracht. Hij is dan ook de eerste waar ik mij naar

richt in dit woord vooraf. Door het verstrekken van waardevolle hulp en richtlijnen

tijdens dit werk ben ik tot dit resultaat gekomen.

Daarnaast bedank ik iedereen die er al dan niet rechtstreeks toe bijgedragen

heeft deze eindverhandeling tot een goed einde te brengen. Zo is het door mijn

ouders mogelijk geweest om mijn master in de algemene economie in Gent te

volgen. Ik bedank ook mijn vrienden, kennissen en Bart Deygers van het

Taalcentrum van de Universiteit van Gent voor het verscheidene keren nalezen

van de masterproef en het geven van nuttige tips.

Ook de bibliotheken van de Universiteit van Gent en de Université Libre de

Bruxelles hebben mij geholpen in het verzamelen van de nodige litteratuur voor

deze masterproef.

Mei 2010,

Caroline Clarinval

1

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE ....................................................................................................................................... 1

AFKORTINGEN ............................................................................................................................................. 3

LIJST VAN FIGUREN ................................................................................................................................... 4

LIJST VAN GRAFIEKEN .............................................................................................................................. 4

LIJST VAN TABELLEN ................................................................................................................................ 4

INLEIDING...................................................................................................................................................... 5

1. SITUATIESCHETS VAN HIV/AIDS IN AFRIKA ................................................................................. 7

1.1. ENKELE BELANGRIJKE BESCHOUWINGEN ........................................................................................ 7 1.2. DEFINITIES ....................................................................................................................................... 8

1.2.1. HIV/AIDS ............................................................................................................................... 8 1.2.2. Gezondheid .......................................................................................................................... 9

1.3. HIV/AIDS: ZIJN EVOLUTIE SINDS ZIJN OPKOMST ........................................................................... 10 1.4. DE ACTUELE ECONOMISCHE TOESTAND VAN AFRIKA ..................................................................... 13

1.4.1. De economische evolutie van Afrika ............................................................................. 13 1.4.2. Globalisering en de verarming van Afrika .................................................................... 15

1.5. DEEL 1: SLOTBESCHOUWINGEN ..................................................................................................... 17

2. HIV/AIDS IN AFRIKA: EEN ONTWIKKELINGSHATER ................................................................. 18

2.1. VERBAND TUSSEN HIV/AIDS EN ARMOEDE ................................................................................... 18 2.2. DEMOGRAFISCHE GEVOLGEN ......................................................................................................... 20

2.2.1. Het demografische probleem in Afrika ......................................................................... 20 2.2.2. Demografische gevolgen van HIV/AIDS ........................................................................ 20

2.3. MICRO-ECONOMISCHE GEVOLGEN: GEVOLGEN VOOR DE TEWERKSTELLING EN VOOR DE OPVOEDING ...................................................................................................................................................... 24

2.3.1. Gevolgen voor de opvoeding.......................................................................................... 24 2.3.2. Gevolgen voor de tewerkstelling ................................................................................... 25

A. De Gevolgen .......................................................................................................................................... 25 B. De rol van de bedrijven om de epidemie te beperken .................................................................... 26

2.3.3. Gevolgen op het gezondheidszorgsysteem ................................................................. 27 2.4. DE MACRO-ECONOMISCHE DIMENSIE VAN HET PROBLEEM ............................................................. 29 2.5. DEEL 2: SLOTBEMERKINGEN .......................................................................................................... 34

3. ANALYSE VAN DE ACTIES VAN VERSCHILLENDE BETROKKENE ACTOREN..................... 36

3.1. DE NEOLIBERALE IDEOLOGIE EN DE INTERNATIONALE BETREKKINGEN .......................................... 36 3.2. PROBLEMEN MET DE INTERNATIONALE INSTELLINGEN ................................................................... 38

3.2.1. De interne organisatie de overheersing van de ontwikkelde landen erin ............... 38 A. Het IMF .................................................................................................................................................... 38 B. De Wereldbank ...................................................................................................................................... 39 Opmerking: Gemeenschappelijke problemen van het IMF en de Wereldbank ............................................ 40 C. De WTO................................................................................................................................................... 40 D. De G8 ...................................................................................................................................................... 41 E. UNAIDS ................................................................................................................................................... 41

3.2.2. Hun actie ............................................................................................................................. 43 A. Analyse van de Middellange termijn Plannen (MTP’s) ................................................................... 43 B. De programma’s van structurele aanpassing .................................................................................. 44

2

C. Het HIPC (Heavily Indebted Poor Countries) initiatief .................................................................... 47 3.2.3. Waarom geen nieuw Marshallplan voor Afrika?.......................................................... 49

3.3. HET INTELLECTUELE EIGENDOM..................................................................................................... 49 3.3.1. De reden.............................................................................................................................. 49 3.3.2. Het ontstaan van de TRIPS.............................................................................................. 50 3.3.3. De Verklaring van Doha ................................................................................................... 51

3.4. DE AFRIKAANSE STAAT ................................................................................................................. 53 3.4.1. De verantwoordelijkheden van de staat ........................................................................ 53 3.4.2. Gevolgen van HIV/AIDS voor de Afrikaanse staat ...................................................... 55 3.4.3. Hoe kan de Afrikaanse staat HIV/AIDS bestrijden? .................................................... 58

3.5. DEEL 3: SLOTBEMERKINGEN .......................................................................................................... 59

4. DE GEVOLGEN VAN HIV/AIDS: EEN SYNTHESE......................................................................... 61

4.1. GEVOLGEN VOOR HET ARBEIDSKAPITAAL ...................................................................................... 61 4.2. EEN MACRO-ECONOMISCH MODEL OM DE TOESTAND TE VERKLAREN ............................................ 62

4.2.1. Sommige beperkingen ..................................................................................................... 62 4.2.2. Het model ........................................................................................................................... 63

5. DE BURGERMAATSCHAPPIJ: EEN HOOP? ................................................................................. 66

5.1. EEN DEFINITIE ................................................................................................................................ 66 5.2. GEBREK AAN COÖRDINATIE EN AAN DUIDELIJKHEID....................................................................... 67

5.2.1. De hulp van het Noorden ................................................................................................. 67 5.2.2. De toestand in het Zuiden ............................................................................................... 70

A. Is staataanwezigheid wenselijk? ........................................................................................................ 70 a. Voor- en nadelen .............................................................................................................................. 70 b. Zuid-Afrika als voorbeeld................................................................................................................ 71

B. Een continent, twee toespraken ......................................................................................................... 72 a. Het geloof en een echtelijke trouw als oplossingen................................................................... 72 b. Alles mogelijk te doen om mensen te helpen.............................................................................. 73

5.3. DEEL 5: SLOTBEMERKINGEN .......................................................................................................... 74

CONCLUSIE ................................................................................................................................................ 75

BIBLIOGRAFIE............................................................................................................................................ 78

ARTIKELEN ................................................................................................................................................. 78 BOEKEN ..................................................................................................................................................... 80 INTERNET ................................................................................................................................................... 81 ANDERE BRONNEN ..................................................................................................................................... 83

BIJLAGEN

3

Afkortingen

ABC methode: Abstinence, Be faithful, use Condoms

AFSA: Aids Foundation South Africa

ARV: Antiretrovirale middel

BBP: bruto binnenlands product

BBC: British Broadcasting Corporation

EU: Europese Unie

HIPC: Heavely Indebted Poor Countries

HIV/AIDS: human immunodeficiency virus/ acquired immuno deficiency syndrome

IMF: Internationaal Monetair Fonds

MDGS: Millennium Development Goals

MTP: Middellange Termijn Plan NGO: niet-gouvernementele organisatie

OIT: Organisation internationale du travail PPTE: Pays Pauvres Très Endettés

PRSP: Poverty Reduction Strategy Papers RTBF: Radio-Télévision de la Communauté française

SIE: Second Independent Evaluation

SOA: seksueel overdraagbare aandoeningen TAC: Treatment Action Campaign

TERG: Technical Evaluation Reference Group

TRIPS: trade-related aspects of intellectual property rights ADPIC: Accord sur les

aspects des droits de propriété intellectuelle touchant au commerce UNAIDS: The Joint United Nations Programme on HIV/AIDS ONUSIDA:

Programme Commun des Nations Unies sur le VIH/SIDA

USSR: Unie van Socialistische Sovjetrepublieken

VN: Verenigde Naties

VS: Verenigde Staten

WGO: Wereldgezondheidsorganisatie OMS: Organisation Mondiale de la Santé

WTO: World Trade Organisation OMC: Organisation Mondiale du Commerce

(Wereldhandelsorganisatie)

4

Lijst van figuren Figuur 1: De macro-economische impact van HIV/AIDS p. 29

Figuur 2: Impact van de Hollandse Ziekte op de economie p. 32

Lijst van grafieken Grafiek 1: HIV incidentie volgens transmissiefactoren p. 11

Grafiek 2: Gevolgen van HIV/AIDS op de arbeidsproductiviteit p. 16

Grafiek 3: Levensverwachting op de geboorte en BBP per capita in 169 landen

tussen 1975 en 2005 p. 19

Grafiek 4: Top 10 vrouwelijke sterfgevaloorzaken ter wereld p. 22

Grafiek 5: Verschil tussen mannen en vrouwen wat prevalentie betreft p. 22

Grafiek 6: Kindersterfte met en zonder AIDS in gekozen landen p. 23

Grafiek 7 : Geboorten met en zonder AIDS in Botswana p. 23

Grafiek 8 : Verschil tussen alle kinderen en weeskinderen

wat schoolaanwezigheid betreft p. 25

Grafiek 9: Het toepassen van de patenten

in het kader van HIV/AIDS, tuberculose en malaria, tussen 1980 en 1998 p. 28

Grafiek 10: Het toepassen van de patenten in het kader van HIV/AIDS,

tuberculose en malaria

door publieke en private instellingen en door universiteiten p. 28

Grafiek 11: HIV bestedingen volgens verschillende programma’s p. 63 Grafiek 12: Impact van HIV/AIDS op verschillende factoren

(BBP, BBP per capita, optimale spaarquote en bevolking) p. 65

Lijst van tabellen Tabel 1: Het gewicht van de buitenlandse directe investeringen per continent p. 14 Tabel 2: De impact van HIV/AIDS op de levensverwachtingindicatoren p. 21 Tabel 3: Beleidsbeslissingen, impact van deze beslissingen

en spreiding van HIV/AIDS p. 46 Tabel 4: Publieke evaluatie van economisch management door de regering,

zuidelijk Afrika, 1999-2000 p. 55

Tabel 5: Impact van HIV/AIDS op het democratische proces p. 57

Tabel 6: Economische kosten en winsten van zeer actieve antiretrovirale middelen p. 58

Tabel 7: Beschikbare middelen voor HIV/AIDS in 2008 p. 69

5

Inleiding

In Europa worden gezondheidsproblemen meestal beschouwd als individuele

problemen. In België kunnen mensen rekenen op een erg geavanceerde

gezondheidszorg. Bovendien beschikken we over een sterk uitgebouwde sociale

zekerheid en worden onze rechten beschermd in geval van ziekte. Toch is dit niet

overal ter wereld zo en hebben gezondheidsproblemen soms zware gevolgen. Deze

scriptie handelt over de impact van HIV/AIDS in Afrika. Gezondheidsproblemen zijn

in Afrika meer dan een louter individueel probleem, ze hebben er impact op de hele

samenleving. Armoede en de slechte infrastructuur in Afrikaanse landen maken het

er vaak nog erger. In het geval van HIV/AIDS komt daar nog bij dat HIV/AIDS een

zware en nog niet behandelbare ziekte is. Als ARV (antiretrovirale middelen die

medicijn zijn die besmette mensen helpen om langer te leven) al bestaan, zijn ze

vaak te duur en niet beschikbaar voor de Afrikaanse bevolking.

In deze masterproef zullen verschillende zaken aan bod komen. Het eerste hoofdstuk

schetst het algemene kader. Hierbij wordt HIV/AIDS gedefinieerd en wordt de

evolutie ervan beschreven. Ook de economische toestand van Afrika komt aan bod.

Dit om te bepalen wat HIV/AIDS is, en om aan te geven wat de Afrikaanse

economische problemen zijn. In het tweede hoofdstuk worden de gevolgen van

HIV/AIDS geanalyseerd. Hieruit zal blijken dat HIV/AIDS een belangrijke economisch

probleem vormt. Bovendien heeft HIV/AIDS een impact op de Afrikaanse

levensverwachting, vruchtbaarheid, opvoeding en tewerkstelling. Ook zijn er

aanzienlijke gevolgen voor het Afrikaanse gezondheidsysteem. Daarnaast zijn er ook

macro-economische gevolgen. Er zal blijken dat staten getroffen door HIV/AIDS

gevaar lopen met betrekking tot hun toekomst en levensvatbaarheid.

Daar waar de eerste hoofdstukken een voorstelling en een analyse van de impact

van HIV/AIDS in Afrika vormen, is hoofdstuk 3 is dynamischer van opzet waar de

verschillende acties van de betrokkenen partijen beschreven zullen worden.

Verschillende internationale instellingen zullen aan bod komen. Ook hun interne

organisatie en programma’s zullen overlopen worden. Met betrekking tot de interne

organisatie zullen we zien dat het gewicht van de Afrikaanse staten in deze

6

organisaties erg beperkt is. Daarnaast lijden ze vaak aan een gebrek aan efficiëntie.

We gaan op zoek waar ze faalden om Afrika te helpen. Ook zullen de Afrikaanse

staten zelf beschouwd worden. Deze lijden vaak aan corruptie, mismanagement,

enzovoort. Het hoeft geen verdere uitleg dat dit gevolgen op de gezondheidszorg in

deze landen heeft.

Een vierde hoofdstuk tracht een samenvatting te bieden van de gevolgen van de

HIV/AIDS-problematiek op het arbeidskapitaal en schetst een macro-economisch

model om de toestand uit te leggen. Dit gebeurt na de analyse van de voorafgaande

elementen omdat deze cruciaal zijn om het model en de gevolgen op het

arbeidskapitaal te begrijpen. Het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 5, analyseert de acties

van de burgermaatschappij. Dit wordt hieronder afzonderlijk beschouwd aangezien

ze op een andere manier in de litteratuur geanalyseerd wordt dan de hiervoor

beschreven instellingen.

Hierna zal het mogelijk te worden een conclusie te trekken en op de vraag “Wat is de

economische impact van HIV/AIDS in Afrika?” een antwoord te formuleren. Niettemin

moeten er enkele kanttekeningen geplaatst worden (zie ook hoofdstuk 1 daarover).

Afrika is een continent en bovendien is het moeilijk de economische impact van

HIV/AIDS in Afrika erg beknopt weer te geven. De toestand verschilt van land tot

land. Ook was het niet steeds evident recente gegevens te vinden.

7

1. Situatieschets van HIV/AIDS in Afrika

Zoals in de inleiding reeds vermeld werd is dit deel slechts een voorstelling van het

onderwerp. De bedoeling is hier de basis voor de scriptie te leggen. Verschillende

zaken zullen hieronder aan bod komen: het verschil tussen het Noorden van Afrika

en het Zuiden, het probleem met de gebruikte gegevens en het begrip dat auteurs

over gezondheid hebben. Daarna zal HIV/AIDS gedefinieerd worden. Ook de

evolutie van de ziekte zal beschreven worden. Ten slotte worden de economische

toestand en evolutie van Afrika geanalyseerd. Hierbij komt ook de impact van de

globalisering op het continent aan bod.

1.1. Enkele belangrijke beschouwingen

Waarom is HIV/AIDS in Afrika een onderwerp dat een nader onderzoek vereist?

Volgens Whiteside, is HIV/AIDS de meeste verwoestende epidemie in de recente

geschiedenis (Whiteside, A., 2002, p. 313). In 2000 werden wereldwijd ongeveer 58

miljoen mensen getroffen door HIV/AIDS en waren er 22 miljoen HIV/AIDS-

gerelateerde sterfgevallen. Soms wordt HIV/AIDS vergeleken met de Spaanse griep

(idem) of met de pest in de Middeleeuwen (Young, A., 2005, p. 424). Het grootste

verschil met andere ziekten is dat mensen niet rechtstreeks van HIV/AIDS sterven

(Gould, W.T.S., p. 476). Ze sterven omdat hun immuunsysteem vernietigd wordt 1. In

Zuid-Afrika zijn er 1600 nieuwe besmettingen per dag, één volwassene op vier is

door AIDS getroffen in Namibië, Zimbabwe, Botswana en Swaziland (Poku, N. &

Freedman, J., 2005, p. 666). Toch moet opgemerkt worden dat er een grote

variabiliteit is tussen landen in het Zuiden van Afrika (Whiteside, A. in Poku, N. &

Whiteside, A., 2004, p. 1). De prevalentie2 varieert veel van land tot land: zo was in

2004 de prevalentie gelijk aan 0,08 procent in Mauritius, tegenover 38,5 procent in

Botswana. Er bestaat ook een grote discrepantie tussen de Afrikaanse landen

getroffen door AIDS3 (Le Monde, 10.08.2008,): Zo besteedt Kenia bijvoorbeeld acht

keer meer aan de strijd tegen HIV/AIDS (US$ 765 per persoon voor 1,7 miljoen

1 Zo heeft de directeur van de World Food Programme in 2002 erkend dat het probleem in Zuidelijk Afrika niet de droogte maar HIV/AIDS was, in die zin dat de ziekte de economische toestand verslechtert. Zie Whiteside, A. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p. 2 en zie 1.2.1. voor de definitie van HIV/AIDS 2 Zie definitie p. 10 3 Zie ook 3.4. over de Afrikaanse staat voor de redenen

8

getroffen mensen) dan Zimbabwe (US$ 98 per persoon voor 1,3 miljoen getroffen

mensen).

Deze masterproef zal zich concentreren op Sub-Sahara Afrika. Afrika is de regio die

het sterkst getroffen wordt door HIV/AIDS. Nochtans is de situatie in het Zuiden van

Afrika erg verschillend van deze in het Noorden. De toestand van de vrouwen, de

eerste seksuele ervaringen en de solidariteit tussen mensen worden doorgaans

anders beleefd in de twee regio’s. Daarenboven blijkt dat Maghreb minder getroffen

is door HIV/AIDS dan zuidelijk Afrika (Ouedraogo, D., 2007, pp. 9-10).

Verder is het belangrijk aan te geven dat in deze masterproef verschillende

gegevens gebruikt worden (Barnett, T. & Whiteside, A., 2001, pp. 371-373). De

impact van HIV/AIDS is heel moeilijk te meten. AIDS vormt soms een stigma4.

Mensen proberen hierdoor vaak hun ziekte te verbergen5. HIV/AIDS is een lang

proces en dus weet men niet altijd wanneer de impact moet ingeschat worden.

Internationale instellingen6 (zoals de Wereldbank en UNAIDS [The Joint United

Nations Programme on HIV/AIDS]) hanteren soms verschillende data en het verschil

tussen de twee kan heel groot zijn. Ook zijn gegevens over het sterftecijfer slechts

sporadisch beschikbaar in zuidelijk Afrika (Jasseh, M. & Timaeus, I.M., 2004, p. 757).

Registratie gebeurt vaak uitsluitend in een beperkt aantal steden.

1.2. Definities

1.2.1. HIV/AIDS

HIV staat voor Human Immunodeficiency Virus (Ouedraogo, 2007, p. 13). Dit virus

vernielt de cellen die ons lichaam verdedigen tegen micro-organismen en/of tegen

kankercellen. Hierdoor wordt ons immuniteitsysteem aangetast, waardoor infectieuze

ziekten en kankers zich makkelijker kunnen ontwikkelen. Als een persoon een aantal

van deze ziekten heeft, zegt men dat hij AIDS (Acquired Immune Deficiency

4 In sommige landen zijn mensen getroffen door HIV/AIDS uit hun families verwijderd. De families zorgen helemaal niet voor hen. Zie Barnett, T. & Whiteside, A., 2006, pp. 350-352 5 Voor meer bijzonderheden, zie Ostian, E. & Jacquier, G., 2009 6 Er zijn twee manieren om een instelling te definiëren: dat kan enkel een organisatie- entiteit zijn of dat kan beschouwd worden als “regels, normen en strategieën gevolgd door individu’s die voor of binnen een organisatie werken”. Voor meer bijzonderheden, zie Shiffman, J., 2009

9

Syndrome) heeft. Een seropositieve persoon is iemand die antilichamen heeft

ontwikkeld na de infectie door de HIV. Hij is dus niet noodzakelijk door AIDS

getroffen, maar wel door HIV.

Ten slotte moet vermeld worden dat men niet over één epidemie spreekt maar over

verschillende epidemieën (Organisation Mondiale de la Santé, 2009, p. 4). In het

geval van een prevalentie lager dan 5% is de epidemie weinig uitgebreid en betreft

ze alleen risicogroepen: sekswerkers, drugverslaafden, enzovoort. In het geval van

een geconcentreerde epidemie is de prevalentie hoger dan 5 % in minstens één

subgroep van de bevolking. De prevalentie is lager dan 1% in de steden en bij

zwangere vrouwen. In het geval van een algemene epidemie is de HIV/AIDS-

besmetting onder de bevolking groot. De prevalentie bij zwangere vrouwen is dan

hoger dan 1%.

1.2.2. Gezondheid

Definiëring gezondheid is noodzakelijk om te begrijpen dat HIV/AIDS niet enkel

fysieke gevolgen heeft. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO), kan de

gezondheid omschreven worden als het fysisch, mentaal en sociaal welzijn in een

land7. We kunnen verder gaan met de visie van de aanhangers van een recht op

gezondheid (Evans, T., 2002, p. 198). Volgens hen, moeten de sociale,

economische, politieke omstandigheden voldoende zijn om de welvaart te

verzekeren8.

In verband met HIV/AIDS, kan men zich de vraag stellen of gezondheid een

mondiaal algemeen recht is of niet (Baudry, F., 2006, pp. 35-37). Als dit het geval is,

moet iedereen in de hele wereld van gezondheid kunnen genieten. In meer en meer

programma’s en verklaringen wordt gesproken over het mondiaal algemeen welzijn.

Het probleem is te weten wat deze notie omvat. Bovendien bestaat hierover geen

consensus in de litteratuur en kan de definitie volgens context of/en tijd variëren.

7 In het Engels: “a state of complete physical, mental and social well-being”, zie Evans, T., 2002, p. 198 8 In tegenstelling daarmee geeft de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens geen definitie van het recht op gezondheid. Het recht op gezondheid is alleen maar erkend door andere complementaire rechten. Zie Elangy Botoy, I., 2007, pp. 157-161

10

Ook een ander woord zal aan bod komen in deze scriptie: prevalentie. Prevalentie

identificeert een conditie, de actuele schaal van infectie, en door middel van cijfers

doorheen de tijd, de vooruitgang van de epidemie9.

1.3. HIV/AIDS: zijn evolutie sinds zijn opkomst

Op theoretisch niveau, onderscheiden wetenschappers drie verschillende periodes in

de geschiedenis van HIV/AIDS (Denis, P & Becker, C. 2006, p. 28-30):

- Een periode van ontkenning (1984-1988)

- Een periode van een wereldwijd antwoord, maar van een verticaal

antwoord (1989-1994)

- Een periode van een ruimer antwoord op internationaal gebied (1995-tot

en met vandaag). Deze periode wordt gekenmerkt door de toevloed van

geld door internationale instellingen en het ontstaan van ARV

(antiretrovirale middelen)

Sinds het begin van HIV/AIDS, werd Afrika geassocieerd met HIV/AIDS (Baudry, F.,

2006, p. 38). Sommige wetenschappers hebben zelfs beweerd dat Afrikanen

seksuele relaties met apen hadden (Buvé, A. in Denis, P & Becker, C. 2006, p. 67).

Tegenover deze vooroordelen (zie grafiek 1 hieronder) hebben de Afrikaanse staten

het bestaan van het virus in Afrika ontkend. De ontkenning gebeurde ook omdat het

HIV-virus in Europa met marginale groepen geassocieerd werd10. Niettemin hebben

sommige mensen rechtstreeks gereageerd. In 1987 heeft de Zambiaanse president

Kaunda openbaar gemaakt dat zijn zoon van HIV/AIDS gestorven was (Seckinelgin,

H., 2007, pp. 22-23). In dezelfde periode werd een tweede belangrijke stap gezet. In

1985 werden de transmissiefactoren bekend11.

9 In het Engels: “Prevalence” identifies a condition, the current scale of infection and, through comparison of rates over time, progress of the epidemic. Zie Gould, W.T.S., 2007, p. 474 10 Het virus werd in het Westen eerst beschouwd als een zeldzame pneumonie die alleen homoseksuele personen, drugverslaafden, hemofiliepatiënten en Haïtianen raakt. Het was nog niet aanvaard dat heteroseksuele personen kunnen getroffen zijn. Zie Caraël, M. in Denis, P. & Becker, C., 2006, pp. 44-47 11 Ze zijn: seksuele relaties, bloed en overdracht van de zwangere moeder op haar kind. Zie Caraël, M. in Denis, P. & Becker, C., 2006, p. 45

11

Grafiek 1: HIV incidentie volgens transmissiefactoren

Zoals we kunnen zien is het heteroseksuele gedrag het voornaamste besmettende middel in

vier zeer getroffen Afrikaanse landen. Zie Sidibé, M., 2010, p. 11

In het begin van de pandemie in Afrika werd HIV/AIDS geassocieerd met mobiliteit

en rijkdom, meer met opgevoede mensen dan met niet of weinig opgevoede

mensen. Daarna werden ook arme mensen getroffen. Het moet gezegd worden dat

ze minder geïnformeerd werden dan rijke mensen (Gould, W.T.S., 2005, p. 476). Een

andere evolutie is de vervrouwelijking van de ziekte met de tijd. De oorzaak hiervan

is dat vrouwen minder macht hebben (idem, p. 478). Ten slotte worden de steden a

priori meer getroffen dan de dorpen (idem, p. 479). Als er ongeveer 18 procent

HIV/AIDS prevalentie is in Bujumbura, is er slechts 3 procent in de landelijke regio’s

in Burundi. Desondanks is deze hypothese gewaagd. De provincie KwaZulu-Natal

(Zuid-Afrika) is bijvoorbeeld meer getroffen door HIV/AIDS dan sommige steden in

het land (Denis, P. in Denis, P. & Becker, C., 2006, pp. 32-33).

Op het einde van de jaren 1980 zijn internationale programma’s tegen HIV/AIDS

ontstaan (Baudry, F., 2006, pp. 39-44). Zo was er een initiatief van de WGO. Het

probleem was dat deze programma’s de weerspiegeling waren van de doelstellingen

van het Noorden. Daarenboven ging de prioriteit uit naar het verhinderen van nieuwe

besmettingen. Niets werd voorzien voor de reeds besmette mensen12. Naast

internationale programma’s werden er ook stap voor stap nationale programma’s

geïntroduceerd. Het probleem is dat ze geen rekening hielden met de binnenlandse

toestand van het land. Tegenover zoveel mislukkingen werd in het midden van de

12 Sinds 2000 is het belang van de profylaxe tegen HIV/AIDS erkend door de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. De staten zijn dus verplicht een voorlichtingscampagne te organiseren. Dit was de eerste resolutie in de gezondheidssector sinds 1945. Zie Elangy Botoy, I., 2007, p. 296-297

12

jaren 1990 UNAIDS opgericht. Deze organisatie zal de taken van alle agentschappen

van de VN (Verenigde Naties) coördineren13.

Ook in de jaren 1990 heeft men een daling van de prevalentie in Oeganda14

opgemerkt (Caraël, M. in Denis, P. & Becker, C., 2006, p. 54-55). Dit had belangrijke

gevolgen. In vergelijking met andere landen waar de prevalentie heel hoog was,

heeft men daar begrepen dat HIV/AIDS niet enkel een individueel maar ook een

socio-economisch en cultureel probleem vormde.

In 1996 werden de ARV voorgesteld. Het probleem was echter de kostprijs en het feit

dat farmaceutische ondernemingen heel protectionistisch waren tegenover deze

geneesmiddelen (Seckinelgin, H., 2007, p. 26-27). Niettemin hebben sommige

landen, zoals Thailand en Brazilië, druk uitgeoefend op de farmaceutische

ondernemingen en de internationale instellingen om de kosten van de ARV te

reduceren15. Door middel van deze behandeling kan de levensverwachting van

besmette mensen met 10 jaar stijgen en is de ziekte niet langer erfelijk

overdraagbaar (Poku, N. & Whiteside, A., 2006, p. 254).

Verder zou men, als mensen correct gediagnoseerd en goed geïnformeerd werden

en door de ARV behandeld werden, het aantal mensen getroffen door HIV/AIDS met

95 procent kunnen reduceren (The lancet in Le Monde, 26.11.2008). Dankzij de druk,

uitgeoefend door generische producenten, is de prijs van de generische

geneesmiddelen gedaald16. Niettemin blijven ze te duur voor de meerderheid van

Afrikanen17. In Zambia zouden ze maandelijks en per persoon US$10 kosten, in

Botswana US$20 en in Mozambique US$45 (prijzen geschat in 2006). Omdat de

ARV nog zo duur zijn, aanvaarden Afrikanen soms klinische tests uit te proberen

13 Volgens P. Piot, de voormalige directeur van UNAIDS, is het een kracht voor de organisatie dat ze geen eigen programma heeft. Zelfs als de impact van UNAIDS wereldwijd zwak is, is de organisatie erin geslaagd dat sommige internationale organisaties, zoals de Wereldbank, over belangrijke vragen praten. Zie Baudry, F., 2006, p. 44 14 Oeganda was ook de eerste staat die comités van nationale actie (in het Engels: National Action Committee) heeft ingesteld om HIV/AIDS te bestrijden. Zie Morah, E. & Ihalainen, M., 2009, p. 188 15 In 1998 kostte een ARV behandeling US$ 12 000 per persoon per jaar. Na vele onderhandelingen was de ARV per persoon per jaar US$150-200 in 2004. Zie Caraël, M. in Denis, P. & Becker, C., 2006, p. 57 16 In 2003 is de WGO de 3 by 5 initiative begonnen. Normaal moesten 3 miljoen patiënten in 2005 toegang hebben tot zeer actieve antiretrovirale therapieën (in het Engels : Highly active antiretroviral therapies, HAARTs). Dit werd een mislukking. Zie Haacker, M., 2004, p. 225 17 Zie bijlage 1: Het gewicht van de ARV in Afrika, p. i

13

(Oppenheimer, G. & Bayer, R. in Denis, P. & Becker, C., 2006, p. 184). Hierdoor kan

de ziekte behandeld worden en betaalt de patiënt niets of bijna niets. Daarmee

verbetert zijn gezondheidstoestand. Ook is het heel voordelig voor de farmaceutische

bedrijven aangezien ze zo op goedkope wijze nieuwe geneesmiddelen kunnen

testen en onderzoeken18. Door patenten van 20 jaar op ARV hebben vele arme

staten er geen toegang toe (Shadlen, C., K., 2007, p. 565).

Volgens een Afrikaanse auteur (Thompson, A., 2009, pp. 26-27), is de kost van de

ARV zeker niet het reële probleem voor Afrika. Afrika kan de ARV niet aanschaffen

door de verouderde vervoermiddelen en de corruptie die alle vooruitgang verhindert.

Volgens sommige auteurs zouden Afrikaanse landen zelf de nodige ARV kunnen

produceren. Het probleem is dat deze productie niet alleen onderzoek en

technologie, maar ook de bescherming van de uitvinding vereist, wat enorm

kapitaalintensief is. Om daarin te slagen moet de binnenlandse farmaceutische

industrie door de staat ondersteund worden (wat bijvoorbeeld in Kenia al niet het

geval is).

1.4. De actuele economische toestand van Afrika

1.4.1. De economische evolutie van Afrika

Sinds het begin van al de ervaringen met de Europese mogendheden, is Afrika

geëxploiteerd geweest: slavernij, kolonialisme, uitbuiting van de arbeiders,

mijnontginning, enzovoort (Hunter, S., 2003, p. 56-60). Met de jaren is de toestand

van Afrika sterk achteruitgaan. Toen de verschillende staten onafhankelijk werden,

was Afrika nog zelfvoorzienend op voedingsgebied. Dit is nu niet meer het geval

(Baudry, F., 2006, p. 12). Op dat moment stond Afrika zonder gezondheidssysteem

en zonder herverdelingsysteem. In vele landen is de toestand achteruitgegaan door

onderlinge strijd om de macht (Hunter, S., 2003, p. 68). Bovendien had Afrika te

weinig intellectueel kapitaal om onafhankelijk te worden19. Ook werd Afrika het

18 Een andere opmerking is dat vele farmaceutische industries geen belangstelling tonen voor de behandeling van HIV/AIDS. Ze houden zich liever met problemen bezig die de westerlingen betreffen zoals kanker, veroudering en hartproblemen. Dit is winstgevender. Zie Love, R., 2004, p. 644 19 In 1960 waren er alleen maar 6 universiteiten in Sub-Sahara Afrika. De kolonist had, vanuit een opleidingsstandpunt, niets voorzien voor mensen in Afrika. In tegenstelling daarmee hadden de Britten een burgerdienst in India geplaatst. Zie Foreign Aid, Institutions, and Governance in Sub-Saharan Africa, p. 259

14

slachtoffer (zoals Latijns-Amerika) van de economische crisis in de jaren 1980,

waardoor de overheidsalarissen verminderden20. In 1983 nam het continent nog deel

aan 3.6 procent van de wereldhandel. Nu is dat percentage tot 1.4 procent gedaald

(Baudry, F., 2006, p. 12 en zie ook tabel 1 hieronder).

In de jaren 1980 ten gevolge van de crisis was Afrika niet meer zelfvoorzienend op

voedingsgebied. Daarenboven begon de economische groei naar nulgroei te

tenderen (Hunter, S., 2003, p. 55-70). In de jaren 1990 was Afrika genoodzaakt zich

tot de internationale instellingen te wenden om geld te lenen. Na het einde van de

koude oorlog werd Afrika verlaten door haar partners21. Zo moest Afrika schulden

aangaan.

Tabel 1: Het gewicht van de buitenlandse directe investeringen per continent

Indicatoren 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Ontwikkelde landen 56.8 69.8 77.2 79.1 80.1

Ontwikkelingslanden 39.2 27.2 20.7 18.9 18.0

Azië 22.4 13.8 9.3 11.3 11.2

Latijns-Amerika 14.9 12.0 10.3 6.8 6.8

Afrika 2.3 1.2 1.0 0.7 0.7

Afrika (als

percentage van

ontwikkelingslanden)

5. 88 4.63 4.72 5.78 3.87 3.11

Bronnen : ADB Statistics Division and IMF, UNDP 2002

Het continent is tevens vernield door lokale oorlogen, onder andere oorlogen voor de

diamantbeheersing, enzovoort. De economische neergang en het politiek geweld

hebben een negatieve impact op de kwaliteit van de “good governance”. Het is

interessant te weten dat landen die er het meest in slagen de vooruitgang van

HIV/AIDS te beperken, ook landen zijn die geen of weinig natuurlijke rijkdommen

bezitten. Ook als de natuurlijke rijkdommen van de Afrikaanse staten correct gebruikt

werden (door, onder andere, de Afrikanen zelf, Elangy Botoy, I., 2007, pp. 477-482),

zou de sanitaire toestand van Afrika verbeteren en zou men aan de elementaire 20 In 1983 verdiende een permanent secretaresse van een minister 11% van wat ze in 1975 verdiende. Zie Bräutigam, A., D. & Knack, S., 2004, p. 259 21 De buitenlandse directe investeringen zijn gedaald. Slechts drie landen (Angola, Nigeria en Lesotho) krijgen de helft van deze investeringen want ze zijn olieproducerende landen. Voor de internationale hulp is dat hetzelfde. In 1999 gaven de donateurs minder dan 3/5 van wat gevraagd was door de Verenigde Naties voor Sub-Sahara Afrika. Als de hulp in 1992 US$17.9 miljard was, was die in 1999 US$10.8 miljard. Zie Poku, N., 2002, p. 544

15

behoeften van Afrikanen volledig kunnen voldoen. Eén van de redenen is dat de

meerderheid van de winsten betreffende deze sector afgeleid is van de rente op de

ontgonnen rijkdommen in plaats van op de menselijke arbeid. Er zijn dus minder

mensen die besmetten zijn22.

1.4.2. Globalisering en de verarming van Afrika

De rol van de globalisering in de verarming van Afrika moet beschreven worden

(Love, R., 2004, pp. 640-642). Globalisering is een verzameling van liberalisering van

internationale handel en investeringen, en van privatisering en deregulatie van beleid

(Chang, H.-J., 2003). Parallel aan het globaliseringproces, is er de creatie van grote

boerderijen, die negatieve gevolgen hebben voor kleine boeren. Dit leidt vaak tot

migratie van arbeiders wanneer ze niet kunnen concurreren met de grote

ondernemingen en hun dorpen verlaten voor de steden waar ze hopen een beter

bestaan te vinden. Meestal worden ze echter slechter betaald. Ze nemen vaak

tijdelijk werk en moeten verschillende banen aannemen: meisjes werken als

barmeisjes (soms als prostituees, wat een probleem is in het geval van HIV/AIDS),

en worden vaak dagloners. Ze zijn verplicht slechtere banen te aanvaarden omdat ze

geen opleiding hebben en dat ze de stad niet kennen waardoor ze dus gemakkelijk

te manipuleren zijn.

Als we er hierbij het probleem van HIV/AIDS betrekken, wordt de toestand heel erg

moeilijk voor arme mensen. Door de verandering in de economische structuur

hebben veel families hun werk verloren. Mensen die getroffen werden door HIV/AIDS

worden op de werkvloer als minder productief beschouwd en vinden daardoor vaak

moeilijker werk. Ook kunnen ze, doordat ze te ziek zijn, niet meer in hun familiale

boerderij werken, waardoor de opbrengst daalt. Wanneer ze hun boerderij verliezen

(door de concurrentie van grotere boerderijen), moeten ze noodgedwongen de stad

in (en lopen dus het risico om HIV/AIDS te hebben23). Wanneer ze al aan de ziekte

lijden, moeten ze vaak hun werk opgeven en er ontstaat een nieuw risico:

22 Dat heeft ook negatieve gevolgen want deze rijkdommen gecontroleerd zijn door multinationale ondernemingen die ter plaatse minder gekwalificeerde arbeiders (en dus gemakkelijker vervangbaar) in dienst nemen. Zie Haacker, M., 2004, p. 242 23 Zie punt 2 daarover

16

werkloosheid of discriminatie (OIT, 2008). Uit onderstaande figuur blijkt dat HIV/AIDS

de productie van een onderneming raakt (zie grafiek 2 hieronder).

Grafiek 2: Gevolgen van HIV/AIDS op de arbeidsproductiviteit

Er ontstaat dus een neerwaartse micro-economische spiraal: afnemende

productiviteit24, kleiner inkomen, kleinere voedingsniveaus, meer mogelijkheden om

een ziekte op te lopen, enzovoort, wat nog verzwaard wordt door de kost van de

medicatie. Het probleem is ook afhankelijk van de status van de persoon binnen de

familie en de socio-economische status van deze familie (Haacker, M., 2004, p. 45).

Het is economisch meer rendabel te zorgen voor iemand die volwassen is: als hij

sterft, verdient de familie minder geld. Daarenboven, als arbeiders in de formele

sector meer ondersteund worden, wordt HIV/AIDS zelden gedekt door verzekering.

Bovendien beschikt slechts 10 procent van de mensen in Zuid-Afrika over een

ziekteverzekering25 (Haacker, M., 2004, pp.48-49).

24 Hier is er alleen de daling van de productiviteit als gevolg van absenteïsme, overlijden beschouwd. Daarentegen is de daling van de productiviteit als gevolg van de stress (door angst voor besmetting, overbelasting door absenteïsme en verlies van de intermenselijke contacten) moeilijker in te schatten. Zie Organisation Internationale du Travail, 2005 25 Zie 2.2. over de gevolgen van HIV/AIDS op de arbeidsplaatsen

17

Een ander probleem is dat de globalisering de toename van besmettelijke ziekten

zoals HIV/AIDS bevorderd heeft (er is bijvoorbeeld meer migratie zoals eerder

uitgelegd, wat aanleiding geeft tot HIV/AIDS, Evans, T., 2002, pp. 208-209). Dit

proces is ondersteund door de aard van het kapitalisme in Afrika (Bujra, J., 2004, p.

632). Het is het kapitalisme in zijn meest primitieve vorm26, waar de economie is

gebaseerd op het werk van de migranten. Dit is dan moeilijk te veranderen

aangezien het belang van de werkgevers voor goedkoper werk samenvalt met het

belang van de werknemers die een aanvulling aan hun magere productie zoeken.

Ten slotte moeten de staten, sinds het einde van de koude oorlog, meer en meer met

de internationale beslissingen rekening houden om hun binnenlandse beleid uit te

voeren (Baudry, F., 2006, p. 33). De globalisering heeft de grenzen tussen

binnenlandse en buitenlandse politiek vervaagd.

1.5. Deel 1: slotbeschouwingen

Zoals reeds aangegeven is HIV/AIDS een recente ziekte die alleen 30 jaar geleden

ontdekt werd. Niettemin heeft deze ziekte snel een grote impact gehad.

Daarenboven is HIV/AIDS een “onrechtstreekse” ziekte aangezien men er niet

rechtstreeks door sterft en de ziekte zich slechts geleidelijk ontwikkelt en

manifesteert. De impact van HIV/AIDS varieert ook volgens de context, het land en

met de tijd. Desondanks blijft Afrika het hardst getroffen continent ter wereld. Ook

bleek het begrip “gezondheid” moeilijk te definiëren en cultureel bepaald. Ten slotte,

bleek dat het een tijdje heeft geduurd voor men begreep dat HIV/AIDS niet enkel een

individueel probleem was en dat armoede een versterkend effect heeft op de impact

van de ziekte. Tot hier bleef alles voornamelijk beschrijvend, in hoofdstuk 3 is er

plaats voor een diepere analyse van de problematiek.

26 In het kapitalisme in zijn primitieve vorm wordt gestreefd naar kapitaalaccumulatie. Zie Haacker, M., 2004, pp. 48-49

18

2. HIV/AIDS in Afrika: een ontwikkelingshater

Dit hoofdstuk stelt de impact van HIV/AIDS voor aan de hand van verschillende

parameters. Zoals we zullen zien is de armoede een versterkende factor in het geval

van HIV/AIDS. Verschillende gevolgen van HIV/AIDS zullen geanalyseerd worden:

de demografische gevolgen (gevolgen met betrekking tot levensverwachting,

vruchtbaarheid en het feit dat vrouwen meer getroffen worden dan mannen), de

gevolgen op de opvoeding en op de tewerkstelling (micro-economische gevolgen),

de gevolgen op de gezondheidssector, en een beschrijving van de macro-

economische gevolgen27.

2.1. Verband tussen HIV/AIDS en armoede

Vooraleer dieper op in te gaan, is het relevant te vermelden dat HIV/AIDS duidelijk de

armoede verergert (Whiteside, A., 2002, p. 317). Naast de biologische oorzaken,

speelt de armoede een belangrijke rol. Om financiële redenen bijvoorbeeld werken

Afrikaanse mannen ver van hun families, waardoor ze vaker seksuele contracten

hebben met prostituees. Omgekeerd zijn vrouwen vaak verplicht zich te prostitueren

om hun familie te voeden. Verder, wanneer mensen arm en ondervoed zijn,

verzwakken ze en zijn ze gemakkelijker vatbaar voor infecties (Gould, W.T.S., 2005,

p. 480).

Het verband tussen armoede en sterfte houdt twee problemen in (Lorentzen, P.,

Macmillan, J. & Wacziarg, R., 2008, p. 82). In arme landen bestaat er geen

aangepaste infrastructuur waardoor mensen jong zullen sterven.

27 Een macro-economisch model zal verder aan bod komen, zie 4.2.

19

Daarnaast zijn mensen die beseffen dat ze zullen sterven niet geneigd om te sparen,

waardoor hun situatie bij tegenslag nog slechter dreigt te worden28. Niet sparen

houdt ook in dat er niet geïnvesteerd kan worden waardoor de problematiek ook op

het macro-economische niveau gevolgen krijgt29 (Poku, N. & Sandkjaer, B., in Poku,

N., Whiteside A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 22). Een daling van de besparingen

reduceert de beschikbare inkomsten voor investeringen. Als de investeringen dalen,

zal de economische groei ook dalen, wat gevolg heeft op het aanbod van

besparingen. Dit alles leidt tot het resultaat dat de verwachte nationale inkomsten

zullen dalen en dat de productiviteit en de rendabiliteit van handel waarschijnlijk ook

zullen dalen.

Als we de toestand vanuit de menselijke ontwikkelingsindex analyseren, kunnen we

besluiten dat alle factoren van deze index getroffen worden. De index neemt de

levensverwachting, de alfabetiseringcijfers en de koopkrachtpariteit in rekening (zie

grafiek 3 hieronder). Het is ook interessant vast te stellen dat Afrika de slechtste

resultaten sinds 1975 heeft (en dit dus voor het verschijnen van HIV/AIDS). Dit zal

hieronder verder geanalyseerd worden.

Grafiek 3: Levensverwachting op de geboorte en BBP per capita in 169 landen tussen 1975 en 2005

Bron: OMS, 2008 (2)

28 In het algemeen wordt aanvaard dat mensen minder sparen wanneer ze door HIV/AIDS getroffen zijn. Ze besteden meer aan gezondheidzorg en hebben dus minder geld om te sparen. In een macro-economisch model wordt dus de spaarquote een endogene variabele. Niettemin is het onduidelijk in hoeverre de besparingen getroffen zijn. Sommige auteurs denken dat er alleen een vervanging tussen verschillende goederen bestaat. Zie verder : Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2002, p. 198 29 Zie 2.3. daarover

20

2.2. Demografische gevolgen

2.2.1. Het demografische probleem in Afrika

Het is heel belangrijk de demografie in Afrika (en in het bijzonder Sub-Sahara Afrika)

te analyseren (Ouedraogo, D., 2007, pp. 2-4). Afrika is sinds 2000 het continent dat

de grootste bevolkingsgroei kent. De demografische ontwikkeling30 is daar hoger dan

3%.

Waar de vruchtbaarheidcoëfficiënt is gedaald, bestaat er een risico van een terugval

van de bevolking door HIV/AIDS. Dat zou vooral Botswana, Swaziland en Zuid-Afrika

raken (Ouedraogo, D., 2007, p.11). Om een daling in de vruchtbaarheid te hebben,

moet er eerst een daling van het sterftecijfer plaatsvinden en dat is verstoord door

HIV/AIDS31.

2.2.2. Demografische gevolgen van HIV/AIDS

In zwaarst getroffen landen is de levensverwachting gedaald met 7 à 10 jaar

(Kalemli-Ozcan, S., 2006, p. 1). In Botswana is de levensverwachting gedaald tot 35

jaar (zie tabel 2 hieronder). Voor HIV/AIDS was de volwassenenmortaliteit in Afrika

gelijk aan 7 op 1000. Met een prevalentie van 7 procent zou het sterftecijfer gelijk

aan 20 procent zijn (Poku, N. & Sandkjaer, B., in Poku, N., Whiteside, A. &

Sandkjaer, B., 2007, p. 18).

30 Zie bijlage 2: De demografische bevolkingsgroei ter wereld, p. ii 31 Idem

21

Tabel 2: De impact van HIV/AIDS op de levensverwachtingindicatoren Indicator 53 landen waar de HIV/AIDS impact

ingesloten wordt in 2002

(VS inschattingen)

7 Landen met prevalentie > dan 20 %

1995-2000 2010-2015 2020-2025 1995-2000 2010-2015 2020-2025

Aantal overlijden (miljoen)

Zonder AIDS 159 174 193 3 3 4

Met AIDS 170 207 231 5 10 9

Percentageverschil 7 19 20 71 193 142

Levensverwachting

Zonder AIDS 63.9 68.4 70.8 62.3 67 69.6

Met AIDS 62.4 64.2 65.9 50.2 37.6 41

Percentageverschil 2.4 6.1 6.9 19.3 43.9 41.1

Kindersterftetaal

Zonder AIDS 93.9 68.8 56.1 80.2 56.9 44.8

Met AIDS 98.8 75.8 62.3 108.8 100.2 84.3

Percentageverschil 5.3 10 11.1 35.7 76.2 88.4

Bron : Verenigde Staten secretariaat, Populatie indeling, Departement van Economische en Sociale Zakken, 2003 De lijst bevat Rusland, Verenigde Staten, India en China. Er is geen specifieke data voor Afrikaanse landen.

Hoewel er in de literatuur nog discussie over bestaat, is het belangrijk te weten of de

HIV-prevalentie de vrouwelijke vruchtbaarheid beïnvloedt (idem, pp. 2-16). Ofwel zal

er een negatief effect plaatsvinden ofwel zal er niets veranderen. Volgens de eerste

hypothese zijn de auteurs onzeker over de overleving van de tieners. Als ze jong

sterven zullen er voorzorgmaatregelen ondernomen worden. Mensen zullen dus

meer kinderen hebben maar deze kinderen zullen minder opvoeding krijgen. Beide

hypotheses werden empirisch ondersteund. In Kenia is de vruchtbaarheidscoëfficiënt

toegenomen sinds de jaren 1990. Het is ook het geval voor landen zoals

Mozambique en Nigeria. Niettemin wordt deze hypothese in vraag gesteld door

andere analyses (Epstein, B. G. in Haacker, M., 2004, pp. 28-30): als de prevalentie

groot onder vrouwen en kinderen is (zie hieronder), hebben vrouwen minder kans om

volwassen te worden. Bovendien is de populatie in sommige landen zo getroffen dat

we een daling van de nataliteit vaststellen.

Een andere opmerking is dat vrouwen, en in het bijzonder jonge vrouwen, meer

getroffen worden dan mannen32 (Epstein, B. G in Haacker, M., 2004, pp.15-17 en zie

grafiek 5 hieronder). Ze zijn veel meer kwetsbaar (zie grafiek 4 hierboven). De

oorzaken zijn cultureel, biologisch en socio-economisch. In Afrika werken vrouwen

32 In 2003 werd het geschat dat in 2025 hun levensverwachting meer dan 6 jaar zal dalen ten opzichte van de mannen. Zie UN 2003 in Johnston, D., 2008, p. 97.

22

ook meer dan mannen en kinderen (Johnston, D., 2008, p. 99). Zoals al verklaard,

zijn seksuele relaties niet altijd een keuze voor ze en er bestaat veel discriminatie

tegenover vrouwen. Behalve wanneer ze zwanger zijn, hebben vrouwen minder kans

dan mannen om een medische behandeling te krijgen (Ouriemchi, N., 1994, p. 59).

Grafieken 4 en 5: Top 10 vrouwelijke sterfgevaloorzaken ter wereld en verschil tussen mannen

en vrouwen wat prevalentie betreft

Daarnaast, omdat vrouwen meer getroffen zijn dan mannen, kunnen meisjes minder

naar school gaan en neemt hun economische afhankelijkheid toe (Haacker, M.,

2004, p. 232).

Er is ook de moeder op kind prevalentie (Epstein, B. .G in Haacker, M., 2004, pp. 24-

26). Afrika heeft in de jaren 1980 en 1990 een daling in de kindersterfte gekend,

maar die tendens is nu verdwenen. In 2005 werd geschat dat kinderen in Botswana

en Namibië meer kans hadden om aan AIDS te sterven dan aan een andere ziekte.

Gemiddeld sterven besmette kinderen vóór hun vijfde verjaardag (zie grafiek 6

hieronder).

23

Grafiek 6: Kindersterfte met en zonder AIDS in gekozen landen

Vanaf 2015 wordt in meest getroffen landen een stagnatie van de bevolkingsgroei

verwacht. De belangrijkste oorzaken zijn: migratie, AIDS sterfte en lagere

vruchtbaarheid (Epstein, BG. in Haacker, M., 2004, pp. 28-30, zie ook grafiek 7

hieronder).

Grafiek 7 : Geboorten met en zonder AIDS in Botswana

24

Vanuit een louter economisch standpunt hebben demografische veranderingen drie

belangrijke gevolgen op de groei (Haacker, M., 2004, p. 67): minder aanbod van

arbeid, meer aanwending van kapitaal om arbeid te verplaatsen33 en het hogere

sterftecijfer vermindert de gemiddelde efficiëntie van arbeid. Vanuit een socio-

economisch standpunt herstructureert HIV/AIDS de populatie (Poku, N. & Sandkjaer,

B., in Poku,N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 19).

De bevolkingssamenstelling is ook helemaal veranderd: er zijn minder kinderen,

minder adolescenten, en minder jongere volwassenen dan in een maatschappij

zonder HIV/AIDS. De herstructurering heeft ook gevolgen op de familiestructuur.

Zoals al opgemerkt, worden zieke personen soms verplicht om hun familie te verlaten

(zie voetnoot 4).

2.3. Micro-economische gevolgen: gevolgen voor de tewerkstelling en

voor de opvoeding

2.3.1. Gevolgen voor de opvoeding

Opvoeding is heel cruciaal in de ontwikkeling van een land34. Vanuit een macro-

economisch standpunt zijn opleiding en de accumulatie van arbeidskapitaal

essentieel om een duurzame economische groei te bereiken. Daarnaast laat de

opvoeding toegang tot informatie toe, wat de levensduur verhoogt. Opvoeding is ook

een goed middel om jongeren over HIV/AIDS te informeren. Zo heeft Senegal

bijvoorbeeld vanaf het begin van de pandemie seksuele voorlichting aan het

schoolprogramma toegevoegd (Forum pour le Partenariat avec l’Afrique, 2006, p.

10).

Wat de opvoeding betreft zijn er twee aspecten. Ten eerste is het infectiecijfer heel

groot onder leerkrachten in zuidelijk Afrika. In 1998 zijn er 1300 leraren gestorven

aan gevolg van HIV/AIDS in Zambia, wat equivalent is tot de twee derde van de

nieuwe leraren in dat land dit jaar (Poku, N. & Freedman, J., 2005, p. 669).

33 Ondernemingen zijn minder enthousiast om in deze landen in arbeidskapitaal te investeren. Ze investeren dus minder, en wanneer dat mogelijk is, ruilen ze arbeid door kapitaal. 34 Volgens de Wereldbank is opvoeding « a major engine of economic and social development », zie Haacker, M., 2004, p. 232

25

Ten tweede kunnen minder kinderen de lessen volgen. Voor dit aspect kunnen we

refereren aan 2.1.2. Om in detail te treden: kinderen kunnen minder naar school

gaan door HIV/AIDS (Baudry, F., 2006. 14-15, zie ook grafiek 8 hieronder over de

schoolaanwezigheid). Ofwel zijn ze getroffen door HIV/AIDS en kunnen de lessen

niet meer volgen, ofwel moeten ze één ouder helpen omdat de andere ziek is35.

Bron: Guarcello en Rosati, 2003

2.3.2. Gevolgen voor de tewerkstelling A. De Gevolgen

Zoals eerder vermeld is de migratie een groot probleem. In sommige mijnen (zoals in

Carletonville, Zuid-Afrika), zijn er 95 procent migranten (Poku, N. & Freedman, J.,

2005, pp. 678-679). De migranten laten hun familie in de dorpen en gaan ongeveer 1

maal per jaar terug naar huis. Gezien het feit dat ze zich alleen voelen, lonken de

gevaren van alcohol en seks (idem). Wanneer ze terug naar huis gaan, komen ze

met het virus terug. Niettemin hebben sommige studies getoond dat migranten meer

kansen hebben om over HIV/AIDS te hebben gehoord waardoor ze beschikken over

de kennis om veiligere seksuele relaties hebben (Gould, W.T.S., 2005, p. 479). Een

andere soort van migratie betreft de fameuze braindrain. HIV/AIDS en de

economische crisis zijn verslechterd door het feit dat mensen hun land verlaten

wanneer ze gekwalificeerd zijn (Haacker, M., 2004, pp. 223-224).

35 Zie bijlage 3 : de evolutie van een familie getroffen door HIV/AIDS, p. iii

0102030405060708090

6 7 8 9 10 11 12 13 14

19,2

37,2

58

72,276,9 79,8 81,4 77,1

70,6

13,1

27,3

47

62,167,2 70,5 72,4

67,359,8

Perc

enta

ge

Leeftijd

Grafiek 8: Verschil tussen alle kinderen en weeskinderen wat schoolaanwijzigheid betreft

Alle kinderen

Weeskinderen

26

Voor de overheid is HIV/AIDS ook een groot probleem zelfs al zijn de bronnen

daarover nog zeldzaam36 (Haacker, M., 2004, p. 198-210).

Zoals eerder uitgelegd heeft de globalisering gevolgen op de tewerkstelling maar in

sommige regio’s echter zoals in zuidelijk Afrika, hebben enkele ondernemingen

banen afgeschaft uit angst voor AIDS. Arbeiders zijn minder efficiënt wanneer ze het

AIDS virus dragen (Natras, N., 2003, p. 434). HIV/AIDS is een endogene variabele

qua ontwikkeling en de Wereldbank econoom, R. Bonnel, heeft geschat dat AIDS in

de jaren 1990 de economische groei van Afrika met 0.8 procent heeft gereduceerd

(Whiteside, A., in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p. 12).

B. De rol van de bedrijven om de epidemie te beperken

HIV/AIDS heeft een grote impact op de Afrikaanse demografie37. Volgens een studie

van 2006 in Zuid-Afrika (Ellis, L., L., 2006), hebben bedrijven een rol te spelen en

daaruit blijkt dat grote bedrijven hun personeel meer beschermen en helpen. De

enquête is afgenomen in verschillende sectoren zoals industrie, handel, de bouwen

financiële sector, aan de hand van een schriftelijke en telefonische vragenlijst. De

vragenlijst bevatte vooral kwalitatieve vragen. Een heel beperkt aantal bedrijven

hebben geantwoord (22%) maar de onderzoekers hebben geprobeerd de fouten te

verbeteren (zie artikel, pp. 688-689). Ten slotte moet men weten dat grote (meer dan

500 werknemers), middelgrote (tussen 100 en 500 werknemers) en kleine (minder

dan 100 werknemers) bedrijven ondervraagd werden38.

HIV/AIDS heeft een grote impact op arbeidskapitaal. Arbeiders werken op een betere

manier als er een minder intensief programma bestaat (zoals een bewustmaking

programma over HIV/AIDS, een preventieprogramma) dan in geval van een ARV

behandeling.

36 Zie 3.4, de Afrikaanse staat 37 Zie 2.1.2 daarover 38 Zie bijlage 4: Vergelijking tussen grote, middelgrote en kleine ondernemingen wat behandeling tegen HIV/AIDS betreft, p. v

27

Als grote bedrijven zich als leiders gedragen, mogen we geen stenen op middelgrote

en kleine bedrijven gooien. Ze beschikken over minder informatie, ze begrijpen

minder dat HIV/AIDS kosten met zich brengt, ze lijden aan een groot stigma qua

HIV/AIDS en er is minder druk om het probleem te behandelen. De grote bedrijven

zijn inderdaad vaak multinationale ondernemingen en lopen dus meer gevaar op

kritiek. Bovendien is de kost om HIV/AIDS te bestrijden te groot voor de kleine

bedrijven. In Zimbabwe bijvoorbeeld is de kost het equivalent van 20 procent van de

begroting van de nationale spoorwegen maatschappij (Poku, N. & Freedman, J.,

2005, p. 668).

Niettemin kan een goede preventie op de werkplaats een investering zijn voor de

onderneming (Haacker, M., 2004, p. 54-57). In Afrika tellen we drie nieuwe

besmettingen per persoon verzorgd door HIV/AIDS (Naudé, J-F., 2009). In eerste

instantie hebben deze diensten een meerkost maar die zal lager uitvallen dan de

kost voor vervanging van zieke of dode personen en de opleiding van nieuwe

personeelsleden. Naast dit kostenvoordeel is er ook een winst qua arbeidskapitaal.

Als de mensen getroffen door HIV/AIDS niet geholpen zijn, zal de onderneming op

een moment verplicht zijn andere mensen (vaak jongere mensen, dit niet gevormd

zijn) in dienst te nemen. Ten slotte zijn veel interventies aan het infectiecijfer

verbonden (Haacker, M., 2004, p. 213): preventiecampagnes zijn efficiënt als het

aantal van nieuwe infecties laag is.

2.3.3. Gevolgen op het gezondheidszorgsysteem

Een eerste gevolg is dat meer dan 50 procent van de bedden in vele ziekenhuizen in

zuidelijk Afrika bezet worden door mensen met HIV/AIDS (Poku, N. & Freedman, J.,

2005, p. 670). Het probleem is dat in arme landen, mismanagement, corruptie, oude

infrastructuur, conflicten en overplaatsing van populaties frequent zijn.

Daarenboven is er een daling van de economische groei in Afrika en zoals eerder

vermeld, liggen de kosten van ARV te hoog voor Afrika (zelfs als de kost van deze

behandeling gedaald is). De kosten zijn te groot voor de overheid in vergelijking met

andere gezondheidsbehandelingen (Poku, N. & Freedman, J., 2005, p. 677).

HIV/AIDS treft mensen die nog jong zijn. Dit is een groot probleem omdat die

28

personen in normale omstandigheden personen zijn die het meest voor de

ziekteverzekering betalen (Haacker, M., 2004, p. 221).

Het is ook interessant te observeren dat de daling van de kost van de ARV niet altijd

goed aangeschreven staat bij de wetenschappelijke gemeenschap (Ito, B. &

Yamagata, T., 2007, p. 143). Sommige auteurs stellen dat de prijsdaling van de ARV

een financieel verlies is voor de farmaceutische sector. Volgens hen is dit schadelijk

voor innovaties en bestaat het risico dat farmaceutische firma’s minder zullen

investeren in problemen die arme landen treffen. Interessant, wanneer we zien dat

het aantal patenten betreffende HIV/AIDS in recente jaren is toegenomen (zie

grafieken 9 en 10 hieronder).

Grafiek 9: Het toepassen van de patenten in het kader van HIV/AIDS, tuberculose en

malaria, tussen 1980 en 1998

Grafiek 10: Het toepassen van de patenten in het kader van HIV/AIDS, tuberculose en malaria door publieke en private instellingen en door universiteiten

Bron : Ito, B. & Yamagata, T., 2007

29

Door de beperkte gezondheidsinfrastructuur gaat de toestand achteruit

(Kumaranayake, L. & Watts, C., 2001, p. 457). Wanneer er minder geld voorhanden

is, kunnen er minder preventieve acties ondernomen worden39. Ook wordt er weinig

gedaan met betrekking tot de moeder op kind transmissie en de behandeling van

seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA). De toestand is ook verslechterd door

een groot absenteïsme en de bureaucratie (Lewis, M, 2005, p. 41).

Zoals in punt 2.4 verklaard, heeft dit ook gevolgen vanuit een econometrisch

standpunt. Niettemin is dat heel moeilijk te veranderen (Lewis, M., 2005, p. 40). De

schenkers hebben liever verticale hulp, wat beperkt is tot specifieke problemen en

gescheiden van het gezondheidssysteem. Dit beperkt immers de financiële hulp tot

het strikte minimum. Het probleem is dat het land niet echt geholpen wordt.

Bijvoorbeeld, om HIV/AIDS efficiënt te bestrijden, is er een voldoend en bekwaam

personeel nodig (Forum pour le Partenariat avec l’Afrique, 2006, p. 12). Dat soort

hulp voorziet niet de opleiding van mensen.

2.4. De macro-economische dimensie van het probleem Figuur 1: macro-economische impact van HIV/AIDS

Bron: Whiteside, A., 2002, p. 320

Dit figuur is enkel een beschrijving van wat in dit punt aan bod zal komen

39 Volgens UNAIDS is de rol van efficiënt preventie programma’s een voorwaarde om de toegang tot de behandeling uit te breiden, Haacker, M., 2004, pp. 214-215

30

Lang werd het verondersteld dat gezondheid enkel een consumptiegoed was. In het

geval van HIV/AIDS ligt het probleem anders40. Gezondheid vormt ook een

investering die de productiviteit van de werknemers vergroot (Moati,J-P &

Ventelou,B., 2008, p. 252). We hebben al geleerd hoe belangrijk het arbeidskapitaal

is41. Volgens de WGO moedigt investeren in gezondheid economische ontwikkeling

aan. Ook zorgt gezondheid voor een complementaire input in de vorming van

arbeidskapitaal. Als mensen vroeg sterven, betekent dat een verspilling van de

investeringen. We kunnen dus concluderen dat een impact op de groei van het bruto

binnenlands product (BBP) bestaat want HIV/AIDS doodt jonge volwassenen, die de

belangrijkste arbeidskracht zijn. Dus is het arbeidskapitaal, dat van generatie tot

generatie geërfd is, verzwakt. Daarna kunnen we vermelden dat HIV/AIDS ook een

impact op het inkomen per capita heeft (Haacker, M., 2004, pp. 67-78), wat gevolgen

op de levensstandaard, maar ook op het belastingstelsel heeft42. Om alles te

begrijpen, moeten we het macro-economische standpunt beschouwen. Eerst en

vooral is dit een verandering in het consumentengedrag. Men besteedt meer geld

voor zijn gezondheid.

De macro-economische effecten zijn ook afhankelijk van de grootte van het land

(Lewis, M., 2005, p. 39). Hoe kleiner het land is, hoe gevoeliger het is aan de

buitenlandse factoren. Concreet is een land dat buitenlandse hulp krijgt heel gevoelig

voor fluctuaties van deze hulp. Niettemin hebben sommige staten (zoals Ethiopië en

Ghana) deze effecten gematigd: ze proberen te sparen wanneer de

kapitaalverschaffers genereus zijn. Nochtans worden deze besparingen vaak als

nuttig niet beschouwd (zie hieronder).

Een ander aspect van het probleem is dat de actuele infrastructuurimplicaties op de

groei heeft. In 2001 werd geschat dat zelfs als er een toename van 2 procent in de

behandeling was dit zou leiden tot grote economische verliezen als de infrastructuur

niet gewijzigd werd (Kumaranayake, L. & Watts, C., 2001, p. 457).

40 De impact van de macro-economische gevolgen hangen af van het gebruikte model. Voor meer bijzonderheden, zie Natras, N., 2003 41 Zie 1.3.2 en 2.2. 42 Zie 3.4.

31

Daarenboven kan de economische toestand veranderen zonder dat de macro-

economische indicatoren zouden getroffen worden (Whiteside, A. in Poku, N. &

Whiteside, A., 2004, pp. 10-11). Zo draagt de tertiaire sector meer en meer tot de

groei van het land bij, waardoor de niet gekwalificeerde arbeidkracht zwaar getroffen

wordt. Dat wordt nog erger wanneer het land door de crisis aangetast wordt. Zoals

hierboven aangetoond, zijn arme mensen in periodes van crisis uiterst kwetsbaar43.

Deze mensen (niet gekwalificeerd arbeidskracht) zijn ook die het minst verdienen.

Als we dat bekijken vanuit de betalingsbalans, heeft HIV/AIDS verschillende

gevolgen (Haacker, M., 2004, pp. 78-79). Het is zeker dat de lopende rekening (met

betrekking tot betalingen voor goederen, diensten, transfers) zwaar getroffen wordt44

maar ook de kapitaal- en financiële rekening wordt getroffen. Deze rekening betreft

de investeringen en binnenlandse beleggers zullen in het buitenland investeren

terwijl internationale beleggers niet in het land zullen investeren. De kapitaalrekening

zal dus verzwakken.

Tegelijkertijd kunnen de subsidies met betrekking tot HIV/AIDS heel groot zijn en zal

het land misschien aan de Hollandse ziekte45 lijden. Met een toename van de

subsidies, zal de eigen munt zich appreciëren en zal de competitiviteit afnemen. Met

de hulp is er een transfer van het buitenlands geld. Het geholpen land zou daarmee

de invoer betalen. Het probleem is dat dit land geen uitvoerproducten meer verkoopt

(Barder, O., 2006, p. 4). Desondanks is er geen overeenkomst onder

wetenschappers over het verband tussen de subsidies voor AIDS en de Hollandse

ziekte. Bijvoorbeeld preventiekosten zijn een voordeel voor ondernemingen op lange

termijn. De competitiviteit zal hierdoor stijgen.

43 Zie 2.2.1., B daarover 44 Dat is misschien niet slecht. Op korte termijn kan het land zo meer gebruiken dan het produceert (dankzij de internationale hulp). Het is alleen schadelijk op lange termijn. Zie Barder, O., 2006, p. 11 45 De Hollandse ziekte is een negatieve impact op de economie door een massale invoer van buitenlandse valuta’s. Deze invoer wordt veroorzaakt door een belangrijke ontdekking (olielaag bijvoorbeeld). Als gevolg zullen de binnenlandse valuta’s in waarde stijgen. De binnenlandse producten zijn dus minder competitief op de internationale markt. Goedkopere invoer zal toenemen en dat kan leiden tot de afname van het aantal industrieën in het land want bedrijven overplaatsen naar het buitenland waar het goedkoper is om te produceren. Zie Financial Times Lexicon

32

Volgens een artikel (Barder, O., 2006) is er zelfs geen Hollandse ziekte effect in het

kader van hulp in Afrika. De Hollandse ziekte treft de uitvoer niet. De impact op de

groei kan minimaal zijn. De internationale hulp maakt de infrastructuur (opvoeding,

gezondheid, enzovoort) beter, waar de hele economie wel bij vaart. De welvaart van

een natie is ook afhankelijk van de bevolkingsconsumptie en –investeringen, en dus

niet enkel van de output.

De auteur legt ook de negatieve gevolgen van de internationale hulp uit met andere

argumenten. Volgens hem is een daling van de uitvoer een positieve zaak omdat het

arbeidskapitaal vrijgemaakt is, wat interessant is voor de productie van niet-

verkoopbare producten, die ter plaats gebruikt worden. De goederen en diensten

zullen ingevoerd worden en de binnenlandse rijkdommen gebruikt worden om niet-

verkoopbare producten te produceren46.

Figuur 2: Impact van de Hollandse Ziekte op de economie

Bron: Rajan, R. G. & Subramanian, A., 2009, p. 5

46 De reden is dat de prijs van de verkoopbare producten internationaal is bepaald, wat niet het geval is voor niet-verkoopbare producten. Ten tweede hebben niet-verkoopbare producten meestal de voorkeur van de regering. Zie McKinley, T., 2005, p. 3. Er zijn twee effecten. Ten eerste is er een daling in de uitvoersector. De mensen werken niet meer daarin. Het fenomeen is in de literatuur gekend als resource movement effect. Ten tweede is de uitvoersector minder competitief door het spillover fenomeen. Dit is gekend als het spending effect. De twee effecten zijn korte termijn effecten. Zie Corden en Neary (1982) in Rajan, R. G. & Subramanian, A., 2009, p. 1

Buitenlandse hulp

Reële opwaardering van de wisselkoers (stijging van de niet-verkoopbare productprijzen)

Daling van het gewicht van verkoopbare producten in de economie

33

Wanneer de outputprijzen van de niet-verkoopbare producten zullen stijgen, zal dus

ook de inputprijs volgen (zoals het salaris). Een spillover is dus geschapen voor wat

de verkoopbare producten betreft (zie McKinley, T., 2005, p. 3 en figuur 2 hierboven

voorgesteld). Deze theorie (Barder, O., 2006) hangt zeker af van het gewicht van

niet-verkoopbare en verkoopbare producten in de beschouwde economie.

Daarnaast is de hulp nodig wanneer het land niets voor de uitvoer heeft. Volgens die

theorie heeft het land geen belang om geld te besparen, zelfs als dit een tendens in

recente jaren was47 (zoals Ethiopië en Ghana). Het gevolg daarvan zou alleen een

vertraging in de effecten van de hulp zijn. Bovendien is dit schadelijk omdat het geld

zou gebruikt kunnen worden voor binnenlandse publieke investeringen48.

Voor de opwaardering van de wisselkoers is er ook geen probleem want, volgens de

auteur, is er een opwaardering wanneer het land geïndustrialiseerd wordt. Nochtans

zou, volgens enkele andere studies, de wisselkoers in waarde stijgen met 4 procent

op korte termijn en met 30 procent in 10 jaar. Niettemin is het argument van de

auteur dat de hulp in Afrika vaak geassocieerd werd met een waardevermindering.

Er blijven nog de gevolgen voor de uitvoer maar ook die blijken beperkt te zijn.

Volgens een studie uitgevoerd in Ethiopië zou de uitvoer met 6 procent dalen als de

hulp met 20 procent tot 40 procent van het BBP stijgt. Daarnaast is de uitvoer een

ingewikkeld fenomeen voor ontwikkelingslanden. In een zin is dat een goede zaak.

Als de uitvoer stijgt, stijgt ook de productiviteit en zijn er meer arbeidplaatsen die

geschapen worden. Nochtans heeft ook de uitvoer in sommige gevallen naar een

grote verarming geleid. En wat zijn de gevolgen voor de boeren die verkoopbare

goederen produceren? Die blijken beperkt te zijn. Volgens de auteur zijn er meer

boeren in ontwikkelingslanden die niet-verkoopbare landbouw produceren dan het

tegendeel.

47 Zie 2.3.2., zie ook bijlage 5: Evolutie van de buitenlandse valuta’s reserves in ontwikkelingslanden tussen 1996 en 2004, p. vi 48 Nochtans is dit een reactie tegen de financiële globalisering en tegen een gebrek aan de regularisatie van het financiële kapitaal. Landen zijn kwetsbaarder aan de schokken. Zie McKinley, T., 2005, p. 6

34

Kortom de hulp kan de binnenlandse toestand beter maken maar ze wordt niet altijd

doeltreffend gebruikt en ze is te geconcentreerd op de consumptie49 (en dus niet op

de investeringen). De productiviteit zal dus niet beter worden. Daarnaast is er geen

verband met de publieke bestedingen. De hulp moet ook op lange termijn ontwikkeld

worden. Daarenboven zijn sommige rijkdommen in ontwikkelingslanden onderbenut

en het blijkt dat er geen wil van de autoriteiten bestaat om deze tendens te

verbeteren50 (zie McKinley, 2005, pp. 3-4). De autoriteiten moeten ook geen geld

gebruiken om invoerproducten aan te kopen. In tegenstelling daarmee moeten ze

hun nationale goederen ontwikkelen. Als de regering in publieke diensten investeert

(opvoeding, gezondheid, wegverbetering, enzovoort) zou de inflatoire impact

verminderd worden. Daarnaast zal de regering de belastingen niet verhogen

wanneer ze door internationale hulp ondersteund wordt.

2.5. Deel 2: slotbemerkingen

Dit hoofdstuk ging over de economische gevolgen van HIV/ADS in Afrika. Er blijkt dat

vele factoren betrokken zijn. Ten eerste reduceert HIV/AIDS de levensverwachting.

Door HIV/AIDS is er een terugval van de bevolkingsgroei en stijgen de mortaliteit en

de kindersterfte. Vrouwen, die soms aan discriminatie lijden, worden ook zwaarder

getroffen dan mannen. Er is discussie over de impact op de vruchtbaarheid maar het

lijkt zeker dat ze minder toegang tot behandeling hebben. HIV/AIDS veroorzaakt

demografische veranderingen met als de drie voornaamste gevolgen: minder aanbod

van arbeid, meer gebruik van kapitaal om arbeid te verplaatsen en minder efficiëntie

van de arbeid. De arbeid wordt getroffen op verschillende manieren: migratie en

prostitutie verspreiden de ziekten en er is het braindrain effect. Kinderen krijgen

minder opvoeding en de kwaliteit van het toekomstige kapitaal vermindert. Niettemin

kunnen de school en de onderneming goede plaatsen zijn om preventiecampagnes

op te zetten. Daarenboven hebben we gezien dat HIV/AIDS een belangrijke impact

heeft op het gezondheidsysteem. HIV/AIDS heeft ook macro-economische gevolgen.

Mensen besparen minder, de infrastructuur is niet aan de bestrijding van de ziekte

aangepast en er is geldverlies. Ten slotte wordt ook de betalingsbalans van een land

getroffen en zullen buitenlandse beleggers niet meer in dat land investeren. In dit 49 Zie ook de beschrijving van de internationale instellingen hieronder 50 Zie ook de beschrijving van de Afrikaanse staat, 3.4.

35

verband bestaat veel litteratuur en discussie over het al dan niet bestaan van het

Hollandse ziekte effect.

Samenvattend kunnen we dus stellen dat de economische toestand en productiviteit

van een land zwaar getroffen worden door HIV/AIDS, en dat de ziekte ook een

impact heeft op de samenstelling van de bevolking.

36

3. Analyse van de acties van verschillende betrokkene actoren

Na de beschrijving van de gevolgen van HIV/AIDS is het relevant over de

verschillende ondernomen acties tegen de ziekte te hebben. Verschillende

internationale instellingen zullen hierbij aan bod komen: het IMF (Internationaal

Monetair Fonds), de Wereldbank, de WTO (World Trade Organization, in het

Nederlands: Wereldhandelsorganisatie), de G8 en UNAIDS. We zullen zien dat de

interne organisatie en programma’s van deze instellingen vaak betrekking hebben op

hetzelfde probleem. In het kader van UNAIDS ligt dat anders. Hoe en waarom dat is

zal hieronder ook verklaard worden. Daarna zal een analyse voorgesteld worden van

verschillende pogingen die werden ondernomen om de pandemie te overwinnen, hoe

men geprobeerd heeft de Afrikaanse staten te ondersteunen (structurele

aanpassingsprogramma’s) en zullen enkele zaken vernoemd worden die de strijd

tegen de pandemie vermoeilijken (intellectuele eigendom). De Afrikaanse staten en

hun rol worden hierbij ook geanalyseerd. De staten mogen hier de internationale

instellingen niets verwijten, voor internationale problemen te bestrijden dienen ook

staten hun verantwoordelijkheid op te nemen. Dit is niet altijd het geval. De

burgermaatschappij komt pas in een volgend hoofdstuk aan bod51.

3.1. De neoliberale ideologie en de internationale betrekkingen

Alvorens te analyseren wie wat doet en wat de gevolgen zijn, is het relevant in het

kort te vermelden hoe de bestedingen verdeeld zijn tussen de verschillende actoren.

Uit een studie blijkt het dat in arme landen, ongeveer 4% van het BBP besteed wordt

aan gezondheidzorg (2.8% van publieke uitgaven en 1.2% van private bronnen, zie

Moati,J-P & Ventelou, B., 2008, p. 248). De bestrijding van HIV/AIDS wordt

daarnaast ook gefinancieerd met de bilaterale en multilaterale hulp, The Global Fund

to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria52, de private sector, en de bestedingen van

huishoudingen (Lewis, M., 2005, p. 39). In de toekomst zou de bilaterale hulp meer

51 Zie punt 5 52 The Global Fun is een privaatpublieke financieel instrument, geen uitvoeringagentschap. Het is een alliantie tussen partners van de Verenigde Naties, ontwikkelingslanden, NGO’s en donorregeringen. The Fund werd in 2002 opgericht om de bestedingen tegen HIV/AIDS, malaria en tuberculose te verhogen. Zie Aginam, O. in Falola, T. & Heaton, M. M., 2007, p. 278 en zie ook www.theglobalfund.org. In de volgende pagina’s wordt het gedefinieerd als the Fund en niet als het Fonds om met het IMF niet te verwisselen.

37

toenemen dan de andere (Haacker, M., 2004, p. 63). Het probleem is dat deze hulp

vaak ontoereikend is (Sachs, J.D., 2005): ze vormt eerder hulp op korte dan op lange

termijn. Bovendien is bilaterale hulp erg onvoorspelbaar. Ook blijft het steeds het

donorland dat beslist en is er vaak een gebrek aan coördinatie. Bijvoorbeeld kan het

donorland een uitvoerland bevorderen en tegelijkertijd kan hij invoer van deze staat

op zijn grond verhinderen. Bovendien komen 80 à 95 procent van de fondsen om

HIV/AIDS te bestrijden van buitenbronnen (Morah, E. & Ihalainen, M., 2009, p. 196).

Ten tweede is het belangrijk te stellen dat internationale instellingen die verder aan

bod komen steeds werken volgens de liberale consensus53. Hierbij heeft men als

individu recht op gezondheid, maar dient men ook een aantal verplichtingen na te

leven. De liberale consensus legt de nadruk op de individuele actie, non-interferentie

in het private leven, enzovoort. Deze vormen ook de fundamentele beginselen van

de vrije markt. Enkele Afrikaanse grondwetten zien het echter anders, zij plaatsen het

recht op gezondheid bij de sociale rechten die de staat moet voorzien (Elangy Botoy,

I., 2007, p. 150). Andere Afrikaanse landen erkennen het recht op gezondheid niet in

hun grondwet (Kameroen, Mauritius, Kongo-Brazaville, Djibouti, enzovoort). Hun

inwoners kunnen dus enkel rekenen op de Universele Verklaring van de Rechten van

de Mens om hun minimaal recht op gezondheid te erkennen. Niettemin is het recht

op gezondheid niet rechtstreeks erkend door de Verklaring (zie voetnoot 8).

Het probleem (zie verder) is dat er negatieve gevolgen zijn voor gezondheid en

andere sociale behoeften. Volgens de verdedigers van de liberale consensus (T.

Blair en B. Clinton voor september 2001 bijvoorbeeld) is het mogelijk de

verantwoordelijkheid voor structurele overtredingen van mensenrechten te ontlopen

omdat sommige feiten nu eenmaal onvermijdelijk zijn. De liberale consensus ligt aan

de basis van de Wereldbank, de WTO de EU (Europese Unie), het IMF en andere

internationale instellingen.

53 Dit artikel is gebaseerd op het liberale idee in de strikte zin van het woord. Voor meer bijzonderheden, zie Evans, T., 2002, pp. 199-207. Dit heeft dus niets te maken met het neoliberalisme (liberalisering, privatisering en deregulatie), zelfs als dit deel van kritiek maakt in dit hoofstuk.

38

Deze ideologie heeft vele critici gekregen, en zo, zelfs als de liberale consensus nog

de overhand heeft. In deze zin denken sommige auteurs (A. Whiteside en T. Barnett)

dat internationale instellingen het HIV/AIDS-probleem nooit aangepakt hebben

(Hubbard, M., 2001, p. 296). Bijvoorbeeld heeft men een verandering in de filosofie

van de Wereldbank verwacht met de Wereld Ontwikkeling Rapport “Attacking

Poverty” (2001, zie Hubbard, M., 2001, pp. 294-297). Niettemin blijft dit altijd dezelfde

redenering. Attacking Poverty verkent geen nieuw stelsel om de herverdeling van de

welvaart te bereiken. Maar de Wereldbank verwijdert zich van de Washington

Consensus. Ten slotte, volgens sommige auteurs, blijft het probleem dat HIV/AIDS

nog niet rechtstreeks beschouwd wordt.

3.2. Problemen met de internationale instellingen

3.2.1. De interne organisatie en de overheersing van de ontwikkelde

landen erin

A. Het IMF

Een eerste kritiek met betrekking tot het IMF vormt het gebrek aan transparantie en

democratie in deze organisatie (Sachs, J-D., 2007). De organisatie bestaat uit 184

leden en de selectie van de directeur blijft in de handen van de VS (Verenigde

Staten). Bovendien domineert het belang van de aandeelhouders (die ook deel

uitmaken van de G7). Ook met betrekking tot de stemverhoudingen domineren de

ontwikkelde landen volledig 54. Het is heel belangrijk het hier even over de rol van de

VS te hebben. Omdat de Verenigde Staten een grote donateur zijn, wil deze

supermacht ook dat Afrika de ABC-methode (Abstinence, Be faithful and use

Condoms) adopteert. Abstinence (seksuele onthouding) domineert hierbij. Het

probleem blijkt te zijn dat seksuele onthouding in Afrika maar een beperkt sociaal

draagvlak heeft55 (Bermejo, A., 2004, p. 167). Methodes moeten immers gedragen

worden door de bevolking als ze kans op succes willen hebben.

54 60 procent van de stemmen komen van ontwikkelde landen en de Verenigde Staten hebben 17 procent. Zie Fukuda-Parr, S., 2002 55 Zie punt 2

39

Ten tweede verdwijnt de hulp van het IMF vaak. Dit fenomeen staat beter gekend als

kapitaalvlucht (Lee, S. en McBride, S., 2007). Het probleem is dat deze instelling

geen macht heeft om de private sector te stabiliseren en ze geen onderscheid maakt

tussen de rol van de staat en de rol van de markt (Millennium Project, 2007). Het IMF

onderzoekt het economische beleid van een staat onvoldoende en erkent de rol van

de staat in de economie niet zoals het zou moeten (Lee, S. en McBride, S., 2007).

De Wereldbank daarentegen erkent wel dat de staat een grotere rol zou moeten

spelen.

B. De Wereldbank

Eerst en vooral is er de grote administratieve last om een lening bij de Wereldbank te

krijgen56. Het probleem is dat het ook gevolgen heeft voor de democratie en

volkssoevereiniteit (Oxfam, 2005). De Bank kiest zelf de landen die ze gaat steunen

en bepaalt zelf de voorwaarden waaronder dat gaat gebeuren.

Ten tweede is het grote gewicht van de VS in deze instelling bedenkelijk. De

Verenigde Staten is het enige land dat de voorzitter kan verkiezen, waardoor de

Wereldbank steeds de politiek van de Verenigde Staten volgt. Ook wordt het

stemgewicht in de organisatie bepaald volgens de bijdragen. Hierdoor hebben de

Sub-Sahara landen door hun beperkte aandeel van 5.4 procent in de inkomsten

maar weinig gewicht in de schaal te leggen tijdens de stemming. Vooral de G7

financiert de Wereldbank (Soederberg, 2005). Zoals we gezien hebben met

betrekking tot de patenten, kunnen de ontwikkelde landen soms erg protectionistisch

handelen.

56 Volgens een studie van Oxfam, heeft de instelling Ethiopië gevraagd meer dan 80 politieke veranderingen in een jaar. Zie Oxfam, 2004

40

Opmerking: Gemeenschappelijke problemen van het IMF en de

Wereldbank

Zoals verklaard vertegenwoordigen de twee instellingen vooral het belang van de

ontwikkelde landen. Ontwikkelingslanden zijn hierbij dus afhankelijk van de

industriële landen. Daarnaast hebben beide instellingen ook te kampen met een

gebrek aan transparantie (Fukuda-Parr, S., 2002). Zo worden stemmingen

bijvoorbeeld nooit gepubliceerd. Het IMF en de Wereldbank worden eveneens

beschuldigd van verwoesting de economieën van arme landen als onder meer

Zambia (Timms, D., 2004). Dit land volgde een deregulariserend en liberaliserend

beleid wat de HIV/AIDS-probleem niet ten goede kwam. Het land heeft de laagste

levensverwachting ter wereld, een erg zwakke economie, en de publieke sector is

zowat ontmanteld. Ook worden beide instellingen er in Zambia (zoals in Rwanda en

Mozambique, zie Bretton Woods Project, 2007) van beschuldigd dat zij niets deden

om dit land te helpen om kinderen naar school te sturen. Het IMF legde de nadruk op

een restrictieve macro-economische politiek waardoor de Afrikaanse regeringen

geen geld meer hadden om leerkrachten te betalen. Ook introduceerden ze

studiekosten waardoor families hun kinderen niet meer, of in het beste geval enkel

de jongens, naar school konden sturen. Hetzelfde gebeurde ook met de

gezondheidsector.

C. De WTO

De Wereldhandelsorganisatie is een multilaterale instelling opgericht in 1995 die een

machtige impact op het handels- en binnenlands beleid van haar leden heeft (Khor,

M., 2005). Er bestaan twee groepen lidstaten (Collier, S., 2006). Een eerste groep is

genoeg ontwikkeld om baat te hebben bij liberalisatie, de tweede daarentegen wordt

erdoor buitenspel gezet. Daarbij komt nog dat de instelling beïnvloed wordt door

grote staten zoals de VS, Canada en landen van de EU (Fukuda-Parr, S., 2002).

Parlementsleden zijn bovendien ook vaak niet op de hoogte van wat er binnen de

WTO gebeurt, zelfs al hun land lid is van de instelling. Ten slotte is ook het beleid

van de instelling niet bevorderlijk voor de ontwikkelingslanden (Oxfam, 2001).

Ontwikkelde landen zijn heel protectionistisch en de instelling neemt de

implementeringkosten van haar politiek in het betreffende land niet in rekening.

41

D. De G8

De G8 werd in 1975 opgericht door de VS, Frankrijk, Groot-Brittannië, Japan,

Duitsland en Italië. Later werd de USSR (Unie van Socialistische Sovjetrepublieken)

uitgenodigd om lid te worden (Aginam, O. in Falola, T. & Heaton, M. M., 2007, p. 276

en volgende). Ook Puerto Rico en de Europese Gemeenschap werden in de groep

opgenomen als waarnemers. Canada vervoegde de groep als volledig lid. In de

groep wordt gepraat over economisch beheer, internationale handel, relaties met de

ontwikkelingslanden, enzovoort. Sinds 2000 en de top van Okinawa, zijn ook

besmettelijke ziekten een deel van hun programma geworden. Er bestaat ook een

groot partnerschap met andere internationale instellingen zoals de WGO, de

burgermaatschappij, de NGO’s (niet-gouvernementele organisaties) en de

farmaceutische industrie om (onder andere) de HIV/AIDS prevalentie te reduceren. In

2001 gaf de G8, op vraag van de VN, US$ 1.3 miljard aan de nieuwe Global Fund to

Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria. De groep wilde met de farmaceutische

industrie en met de besmette landen werken. Het probleem is dat na verloop van tijd

steeds minder geld geschonken werd. In juli 2005 had de groep een bijeenkomst in

Geneagles waarop bepaald werd dat de hulp voor Afrika tegen 2010 moest

verdubbeld worden. Ook werd er beslist dat de schuld van ontwikkelingslanden

moest geannuleerd worden en dat economische beleid voortaan als een

binnenlandse aangelegenheid van de desbetreffende staat moest beschouwd

worden (Whiteside, A., in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 119).

E. UNAIDS

Deze organisatie is erg belangrijk zelfs als ze geen directe economische impact

heeft. Zoals reeds zagen werd UNAIDS opgericht in de jaren 1990 om de taken van

de Verenigde Naties in de strijd tegen HIV/AIDS te coördineren.

42

Ondanks het feit dat het Handvest van de Verenigde Naties geen rekening in 1945

hield met de gezondheid, was het van meet af aan dat de instelling ook sociale

vooruitgang zou bevorderen. Daarnaast werd de WGO57 in 1948 (eveneens een

agentschap van de VN) opgericht. Met de vastlegging van de Millenium Development

Goals (MDGs, 2000) werd het recht op gezondheid duidelijk erkend (goal 6).

Niettemin werd in 2005 duidelijk dat het voor Afrika niet mogelijk was om deze

doelstellingen te bereiken (Whiteside, A., in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B.,

2007, pp. 115-121).

Zoals vermeld is UNAIDS een coördinatieorgaan binnen de Verenigde Naties. In

2000 erkende de Veiligheidsraad de rol van UNAIDS om HIV/AIDS te bestrijden. Zo

houdt de Veiligheidsraad sindsdien rekening met UNAIDS-verslagen en erkent men

zowel de rol van de instelling in verschillende fora als haar coöperatie met de

lidstaten van de VN (UN Security Council Resolution 1308 [2000] on the

Responsibility of the Security Council in the Maintenance of International Peace and

Security: HIV/AIDS and International Peace-keeping Operations).

Deze beschrijving van de Veiligheidsraad zegt alles over UNAIDS: een agentschap

dat de nadruk op coöperatie legt, dat van forum naar forum gaat en dat de dialoog

bevordert tussen de betrokken actoren58. Deze rol werd ook erkend door The Second

Independent Evaluation of UNAIDS (SIE, zie UNAIDS Response to the Report of the

Second Independent Evaluation of UNAIDS59). Volgens dit verslag is UNAIDS ook

57 Geen specifiek punt wordt in deze scriptie aan de WGO besteed. De bedoeling van deze instelling is vergelijkbaar aan de bedoeling van UNAIDS. De organisatie probeert alle actoren in de strijd tegen HIV/AIDS in te sluiten. Ze is ook een agentschap van de Verenigde Naties en UNAIDS werkt vaak met de WGO en the Global Fund to fight AIDS, Tuberculosis and Malaria. Vanuit een economisch standpunt is de functie van de drie instellingen zeer aan elkaar gelijk. Daarnaast moet het vermeld worden dat de coöperatie tussen deze verschillende instellingen erkend is door de Veiligheidsraad (zie de resolutie van 2000 daarover). De WGO probeert ook met andere instellingen (zoals de Wereldbank) te werken. Voor meer bijzonderheden, zie www.who.int 58 Zie 5.3. daarover 59 The Global Fund wordt ook elk vijf jaar geëvalueerd door onafhankelijke wetenschappers en door een technische groep (TERG-Technical Evaluation Reference Group). Het probleem is ook de effectiviteit van the Fund, te kennen en/of te zien of the Fund echt een financieel instrument is, enzovoort. Het blijkt dat de regeringen een positief visie ten opzichte van the Fund hebben (the Fund houdt rekening met de wil van een land en richt de aandacht op risicogroepen), wat in tegenstelling is met verschillende multi- en bilaterale agentschappen (die de nadruk op het gebrek aan effectiviteit leggen). Zie www.theglobalfund.org/fr/terg, the stakeholder Assessment, the Assessment of the Proposal Development & Review Process & the Assessment of the Country Coordinating Mechanisms

43

steeds meer de aandacht gaan vestigen op het helpen van staten qua

implementeringbeleid en preventie.

Niettemin bestaat er, volgens het hierboven beschreven verslag, een gebrek aan

strategie en duidelijkheid. UNAIDS is onvoldoende geconcentreerd op een regionaal

of een staatsniveau en het verslag zou graag een verbetering qua evaluatie van het

bevorderde beleid in de betreffende landen zien. Erg interessant is dat het

bovenvermelde document een antwoord van UNAIDS hierop vormt. Er bestaat dus

een echte dialoog tussen UNAIDS en de SIE om de toestand te verbeteren. Ten

slotte werd het gebrek aan efficiëntie60 erkend door M. Sidibé toen hij in functie trad

(M. Sidibé is de huidige directeur van UNAIDS, zie Sidibé, M., 2009, p. 4).

Met betrekking tot feiten heeft UNAIDS veel gedaan: het 3 by 5 initiatief in 2003

(voetnoot 16), the “Three One” Principle in 2004 (een nationale AIDS structuur, een

nationale AIDS autoriteit en een stelsel voor de evaluatie en het monitoren) en de

Geneagles top in 2005. Er was ook de verklaring van algemene vergadering van de

VN in 2006 (UNAIDS, Second Independent Evaluation, 2002-2008).

3.2.2. Hun actie A. Analyse van de Middellange termijn Plannen (MTP’s)

In het begin van de pandemie waren de plannen (geleid door de Wereldbank en het

IMF) een antwoord op het probleem van HIV/AIDS (Poku, N., 2002, pp. 538-541).

Niettemin waren ze gefocust op gezondheidsproblemen en werd het sociale volledig

uit het oog verloren. Dit terwijl we weten dat armoede een van de oorzaken van

transmissie is.

De programma’s van de Wereldbank en het IMF hebben ook een ongunstige impact

gehad op de ontwikkeling van landen. De meerderheid van de Afrikaanse landen

moesten hun begroting reduceren om aan de voorwaarden van de internationale

instellingen te voldoen. Tanzania, bijvoorbeeld, besteedt slechts een kwart van wat 60 In het nieuwe UNAIDS implementeringplan wordt de nadruk op meer efficiëntie gelegd. De richtlijnen zijn de volgende: de nationale actoren (de burgermaatschappij bijvoorbeeld) moeten in rekening gebracht worden, discriminatie moet vermeden worden, menselijke rechten moeten bevorderd worden, enzovoort. Zie Second Evaluation Plan of UNAIDS, Implementation Plan, 2010, p. 4

44

noodzakelijk zou zijn voor de gezondheidproblemen aan te pakken, terwijl het land

drie keer zoveel besteedt om zijn schulden af te betalen.

Daarbij komt nog dat de Afrikaanse landen hun schuld moeten afbetalen in

buitenlandse geldwaarden (voornamelijk in US dollars). Dit wil zeggen dat hiervoor

geld afkomstig van uitvoer, van hulp en van nieuwe buitenlandse leningen gebruikt

wordt. Het deel van staatsschuld aan andere landen vormt 340 procent van de

uitvoer van Afrika (Cheru, F., 2002, pp. 302).

Twintig jaar na het ontstaan van de pandemie, zijn deze plannen grotendeels

onveranderd. In 2008 heeft de Wereldbank in Tanzania 3000 personen betaald om

ongevaarlijke seksuele relaties te hebben (Jack, A., 2009). Aan de personen was

US$45 betaald, wat (voor sommigen) gelijk is aan drie kwart van hun jaarlijkse

inkomen. Het kan gezien worden als een sprong vooruit maar het verandert niets aan

de structurele armoede.

B. De programma’s van structurele aanpassing

In de jaren 1980 en 1990 waren de Afrikaanse staten verplicht om programma’s van

structurele aanpassing te integreren om leningen van de Wereldbank en het IMF te

kunnen krijgen (De Middellange Termijn Plannen waren van toepassing na een

positieve evaluatie van de Wereldbank en het IMF, wat de programma’s van

structurele aanpassing betreft, zie Poku, N. & Whiteside, A., 2004, pp. 36-42). De

schuld werd onhoudbaar en zoals we al gezien hebben, is de deelname van Afrika in

de wereldhandel drastisch gedaald61.

De bedoeling van de programma’s van structurele aanpassing was tweeledig: fiscale

stabiliteit en een economische groei bereiken. Daarvoor moest de Afrikaanse staat

zijn consumptie van goederen en diensten reduceren. Deze techniek werd “vraag

management” genoemd (Cheru, F., 2002, p. 302). De bedoeling was dat de

rijkdommen van arme landen zouden gebruikt worden om uitvoerproducten te

produceren. Deze producten zouden in US dollars betaald worden, die dan op hun

61 Zie 1.3.

45

beurt, zouden gebruikt worden om de schuld af te betalen. De rol van het IMF was

om de kortetermijnschuld te reduceren en de Wereldbank zou helpen om een

evenwicht te vinden op middellange termijn (Poku, N. in Poku, N. & Whiteside, A.,

2004, pp. 36-42). In de praktijk was het onderscheid tussen de twee echter heel

vaag.

Het IMF en de Wereldbank hadden verschillende voorwaarden (Cheru, F., 2002, pp.

302-303 en tabel 3 hieronder):

- Grote verlaging of (als het mogelijk is) totale eliminatie van de prijscontrole die

de binnenlandse prijzen voor een aantal goederen en diensten verstoort

- Drastische vermindering de van handels- en ruilcontroles die de binnenlandse

economie van buitenlandse competitie beschermt

- Hoge rentevoet om de inflatie te bestrijden, besparingen te bevorderen en

investeringen te reserveren aan de hoogstbiedenden

- De privatisering van staatsbedrijven en overheidsdiensten (gezondheid,

opvoeding, enzovoort).

Zoals we kunnen zien, kwam dit enkel de crediteurs ten goede. Het gevolg was een

beschadiging in de basisdiensten. Bijgevolg kunnen we zien dat een verband met de

theorie van de Hollandse ziekte bestaat62.

62 Zie 2.3.2. daarover

46

Tabel 3: Beleidsbeslissingen, impact van deze beslissingen en spreiding van HIV/AIDS Beleid Beleidsantwoord Binnenlandse impact Implicaties voor de spreiding

van HIV/AIDS Regeringsbestedingen

verminderen

Onkosten introduceren

voor

gezondheiddiensten

De toegang tot

gezondheiddiensten is

verminderd

Verminderde gewaarwording van

HIV/AIDS, verslechtering van de

ziektetoestand, slechte algemene

gezondheid, minder behandeling

tegen opportunistische infecties, in

het bijzonder tegen soa’s

Introductie van

studiekosten

Kinderen, in het bijzonder

meisjes, gaan niet meer naar

school, het marginaliseren van

de informele sector, in het

bijzonder prostitutie, met alle

risico’s die daarmee gaan

Verminderde opvoeding,

toenemende analfabetisme,

toenemend risico op besmetting,

door weinig kennis en seksuele

voorlichting, bijzondere

kwetsbaarheid van vrouwen

Dalende bestedingen

voor de opvoedings- en

de gezondheidsectoren

Afnemende kwaliteit en

kwantiteit van de infrastructuur,

minder en minder gevormde staf

Toenemende kwetsbaarheid voor

infecties

Ontslagen in de

publieke sector en het

bevriezen van de

salarissen

Werkloosheid, minder

personeel, wat leidt tot minder

kwaliteit en kwantiteit van

gezondheids- en

opvoedingsdiensten

Toenemende kwetsbaarheid voor

infecties

Afschaffing van

prijssubsidies op

voeding, brandstof en

andere basisbehoeften

Dalende kwaliteit en kwantiteit

van voeding, dalende calorie

consumptie per persoon

Zwakke gezondheidsmiddelen,

toegenomen kwetsbaarheid,

toegenomen informele activiteiten,

wat groter risico op besmetting

betekent

Verminderde

burgerdiensten

Verminderde administratieve

capaciteit

Regeringen kunnen minder

HIV/AIDS preventie programma’s

bevorderen

Verhogen de

uitvoerwinsten

Grote uitvoerprojecten

bevorderen

Werknemers migreren,

verminderde voedingsproductie,

herstructurering die leidt naar

een afname in de

voedingsconsumptie voor de

binnenlandse maatschappij,

ontvolking van het plattenland

Werkers blootstellen zich aan de

besmetting door migratie, ook op

gevaar af van besmetten de lokale

maatschappij wanneer ze terug thuis

komen

Bron: Webb, D. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, pp. 37-38

Het is heel ernstig wanneer we weten dat de meerderheid van de ziekenhuisbedden

gebruikt werden door seropositieve patiënten. Daarnaast had de privatisering tot

gevolg dat tienduizenden arbeiders werkloos werden.

47

Kortom, we kunnen onthouden dat er een sterke samenhang bestaat tussen de

aanpassingen, HIV/AIDS en de armoede. Er is inderdaad een samenhang tussen de

uitvoering van de aanpassingen en de armoede, en armoede al bij al is een

vruchtbare bodem voor alle soorten van infecties.

C. Het HIPC (Heavily Indebted Poor Countries) initiatief

In 1996 ontstond het HIPC (in het Engels: Heavily Indebted Poor Countries of in het

Frans: Pays Pauvres très Endettés, PPTE) initiatief. De Wereldbank en het IMF

erkenden dat het onmogelijk was voor Afrika om de schuld af te betalen. Crediteurs

aanvaarden dat 80 procent van de schuld niet afbetaald diende te worden63. Er

waren wel enkele strikte economische aanpassingen nodig om aan het HIPC te

kunnen deelnemen. Slechts vijf Afrikaanse landen werden hiervoor aanvaard.

In 1999, op aandringen van de burgermaatschappij werd het HIPC II voorgesteld,

wat een modernisering van HIPC betekende. Er werd meer voorzien voor de

basisdiensten zoals de gezondheid, maar het probleem vormden nog altijd de

economische aanpassingen. Landen werden geselecteerd op basis van goede

prestaties in deze programma’s. Als tegenwicht moesten de betreffende landen

Poverty Reduction Strategy Papers (PRSP) opstellen (Hecht, R., Adeyi, O. & Semini,

I., 2002, pp. 37-38). Dit waren documenten waarin ze aangeven hoe ze denken de

groei te bevorderen, de armoede te reduceren, welke financiële behoeften hiermee

geassocieerd zijn, enzovoort. Elk land heeft zijn eigen PRSP, voorbereid met lokale

partners. De landen leverden een bijzondere inspanning maar het verband tussen de

armoede en HIV/AIDS is nog steeds onvoldoende duidelijk beschouwd in deze

programma’s.

Wat was de impact van het HIPC-initiatief op arme landen? In het algemeen moet

voor het HIPC 25 procent van de schuldvermindering aan de gezondheid besteed

worden. 10 Afrikaanse landen (Burkina Faso, Kameroen, Mali, Mauritanië, Oeganda,

Tanzania, Zambia, Madagaskar, Benin en Mozambique) hebben 5 procent van hun

besparingen in verband met de schuldvermindering aan HIV/AIDS besteed. In 63 Het probleem is dat het niet duidelijk was onder welk voorbehoud en hoelang de Afrikaanse Staten hadden om de schulden af te betalen. Zie Poku, N. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p. 43

48

andere landen is het deel voor HIV/AIDS heel klein. De beslissing van de staten om

doortastend op te treden is ongetwijfeld de belangrijkste stap geweest om daarin te

slagen.

Het HIPC had tot gevolg dat de schuld van de arme landen zou kwijtgescholden

worden64 (Poku, N., 2002, pp. 538-541). Hierdoor bestaat er een groot scepticisme

over de wil van de donateurs om het HIPC aan te wenden. Wetenschappers hebben

hun bedenkingen bij de voorwaardelijkheid en de buitencontrole die hierbij

uitgeoefend wordt door de donateurs (Poku, N. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p.

44).

Ook het verband tussen de schuldvermindering en de “good governance” is een

grote vergissing. “Good governance” vormt in feite een manier om de

schuldvermindering te vertragen. Men vergeet dat dit heel schadelijk is voor

ontwikkelingslanden aangezien ze nieuwe middelen nodig hebben om hun sociaal

stelsel uit te bouwen en te onderhouden. Sommige auteurs spreken over puur

racisme in deze (Poku, N. & Freedman, J., 2005, p. 684). HIV/AIDS is een

“zwijgende crisis” die vooral zwarte mensen treft. Wat de fondsen betreft, zouden

Kosovo en Bosnië meer hebben gekregen dan Afrika. Naar aanleiding hiervan

kunnen we S. Booker, de directeur van Africa Fund/American Committee on Africa

aanhalen (Poku, N. & Freedman, J., 2005, p. 684): “AIDS is a black plague; it is

mainly killing black people… And that is the cruel truth about why the World had

failed to respond with dispatch”65

We moeten ook weten dat het aantal HIV/AIDS-infecties is toegenomen66 (in

tegenstelling met tuberculose, malaria en andere ziekten), want de ziekte is ook in de

ontwikkelde landen verspreid (Ito, B. & Yamagata, T., 2007, p. 146).

64 Als voorbeeld kunnen we Zambia gebruiken. In 1998 was 46 procent van zijn buitenschuld schuldig aan de internationale instellingen (de Wereldbank, het IMF en de Afrikaanse Ontwikkelingsbank). Zie Poku, N. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p. 45 65 De bedoeling van deze opmerking is te vermelden dat het racisme ook een probleem is in de bestrijding van HIV/AIDS. Niettemin zal geen verdere analyse aan bod komen want het is een heel gevoelig onderwerp. We kunnen alleen zeggen dat HIV/AIDS een Afrikaanse ziekte is want Afrika is de meest getroffen regio ter wereld. 66 Zie 2.3.1.

49

3.2.3. Waarom geen nieuw Marshallplan voor Afrika?

In een artikel over de schuld van Afrika, werd vermeld dat ongeveer 90 procent van

de monetaire hulp verspild wordt, doordat ze op “liefdadigheidbusiness” gebaseerd

is. Het idee van de twee auteurs was om een nieuw soort Marshallplan voor Afrika te

ontwerpen (Duggan, W. & Hubbard, G., 2009). (Dat heeft niets te maken met het

idee van G. Brown over het nieuwe Marshallplan67, dat volgens de auteur op

liefdadigheidbusiness ook gebaseerd was). Ze stellen voor dat het hulpgeld zou

aangewend moeten worden om een nieuwe infrastructuur op te bouwen (zoals in het

geval van Europa na de Tweede Wereld Oorlog). Hulp zou in tegenstelling tot

gebruikelijk op subsidies moeten gebaseerd worden en niet op leningen. Bovendien

was er een einde voorzien in het initiële Marshallplan voor Europa, wat voor Afrika

niet het geval is. Ook zouden Afrikaanse landen het Plan moeten kunnen weigeren,

zoals de Sovjet-Unie in 1945 deed met het Europese Marshallplan.

Het blijkt erg onwaarschijnlijk dat het project zal slagen. Zoals we het gezien hebben

zijn er niet zoveel dingen veranderd in de voorbije 20 jaar. Met de economische crisis

zijn de fondsen voor hulp gedaald (Clémençot, J., 2009). The Fund kent een

budgettair deficit van 3 miljard. Dat is heel cynisch wanneer we weten dat

ontwikkelde landen de nodige rijkdommen hebben gevonden om de crisis te

beëindigen en dat het bedrag dat hiervoor werd aangewend groter is dan de som

nodig om HIV/AIDS te bestrijden.

3.3. Het intellectuele eigendom

3.3.1. De reden

Het doel van het recht op de intellectuele eigendom is om technologische innovatie

te bevorderen. Daarnaast zijn de transfer en de diffusie van die technologie en een

evenwicht tussen de rechten en de obligaties verzekerd (idem, p. 68). In geval van

geschil tussen landen, is de plicht van de WGO om het geschil te beslechten (idem,

67 G. Brown wilde een plan van tien jaar dat geconcentreerd werd op de schuldannulering, een verdubbeling van de buitenlandse hulp en het einde van de handelsbarrières wat landbouw betreft. Zie Hubbard, G. & Duggan, W., 2009

50

p. 96). Een beroep is dus mogelijk voor ontwikkelingslanden in geval van geschil68.

Er zijn twee opties mogelijk: de diplomatische procedure (conciliatie en bemiddeling)

of de procedure waar de staten zich kunnen wenden tot een Speciale Groep, waarbij

in geval van verlies, er geen beroep meer mogelijk is.

3.3.2. Het ontstaan van de TRIPS

De overeenkomsten met betrekking tot de intellectuele eigendomsrechten voor

handel (in het Frans ADPIC, in het Engels TRIPS agreement) werden voor het eerst

becommentarieerd in 1986 met de start van de Uruguayronde (Elangy Botoy, I.,

2007, pp. 49-52). Vanaf het begin hebben we kunnen zien dat de

ontwikkelingslanden en de geïndustrialiseerde landen niet akkoord gingen. Niettemin

(Aginam, O. in Falola, T. & Heaton, M. M., 2007, pp. 280-281) werden de TRIPS aan

de Marrakech Overeenkomst (1995) toegevoegd. Dit is de overeenkomst waarmee

de WTO ontstond. In tegenstelling tot vorige afspraken (Elangy Botoy, I., 2007, pp.

49-52), hebben de TRIPS de voorwaarden vastgelegd met betrekking tot de

patenten. Voor een uitvinding aanspraak op een patent kan maken (Elangy Botoy, I.,

2007, pp. 56-60), moet ze: nieuw zijn, een inventieve activiteit bezitten en geschikt

worden voor industriële toepassingen. De staten die een patent bezitten, houden hun

recht om het product te produceren of om het procedé aan te wenden.

De staten kunnen ook maatregelen voorzien om de algemene gezondheid te

beschermen (voor meer inlichtingen zie Artikel 8 van de TRIPS, pp. 69). Wanneer

een product geoctrooieerd is, mogen de staten zich wenden tot de parallelle invoer

om hun overheidsuitgaven te beperken. (Normaal gezien mogen landen op uitgaven

besparen om die in andere gezondheidsectoren te investeren). De parallelle invoer

betekent dat farmaceutische ondernemingen hun geneesmiddelen aan verschillende

prijzen van land tot land kunnen verkopen. Toch is parallelle invoer niet

vanzelfsprekend en hangt er veel af van de intellectuele rechten en de uitputting van

het betreffende patent.

68 Deze opmerking is slechts om te zeggen dat ontwikkelingslanden een mogelijkheid hebben om zich te verdedigen en dat industriële landen niet heersen.

51

In het kader van experimenteel onderzoek, kunnen landen ook de gegevens van het

geoctrooieerd product gebruiken om een generisch product te produceren dat bij het

verstrijken van het patent op de markt zal kan gebracht worden (dispositie gekend als

uitzondering “Bolar”, de “Bolar” uitzondering is een voorbeeld van zulke

uitzonderingen, zie p. 75). Daarnaast is er de mogelijkheid van verplichte

vergunningen (idem, pp. 85-91). Dit is het geval wanneer een staatwetgeving een

andere aanwending toelaat dan toegelaten werd door de patentbezitter. Als iemand

binnen de staat het product aanwendt op een manier die niet voorzien werd door de

bezitter, moet hij een vergunning van de staat hebben. Ten slotte zijn er

overgangsperiodes (idem, pp. 91-95). In zulke periodes mogen de betrokken landen

niet bij de WGO gedagvaard worden.

3.3.3. De Verklaring van Doha

De welvaart van een natie is afwezig van de TRIPS-documenten (Elangy Botoy, I.,

2007, pp. 352-355). TRIPS moedigen concurrentie niet aan terwijl de patenten van

kracht zijn. Dat is bevestigd door de uitstoting van de betwistingen tussen twee

landen die betrekking tot het recht op de intellectuele eigendom hebben. De TRIPS

pleiten duidelijk voor de bescherming van patenten. Ze geven geen middel aan

landen om het socio-economisch welzijn te bereiken. Zoals hieronder uitgelegd is er

weinig vooruitgang geboekt. Niettemin blijft het probleem dat vanuit het standpunt

van het internationale recht, het farmaceutische recht primeert op het recht op

gezondheid (idem, p. 452). Hierdoor wordt het recht op gezondheid beschouwd als

een tweederangs-recht: het maakt geen deel uit van de harde kern van de

mensenrechten.

52

Toch is niet alles negatief. Na een geschil tussen ontwikkelingslanden (Brazilië en

Thailand) en de Verenigde Staten69, ontstond in 2001 de Doha verklaring70. De

ontwikkelingslanden wilden meer duidelijkheid over de TRIPS. Ze werden hierin

gesteund door enkele NGO’s (zoals Artsen Zonder Grenzen en Oxfam, zie Aginam,

O. in Falola, T. & Heaton, M. M., 2007, pp. 280).

De verklaring erkent HIV/AIDS als een dringend probleem en geeft aan dat de TRIPS

de toegang tot alle geneesmiddelen moeten stimuleren (Elangy Botoy, I., 2007, pp.

424-440). Dit bewijst dat de WTO de actuele en concrete impact van de TRIPS-

akkoorden op gezondheid erkent. Daarenboven wil de WTO hiermee een toegang tot

geneesmiddelen voor iedereen. Het probleem is dat de verklaring geen juridische

status heeft. Ze houdt niets nieuws in, maar verduidelijkt enkel de boodschap van

sommige artikelen van de TRIPS. Ten slotte, voor de ARV waarvan de patenten nog

van kracht zijn, zullen de Afrikaanse staten moeten wachten totdat het einde van de

termijn bereikt wordt71.

Omdat er veel moeilijkheden bestonden werd in 2003 een overeenkomst

ondertekend die de juridische termen van de verklaring verduidelijkt. Zo kunnen

ontwikkelingslanden makkelijker geneesmiddelen invoeren en werden uitvoerende

landen verplicht een amendement te schrijven voor hun patentwet (Aginam, O. in

Falola, T. & Heaton, M. M., 2007, p. 281). Zo konden ze generische producten voor

de uitvoer naar ontwikkelingslanden produceren. Maar deze verplichtingen werden

niet altijd nagekomen. In 2005 leverden President Chirac en Oxfam kritiek op de

Verenigde Staten (Love, R., 2004, p. 644). De Verenigde Staten werden beschuldigd

van invoering van striktere patenten in bilaterale overeenkomsten met

ontwikkelingslanden voor de productie van generische producten. In 2007 hadden

alleen Canada en Noorwegen hun wetten geamendeerd (Aginam, O. in Falola, T. &

Heaton, M. M., 2007, p. 281).

69 Bijvoorbeeld klaagden de Verenigde Staten over het feit dat ontwikkelingslanden generische producten konden produceren. Na veel druk waren de Verenigde Staten klaar een meer liberale stand te ondersteunen. Daarna hebben Amerikaanse farmaceutische ondernemingen goedkopere geneesmiddelen aan ontwikkelingslanden verschaft. Ze vreesden dat ontwikkelingslanden hun recht zouden gebruiken om generische producten thuis te produceren. Zie Cheru, F., 2002, pp. 307-308, zie ook 1.2. 70 Zie bijlage 6: de Doha verklaring in het Frans, p. vi 71 Zie bijlage 7: TRIPS en de bescherming van publieke gezondheid, p. viii

53

Het probleem is dat de toestand nog gecompliceerd werd door het gewicht van de

farmaceutische ondernemingen en hun belangen bij het in stand houden van

intellectuele rechten. (97 procent van de patenten bevinden zich in het Noorden, zie

Cheru, F., 2002, p. 307). Er blijven nog vele obstakels overeind voor invoerende

landen (Elangy Botoy, I., 2007, pp. 442-447). Bovendien zijn de beslissingen van de

WTO genomen zonder de mensenrechten te respecteren, en worden ze niet

opgenomen in het kader van vrije concurrentie, dit in tegenstelling tot de Europese

Gemeenschap (Elangy, Botoy, I., 2007, p. 448). Volgens G. Velasquez, zitten we in

een uitzichtloze situatie (G Velasquez in Baudry, F., 2006, p. 43) want

farmaceutische industrieën hebben patenten nodig om onderzoek te voeren en te

financieren, maar ondertussen sterven er mensen doordat ze zich de

geneesmiddelen niet kunnen permitteren.

3.4. De Afrikaanse staat

3.4.1. De verantwoordelijkheden van de staat

Vanuit juridisch oogpunt heeft een staat verschillende verantwoordelijkheden om het

recht op gezondheid te garanderen (Elangy, Botoy, I., 2007, pp. 286-289). Het is

eerst en vooral een economische plicht: de staat moet alles doen en alle

staatsinkomsten mobiliseren voor de gezondheid. Daarnaast is het recht op

gezondheid ook een sociaal recht: de staat moet bijvoorbeeld het aantal

doodgeborenen (mortinataliteit) reduceren, gezonde ontwikkeling van kinderen

verzekeren, de ziektebestrijding plannen, enzovoort.

Het recht op gezondheid is eveneens een cultureel recht in die zin dat mensen een

zo goed mogelijke mentale en fysische gezondheid moeten hebben. Het culturele

aspect legt de nadruk op de waarde van een populatie. Het is fundamenteel te

vermelden dat de staat deze verantwoordelijkheden voor alle leden van de

internationale gemeenschap heeft, wat belangrijk is in geval van gewapend conflict.

54

Alles hierboven beschreven is enkel mogelijk als de regering en desbetreffende

ministeries de toegang tot de gezondheid verbeteren en uitbreiden (Haacker, M.,

2004, p. 213). Het probleem is dat geen enkel land ter wereld verplicht is om het

recht op gezondheid in zijn grondwet te plaatsen72. Nochtans, als landen leden zijn

van de TRIPS overeenkomsten of van het internationale pact betreffende de

economische, sociale en culturele rechten (in het Engels: International Covenant on

Economic, Social and Cultural Rights of in het Frans: Pacte international relatif aux

droits economiques, sociaux et culturels) hebben ze meer verplichtingen en kunnen

ze bovendien tussen de twee hierboven beschreven instrumenten kiezen ( de TRIPS

overeenkomsten of het internationale pact) om het recht op gezondheid te

verzekeren (Elangy, Botoy, I., 2007, p. 457). Lidstaten van de Verenigde Naties

moeten ook de pacten betreffende het recht op gezondheid respecteren.

Toch zijn de Afrikaanse landen soms kleptokratische staten73, die geen rekening

houden met de openbare welvaart (Bujra, J., 2004, pp. 634-635). Het is al bewezen

dat er een verband tussen democratie en rijkdom bestaat (Chirambo, K., in Poku, N.,

Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 70). In verband met Afrika wordt gesteld dat

goede economische prestatie en vermindering van de ongelijkheden de democratie

stimuleren. Ook waren de Afrikaanse leiders niet altijd even verantwoordelijk in de

strijd tegen HIV/AIDS 74. In juli 1999 heeft de Keniaanse president de oorlog tegen

HIV/AIDS verklaard, maar tegelijkertijd, was hij tegen het gebruik van condooms in

zijn land (Poku, N. & Whiteside, A., 2006, p. 677). De inwoners zijn zich wel bewust

van dit probleem (Zie tabel 4 hieronder), zoals weerspiegeld in een onderzoek

(Whiteside, A. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, pp. 6-7). Bovendien is er een

toename van het risico om besmet te worden wanneer uw land in oorlog is. Dat is

aangetoond tijdens de oorlog in Soedan in 2005 (Gould, W.T.S., 2005, p. 481). Zoals

reeds gezien hebben de Afrikaanse landen vele oorlogen gevoerd75.

72 zie punt 3 daarover 73 Voor meer bijzonderheden, zie Ostian, E. & Jacquier, G., 2009 waar de absolute vorst van Swaziland voorgesteld wordt. 74 Wegens verduistering, bereikt 80 procent van de begroting (behalve de salarissen) nooit de poliklinieken in Ghana (het percentage is 70 procent voor Oeganda en 40 procent voor Tanzania). Zie Lewis, M., 2005, p. 41 75 zie 1.3.

55

Tabel 4: Publieke evaluatie van economisch management door de regering, zuidelijk Afrika, 1999-2000

Botswana Zimbabwe Zambia Malawi Lesotho Namibië Zuid-Afrika arbeidsplaatsen scheppen

52 20 26 32 38 47 10

Verzekeren van prijsstabiliteit

41 14 28 8 20 38 17

Verbeteren gezondheiddiensten

69 35 37 46 50 62 43

Zorgen voor de opvoeding

71 46 43 62 57 62 49

Beheren de economie

60 16 33 25 36 45 28

Basisdiensten: water en elektriciteit verzekeren

69 36 40 65 35 55 61

Gemiddelde 68 28 35 40 39 52 35 Bron:Poku, N. & Whiteside, A., 2006, p. 6

Na de onafhankelijkheid zijn Afrikaanse landen dikwijls erg afhankelijk van

buitenlandse hulp geworden doordat ze geen basisbelastingen heffen. Zo heeft de

internationale gemeenschap, toen HIV/AIDS ontstond, de gelegenheid gehad om de

Afrikaanse staten aan haar wil op te leggen. Grote hulpbedragen hebben een

belangrijke rol gespeeld in de verzwakking van de Afrikaanse staat. In Afrika was er

een verband tussen de toename van het hulpbedrag en de daling van het deel van

de belastingen in het BBP (Bräutigham, D. & Knack, S., 2004, pp. 265-266).

Nochtans is de negatieve impact van de hulp op governance na 1990 gedaald (idem,

p. 275). Internationale donateurs hebben sindsdien de nadruk op de kwaliteit van de

governance gelegd. Bilaterale donateurs en internationale financiële instellingen

hebben toen ook programma’s begonnen om onder meer corruptie te reduceren en

overheidsuitgaven te verbeteren.

3.4.2. Gevolgen van HIV/AIDS voor de Afrikaanse staat

Zoals in 2.2.1. verklaard, is er een verband tussen HIV/AIDS en ontwikkeling. Zo

moet er ook een context geschapen worden om HIV/AIDS te kunnen bestrijden

(Whiteside, A. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, p. 15). Er waren geslaagde

interventies in Zambia en Oeganda wanneer de politieke context goed was. Het is

belangrijk, zoals we zullen zien in punt 5, ook een sterke burgermaatschappij uit te

bouwen. Belangrijk is de vaststelling dat de meest getroffen regio’s vaak regio’s zijn

die zich in een crisis bevinden.

56

Een gevolg van HIV/AIDS is dat mensen die getroffen zijn niet meer kunnen werken,

wat gevolgen voor de vormingskosten heeft76. Als er een groot absenteïsme bij

ambtenaren bestaat, betekent dit een groot verlies voor de staat (Haacker, M., 2004,

pp. 201-204). In Zambia worden ambtenaren tijdens een ziekteverlof van 90 dagen

volledig uitbetaald en worden ze voor een ziekteverlof van 6 maanden half betaald.

Hetzelfde stelsel geldt in Swaziland. De impact van HIV/AIDS op de productiviteit van

de regeringsambtenaren is dus gigantisch. In sommige landen, met een zwakke

overheid, kunnen ook gestorven mensen op de loonlijst blijven staan. Grote

sterftecijfers geven daarom aanleiding tot een toename van spookwerkers. Ook de

braindrain77 kost veel geld aan de staten78. Als een gekwalificeerde persoon het

bedrijf verlaat, zijn de kosten groter om hem te vervangen, in tegenstelling tot iemand

die niet gekwalificeerd is.

Daarnaast hebben de verliezen in de publieke sector een lagere dienstkwaliteit tot

gevolg. Ambtenaren zijn statutaire werknemers en mogen dus niet ontslagen worden,

wat de kosten enorm doet stijgen en de mogelijkheden om nieuw personeel in dienst

te nemen beperkt.

HIV/AIDS zal ook het pensioenstelsel veranderen doordat er minder mensen zijn die

nog leven op het moment van hun pensionering. Dat zou de bijdrage aan het

pensioen van de staat moeten doen dalen. Nochtans is dat niet altijd het geval

(Haacker, M., 2004, pp. 237-240). In Zuid-Afrika is er ook een pensioen voor mensen

die invalide zijn of voor zieken (voor zowel mensen van de publieke sector als voor

mensen van de private sector). Zo is er een toename van de publieke bestedingen.

Niettemin is de impact op het pensioenstelsel moeilijk uit te leggen want vele factoren

spelen hiermee, zoals de demografische gegevens, het beleid van de staat,

enzovoort.

76 Zie 2.2.1. B 77 Idem 78 Gekwalificeerde mensen zijn heel schaars en waardevol in arme landen. In Malawi zijn er alleen maar 3 gekwalificeerde fysici per 100 000 inwoners, wat gelijk is aan 1 procent van het niveau in de Verenigde Staten. Zie Haacker, M., 2004, p. 220

57

Ten slotte is er een toename van de verkiezingen in de zware getroffen landen

(Chirambo, K. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, pp. 83-84). In

Zambia bijvoorbeeld werden, tussen 1985 en 2002, 102 verkiezingen gehouden. Ter

vergelijking: in hetzelfde land, werden er in de periode tussen 1964 en 1984 slechts

46 verkiezingen gehouden. Voor 59 van de verkiezingen tussen 1985 en 2002, was

HIV/AIDS de oorzaak. De meeste parlementsleden zijn tussen 40 en 59 jaar oud, de

meest getroffen leeftijdgroep door HIV/AIDS. Het verlies van mensen heeft al een

kost, maar ook de verkiezingen hebben hun prijs (ongeveer US$ 200 000). Een

ander bijeffect is dat mensen het stemmoe zijn en ze niet langer deelnemen aan de

verkiezingen, wat gevaarlijk is voor de democratie79 (zie tabel 5 over de impact op

het democratische proces).

Tabel 5: Impact van HIV/AIDS op het democratische proces

Bron: Poku, N. & Sandkjaer, B. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 25 79 Zoals in een artikel onderstreept is democratie niet enkel een kwestie van verkiezingen. Dat vereist onafhankelijke rechtbanken, niet partijgebonden bedienden, machtige instellingen zoals universiteiten en kerken, de rechtsstaat, de persvrijheid, enzovoort. Zie The Economist, 2009. Voor het belang van democratie, zie 3.2.1.

58

HIV/AIDS is in zuidelijke Afrika een vicieuze cirkel. De Afrikanen kunnen niet

beschikken over ARV want daarvoor is er geen geld, aangezien de staatskas leeg is.

Ook kost het de staat enorm veel om HIV/AIDS te bestrijden aangezien er

onvoldoende gekwalificeerd personeel is en het wel beschikbare personeel is dan

nog vaak besmet door HIV/AIDS.

Zoals we zagen, is er een daling van het BBP door HIV/AIDS. Voor de overheid heeft

dat als gevolg dat ze minder belastingen krijgt, wat betekent dat de inkomsten dalen

(Haacker, M., 2004, pp. 226-232). Hierdoor komt de gezondheidssector onder druk

(voor de opleiding, de infrastructuur en de kosten van de geneesmiddelen).

Ondernemingen kunnen zich aanpassen en de salarissen verminderen maar voor de

overheid is dit geen oplossing want dat zou minder belastingen betekenen.

3.4.3. Hoe kan de Afrikaanse staat HIV/AIDS bestrijden? Tabel 6: Economische kosten en winsten van zeer actieve antiretrovirale middelen

Kosten Winsten Geneesmiddelen Human Resources Gezondheid- en andere infrastructuur

Vertraging in de kosten van de behandeling van opportunistische infecties Winsten in de productieve capaciteit van de economie Toenemende belastinginkomsten Gunstige onrechtstreekse en langtermijn macro-economische effecten Toenemende individuele welvaart

Bron: Haacker, M., 2004, p. 226

De ARV zijn blijkbaar de oplossing voor Afrika (zie tabel 6 hierboven en Haacker, M.,

2004, pp. 226-232). Uiteraard verschijnen de infectieuze ziekten daardoor later (maar

het probleem blijft, het wordt alleen uitgesteld). Als het sterftecijfer daalt wordt het

verlies van vermogen en personeel gereduceerd. Als gevolg neemt de binnenlandse

belastingen toe en zo ook de overheidsinkomsten.

Aan de kant van de kosten zijn er de personeelbetaling, de aankoop van de

geneesmiddelen, de infrastructuur (laboratoria, distributienetwerken, enzovoort) maar

we hebben al geleerd dat de ARV goedkoper worden met de tijd. De winsten zullen

dus groter zijn dan de kosten. Discussie bestaat omtrent de reële kosten van

dergelijke operaties. Maar het belangrijkste probleem, zoals al verklaard, blijft het

tekort aan personeel. Daarenboven, als de patiënten al tot de binnenlandse

bestedingen kunnen bijdragen, zijn de kosten van de ARV nog te groot voor hen

(Haacker, M., 2004, p. 242).

59

Daarnaast heeft de reactie van de overheid ten opzichte van HIV/AIDS ook

belangrijke gevolgen voor de groei op lange termijn (Natras, N., 2003, p. 438). Als de

overheid haar bestedingen ten opzichte van de opvoeding of van het leger

vermindert om ze in te zetten tegen HIV/AIDS, heeft dat verschillende

nevengevolgen. Daarenboven zijn de gevolgen verschillend als de overheid grotere

leningen afsluit of als ze de belastingen verhoogt. In het Keynesiaanse model:

grotere leningen verhogen de vraag en de groei, terwijl in het model van Arndt en

Lewis: deze leningen een vermindering in de private investeringen als gevolg

hebben, wat ook op den duur groei veroorzaakt.


In dit hoofdstuk werden de acties en het gedrag van de internationale gemeenschap

en de Afrikaanse landen geanalyseerd. Ze zijn relevante actoren om te analyseren

aangezien zij beschikken over financiële middelen. Wat voor de internationale

gemeenschap betreft is er duidelijk een gebrek aan coördinatie en efficiëntie. Er

worden veel algemene oplossingen voorgesteld, op een regionaal of staatsniveau

gebeurt er maar weinig. Er bestaan ook problemen met het geleende geld (zoals

kapitaalvlucht). Soms voeren de internationale instellingen een verkeerd beleid in de

betroffen landen. De internationale gemeenschap concentreert zich te vaak op het

gezondheidsprobleem en houdt geen rekening met de andere problemen, die een

door HIV/AIDS veroorzaakt worden. Daarenboven is er een gebrek aan dialoog,

consensus en verdraagzaamheid tussen de Afrikaanse staten en de internationale

instellingen.

Ook werd duidelijk gemaakt dat staten een rol te spelen hebben in de bestrijding van

HIV/AIDS. Toch zijn Afrikaanse landen en hun overheidsinstellingen vaak corrupt.

Bovendien bestaat er voor Afrikaanse landen geen enkele verplichting om voor de

algemene gezondheid te zorgen. Verder zijn Afrikaanse landen vaak te sterk

afhankelijk van buitenlandse hulp geworden. Op binnenlands gebied en qua

bestrijdingsmogelijkheden doen het hoge aantal door de ziekte getroffen

ambtenaren, de lage kwaliteit van de overheidsdiensten omwille van verschillende

redenen, de zwaar getroffen sociale zekerheid (als die al bestaat) geen goed aan de

bestrijding van HIV/AIDS. Ten slotte wordt ook het democratische proces getroffen:

60

veel partijleden zijn door HIV/AIDS getroffen, er zijn door sterfte meer verkiezingen

waardoor mensen op hun beurt stemmoe worden en ook de democratie onder de

ziekte gaat lijden.

Kortom is er een gebrek aan dialoog, consensus en verdraagzaamheid en misschien

ook een gebrek aan goede wil om het probleem ten gronde te behandelen.

Economisch gezien zijn er voldoende middelen om het probleem te bestrijden, er is

enkel een gebrek aan menselijke wil en coördinatie om deze middelen juist in te

zetten.

61

4. De gevolgen van HIV/AIDS: een synthese

Hoofdstuk 4 mag gezien worden als een synthese van de voorbije punten. 4.1. vormt

een samenvatting van de gevolgen van HIV/AIDS voor het arbeidskapitaal, terwijl

4.2. een voorstelling van een macro-economisch model is. Het was noodzakelijk alle

voorbije punten te analyseren alvorens ze hier te kunnen voorstellen, zodat de lezer

alle elementen heeft om de toestand te kunnen begrijpen. In vergelijking met de

voorbije punten, zal punt 4.1 zeer kort zijn, maar ook zeer nuttig om de gevolgen op

het arbeidskapitaal duidelijker te maken.

4.1. Gevolgen voor het arbeidskapitaal

In de voorbije paragrafen werd bestudeerd hoe Afrika door HIV/AIDS getroffen wordt.

We hebben bijvoorbeeld geleerd dat het arbeidskapitaal uit opvoeding en

capaciteiten bestaat. We hebben herhaaldelijk gezien dat het arbeidskapitaal ook

getroffen werd door de ziekte. In de voorgaande paragrafen en hoofdstukken

kwamen telkens enkele aan bod. Hieronder worden al de gevolgen van de ziekte op

het arbeidskapitaal gestructureerd weergegeven.

- Discriminatie van de werkgevers en van de andere werknemers

- Zwakkere arbeidskwaliteit en dalende arbeidsproductiviteit: Mensen raken

gestresseerd en hierdoor gaan de arbeidsomstandigheden achteruit.

- Groter absenteïsme: Zieken blijven afwezig, anderen blijven afwezig om voor

zieke familieleden te zorgen of naar hun begrafenissen te gaan.

- Hogere kosten voor de ondernemingen: Iemand die van HIV/AIDS sterft

betekent een kost voor de onderneming. Opleiding en selectie kunnen weer

opnieuw beginnen. In geval van braindrain zijn de kosten nog hoger.

Bedrijfsleiders vinden niet gemakkelijk mensen om hun gekwalificeerde

personeel te vervangen. Om iemand in dienst te nemen moet de onderneming

drie personen opleiden. Hierdoor gaan ondernemingen soms niet meer

investeren in landen waar de prevalentie te hoog is of zullen ze minder

arbeidskapitaal gebruiken. Niettemin kunnen bedrijven hun personeel

beschermen door preventie, wat ook voor hen voordelige effecten heeft.

62

- Corruptie: Afrikaanse staten hebben vaak met een hoge graad van corruptie te

kampen. De overheid blijft overleden personen uitbetalen en er wordt massaal

geld verduisterd door overheidsinstellingen en personeel.

- Gevolgen op het pensioenstelsel: Het pensioenstelsel wordt ook op lange

termijn getroffen. Er moeten minder pensioenen betaald worden, maar er gaat

meer geld naar ziekte en invaliditeitsuitkeringen.

- Het slecht functioneren van het partijsysteem: Vele partijleden sterven en er

zijn meer verkiezingen.

- Gevolgen voor vrouwenarbeid: Vrouwenarbeid is harder getroffen omdat de

besmetting onder vrouwen hoger is (ze zijn kwetsbaarder) en ze hebben

minder toegang tot de medische behandelingen.

- Impact op het onderwijs: Ook leerkrachten worden getroffen. Dit heeft nefaste

gevolgen voor de scholing van toekomstig arbeidskapitaal. De school wordt

door velen als een goede plaats beschouwd om seksuele voorlichting te

krijgen, maar daarvoor moet het onderwijs wel functioneren.

4.2. Een macro-economisch model om de toestand te verklaren

Op basis van verschillende data, is dit punt een poging om een macro-economisch

model voor te stellen, een model dat de gevolgen van de HIV/AIDS op de

economische groei in kaart brengt. Deze analyse is op het Solow model gebaseerd.

Het moet ook vermeld worden dat de meeste artikelen gebaseerd zijn op een studie

van Cuddington (1993). Hij is een van de eersten die een model – waar de gevolgen

van HIV/AIDS in opgenomen zijn – heeft opgebouwd. Voor het model in hetzelfde

4.2.2. (tweede paragraaf) beschrijft duidelijker welke parameters aan bod zullen

komen.

4.2.1. Sommige beperkingen

Het was noodzakelijk dit te brengen na de bespreking van de Afrikaanse staten

omdat wetenschappers deze vaak een grote rol toedichten. Om te kunnen ingrijpen,

moet de staat de bekwaamheid hebben. Vaandag bestaat een consensus over het

feit dat de staat moet interveniëren qua preventie. Niettemin blijkt het dat te weinig

geld besteed wordt aan preventie (zie grafiek 11 hieronder).

63

Grafiek 11: HIV bestedingen volgens verschillende programma’s

Deze tabel betreft de AIDS investeringen in 50 landen. Zie Sidibé, M., 2010, p. 7

Bij het model moeten wel enkele kanttekeningen gemaakt worden. Met betrekking tot

het macro-economische model gaan deze studies uit van vereenvoudigingen

(Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2002, p. 196). Daarnaast is het vaak

moeilijk de invloed van HIV/AIDS apart te beschouwen. Ook hebben deze studies

niet altijd dezelfde conclusies (vooral wat de impact over het BBP betreft, zie

Johnston, D., 2008, p. 91 en volgende). Ze vergeten dikwijls de sociale impact van

HIV/AIDS te bestuderen en houden geen rekening met de verschillende sectoren,

bevolkingsgroepen, enzovoort. Daarnaast is het moeilijk om de impact op de

arbeidsproductiviteit in te schatten aangezien wetenschappers niet kunnen

inschatten hoelang de ziekte zal duren en op welke schaal. In het algemene zeggen

de studies80 niets over de ARV en het gezondheidsbeleid. Ze verliezen ook vaak het

absenteïsme uit het oog. Nog belangrijker is, (aangezien dan vrouwen niet op

dezelfde manier getroffen zijn81) dat ze geen verschil maken tussen mannen en

vrouwen. Ten slotte zijn er weinig studies die meer dan één land tegelijkertijd

analyseren. Ook baseren ze zich vaak op gegevens van 1980 tot 1992 (McDonald,

S. & Roberts, J., 2006, p. 230).

4.2.2. Het model

Voor het model, zie bijlage 9: Een macro-economisch model om de impact van

HIV/AIDS op de economische groei uit te leggen (p. xi). Het artikel dat het meest

gebruikt wordt in die zin is “Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2002”. Al is dit

niet de meest recente studie, het is, voor wat we in het kader van dit onderzoek

gelezen hebben, de volledigste en duidelijkste82.

80 Zoals deze vermelde in bijlage 8: Geselecteerde studies over de economische impact van HIV/AIDS in Afrika, p. ix 81 Zie 2.1.2. daarover 82 Het probeert bijvoorbeeld de sociale impact in te schatten.

64

Binnen het model zullen verschillende zaken aan bod komen, zoals de gevolgen op

de spaarquote die afhangt van het consumptieniveau. Het model houdt ook rekening

met de groeivoet van de arbeidsproductiviteit en de groeivoet van de kapitaalstock

per arbeider. Beide worden door HIV/AIDS getroffen: er is een daling van de

productiviteit en van het aantal arbeiders door HIV/AIDS, wat een toename van de

kapitaalstock per arbeider als gevolg heeft. De BBP-daling en de gevolgen op de

bevolkingsgroei worden eveneens in het model beschreven. Ten slotte worden ook

andere componenten (het probleem van governance, de zwakke instellingen,

enzovoort) in analyse gebracht.

Als het mogelijk zou zijn om het effect van HIV/AIDS apart te beschouwen, hebben

de auteurs berekend dat een toename van een percentagepunt in de HIV/AIDS

prevalentiegraad gelijk is aan een daling van 2 à 4% van de arbeidsproductiviteit (zie

Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2002, pp. 203 & 215-217). Als (de graad

van de tijdsvoorkeur) gelijk is aan 0.62, is er een daling van 0.8 à 1.5% van het BBP.

Nochtans, wanneer HIV/AIDS een stabiele toestand bereikt, zal de invloed op de

arbeidsproductiviteit gestopt worden. In het gebruikte model worden de

regeringsinterventies (b1 en b2) niet econometrisch geschat. Niettemin hebben de

auteurs geschat dat de meest belovende interventie condoomdistributie zou zijn en

dat ongeveer US$300 zou kosten. Daarmee is het aantal vermeden besmettingen

nochtans heel beperkt (zie p. 203 voor meer bijzonderheden).

Het doel van de studie was te weten hoe HIV/AIDS de dynamica van het BBP, de

besparingen, de arbeidsproductiviteit en de bevolkingsgroei raakt (zie grafiek 12

hieronder). Als antwoord hierop hebben de auteurs verschillende scenario’s

beschouwd: een zwakke impact waar een toename van de prevalentiegraad van 1

percentagepunt een daling van het BBP van 0.1% als gevolg heeft. In een geval van

middenimpact daalt het BBP met 0.5%, en in het geval van hoge impact, is de daling

1%83. Zelfs in het geval van zwakke impact wordt er in 2015 een daling van 25% van

het BBP voorzien. HIV/AIDS vermindert ook het BBP per capita, maar in lagere mate

(tussen 2 en 20% in 2015), want de arbeidsproductiviteit is ook getroffen. De

besparingen hebben ook gevolgen, want de optimale besparingen hangen negatief

83 In de meeste gevallen, daalt het BBP van 0.5 à 2.6 percentagepunten. Zie bijlage 9 daarover (p. xi)

65

samen met de kapitaalstock per werknemers en hangen positief samen met de

arbeidsproductiviteitsgroei. In een zin verkleint HIV/AIDS de grootte van de

arbeidskracht. De spaarquote ondergaat ook een invloed. Tegelijkertijd vermindert

HIV/AIDS de arbeidsproductiviteit. De spaarquote wordt dus op twee manieren

geaffecteerd.

Grafiek 12: Impact van HIV/AIDS op verschillende factoren (BBP, BBP per capita, optimale

spaarquote en bevolking)

d0 is de percentagevermindering van het BBP

66

5. De burgermaatschappij: een hoop?

De invloed van de burgermaatschappij wordt apart beschouwd omdat die moeilijk

met cijfers in te schatten is. Daarom wordt het hieronder apart behandeld en kwam

het niet of in beperkte mate aan bod bij de studie van de macro-economische

gevolgen en het arbeidskapitaal. Dit hoofdstuk bestaat uit twee delen. In een eerste

deel zal de burgermaatschappij gedefinieerd worden. In het tweede deel komen de

acties en de invloed van de burgermaatschappij aan bod, dit zowel voor het Noorden

als het Zuiden. Het is belangrijk het over de burgermaatschappij te hebben, want

middenveldorganisaties hebben vaak nieuwe en innovatieve ideeën om de

HIV/AIDS-epidemie te bestrijden. Ze verzorgen ook fondsen voor de

burgermaatschappij en monitoren vaak het regeringsbeleid (UNAIDS, 2004 in

Seckinelgin, H., 2007, p. 44). In een aantal gevallen is het niet mogelijk een

scheiding te maken tussen het Noorden en het Zuiden. In veel artikelen wordt de

zuidelijke burgermaatschappij beschreven, maar als een zuidelijke maatschappij die

door het Noorden gesuperviseerd wordt. In sommige landen is de

burgermaatschappij de enige instelling (als we over een instelling mogen praten) die

mensen probeert te helpen (Baudry, F., 2006, p. 42). Niettemin is het uiterst moeilijk

een algemeen beeld van het onderwerp te vormen: de studies zijn immers vaak

enkel op één land geconcentreerd.

5.1. Een definitie

Eerst en vooral moet het onderstreept worden dat het heel moeilijk is een goede

definitie van de burgermaatschappij te geven. In Europa hangt de definitie van de

burgermaatschappij nauw samen met de staat en de markt. In Afrika hebben de

mensen misschien niet dezelfde visie daaromtrent (zie Seckinelgin, 2007, p. 47 en

volgende).

De “burgermaatschappij” (Kumar, K., in Kuper, A. & Kuper, J., vol. 1, 2004, pp. 109-

111) is een heel oud concept, waaraan de Grieken en de Romeinen al dachten. In

het begin werd de burgermaatschappij gezien als een synoniem van de staat, omdat

burgergemeenschap een synoniem van de staat was. Met het ontstaan van de

67

politieke economie (A. Smith, T. Paine) werd geopperd dat de burgermaatschappij

een aparte entiteit kon zijn, met haar eigen beginselen. Hegel gaf de betekenis die

vandaag bekend is. De burgermaatschappij zou een ethische sfeer vormen, tussen

het gezin en de staat. Ze omvat ook instellingen die het economische leven

reguleren. In de 20ste eeuw beschreef Gramsci de burgermaatschappij als een deel

van de staat waar beslissingen zonder druk genomen worden, waar de toestemming

heel belangrijk is. Toch is vandaag nog niet steeds duidelijk wat begrepen dient te

worden onder de burgermaatschappij en wat haar precieze impact zou zijn.

Bovendien is het een heel cultureel en specifiek begrip, wat het moeilijk maakt om tot

een eensluidende definitie te komen. In elk geval zou de burgermaatschappij een

entiteit zijn die onafhankelijk is van de staat en zich als een tegenmacht kan

positioneren.

5.2. Gebrek aan coördinatie en aan duidelijkheid

5.2.1. De hulp van het Noorden

We zagen eerder dat het gewicht van ontwikkelingslanden in de internationale

instellingen erg beperkt is. Een ander probleem is dat deze instellingen de nadruk

leggen op een aanpak die meerdere sectoren betreft (Swidler, A. in Poku, N.,

Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, pp.148-149). Het probleem darmee is dat de

ministeries van Volksgezondheid buiten het spel worden gezet terwijl vele regionale,

lokale en andere organisaties aan de dag komen.

Er zijn verschillende interventietechnieken die ondernomen worden door NGO’s om

de toestand te verbeteren. Een van deze interventies wordt sociale marketing

genoemd. Deze programma’s gaan ervan uit dat de donateurs de juiste mening

hebben. Het mooiste voorbeeld zijn de reclames over voorbehoedsmiddelen. De

tweede interventie (en misschien de belangrijkste) is het vrijwilligerswerk onder

toezicht van internationale instellingen (idem, p. 150). Dit was een succes in

verschillende staten zoals onder meer Oeganda en Zambia. Niettemin is het, volgens

de auteur (Swidler, A.), de mobilisatie van de persoon die echt belangrijk is. Volgens

hem is de morele mobilisatie belangrijker dan preventie programma’s84. Het

84 Voor meer bijzonderheden, zie Swidler, A. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 160

68

probleem is dat internationale instellingen het syncretisme van dergelijke acties niet

altijd goed begrijpen (idem, p. 151).

Daarnaast worden vaak informele betrekkingen met NGO’s aangeknoopt. Er bestaan

ook maatschappelijke interventies die door internationale instellingen gesuperviseerd

worden (idem, p. 152). Dat soort interventies is heel belangrijk wanneer mensen

geen toegang tot de moderne media (email, televisie, telefoon, enzovoort) hebben.

Niettemin veroorzaken deze acties ook een probleem voor de NGO’s want ze zijn

verplicht het lokale protocol te volgen, wat dikwijls meer tijd in vergt85. Sommige

NGO’s zijn zo weinig economisch en sociaal aan de lokale gemeenschap aangepast

dat hun boodschap niet ontvangen wordt of dat ze een groot stigma scheppen86.

Het voornaamste probleem is dat de programma’s van de internationale instellingen

vaak te gecentraliseerd zijn (Swidler, A. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B.,

2007, p. 155). Hierdoor weerspiegelen ze niet altijd de maatschappij waarin ze

aangewend worden. Hun middelen en prioriteiten staan soms ver van de werkwijze

en het dagelijkse leven in Afrika.

Daarnaast vertrouwen internationale instellingen de lokale gemeenschap niet 87 (Rau,

B. in Idem, pp. 169-171). Het probleem is dat de burgermaatschappij niet geschikt

zou zijn voor de implementering van bepaalde programma’s. Het is dikwijls een last

voor de internationale instellingen om rekening te houden met de

burgermaatschappij (zelfs als dit in werkelijkheid gebeurt). Daarenboven vormt, een

te sterke burgermaatschappij, soms een bedreiging voor internationale organisaties

en instellingen. Waarom zouden ze nog bestaan als de burgermaatschappij hetzelfde

kan doen? Swidler (Swidler, A. in idem, p. 158) vergelijkt de westerse NGO’s met de

voormalige koloniale aspiraties.

85 Zo heeft een vrijwilliger geschreven dat zijn werk soms frustrerend was doordat hij veel tijd verloor door met de lokale leiders te praten. Voor meer details, zie Swidler, A. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, pp. 152-153 86 In het geval van voorbehoedsmiddelen hebben sommige vrijwilligers een groot stigma geschapen met ongeschikte interventies. Dat is niet alleen een probleem voor internationale instellingen maar ook voor autochtonen die HIV/AIDS proberen te bestrijden. Zie Seckinelgin, 2007, pp. 65-66 daarover 87 Nochtans is dat niet altijd het geval. UNAIDS erkent de rol van de lokale gemeenschappen, zie 5., inleiding. De Wereldbank heeft, tot zekere hoogte, ook het probleem erkend. De instelling heeft de nadruk gelegd op het belang van de burgermaatschappij met sommige multi-landen programma’s (in het Engels: Multi-Country HIV/AIDS Program for Africa, MAP, zie Seckinelgin, H., 2007, p. 60).

69

Een ander probleem is de evolutie van de NGO’s omdat sommige grote organisaties

zijn ook op politiek gebied actief, wat ondersteund wordt door agentschappen van de

Verenigde Naties (Webb, D. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, pp. 23-30). Soms is

dit een gevolg van een coalitie tussen verschillende NGO’s. Daarmee worden ze een

complement maar ook een uitdaging voor de lokale politieke gezagdragers. Het is

moeilijk te zeggen of dit negatief of positief is, maar volgens de auteur betekent dit

een begin van democratisering. Daarnaast heeft dit als voordeel dat NGO’s een link

gaan vormen tussen de donateurs en de lokale gemeenschappen. Dit kan een goed

middel zijn om fraude en corruptie te vermijden.

Ten slotte, wat het Noorden betreft, is de invloed van belangrijke lobbygroepen niet

te onderschatten. De Verenigde Staten zijn een voorbeeld daarvan. Zoals we weten,

hebben de Verenigde Staten een groot gewicht in de internationale instellingen. Het

probleem is dat de Verenigde Staten beïnvloed worden door intensieve

lobbygroepen die gewoonlijk echtelijke trouw en vertrouwen aanbevelen (Love, R.,

2004, pp. 642-645). In 2004 (zoals in 2008, zie de tabel hieronder) waren de

Verenigde Staten de grootste bilaterale donateur met het U.S. President's

Emergency Plan for AIDS Relief88 (PEPFAR, zie Bermejo, A., 2004, p. 165 en voor

meer bijzonderheden: www.pepfar.gov). Daarmee zijn de VS aanwezig in 15 staten

ter wereld en 12 daarvan bevinden zich in Afrika. Tabel 7: Beschikbare middelen voor HIV/AIDS in 2008

* KFF/UNAIDS for 2008; ** Combination of report from FCAA (2008) and EFG (2008); *** UNAIDS, 2008

ODA= Official Development Assistance Bron : UNAIDS, Second Independent Evaluation, 2002-2008, September 2009

88 Niettemin betekent dit niet dat de Verenigde Staten perfecte relaties met de andere partners hebben. PEPFAR werkt anders dan UNAIDS. De bilaterale hulp is heel anders dan de multilaterale. De relaties tussen PEPFAR en de Afrikaanse landen zijn niet altijd positief en productief geëvalueerd. Als 80 procent van de mensen denken dat het werk van UNAIDS effectief is, is het slechts het geval voor 33 procent van de mensen in het kader van PEPFAR. Zie UNAIDS, Second Independent Evaluation, 2002-2008, September 2009, p. 15. Daarnaast kan het ook vermeld worden dat de programma’s van de donateurs niet altijd op de juist doelgroep gericht worden. In sommige landen waar HIV/AIDS vooral drugsgebruikers treft, is er soms alleen 5 à 7 procent van het HIV/AIDS totaal budget aan deze mensen besteed. Zie Sidibé, M., 2010, p. 7

70

In 2004 heeft T. Blair ook The Commission for Africa opgericht. De bedoeling was

meer solidariteit en wederzijdse begrip tussen het Noorden en het Zuiden op te

bouwen. De hulp van ontwikkelde landen aan het Zuiden zou 0.7 procent van hun

jaarlijkse moeten inkomsten bereiken. (Niettemin was dit nooit bereikt want er was

geen deadline en voor de Verenigde Staten, zou dat een verdubbeling van hun

huidige hulp betekenen, zie Sarver, R., 2007.) Het HIV/AIDS-probleem kreeg veel

aandacht en de ziekte werd erkend als een probleem dat verder gaat dan een

gezondheidsprobleem (Whiteside, A. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B.,

2007, pp. 118-121).

5.2.2. De toestand in het Zuiden A. Is staatsaanwezigheid wenselijk?

a. Voor- en nadelen

Wanneer de Afrikaanse staten afwezig zouden zijn, zou dit niet altijd noodzakelijk

slechte gevolgen hebben voor de Afrikaanse maatschappij. Integendeel het zou

lokale actie zelfs eenvoudiger maken. In Zambia had een ziekenhuis geen erkenning

door de regering, maar toch hielp het mensen. In andere landen ligt lokale actie

moeilijker. Zo heeft Botswana een goedgeorganiseerde regering die bovendien

weinig corruptie kent (minder dan Italië bijvoorbeeld). Hierdoor bestaat een grotere

bureaucratie. Zoals beschreven in het artikel (idem, p. 148) vormt Botswana een

magneet voor de internationale hulp en bilaterale fondsen. Er bestaat ook een

hypothese dat de tussenkomst van NGO’s veroorzaakt wordt door de afwezigheid

van de staat (Webb, D. in Poku, N. & Whiteside, A., 2004, pp. 20-21). Waar de staat

afwezig blijft of een gebrek aan geloofwaardig heeft, zouden NGO’s de gaten

opvullen. Dat soort instellingen wordt echter zelden door de staat ondersteund.

Niettemin kan Oeganda als een exemplarisch voorbeeld vermeld worden waar

president Museveni heel vroeg het belang van de burgermaatschappij heeft erkend

(idem, p. 22).

71

b. Zuid-Afrika als voorbeeld

Zuid-Afrika is een interessant studievoorbeeld want het is economisch het grootste

land in zuidelijk Afrika en het land stond onder het apartheidsregime aan het begin

van de HIV/AIDS pandemie. In die periode ontstonden ook NGO’s. The AIDS

Foundation of South Africa (AFSA) was de eerste AIDS NGO in Zuid-Afrika en is in

1988 ontstaan (zie AFSA). Ook vele andere NGO’s die met het HIV/AIDS probleem

bezig zijn (AFSA, TAC [Treatment Campaign Action], Steps for the future die een

regionale NGO is, enzovoort) zijn in het land actief. De doelstellingen zijn

verschillend van NGO tot NGO. Daar waar AFSA de schakel wil worden tussen de

donateurs en de lokale gemeenschappen (zie AFSA), heeft Steps for the future een

eerder preventie rol. Deze organisatie produceert films en reclames om mensen te

waarschuwen (Zie steps for the future). TAC wil dan weer de toegang tot de

behandelingen verzekeren en aan preventie te doen. TAC is de bekendste en de

grootste NGO die in Zuid-Afrika actief is. TAC heeft vaak druk uitgeoefend op de

Zuid-Afrikaanse regering en farmaceutische ondernemingen (in verband met de

intellectuele eigendom en de toegang tot de ARV) om de toestand in Afrika te

verbeteren. De organisatie is ook bezig met seksuele voorlichting. Deze NGO’s

hebben vaak prominenten ontmoet (N. Mendela, B. Obama voor TAC) en worden

door buitenlandse en internationale instellingen ondersteund (UNAIDS, verschillende

Scandinavische instellingen zoals Swedish International Development Cooperation

Agency (SIDA) en the Norwegian Ministry of Foreign Affairs, en de RTBF

[televisienet in Wallonië] voor steps for the future).

Er zijn dus veel organisaties actief rond het HIV/AIDS probleem, maar het is ook

interessant om de acties van de overheid te analyseren. Net na de afschaffing van

het apartheidsregime kreeg HIV/AIDS geen voorrang. Toch kwam daar in de loop der

tijd verandering in. In het begin werd HIV/AIDS absoluut niet erkend door T. Mbeki

(de opvolger van N. Mandela). Volgende uitspraak geeft een duidelijk beeld van zijn

gedachten omtrent de ziekte (zie BBC):“A virus cannot cause a syndrome. A virus

can cause a disease, and AIDS is not a disease, it is a syndrome."

72

T. Mbeki weigerde besmette mensen te behandelen (BBC). Tijdens zijn mandaat gaf

de minister van Gezondheid, Manto Tshabalala-Msimang, de raad groenten te eten

om u tegen HIV/AIDS te beschermen (Jeune Afrique, december 2009).

Met de opvolger van T. Mbeki, president J. Zuma, is het moeilijk te zeggen of men

van een verbetering kan spreken. Hij raadde in het begin van zijn mandaat zijn

bevolking aan een douche te nemen na een seksuele omgang om de besmetting

tegen te gaan. Ook zijn vele vrouwen zijn een doorn in het oog van vele NGO’s.

Nochtans verdedigt hij sinds het einde van 2009 het recht op behandeling en heeft hij

toegang tot de ARV beloofd voor baby’s en vrouwen die een kind verwachten.

Niettemin gaat dit niet verder dan de aanbeveling van de

Wereldgezondheidsorganisatie en blijkt er een tekort te zijn aan geld, middelen en

personeel om deze doelstelling te kunnen bereiken (Jeune Afrique, september 2009).

Uit een recenter rapport van UNAIDS blijkt wel dat Zuid-Afrika alle middelen wil

aanwenden om de pandemie te reduceren (voor meer bijzonderheden, zie UNAIDS,

2010). Ten slotte is de immigratie (vaak van Zimbabwe) een ander probleem voor

Zuid-Afrika want immigranten hebben er geen toegang tot de gezondheidszorg

(Human Right Watch, december 2009)89. Human Right Watch stelt dat de toestand in

het kader van HIV/AIDS verslechterd is en dat besmette migranten dikwijls verplicht

worden terug naar Zimbabwe te gaan (Human Right Watch, september 2009).

B. Een continent, twee toespraken

a. Het geloof en een echtelijke trouw als oplossingen

De toespraak over vertrouwen en echtelijke trouw bestaat ook in het Zuiden (Love,

R., 2004, pp. 642-645). Er zijn vele lokale gemeenschappen, kerken (afdelingen van

internationale kerken) die echtelijke trouw aanraden. Ook adviseren ze geen seks

vóór het huwelijk te bedrijven. Deze tendens is ook aanwezig in Afrikaanse

islamitische landen, zelfs al zien ze HIV/AIDS vaak als een christelijke ziekte. Het

probleem met dat soort boodschappen is dat ze niet aanslaan in landen waar

89 Zie 3.4.1. daarover

73

vrouwen verplicht zijn zich te prostitueren en waar mannen moeten emigreren om te

werken. Ook polygynie vormt een groot probleem90.

Een ander probleem is dat sommige lokale gemeenschappen of kerken verbluffende

producten beweren te hebben, waardoor elke andere vorm van bescherming naast

zich neer worden gelegd 91. Andere lokale dominees verbieden het gebruik van

voorbehoedsmiddelen. Het condoom zou tegen dit alles een goede en relatief

goedkope oplossing bieden (Baudry, F., 2006, pp. 41-42).

b. Al het mogelijk doen om mensen te helpen

Aan een andere kant zijn er ook lokale gemeenschappen die mensen proberen te

helpen. In Swaziland probeert een lokale gemeenschap weeskinderen op te voeden.

Hierbij is er geen staatsfinanciering, maar enkel van private fondsen (want er bestaat

geen staatsweeshuis in Swaziland, zie Ostian, E. & Jacquier, G., 2009). Het feit is

dat publieke ondersteuningen in Afrika minder ontwikkeld zijn dan in Europa. Een

hypothese hiervoor zou zijn dat de staat weet dat er een verzorging door de familie

bestaat (Rau, B. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 166 en

volgende). Nochtans is dat niet helemaal waar, want door HIV/AIDS getroffen

personen hebben vaak te lijden aan een verlies met betrekking tot arbeidskapitaal en

rust er en taboe op, is HIV/AIDS een taboe en de getroffen mensen kunnen door hun

familie uitgestoten worden. Daarnaast zijn er ook lokale NGO’s die de toestand voor

de staat in handen nemen of ook voordat internationale overeenkomsten afgesloten

worden92. Lokale gemeenschappelijke acties zijn vaak het resultaat van een

behoefte, wanneer geen geschikte diensten bestaan.

90 Niettemin verhindert deze seksuele tendens niet trouw te zijn. Zie Ostian, E. & Jacquier, G., 2009 91 In Swaziland (zoals in andere landen) beweren sommige dominees te weten hoe HIV/AIDS te bestrijden. Hun kerken zijn vol. Ze preken dat er geen ziekte bestaat en dat het geloof alles geneest. In een verslag was een dominee een voormalige oneerlijke businessman die omgeschoold was. Volgens hem is de “bank van het paradijs” lucratiever dan de zaken. De gelovigen kunnen tot 150€ geven in de hoop dat ze hersteld zullen worden. Zie Ostian, E. & Jacquier, G., 2009 daarover. Nochtans zijn reclames over dit soort organisaties soms verboden door andere regeringen, zoals in Nigeria. Zie Love., R. 2004 daarover 92 In Burkina Faso waren de ARV ingevoerd door twee lokale organisaties, en dat voor de Staat en voor internationale instellingen. Zie Rau., B. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 168

74


De bestrijding van HIV/AIDS is dus heel moeilijk. Er is een gebrek aan coördinatie,

doordat er te veel instellingen met het probleem bezig zijn. In Malawi en Kenia alleen

al zijn er 6000 en 8000 organisaties aanwezig (Morah, E. & Ihalainen, M., 2009, p.

194). Daarnaast zijn er veel niet resultaatgeoriënteerde organisaties en ze

weerspiegelen vaak het belang van machtige mensen of/en groepen. Daarenboven

worden ze dikwijls gecoördineerd door verschillende internationale instellingen (het

IMF, de Wereldbank, UNAIDS, enzovoort) die op hun beurt ook niet gecoördineerd

worden (Swidler, A. in Poku, N., Whiteside, A. & Sandkjaer, B., 2007, p. 146-147).

Nochtans bestaat er een grote behoefte aan coördinatie. De burgermaatschappij

alleen kan HIV/AIDS niet bestrijden. Om een volledig antwoord op het probleem te

bieden is een gedetailleerd programma nodig. Volgens UNAIDS (UNAIDS, 2004 in

Seckinelgin, H., 2007, p. 59) zijn hierbij alle verschillende actoren nodig: lokale

gemeenschappen, organisaties van mensen die met HIV/AIDS leven, NGO’s, private

industrie en arbeiders.

75

Conclusie

Deze scriptie onderzocht de economische impact van HIV/AIDS in Afrika. In

tegenstelling tot verwacht blijkt deze heel erg groot te zijn. We hebben meer dan

eens gezien dat HIV/AIDS een algemeen probleem was. Hieronder worden de

belangrijkste bevindingen herhaald om zo tot een algemene conclusie te komen.

Eerst hebben we bestudeerd hoe een ernstige ziekte HIV/AIDS wel is en hoe snel ze

verspreid is geraakt. We hebben ook de economische toestand van Afrika, zonder de

HIV/AIDS invloed, geanalyseerd. Ook de globalisering en de daarmee gepaard

gaande verarming van het continent werden besproken. Het eerste hoofdstuk

bewees ook dat de toestand in zuidelijk Afrika verontrustender was dan in het

Noorden van het continent. Daaruit konden we afleiden dat HIV/AIDS deels ook een

contextuele ziekte is, die verergerd wordt als ze gepaard gaat met armoede.

Het tweede deel bracht de gevolgen van HIV/AIDS in kaart. We zagen hoe de hele

economie van een land getroffen kon worden door HIV/AIDS. De mortaliteit in

getroffen landen stijgt en levensverwachting daalt enorm. Hierdoor kenden de

getroffen landen een ware herstructurering van de bevolking. Ook de actieve

arbeidsbevolking en kinderen (het toekomstige arbeidskapitaal) worden zwaar

getroffen. Dit alles heeft een nefast effect op de tewerkstelling, het absenteïsme en

het onderwijs dat ook een grote rol heeft in de ontwikkeling van landen. HIV/AIDS

zette ook het gezondheidsysteem onder druk en ook de macro-economische

gevolgen zijn niet te onderschatten. Dit hoofdstuk is dus het bewijs dat zowat de hele

economie getroffen wordt door HIV/AIDS.

Het derde hoofdstuk vormde een analyse van wat gedaan is en ondernomen wordt

om de epidemie in te perken en Afrika te helpen. Verschillende internationale

instellingen en de Afrikaanse staat (over het algemeen) kwamen aan bod. Uit deze

analyse blijkt dat er momenteel een gebrek aan coördinatie, efficiëntie, enzovoort

bestaat om oplossingen te vinden. Het gaat zelfs zo ver dat sommige mensen

denken dat bepaalde oplossingen zelfs nieuwe problemen doen ontstaan en spreken

van een vicieuze cirkel. Anderen voegen daar nog aan toe dat het sommigen de wil

76

ontbreekt om tot oplossingen te komen. Niettemin is dit misschien te cynisch en er

zijn geen empirische gegevens om dit te staven.

Hoofdstuk vier was in feite een bondige samenvatting van de voorbije hoofdstukken

en bracht alle gevolgen van de problematiek nog eens in kaart op een

gestructureerde wijze.

Hoofdstuk 5 behandelde de burgermaatschappij. Deze werd in een afzonderlijk

hoofdstuk ondergebracht omwille van de onduidelijkheid die over het begrip bestaat.

Ook de literatuur ziet de burgermaatschappij vaak los van de statelijke actoren en de

internationale organisaties die rond het HIV/AIDS probleem actief zijn. Ook hier blijkt

een gebrek aan coördinatie en efficiëntie te bestaan. Daarbij komt nog eens het

probleem van corruptie en de meningsverschillen tussen Noord en Zuid (en de

divergentie tussen hun respectieve belangen).

Kort samengevat is het duidelijk dat HIV/AIDS in Afrika een grote economische

impact heeft. Vele economische parameters worden door de ziekte getroffen.

Daarenboven is het beleid om HIV/AIDS en de problemen die ermee samenhangen

te bestrijden vaak niet aan de toestand aangepast en is er sprake van een duidelijk

mismanagement om de zaak op te lossen. Bovendien lijkt er de komende jaren

vooralsnog geen verandering aan te komen. Niettemin is de voornaamste beperking

van deze scriptie een gebrek aan diepere analyse. Het zou erg interessant zijn

verschillende vergelijkingen te maken: tussen Azië en Afrika bijvoorbeeld of tussen

verschillende staten in zuidelijk Afrika (de meest getroffen regio door HIV/AIDS). Het

zou misschien nuttig zijn om meer over de individuele economische en politieke

toestand van de landen te praten. Op die manier zou de analyse gemakkelijker

worden en zou men misschien per land of regio een aanpak op maat kunnen

ontwikkelen. Daarenboven vereist ook de economische analyse verder kwantitatief

en kwalitatief onderzoek.

Ten slotte dienen we te erkennen dat de voornaamste onderzoeksvraag, “de

economische impact van HIV/AIDS in Afrika”, van deze scriptie uiteindelijk slechts

gedeeltelijk beantwoord werd. Deze paper spitste zich vooral toe op zuidelijk Afrika,

het Noorden kwam slechts gedeeltelijk aan bod. Bovendien is het erg moeilijk de

77

impact van HIV/AIDS afzonderlijk te beschouwen. Het continent wordt echter ook,

meer dan de rest van de wereld, getroffen door andere ziekten (zoals malaria en

tuberculose). Ook deze ziekten hebben onvermijdelijk een grote weerslag op de

Afrikaanse economische toestand.

78

Bibliografie Artikelen BARNETT, T. & WHITESIDE, A., ‘The World Development Report 2000/01: HIV/AIDS Still not properly considered’, Journal of International Development, 13, 2001, pp. 369-376 BERMEJO, A., ‘HIV/AIDS in Africa, International Responses to the pandemic’, Institute for the Public Policy Research, Londen, 2004, pp. 164-169 BRÄUTIGAM, A., D. & KNACK, S., ‘Foreign Aid, Institutions, and Governance in Sub-Saharan Africa’, The University of Chicago, 2004, pp. 255-286 BUJRA, J., ‘AIDS as a Crisis in Social Reproduction’, Review of African Political Economy, Vol. 31, No. 102, Agendas, Past & Future, Dec., 2004, pp. 631-638 CHERU, F., ‘Debt, Adjustment and the politics of effective response to HIV/AIDS in Africa’, Third World Quarterly, vol. 23, n°2, 2002, pp. 299-312 COLLIER, P., ‘Why the WTO is Deadlocked: And what Can Be Done About It’, The World Economy, vol. 29, n°10, Oct. 2006, pp. 1423-1449 DUGGAN, W., & HUBBARD, G., ‘The Business of Africa’, Forbes, vol 184, issue 6, 2009 ELLIS, L., L, ‘The economic impact of HIV/AIDS on small, medium and large Enterprises’, South African Journal of Economics, Vol. 74:4, December 2006, pp. 682-701 EVANS, T., ‘A human right to Health?’, Third World Quarterly, Vol 23, No 2, 2002, pp. 197–215 GOULD, W.T.S., ‘Vulnerability and HIV/AIDS in Africa: From Demography to Development’, Population, Space and Place, 11, 2005, pp. 473-485 HECHT, R., ADEYI, O. & SEMINI, I., ‘La lutte contre le sida’, Finance et Développement, Mars 2002, pp. 36-39 ITO, B. & YAMAGATA, T., ‘Who develops in medecine for the poor ? Trends in patent applications related to medicines for HIV/AIDS, Tuberculosis, Malaria and Neglected Diseases’, The Developing Economies, XLV-2, 2007, pp. 141-171 JASSEH, M. & TIMAEUS, I.M., ‘Adult Mortality in Sub-Saharan Africa: evidence from Demographic and Health Surveys’, Demography, 2004, pp. 757 JOHNSTON, A., ‘Bias, Not Error: Assesments of the Economic Impact of HIV/AIDS Using Evidence from Micro Studies in Sub-Saharan African’, Feminist Economics, 14 (4), 2008, pp. 87-115

79

KALEMLI-OZCAN, S., ‘AIDS, « Reversal » of the demographic transition and economic development : evidence from Africa’, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA, 2006, pp. 1-60 KHOR, M., ‘Implementation of Some WTO Rules on the realisation of the MDGs’, Third World Network, TWN Trade & Development Series, n°26, Jutaprint, Malaysia, 2005, pp.1-42 KUMARANAYAKE, L. & WATTS, C., ‘Resource Allocation and Priority Setting of HIV/AIDS Interventions: Adressing the Generalized Epidemic in Sub-Saharan Africa’, Journal of international Development, 13, 2001, pp. 451-466 LEWIS, M., ‘Un trésor de guerre pour combattre le VIH/SIDA’, Finance & Développement, 2005, pp. 38-41 LORENTZEN, P., MACMILLAN, J. & WACZIARG, R., ‘Death and development’, Journal of Economic Growth, 13, 2008, pp. 81-124 LOVE, R., ‘HIV/AIDS in Africa : links, livelihoods and legacies’, Review of African Political Economy, Vol. 31, No. 102, Agendas, Past & Future 2004, pp. 639-648 MCDONALD, S. & ROBERTS, J., ‘AIDS and economic growth: A human capital approach’, Journal of Development Economics, 80, 2006, pp. 228-250 MCKINLEY, T., ‘Why is “the Dutch Disease” always a disease? The macroeconomic consequences of scaling up ODA’, Working Paper, International Poverty Centre, n°10, 2005, pp. 1-14 MOATI,J-P & VENTELOU, B., ‘The economic impact of HIV/AIDS in developping countries: an end to systemic under-estimation’, M.Caraël and J.R. Glynn (eds.), HIV, Resurgent Infections and Population Change in Africa, 2008, pp. 245-261 MORAH, E. & IHALAINEN, M., ‘National AIDS Commissions in Africa: Performance and Emerging Challenges’, Development Policy, Review, 27 (2), 2009, pp. 185-214 NATRAS, N., Aids, ‘Economic Growth and Income Distribution in South Africa’, The SouthAfrican Journal of Economics. Die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Ekonomie. , Vol. 71:3 September 2003, pp. 428-454 POKU, N. & FREEDMAN, J., ‘The socioeconomic context of Africa’s vulnerability to HIV/AIDS’, Review of International Studies 31, 2005, pp. 665–686 POKU, N. & WHITESIDE, A., ‘25 years of living with HIV/AIDS : challenges and prospects’, International Affairs, 82, 2, 2006, pp. 249‒256 POKU, N., ‘Poverty, debt and Africa’s HIV/AIDS crisis’, International Affairs, 78, 3, 2002, pp. 531-546 RAJAN, R. G. & SUBRAMANIAN, A., ‘Aid, Dutch Disease and Manufacturing Growth’, Journal of Development Economics, December 2009, pp. 1-36

80

ROBALINO, D., VOETBERG, A. & PICAZO, O., ‘The macroeconomic impacts of AIDS in Kenya estimating optimal reduction targets for the HIV/AIDS incidence rate’, Journal of policy Modeling, 24, 2002, pp.195-218 SARVER, R., ‘Counterpoint : UN MDGS and U.S. aid in Africa : ineffective and unrealistic’, in International Social Science Review, vol. 83, n°1/2, 2007, pp. 79-86 SHADLEN, C., K., ‘The Political Economy of AIDS Treatment: Intellectual Property and the Transformation of Generic Supply’, International Studies Quarterly, 51, 2007, pp. 559–581 SHIFFMAN, J., ‘A social explanation for the rise and fall of global health issues’, Bull World Health Organ, 87, 2009, pp. 608–613 SOEDERBERG, S., ‘Recasting Neoliberal Dominance in the Global South? A Critique of the Monterrey Consensus’, Alternatives, vol. 30, n°3, Jul-Sep 2005, pp. 325-364 WHITESIDE, A., ‘Poverty and HIV/AIDS in Africa’, Third World Quarterly, Vol 23, No 2, 2002, pp. 313–332 YOUNG, A., ‘the Gift of the Dying: The Tragedy of AIDS and the Welfare of the Future African Generations’, The Quarterly Journal of Economics, n°120, Issue 2, May 2005, pp. 423-466 Boeken BARNETT, T. & WHITESIDE, A., Aids in the Twenty-First Century, (2de editie), Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2006 BEKER, C. & DENIS, P., L’épidémie du sida en Afrique subsaharienne: regards historiens, Louvain-la Neuve : Academia-Bruylant, 2006 CHANG, H.-J, Kicking Away The Ladder: Development Strategy in Historical Perspective, Anthem Press, Londen, 2003 ELANGY BOTOY, I., Propriété intellectuelle et droits de l’homme, l’impact des brevets pharmaceutiques sur le droit à la santé dans le contexte du VIH/SIDA en Afrique, Bruxelles : Bruylant ; Zürich: Schulthess Juristische Medien, 2007 FALOLA, T. & HEATON, M. M., HIV/AIDS, illness and African well-being, Rochester, NY: University Of Rochester Press, 2007 FUKUDA-PARR, S., Deepening democracy in a fragmented world, Human Development Report 2002, Published for the UNDP, Oxford University Press, Oxford, 2002 HAACKER, M., The macroeconomics of HIV/AIDS, [Washington, D.C.]: International Monetary Fund, 2004

81

LEE, S., & MCBRIDE, S., Neo-Liberalism, State Power and Global Governance, Springer, Dordrecht, 2007 OSEWE, L. P., NKRUMAH, Y. K. & SACKEY, E., Improving Access to HIV/AIDS Medicines in Africa, Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights Flexibilities, Washington, DC: World Bank, 2008 POKU, N., WHITESIDE, A. & SANDKJAER, B., Aids and Governance, Aldershot, Hants, England ; Burlington, VT : Ashgate Pub., 2007 POKU, N. & WHITESIDE, A., The Political Economy of AIDS in Africa, Aldershot, Hants, England ; Burlington, VT : Ashgate Pub., 2004 SECKINELGIN, H., International Politics of HIV/AIDS: global disease, local pain, Abingdon, Oxon ; New York: Routledge, 2007 Internet THE AIDS FOUNDATION OF SOUTH AFRICA (AFSA), About & what the donors have to say, [online], http://www.aids.org.za/, raadgeplegen in april 2010 BARDER, O., ‘A Policymakers’ Guide to Dutch Disease’, Center for Global Development, [online], (an independent think thank), www.cgdev.org, juli 2006, pp. 1-18 BBC, Mbeki digs in on AIDS, [online], http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/934435.stm, 20 september 2000 BRETTON WOODS PROJECT, Bank and Fund undermining health, education spending, Bretton Woods Project, critical voices on the World Bank and the IMF, [online], http://www.brettonwoodsproject.org/art-554200, (2.07.2007) CLÉMENÇOT, J., L’épidémie du Sida favorisée par la crise, Jeune Afrique, [online], www.jeuneafrique.com, 2009 FINANCIAL TIMES LEXICON, Dutch Disease, [online], http://lexicon.ft.com/term.asp?t=dutch-disease, 2009 HUMAN RIGHT WATCH, South Africa: Improve Migrants’ Access to Health Care Xenophobic Violence, Discrimination Imperil Immigrant Health, [online], http://www.hrw.org/en/news/2009/12/07/south-africa-improve-migrants-access-health-care, 7 december 2009 HUMAN RIGHT WATCH, Deporting HIV-Positive Migrants Threatens Lives, Global Goals, Need to Ensure Continuity of Treatment and Care Across Borders, [online], http://www.hrw.org/en/news/2009/09/24/deporting-hiv-positive-migrants-threatens-lives-global-goals, 23 september 2009 JACK, A. World Bank rewards safe sex to fight AIDS in Africa, Financial Times, [online], www.ft.com, 2009

82

JEUNE AFRIQUE, “Dr Betterave s’est etteinte”, [online], http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20091216165707/sante-sida-vih-necrologiedr-betterave-s-est-eteinte.html, 16 december 2009 LE MONDE, De fortes disparités parmi les pays africains, [online], www.lemonde.fr, 10 augustus 2008 LE MONDE, Une stratégie anti-sida réduirait de 95 % le nombre de malades du VIH, [online], www.lemonde.fr, 26 november 2008 MILLENNIUM PROJECT, COMMISSIONED BY THE SECRETARY-GENERAL AND SUPORTED BY THE DEVELOPMENT GROUP, Recommendations au système international concernant l’aide à apporter au niveau du pays, UN Millennium Project, [online], www.unmillenniumproject.org/reports/int_actionsFR.htm, 20 november 2007 NAUDÉ, J-F, interview van SIDIBÉ, M., Bestuurder van UNAIDS, Sida, la conspiration du silence a été brisée, [online], Jeune Afrique, www.jeuneafrique.com, 2009 OIT, interview van DIOP, A., Executieve bestuurder van de sociale bescherming, [online], IAO, www.ilo.org, 2008 OUEDRAOGO, D., Les dynamiques démographiques, Série Population, Atlas de l’integration régionale en Afrique de l’Ouest, [online], CEDEAO-CSAO/OCDE, www.atlas-ouestafrique.org, 2007, pp. 1-16 OXFAM, Eight broken promises: Why the WTO isn’t working for the world’s poor, Oxfam NGO, [online], http://www.oxfam.org/en/policy/briefingnotes/doc_8_broken_promises, 2001 OXFAM, Le prix à payer, Pourquoi les pays riches doivent investir maintenant dans la guerre contre la pauvreté, Oxfam NGO, [online], http://www.oxfam.org/fr/files/Paying%20the%20Price%20Summary%20French.pdf/download, December 2004 OXFAM, Oxfam International Submission to World Bank, Review of Conditionality, May 2005, Oxfam NGO, [online], www.oxfam.org, 14 juni 2004, pp. 1-4 POMPEI, F., Sida: la lute selon Zuma, [online], Jeune Afrique, http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAJA2552p042-043.xml4/-sida-Jacob-Zuma-medicament-Sida-la-lutte-selon-Zuma.html, 07 december 2009 SACHS, J. D., Investir dans le développement, plan pratique pour réaliser les objectifs du millénaire au développement, United Nations, [online], http://www.unmillenniumproject.org/reports/fullreport_french.htm, januari 2005 STEPS FOR THE FUTURE, introduction & supporters, [online], http://www.steps.co.za/, raadgeplegen in april 2010 THE ECONOMIST, One of Africa’s most successful countries sets a trend that more can follow, [online], www.economist.com, 2009

83

THOMPSON, A., Combatting AIDS in Africa, Poor Policy prevents Africans from getting medicine, [online], Fraser institute, www.fraserinstitute.org, 2009, pp. 26-27 TIMMS, D., IMF and World Bank accused of destroying Zambia’s economy, World Development Organisation, [online], http://www.wdm.org.uk/news/archive/2004/zambiareport.htm, 21 mei 2004 TREATMENT ACTION CAMPAIGN, About the Treatment Action Campaign, [online], http://www.tac.org.za/community/about, raadgelpegen in april 2010 UNAIDS, L’Afrique s’engage à atteindre l’accès universel, [online], http://www.unaids.org/fr/KnowledgeCentre/Resources/FeatureStories/archive/2010/20100308_SouthAfrica.asp, 8 maart 2010 Andere bronnen BAUDRY, F., Quels enjeux pour une lutte contre le VIH [virus de l'immunodéfience humaine]/Sida [Syndrome d'immunodéfience acquise] en Afrique? Etats des lieux et analyse de la politique de l'Union européenne, Masterproef, Promotor: DIMIER, V., Université Libre de Bruxelles, Brussel, 2006 « EVALUATION TEAM », 25th meeting of the UNAIDS Programme Coordinating Board, UNAIDS, Second Independent Evaluation 2002-2008, Final Report, Geneva, 8-10 December 2009 FORUM POUR LE PARTENARIAT AVEC L’AFRIQUE, 7ème Réunion du forum pour le partenariat avec l’Afrique, Moscou, Russie, 26-27 Octobre 2006, pp. 1-19 KUPER, A. & KUPER, J., The Social Science Encyclopedia, 3 edition, vol. 1 (A-K), New York: Routledge, 2004 ORGANISATION INTERNATIONALE DU TRAVAIL, L’action contre le sida sur le lieu du travail, 2005 ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE, Vers un accès universel, Etendre les interventions prioritaires liées au VIH/sida dans le secteur de la santé, Rapport de situation 2008, Geneva, 2008 ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE, Rapport sur la santé dans le monde, Les soins de santé primaires, Maintenant plus que jamais, Geneva, 2008 (2) ORGANISATION MONDIALE DE LA SANTE, Interventions prioritaires, Prévention, traitement et soins du VIH/SIDA dans le secteur de la santé, Geneva, 2009 OSTIAN, E. & JACQUIER, G., Carnet de Route: Swaziland, le virus en son royaume, Envoyé Spécial, France 2, 19 maart 2009 OURIEMCHI, N., L’impact socio-économique du SIDA en Afrique, Masterproef, Promotor: DAVID, D., Université Libre de Bruxelles, Brussel, 1994

84

SIDIBE, M., Crisis, opportunity and transformation : AIDS response at a crossroads, Geneva, juni 2009 SIDIBE, M., Letters to partners, 2010, UNAIDS, Geneva, Februari 2010 TERG, Assessment of Country Coordinating Mechanisms Performance Baseline, 5 year evaluation, The Global Fund to fight AIDS, tuberculosis and malaria, December 2005 TERG, 360° Stakeholder Assessment, Perceptions and opinions of stakeholders of the Global Fund, 5 year evaluation, The Global Fund to fight AIDS, tuberculosis and malaria, September 2006 TERG, Assessment of the proposal development and review process of the Global Fund to fight AIDS, tuberculosis and malaria, The Global Fund to fight AIDS, tuberculosis and malaria, February 2006 UN SECURITY COUNCIL RESOLUTION 1308 (2000) on the Responsibility of the Security Council in the Maintenance of International Peace and Security : HIV/AIDS and International Peace-keeping Operations, 17 juli 2000 UNAIDS Response to the Report of the Second Independent Evaluation of UNAIDS, 25th Meeting of the UNAIDS Programme Coordinating Board, Geneva, 8-10 december 2009 UNAIDS, Second Independent Evaluation of UNAIDS, Implementation Plan, Geneva, 18 maart 2010

Bijlagen

i

Bijlage 1 : Het gewicht van de ARV in Afrika

Bron : Vers un accès universel, Etendre les interventions prioritaires liées au VIH/sida dans le secteur de

la santé, Rapport de situation 2008, Organisation Mondiale de la Santé 2008

ii

Bijlage 2 : De demografische bevolkingsgroei ter wereld

A.

B.

iii

Bijlage 3 : Evolutie van een familie getroffen door HIV/AIDS

v

Bijlage 4 : Verschil tussen grote, middelgrote en kleine ondernemingen wat

behandeling tegen HIV/AIDS betreft

PERCENTAGE VAN ONDERNEMINGEN DIE EEN HIV/AIDS PROGRAMMA HEBBEN INGEVOERD

(95 PROCENT BETROUWBAARHEIDSINTERVAL TUSSEN HAAKJES) Kleine 19% (16-22%) Middelgrote 65% (68-75%) Grote 92 % (87-97%)

PERCENTAGE VAN ONDERNEMINGEN DIE EEN HIV/AIDS PROGRAMMA HEBBEN INGEVOERD (95 PROCENT BETROUWBAARHEIDSINTERVAL TUSSEN HAAKJES)

Kleine Middelgrote Grote

Bewustmakingprogramma’s

over HIV/AIDS

34% (30-38%) 78% (72-84%) 98% (95-100%)

Vrijwillige ondersteuning en

test

15% (12-18%) 47% (40-54%) (74% (66-82%)

Behandeling, zorg en

ondersteuning

10% (8-12%) 38% (31-45%) 71% (62-80%)

ARV voorziening 3% (2-4%) 17% (12-22%) 40% (31-49%)

PERCENTAGE VAN ONDERNEMINGEN DIE MONITOREN EN SCHATTEN DE EFFECTIVITEIT VAN HUN PROGRAMMA’S

TEGEN HIV/AIDS (95 PROCENT BETROUWBAARHEIDSINTERVAL TUSSEN HAAKJES) Kleine

27% (19-35%)

Middelgrote 44% (36-52%)

Grote 65% (56-74%)

PERCENTAGE VAN ONDERNEMINGEN DIE ERKENNEN DAT HIV/AIDS EEN IMPACT OP DE PRODUCTIVITEIT HEEFT (95 PROCENT BETROUWBAARHEIDSINTERVAL TUSSEN HAAKJES)

Kleine Middelgrote Grote

Kleinere

arbeidsproductiviteit/grotere

absenteïsme

32 (29-35%) 69% (63-75%) 78% (70-86%)

Groter personeelsverloop 26% (23-29%) 57% (50-64%) 72% (63-81%)

Verlies van ervaring en

essentiële capaciteit

25% (22-28%) 54% (47-61%) 66% (57-85%)

Hogere rekrutering- en

vormingkosten

22% (19-25%) 47% (40-54%) 58% (49-67%)

Hogere winstkosten per

arbeiders

26% (13-29%) 58% (51-65%) 83% (76-90%)

Bron : ELLIS, L., L, 2006

vi

Bijlage 5 : Evolutie van de buitenlandse valuta’s reserves in

ontwikkelingslanden tussen 1996 en 2004

Groep 1996 1998 2000 2002 2004e Alle ontwikkelingslanden 519 588 668 922 1592 Oost-Azië 200 233 273 408 775 Zuid-Azië 25 33 43 80 142 Sub-Sahara Afrika 21 27 34 35 58

Bron: Wereldbank, Global Development Finance 2005, Tabel ‘e’ geschat

Bijlage 6 : De Doha verklaring (in het Frans)

1. Nous reconnaissons la gravité des problèmes de santé publique qui touchent de nombreux

pays en développement et pays les moins avancés, en particulier ceux qui résultent du VIH/SIDA, de la tuberculose, du paludisme, et d’autres épidémies.

2. Nous soulignons qu’il est nécessaire que l’Accord de l’OMC sur les aspects des droits de propriété intellectuelle qui touchent au commerce (Accord sur les ADPIC) fassent partie de l’action nationale et internationale plus large visant à remédier à ces problèmes.

3. Nous reconnaissons que la protection de la propriété intellectuelle est importante pour le développement de nouveaux médicaments. Nous reconnaissons aussi les préoccupations concernant les effets sur les prix.

4. Nous convenons que l’Accord sur les ADPIC n’empêche pas et ne devrait pas empêcher les Membres de prendre des mesures pour protéger la santé publique. En conséquence, tout en réitérant notre attachement à l’Accord sur les ADPIC, nous affirmons que ledit accord peut et devrait être interprété et mis en œuvre d’une manière qui appuie le droit des Membres de l’OMC de protéger la santé publique et, en particulier, de promouvoir l’accès de tous aux médicaments. A ce sujet, nous réaffirmons le droit des Membres de l’OMC de recourir pleinement aux dispositions de l’Accord sur les ADPIC, qui ménagent une flexibilité à cet effet.

5. En conséquence en compte tenu du paragraphe 4 ci-dessus, tout en maintenant nos engagements dans le cadre de l’Accord sur les ADPIC, nous reconnaissons que les flexibilités incluent ce qui suit: Dans l’application des règles coutumières d’interprétation du droit international public, chaque disposition de l’Accord sur les ADPIC sera lue à la lumière de l’objet et du but de l’Accord tels qu’ils sont exprimés, en particulier, dans ses objectifs et principes.

6. Nous reconnaissons que les membres de l’OMC ayant des capacités de fabrication insuffisantes ou n’en disposant pas dans leur secteur pharmaceutique pourraient avoir des difficultés à recourir de manière effective aux licences obligatoires dans le cadre de l’Accord

vii

sur les ADPIC. Nous donnons pour instruction au Conseil des ADPIC de trouver une solution rapide à ce problème et de faire rapport au Conseil général avant la fin de 2002.

7. … Nous convenons aussi que les pays les moins avancés Membres ne seront pas obligés, en ce qui concerne les produits pharmaceutiques, de mettre en œuvre ou d’appliquer les sections 5 et 7 de la Partie II de l’Accord sur les ADPIC ni de faire respecter les droits que prévoient ces sections jusqu’au 1e janvier 2016, sans préjudice du droit des pays les moins avancés membres de demander d’autres prorogations des périodes de transition ainsi qu’il est prévu à l’article 66 : 1 de l’Accord sur les ADPIC. Nous donnons pour instruction au Conseil des ADPIC de prendre les dispositions nécessaires pour donner effet à cela en application de l’article 66 :1 de l’accord sur les ADPIC.

Bron : Elangy Botoy, I., 2007, pp. 424-425

viii

Bijlage 7 : TRIPS en de bescherming van publieke gezondheid

Flexibiliteit TRIPS Artikelen Opmerkingen Vrijstelling van de patentplicht

27.1 27.3 (b)

Behoefte aan “nieuwheid” in de binnenlandse wetgeving te interpreteren op een manier die nieuwe en tweede gebruiken van geneesmiddelen uitsluit

Transitieperiodes om de nationale wetgeving aan de TRIPS overeenkomst aan te passen

65 66

Deadline in januari 1995: a. Ontwikkelde landen: 1 jaar, tot

januari 1996 b. Ontwikkelingslanden: 5 jaren,

tot januari 2000 c. Minst ontwikkelde landen:11

jaren, tot januari 2006

Transitieperiodes om patenten te erkennen

65.4 Paragraaf 7 (Doha verklaring)

a. Ontwikkelingslanden hebben 5 jaren meer om patenten in technologische sectoren te erkennen, patenten die niet beschermd werden voor de TRIPS overeenkomst (voorbeelden: farmaceutische producten en procédés)

b. Farmaceutische producten en procédés: transitieperiode voor de minste ontwikkelde landen uitspreid tot januari 2016

Vergunningplicht 31 (Andere gebruiken zonder de behoefte aan de toestemming van de rechtsbezitter)

Toestaat de exploitatie van een gepatenteerd voorwerp door regeringstoelating maar zonder behoefte aan de toestemming van de rechtsbezitter

Parallelle invoer en uitputting van het patentrecht op regionaal en/of internationaal niveau

6 (uitputting van de rechten)

Toestaat invoer en doorverkoop van een patentproduct zonder dat de regering de patentbezitter toestemming geeft, patentproduct verkocht op de markt van het uitvoeringsland door de patentbezitter of in een andere legitieme manier

Limieten van de bescherming van data 39.3 (Bescherming beperkt tot “onrechtvaardig commercieel” gebruik)

Farmaceutische controleautoriteiten moeten het recht hebben om met beschikbare data rekening te houden om de efficiëntie en de toxiciteit van nieuwe invoerde geneesmiddelen met evenredige bio-equivalentie in te schatten. Dit recht moet in de binnenlandse wetgeving toegevoegd worden.

“Bolar” uitzondering (tijdelijk voorziening) 30 (uitzonderingen aan de toegekende rechten)

Toestaat het testen en de invoering van bio-equivalentie van een generiek product voor het einde van de patentduur, ook in het kader van onderzoek en experimenten

Bron: POKU, N., WHITESIDE, A. & SANDKJAER, B., p. 11

ix

Bijlage 8: Geselecteerde studies over de economische impact van HIV/AIDS in

Afrika

x

Bron : Johnston, D., 2008, pp. 89-90

xi

Bijlage 9: Een macro-economisch model om de impact van HIV/AIDS op de

economische groei uit te leggen

Dit model is het model van “Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2002” toegepast

op Kenia. Zoals hieronder aangetoond zijn er eerst de besparingen, het effect op de

groei en op de demografie geschat. Verder zullen de macro-economische

parameters berekend worden.

Optimale besparingen

De inter-temporele optimalisering van het probleem is:

waar V een waarde functie is. V is afhankelijk van de consumptie per capita.

waar r de reductiecijfer is, C de consumptie is, bepaalt de aversierisico, Y het BBP,

K de stock van het geproduceerde kapitaal, N de arbeid, k de depreciatievoet van

kapitaal, a de groeivoet van arbeidsproductiviteit die aan een rente a daalt, de

random schokken, en a de variatie van deze schokken.

Effecten op de arbeidsproductiviteit en groei

We vermelden dat de functie is gewogen vanuit het bevolkingsstandpunt. Het nut per

capita houdt geen rekening met de welvaartverliezen verbonden met de individuen

die van HIV/AIDS gestorven zijn. De oplossing is dus:

xii

waar 1 & 2 functies van k zijn, de graad van de tijdsvoorkeur (r), and de

aversierisico coëfficiënt (). is de optimale economische spaarquote, die gegeven

wordt door de groeivoet van de arbeidsproductiviteit (A) en door de groeivoet van de

schok van kapitaal per arbeider (K/N).

In afwezigheid van HIV/AIDS, geldt dus:

waar t is de HIV/AIDS prevalentiegraad in tijd t wanneer b1, b2, d0 geschat moeten

worden, een beleidsvariabele die de gerichte reductie in de prevalentiegraad

bepaalt. Deze equatie bepaalt de negatieve effecten van HIV/AIDS op de

arbeidsproductiviteit (de noemer) en de regeringsinterventies om de prevalentiegraad

te verminderen (de teller). d0 is de percentagevermindering van het BBP in geval van

een daling van een percentagepunt van de prevalentiegraad. b1 is het vermijden van

een additioneel HIV/AIDS geval. De totale kosten om de prevalentiegraad van

percent te verminderen is gegeven door b1, t, t Nt.

Voor de demografische impact

xiii

waar n de groeivoet van de bevolking in afwezigheid van HIV/AIDS is, Ht het aantal

van besmette personen door HIV/AIDS in tijd t, en Ht het aantal van nieuwe infecties

in tijd t.

t is de basis van de prevalentiegraad en is gegeven door:

waar de groeivoet van de prevalentie is een functie van de prevalentie als zodanig.

De macro-economische parameters

waar y de output per arbeider is, k het kapitaal per arbeider en u en v de random

schokken met gemiddelde 0.

Bron: Robalino, D., Voetberg, A. & Picazo, O., 2008

De economische impact van HIV/AIDS in...

Documents

Transcript of De economische impact van HIV/AIDS in...