Hedef Davranış Tanımlama ve Yazma Süreci Ünite 5

1

DAVRANIŞ YÖNETİMİÇocuk Gelişimi Önlisans Programı

Öğr. Gör. Uygar BAYRAKDAR

Ünite 5

İçİndekİler5.1. HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE YAZMA SÜRECI ........................................................... 3

5.1.1. Hedef Davranış Tanımlamanın Önemi ......................................................................................................... 35.1.2. Hedef Davranış Tanımlama Türleri ................................................................................................................ 35.1.3. Davranışın İşlevine Dayalı Tanımlama .......................................................................................................... 45.1.4. Davranışın Yapısına Dayalı Tanımlama ........................................................................................................ 5

5.2. DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA ................................................................................................. 55.3. DAVRANIŞSAL AMAÇ ÖĞELERI............................................................................................... 6

5.3.1. Gelişim Alanlarına Göre Davranışsal Amaç Örnekleri ............................................................................. 7

5.4. ÖĞRENMENIN AŞAMALARI VE DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA ......................................... 8

HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE YAZMA SÜRECİÖğr. Gör. Uygar BAYRAKDAR

Hedef Davranış Tanımlama ve Yazma Süreci Ünite 5

3

5.1. HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE YAZMA SÜRECIBir önceki bölümde davranış değiştirme sürecinin aşamalardan oluştuğu ve uygulamalı davranış analizi ilkelerine göre sorun davranışları değiştirmek üzere gerçekleştirilecek ilk adımın hedef davranışın belirlenmesi olduğu ifade edilmiştir. Bildiğiniz gibi, hedef davranış bireyde değiştirilmek istenen davranıştır. Davranış değiştirme programının sonucunda bi-reyin sergilemesi beklenen davranış olarak da tanımlanabilir. Davranış değiştirme sürecinin ikinci aşaması ise hedef davranışı tanımlama aşamasıdır. Davranışta değişiklik oluşturmak için uygulamaya geçmeden önce hedef davranış açık, nesnel ve somut bir biçimde tanım-lanmalıdır. Hedef davranış olarak bireyde eksik olan ve kazandırılmak istenen ya da fazla olan ve azaltılmak istenen bir davranış seçilebilir. Örneğin, sohbet etme becerisi kazandır-mak bireyde eksik olan ve arttırılmak istenen bir davranışken, yüksek sesle ve uzun süre konuşmak bireyde konuşmanın şiddeti açısından yüksek olan ve azaltılması gereken bir davranıştır.

5.1.1. Hedef Davranış Tanımlamanın ÖnemiHedef davranışı tanımlamak, davranış değiştirme programı ve diğer öğretimsel programlar için oldukça önemlidir.

Aşağıda sıralanan maddelerde hedef davranışı tanımlamanın önemine değinilmiştir;1. Uygulamacılar hedef davranışın tanımını kazandırılması hedeflenen davranış şın

gerçekleşip gerçekleşmediği ya da ne kadar sürede gerçekleştiği bilgisini elde etmek için işlevsel olarak kullanırlar.

2. Doğru bir hedef davranış tanımı, uygulanan programın etkili olup olmadığını ortaya koymaktadır. Çünkü hedef davranışın tanımlanmasının ardından, davranışa uygun veri kayıt tekniği belirlenir ve bu sürecin sonunda elde edilen verilerle programın etkililiği ve bireyin performansı ortaya konur.

3. Hedef davranış tanımı yapmak, bireyin çevresindeki kişilere davranışın kazanılıp kazanılmadığı ya da programın etkililiğine ilişkin güvenilir ve doğru bilgi sağlar.

4. Davranış değiştime programı bireyle birlikte bireyin öğretmenini, aile bireylerini, dil ve konuşma terapistini ve doktorunu, kısacası bireyin yaşamındaki önemli kişileri de ilgilendirir. Bu nedenle hedef davranışın tanımlanması bireye hangi davranışın kazandırılacağının somut bir biçimde ortaya konmasını sağlar ve bireyin yaşamındaki kişiler arasındaki iletişimi kolaylaştırır.

5. Hedef davranışı tanımlamak geçerli ve güvenilir bir biçimde veri toplanmasına, yineleme yapılmasına ve hedefe ulaşılma zamanının tahmin edilmesine de olanak sağlar. Bu konularla ilgili açıklamalara kitabınızın 3. bölümünde yer verilmiştir.

5.1.2. Hedef Davranış Tanımlama TürleriUygulamalı davranış analizi çalışmalarında hedef davranış;• Davranışın işlevine dayalı tanımlama • Davranışın yapısına (topografya, davranışın nasıl sergilendiğine) dayalı tanımlama olmak

üzere iki biçimde yapılabilmektedir.

Davranış Yönetimi

4

5.1.3. Davranışın İşlevine Dayalı TanımlamaDavranış gerçekleştiğinde çevrede, ortamda bıraktığı yaygın etki, ürün ya da sonuç esas alı-narak yapılan hedef davranış tanımlamasına işleve dayalı tanımlama denir. Bir durumla ilgili olan ancak farklı biçimde sergilenen bir grup davranış da ortamda aynı etkiyi yaratır. Önceki derslerimizde de değinildiği gibi bu tür davranışların oluşturduğu gruba Tepki Sınıfı denir. Örneğin vedalaşma davranışı “el sallayarak”, “görüşürüz diyerek’ ‘ “hoşça kalın diyerek” ya da “jest ile örneğin baş aşağı indirerek” sergilenebilir. Bu davranışlar birbirinden farklıdır an-cak bağlama uygun kullanıldığında ortamda aynı etkiyi bırakmaktadırlar. Fark edilebileceği gibi, üç farklı biçimdeki çizim ortamda aynı etkiyi bırakarak bir dikdörtgen oluşturur.

İşleve dayalı tanımların aşağıda sıralanan nedenlerle kullanılması önerilmektedir;1. İşleve dayalı tanımlar bir davranışa ait tepki sınıfının var olan tüm biçimlerini

kapsamaktadır. Davranışın nasıl sergilendiğinin değil ürününün ya da sonucunun önemli olduğu durumlarda işleve dayalı tanımlar kullanılmaktadır. Bazen davranışın nasıl gerçekleştirildiğinden çok davranışın işlevi daha önemli olabilmektedir. Örneğin, sözel iletişim becerisine sahip olmayan bir bireyin, karşısındakine elini uzatıp tokalaşması selamlaşma davranışı olarak tanımlanabilir. Bu durum aynı zamanda bu hedef davranışın sosyal açıdan önemini de ortaya koyar.

2. Davranışın işleve dayalı olarak tanımlanması, davranışın topografyasına (nasıl gerçekleştiğine) dayalı tanımlanmasına göre daha basit, anlaşılır ve açık olmaktadır. Ayrıca, yürütülen uygulamanın etkililiğini daha kolay ortaya koymakta ve veri toplama sürecinde güvenilir ve kesin bilgi toplanmasına olanak sağlamaktadır.

3. İşleve dayalı tanımlar, hedef davranışın doğrudan ve güvenilir bir ürünü olmadığında ya da etik ve güvenlik nedenlerden dolayı hedef davranışın doğal sonuçları kullanılamadığında yapılabilmektedir. Örneğin, tehlikeli bir durumu aileye bildirme becerisi oldukça geniş bir tepki sınıfına sahiptir; “anne” diye yüksek sesle bağırmak, “yardım et” demek, “tehlikeyi işaret etmek”, “tehlikenin olduğu alana doğru anne-babayı götürmek” ve “yangın”, “çarptı” ya da “kırıldı” gibi sadece tehlikenin adını söylemek gibi. Böyle bir durum olduğunda bireyden tek bir biçimde hedef davranışı sergilemesini beklemek güvenliği tehdit edebilir ve dahası etik açıdan da uygun olmayabilir.

İşleve dayalı tanıma göre bir davranış tanımlanırken, tepki sınıfının tüm biçimleri listelene-rek hangisinin hedef davranış tanımına dahil olduğunu, hangisinin dahil olmadığını belir-lemek de mümkündür. Örneğin, bir çocuk için 10 cümleden Oluşan bir metin okuma dav-ranışının çalışılacağını ele alalım. Metin okuma davranışının tanımı, yüksek sesle okuma, konuşma sesiyle okuma ve dudaklarını kıpırdatarak okuma davranışlarını kapsarken, hece-leyerek okuma davranışını kapsamayabilir.

Hedef Davranış Tanımlama ve Yazma Süreci Ünite 5

5

5.1.4. Davranışın Yapısına Dayalı TanımlamaDavranışın bir biçimine ya da şekline göre, davranışın nasıl gerçekleştiği ya da ser. gilendiği esas alarak yapılan tanımlamaya davranışın yapısına dayalı tanımlama ya da topografyaya dayalı tanımlama denir. Örneğin vedalaşma davranışı için “bir yerden ayrılırken hoşça kalın” ifadesini kullanmak tepki sınıfından bir davranış olarak ele alınacağı için davranışın yapısına dayalı bir tanımlamadır. Davranışın yapısına dayalı tanımlar (a) davranış işlevselliğine göre doğrudan, gözlenebilir ve kolayca tanımlanamadığında, (b) hedef davranışın tüm biçimle-rinin doğal ortamda aynı etkiyi bırakıp bırakmayacağına ilişkin elde edilecek sonuca güve-nilmediğinde veya (c) tepki sınıfının istenmeyen sonuçlarıyla karşılaşılmasını önlemek için yapılmaktadır.

Collins’e (2012) göre, bazı araştırmacılar ve uygulamacılar davranışın biçimini, işlevine kı-yasla daha az önemsemektedirler. Bir başka deyişle, davranışın işlevinin önemli olduğunu ve bireyin davranışının birkaç farklı şekilde gerçekleşebileceğini düşünmektedirler. Örne-ğin, birey selamlaşırken “merhaba ya da selam diyebilir”, “elini kaldırabilir”, “karşısındaki bireyin elini sıkabilir”, “başını aşağıya eğebilir” ya da bu davranışların en az ikisini bir arada yapabilir. Burada uygulamacılar bireyin selamlaşma davranışının biçiminden çok işlevini önemli görerek kendisine “merhaba” denildiğinde yukarıda verilen örneklerden herhangi birini kullanmasını veri toplama formunda “davranış sergilendi” olarak işaretleyebilirler. Hedef davranış ister işlevine göre ister yapısına göre tanımlansın açık bir şekilde bireyden hangi davranışın beklendiğini belirtmelidir.

5.2. DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMAHedef davranışta değişiklik yaratması için uygulanan program sırasında bireyden sergilemesi beklenen davranışın tanımlanarak yazılmasına davranışsal amaç denir. Davranışsal amaç yazar-ken hedeflenen davranış ölçülebilir ve gözlenebilir, kesin, eksiksiz ve kısa olmalıdır. Davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir olması davranışın kolayca gözlenebilmesini, sayılabilmesini, başlan-gıç ve bitiş sınırlarının belli Olmasını ve tekrarlanabilmesini ifade etmektedir. Örneğin, “güzelce oyun oynama” ya da “okul araç gereçlerinin isimlerinin hepsini bilme” davranışları gözlenebilir ve ölçülebilir özelliklerle tanımlanmamıştır. Bu örnekte “bilme” davranışı gözlenebilir ve ölçü-lebilir bir davranış değilken aynı zamanda “okul araç gereçlerinin hepsi” ifadesi de açık bir ifa-de değildir. Bunun yerine “beceri analizi basamaklarına uyarak doktorculuk oyunu oynama” ve “Gösterilerek ‘Bu ne?’ biçiminde sorulan 10 tane okul araç gerecinin ismini söyleme” davranışları gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlardır. Hedef davranışın kesin olması bireyden tam olarak ne beklendiğinin açık bir biçimde ifade edilmesidir. Örneğin, öğretmeninin “çok uyumsuz” olarak tanımladığı bir öğrenciden ne beklendiği açık ve kesin olarak ortaya konulmalıdır. Öğretmen “çok uyumsuz” derken öğrencinin yerinde oturmadığını, arkadaşlarını rahatsız eden davranışlar sergilediğini, etkinliğe katılmadığını ya da sürekli bağırdığını ifade etmeyi amaçlıyor olabilir. Bu belirsizliğin ortadan kaldırılması davranışsal amaçların kesin, gözlenebilir ve ölçülebilir, nesnel ve somut olarak ifade edilmesine bağlıdır.

Davranış Yönetimi

6

Hedef davranışa ilişkin davranışsal amaç yazılırken dikkat edilmesi gereken noktalar şu şekildedir;1. Davranışsal amaç nesnel olmalı ve davranışın gözlenebilir özellikleri dikkate alınarak

hazırlanmalıdır.2. Davranışsal amaç açık ve anlaşılır olmalıdır. Bu durum özellikle uygulamacı ve diğer kişiler

(örn., diğer öğretmenler, anne-baba ve/veya terapistler) arasındaki iletişimi kolaylaştırır.3. Davranışsal amaç tamamlanmış bir şekilde ifade edilmelidir ve neyi kapsayıp neyi

kapsamadığı, bir başka deyişle sınırları belirli olmalıdır.4. Bireyin yaşı, ilgileri ve yeterlilikleri göz önünde bulundurulmalıdır.5. Bireyin yaşamındaki önemli kişilerin (örn., aile bireylerinin) görüşleri dikkate alınmalıdır.6. Davranışsal amaç bireyin halihazırdaki ve ilerideki yaşamında kullanabileceği işlevsel

davranış ve becerilere ilişkin olmalı, dolayısıyla davranışın kalıcılığının ve genellenmesinin sağlanmasına hizmet etmelidir.

Davranışsal amacın nesnel olması, davranış değiştirme programının etkililiğini ortaya koy-mada güvenilir ve kesin bilgiler elde etmeyi sağlamaya yardımcı olur. Nesnel tanımlama yapmanın bir başka önemi ise, uygulamalı davranış analizinin teknolojiklik ilkesine uygun olmasıdır. Uygulamalı davranış analizinin teknolojiklik ilkesine göre davranış yinelenebilir ve başkaları tarafından da uygulanabilir olmalıdır. Davranışsal amaç yazılması bireyin dav-ranış değiştirme programında yer alan uygulamacıların etkili çalışmasına, uygun materyal ve uygun yöntemi seçmelerine de yardımcı olur. Davranışsal amaç aynı zamanda davranışı değiştirilmesi hedeflenen bireye ve çevresindeki kişilere bireyden ne beklendiğine ilişkin bilgi sağlayabilir. Birey hangi davranışı ya da beceriyi, hangi yöntemle öğreneceği ile ilgili bilgilenebilir.

5.3. DAVRANIŞSAL AMAÇ ÖĞELERIBir davranışsal amacın gözlenebilir ve ölçülebilir, somut, nesnel ve kesin olması için (a) birey, (b) davranış, (c) koşul ve (d) ölçüt gibi unsurlara sahip olması gerekmektedir. Uygulamacılar ya da öğretmenler davranışsal amaç geliştirirken bazı noktaları gözden kaçırabilmektedir-ler. Schloss ve Smith (1994) sıralanan noktalardan kaçınarak davranışsal amaç oluşturmanın uygulamanın başarısını olumlu yönde etkilediğini bildirmiştir.

Bunlar;• Davranışsal amaçta davranışsal amaç ögelerine yer vermemek• Davranışsal amaçta bireyin ne kazanacağını değil, uygulamacının/öğretmenin neyi öğ-

reteceğini vurgulamak• Doğrudan gözlenemeyen, ölçülemeyen ve yinelenemeyen davranış tanımları kullanmak• Belirsiz ve anlaşılmayan koşullar yazmak • Arttırılması gereken bir davranış eklemek yerine, azaltılması istenen davranışı davranışsal

amaç olarak tanımlamak.

Hedef Davranış Tanımlama ve Yazma Süreci Ünite 5

7

5.3.1. Gelişim Alanlarına Göre Davranışsal Amaç Örnekleri

5.3.1.1. Özbakım BecerisiHedef: Sevgi’ye diş fırçalama becerisini kazandırmak.

Davranışsal Amaç: Sevgi, evindeki ve okulundaki her yemek öğününün ardından, becefi analizi basamaklarına uyarak %100 doğrulukla dişlerini fırçalar.

5.3.1.2. Oyun BecerisiHedef: Alper’e bütün bir resimden oluşan 6 parçalı bir yapbozu yapma becerisini kazan_ dırmak.

Davranışsal Amaç: Alper, her biri bir resmin parçası olan 6 parçalı bir yapboz verilip “Yap-boz yap” beceri yönergesi sunulduğunda 5 denemenin 4’ünde yapbozu bağımsız olarak tamamlar.

5.3.1.3. Sosyal BeceriHedef: Tuna’ya, “Afiyet olsun” denildiğinde “Teşekkür ederim” deme davranışını kazandır-mak.

Davranışsal Amaç: Tuna, yemek zamanında/yemekhanede kendisine “Afiyet olsun” diyen 5 kişinin 5’ine de göz teması kurarak “Teşekkür ederim” der.

5.3.1.4. Uyumsal DavranışHedef: Seda’ya öykü dinleme zamanında arkadaşlarına vurmadan ve saçlarını çekmeden yerinde oturma davranışını kazandırmak.

Davranışsal Amaç: Seda, beş kişiden oluşan küçük grubun öykü dinleme etkinliği sırasında, 5 dakika boyunca arkadaşlarına vurmadan ve saçlarını çekmeden yerinde oturur.

5.3.1.5. Küçük Kas BecerisiHedef: Sinan’a artı işaretini çizme becerisini kazandırmak.

Davranışsal Amaç: Sinan, “artı işaretini çiz” beceri yönergesi sunulduğunda üzerinde kıla-vuz çizgiler olan A4 boyutundaki bir kağıda 10 tane artı şeklini fiziksel ipucuyla çizer,

5.3.1.6. İletişim BecerisiHedef: Bir nesneye gereksinimi olduğunda Deniz’e göz teması kurarak “. . . . verir misin?” deme davranışını kazandırmak.

Davranışsal Amaç: Deniz, okuldaki akademik beceri etkinlikleri sırasında, bir nesneye (ma-kas, kalem, yapıştırıcı) gereksinimi olduğunda 3 denemenin 3 ‘ünde de öğretmeniyle göz teması kurarak “ verir misin?” der.

Davranış Yönetimi

8

5.4. ÖĞRENMENIN AŞAMALARI VE DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMAÖğrenmenin aşamaları için farklı sınıflandırmalar yapılabilmekteyse de kitabınızda öğ-renme aşamaları;• Edinim• Akıcılık• Kalıcılık • Genelleme olarak ele alınmıştır.

Davranışsal amaç belirlerken uygulamacılar öğrenmenin tüm aşamaları için amaç belir-lemelidirler. Edinim bireyin dağarcığında olmayan bir davranış ya da becerinin belirli bir doğruluk düzeyinde sergilenmesinin hedeflendiği aşamadır. Akıcılık, bireyin edinim aşa-masında edindiği davranış ya da beceriyi hızlı ve kolay bir biçimde sergilemeyi öğrendiği aşamadır.

Bu aşamada davranışsal amaç yazarken davranışın akıcılığına ilişkin hedeflenen boyut dikkate alınarak;• Sergilenme süresi• Oluşan durumla davranışın sergilenmesi arasındaki geçen ya da • Belirli bir sürede gerçekleşmesi beklenen davranış sayısı belirtilmelidir.

Kalıcılık bireyin edindiği davranışı ya da beceriyi öğretim sona erdikten sonra da sergileme-sinin beklendiği öğrenme aşamasıdır. Genelleme ise, bireyin edindiği davranış ya da bece-riyi öğretim koşullan dışındaki koşullar, araçlar ve ortamlarda da sergilemesinin beklendiği aşamadır.

Örnekler:• Edinim: Sevgi, evde ve okulda her yemek öğününün ardından, beceri analizi basamakla-

rına uyarak %100 doğrulukla dişlerini fırçalar.• Açıklama: Becerinin belli bir doğruluk yüzdesiyle 100) sergilenmesi vurgulandığı

için beceride edinim aşamasının sağlanması hedeflenmektedir.

• Akıcılık: Sevgi, evde ve okulda her yemek öğününün ardından, beceri analizi basamakla-rına uyarak 2 dak içinde %100 doğrulukla dişlerini fırçalar.

• Açıklama: Becerinin belli bir süre (2 dak) içinde sergilenmesi vurgulandığı için be-ceride akıcılığın sağlanması hedeflenmektedir.

• Kalıcılık: Sevgi, öğretim sona erdikten 2 hafta sonra evde ve okulda her yemek öğünü-nün ardından, beceri analizi basamaklarına uyarak 2 dak içinde %100 doğrulukla dişlerini fırçalar.

• Açıklama: Becerinin, edinim sona erdikten sonraki bir zamanda (2 hafta sonra) ser-gilenmesi vurgulandığı için beceride kalıcılığı sağlamak hedeflenmektedir.

Hedef Davranış Tanımlama ve Yazma Süreci Ünite 5

9

• Genelleme: Sevgi, babaannesinin ve anneannesinin evinde her yemek öğününün ardın-dan, beceri analizi basamaklarına uyarak 2 dak içinde %100 doğrulukla dişlerini fırçalar.

• Açıklama: Becerinin edinim aşamasından farklı bir ortamda (babaannesinin ve an-neannesinin evinde) sergilenmesi vurgulandığı için beceride genellemeyi sağla-mak hedeflenmektedir.

Davranış Yönetimi

10