Danska Agencija za zaštitu životne sredine Situacija u oblasti zaštite životne sredine u Crnoj Gori -Pregled- Završni izvještaj Avgust 1998 1. Uvod 1.1. Istorijat Republika Crna Gora je jedan od dvije konstitutivna članice Savezne Republike Jugoslavije (FRY), druga članica je Republika Srbija. Za razliku od Savezne Vlade, sadašnja Vlada Crne Gore je iskazala namjeru da razvija demokratiju, jača međunarodne veze i kreće se ka tržišno orjentisanoj ekonomiji. Takođe, Crna Gora je deklarisala kao svoj cilj da postane Ekološka država Danski Ministar spoljnjih poslova je zvanično posjetio Crnu Goru u Aprilu 1998 godine. Tada je odlučeno da se pošalje misija zvaničnika Danske Vlade koja bi sakupila podatke u Crnoj Gori u cilju daljeg razvoja kontakata i posebno razmatranja mogućnosti za saradnju u oblastima razvoja demokratije i zaštite životne sredine. Ovaj je izvještaj se odnosi se na saradnju u oblasti zaštite životne sredine. 1.2. Ciljevi Cilj ovog izvještaja je da prezentira pregled ekološke situacije i problema u Crnoj Gori i trebala bi da posluži kao informaciona osnova i podloga za odlučivanje za međunarodne donatore i finansijske institucije. Izvještaj je fokusiran na pitanja zagađivanja životne sredine 1.3. Aktivnosti Informacije i procjene koje su ovdje predstavljene rezultat su dvije danske misije koje su bile u posjeti u toku maja 1998, prva od 7 do 9 maja i druga u periodu 25-29 Maj 1998. Dvije misije su se uglavnom sastojale u sastancima sa relevantnim crnogorskim ministrima i vladinim zvaničnicima i u brojnim terenskim posjetama npr. značajnim industrijskim objektima, rudniku boksita, smetlištima, postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda i dva istraživačka instituta. Da bi pomogli izradi ovog izvještaja, pisani materijali su

1

pripremljeni od strane Ministarstva zaštite životne sredine i drugih ministarstava koja imaju odgovornost u oblasti zaštite životne sredine. Pregled osoba, institucija i lokacija koje smo posjetili u toku misija je uključen u Aneks 1 ovog izvještaja.

2

2. Osnovni podaci i opis 2.1 Geografija i topografija Republika Crna gora je jedna od dve konstitutivne članice Federativne Republike Jugoslavije, dok je druga Republika Srbija. Površina Crne Gore je 13,812 km2 , a broj stanovnika po popisu iz 1991.godine je bio 615.000, što u odnosu na SRJ predstavlja 13.5% njene teritorije i 6.2 % njene populacije. Glavni grad Republike je Podgorica. Crna Gora je locirana na istočnoj obali južnog dela Jadranskog mora, prema kome ima obalnu liniju koja je položena u pravcu jugozapada i ima približnu dužinu od 200 km2 . Kopnene granice Crne Gore na zapadu i severo-zapadu prema Bosni i Hercegoivini iznose 225 km, a na severoistoku-istoku prema Srbiji -203 km, na istoku-jugoistoku prema Albaniji - 172 km, a na jugozapadu prema Hrvatskoj - 14 km. Mapa Crne Gore je prikazana na slici 2.1. Teritorija Crne Gore se može podeliti u tri geografski izdvojena regiona; primorski region, centralni ravničarski deo i unutrašnji visokoplaninski deo.To je planinska zemlja kroz koju se poprečno pruža planinski lanac Dinarida čijih je 55 % površine na visini većoj od 1000 m, 24 % padina ima nagib preko 30 %, i samo oko 5 % površine područja su ravnice. Najveći vrh je Bobotov kuk sa visinom od 2523 m koji je smešten u Nacionalnom Parku Durmitor u unutršnjem visokoplaninskom delu, dok visine u primorskom planinskom vencu dolaze skoro do 2000 m u severnom delu primorja. Crnogorske planine su pretežno izgrađene od karsta (posebno u primoskom planinskom vencu), dolomita i mamgmatskih stena. Metalični i nemetalični mineralni resursi obuhvataju mrko-lignitni ugalj, crveni boksit, cink i olovo, i različiti kameni minerali za izgradnju (građevinarstvo) i dekoraciju. Najvažniji rečni sistem je sliv reka Zete i Morače koji odvodi vode iz centralnog dijela Crne Gore u Jadransko more dok reka Lim, u istočnom, i reke Tara i Piva u sjevero-zapadnom delu, otiču prema severu u reku Drinu koja je pritoka Dunava. Na granici sa Albanijom položeno je plitko Skadarsko jezero, najveće jezero na Balkanu, koje ima zvaničnu površinu od 321 km2 dok je njegova maksimalna površina (zbog sezonskih inundacija - plavljenja) preko 500 km2. Oko 60% Jezera se nalazi na teritoriji Crne Gore dok ostatak pripada Republici Albaniji. U vegetacijskom pogledu Crna Gora bi se mogla podeliti u dva tipična regiona: primorski karstni region i unutrašnji kontinentalni region. Karstne planine duž primorja bile su nekada imale gustu pokrovnost, ali se visoko drveće zbog njegove intezivne eksploatacije, za različite svrhe, sada može

3

okarakterisati kao drvenoliko grmlje, žbunje i makija. U unutrašnjosti dominiraju visoke četinarske šume na većim visinama dok se listopadno drveće može naći u nižim delovima. Takođe u ovom delu Crne Gore zastupljena je seča šume koja je mnogo poremetila izvornu vegetaciju. Ravnice i umereno nagnuti delovi Republike dominiraju sa pašnjacima, livadama i obradivim zemljištem. Veća močvarna područja nalaze se blizu obale Skadarskog jezera. 2.2. Klima U pogledu klime Crna Gora se može grubo podeliti u dve zone: primorska zona sa tipičnom mediteranskom klimom i unutrašnja zona sa više kontinentalnim tipom klime koja na najvećim visinama postaja subalpska. Centralna (Zetsko-bjelopavlićka) ravnica je najtopliji region u toku letnjeg perioda dok su planinska područja na severu najhladnija. Planine su takođe najhladnije tokom zime, dok je u tom periodu primorski region najtopliji. Prosečne godišnje temperature se kreću od preko 16(C u južnom djelu primorske zone do ispod 10(C u nekim delovima unutrašnjosti. Magnituda (veličina) godišnjih kišnih padavina značajno se razlikuje u okviru teritorije Crne Gore. Kiše su najzastupljenije na planinama pored primorja, a posebno blizu granice sa Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom gde je prosečna godišnja količina padavina najveća i iznosi 4.800 mm. U unutrašnjosti, srednja godišnja količina padavina iznosi oko 800 mm. 2.3. Demografija i Ekonomija Verovatno kao rezultat kompleksne situacije koja je uzrokovana raspadom prethodne SFRJ, kao poslednji raspoloživi podatak o broju stanovnika Crne Gore uzimamo onaj iz 1991.godine. Ipak, ne treba verovati da je bilo drastičnijih promena od tada. Gustina populacije Ukupan broj stanovnika od 650.000 iz 1991.godine predstavljen je sa prosječnom gustinom od 44,6 stanov./ kim2. Delovi Crne Gore sa najvećom gustinom populacije nalaze se u i oko glavnog grada Podgorice i gradova oko Boko-Kotorskog zaliva (Kotorski zaliv je zapravo fjord) u severnom delu primorja. U ta dva područja je prosečna gustina populacije u 1991. godini bila 114 stan. / km 2.. Takođe, i ostali gradovi duž jadranske obale su imali tako priličnu gustinu populacije (83 stan. / km 2.) dok je u slabije naseljenim delovima sjevernog i centralnog dela Republike koje pokriva površinu od 6000 km 2 prosečna gustina bila manja i 1991. godine je iznosila 19 stan. / km 2 . Najveći gradovi

4

Najveć grad je Podgorica sa populacijom od 118.000 iz 1991.godine, a sada se veruje da prelazi 150.000 stanovnika. Ostali važni kontinentalni gradovi su: Nikšić 956.000 stanovnika) i Cetinje, dok su Herceg Novi, Bar i Ulcinj najveći gradovi na primorju. Etničke grupe Crnogorci čine 62 % populacije dok se računa da Muslimana ima 15 %, Srba 9%, Albanaca skoro 7 % i ostalih manje nego 8 %. 1991.godine više nego 2/3 cjele populacije je bilo ispod 40 godina starosti a prirodni rast populacije je bio 0,9 %. Ipak, zbog imigracija sadašnji aktuelni rast je 0. Procjene iz 1997.godine govore da je životni vek rođenih u Crnoj Gori 76 godina (nasuprot onom u Srbiji koji iznosi 73 godine). Jezik Po Ustavu iz 1994.godine zvanični jezik u Crnoj Gori je ijekavski dijalekat srpskog jezika. Ipak u gradovima u kojima dominiraju nacionalne manjine ili etničke grupe, njima pripadajući jezici i alfabetari mogu biti u zvaničnoj upotrebi.Generalno, ćirilični i latinični alfabetari imaju jednak status. Bruto nacionalni proizvod Bruto nacionalni proizvod Crne Gore za 1997.godinu je bio oko 392 miliona USD. Izvoz je imao vrednost od 137 mili.USD, dok je vrijednost uvoza bila oko 300 mil.USD.Glavni devizni prihodi su od turizma, određenih poljoprivrednih proizvoda, aluminijuma i njegovih prerađevina. Zaposlenost. Veličina potencijalno ekonomski aktivnog dela populacije je 1991.god. bila 203.000 stanovnika od čega je 143.000 bilo aktuelno zaposleno: u državnoj administraciji (30.000) ili jednom od ekonomskih sektora (113.00) dok ostatak čini 30 % nezaposlenih. Među tim zaposlenim van državne administracije oko 33.4 % radi u rudarstvu i industriji, 15,7 % u obrazovanju, zdrastvu i socijalnim službama, 10,5 % u trgovini, 9,6 % u saobraćaju i komunikacijama, 6,7 % u ugostiteljstvu i turizmu, 6,5 % u građevinarstvu, dok ostali tipovi zanimanja čine ostalih 17,6 %. Sada je oko 12.000 radnika na prinudnom odmoru.

5

3. PROBLEMI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE 3.1. Proizvodnja energije Crnoj Gori postoje raspolaže sa tri osnovna objekta za proizvodnju elektične energije: Termoelektrana u Pljevljima (210 MW), i dve hidroelektrane na Perućici (307 MW) i Pivi (342 MW), koje zajedno prosječnu proizvode oko 2,700 GWh energije godišnje. Pored ovih objekata, postoji i sedam malih hidroelektrana (MIEM 1998). Takođe postoje energane na mazut koje primarno služe velikim industrijama kao što su KAP, Aluminijski kombinat u Podgorici (1,500 GWh/godišnje), i željezara “Boris Kidrič” u Nikšiću. Glavni ekološki problem vezan za proizvodnju elektične energije u Crnoj Gori je termoelektrana u Pljevljima, koja proizvodi energiju koristeći lignit iz lokalnog rudnika ali bez filtriranja ili prečišćavanja emisije dimnih gasova. Zbog lokacije termoelektrane u prilično zatvorenoj kotlini sa vlažnim i nepoviljnim klimatskim uslovima (praktično bez vjetra tokom 67% dana godišnje), često u toku sezone grijanja dolazi do velikog zagađenja vazduha. Frekvencija respiratornih bolesti u ovoj oblasti je primjetno iznad prosjeka (JEP 1996). 3.2. Industrija i rudarstvo 3.2.1. Fabrika aluminijuma u Podgorici - KAP Generalno je prihvaćeno da je dominantan problem industrijskog zagađivanja u Crnoj Gori Kombinat Aluminijuma Podgorica (KAP), fabrika za proizvodnja i preradu aluminijuma, sa 4,600 zaposlenih, locirana u Zetskoj ravnici južno od Podgorice. Prva proizvodna linija (Pechiney tehnologija) u KAP-u je stavljena u pogon 1971/72, a druga linija uvedena je sredinom 1970’. Danas, fabrika ima instalirani proizvodni kapacitet od 280,000 tona glinice, 56,000 tona anoda, 102,000 tona primarnog aluminijuma i 17,000 tona sekundarnih aluminijskih legura, i druga tehnološka postrojenja za valjanje, presovanje, kovanje, izvlačenje i livenje. KAP posjeduje svoju energanu na mazut koja koristi do 110,000 tona goriva/godišnje i proizvodi do 1,570 GWh/godišnje. Zbog opšte ekonomske recesije u SR Jugoslaviji, KAP je proteklih godina proizveo mnogo manje od svojih instaliranih mogućnosti. Ipak, u 1997. godini proizvodnja primarnog aluminijuma je dostigla 85% od instaliranog kapaciteta.(MEP 1998 f). Mineralna sirovina za proizvodnju aluminijuma, crveni boksit, se iskopava u planinama u okolini Nikšića, nekih 50-60 km

6

dalje, u količini od 500-600,000 tona godišnje. Boksit se doprema vozom do KAP-a gde se prerađuje do sitnozrne glinice koje se zatim elektrolizuju sa kriolitom do čistog aluminijuma. Nakon toga se prerađuje u ingote (čiste ili kao legure) koje se mogu prodati direktno ili dalje prerađivati u široku paletu finalnih proizvoda. Danas KAP, bukvalno, radi bez ikakvih mjera za sprečavanje ili smanjenje zagađivanja (MEP 1998 f). Rezultat takvog rada je zagađivanje vazduha od fabrike anoda i elektrolize (fluoridi, ugljen tetrafluorid, fenoli, PAH, SO2, itd), zagađivanje podzemnih voda npr. od “crvenog mulja” koji je otpadni produkt iz proizvodnje glinice (soli, visok pH) i stvaranje različitih vrsta opasnog otpada bez mogućnosti za njegov adekvatan tretman ili odlaganje. Prije nekoliko godina iscurilo je 2.5 tona PCB-om zagađenog ulja iz transformatora energane o kojima se nije vodila adekvatna briga i to je rezultiralo kontaminacijopm zemljišta i podzemnih voda sa PCB. Filipović (1997) je izvjestila o kvalitetu podzemnih voda iz nekoliko bušotina lociranih u okviru KAP-a. U 1993.godini, na predlog Državne komisije, Vlada je usvojila Akcioni plan za sprečavanje daljeg zagađivanja i rešavanja postojećih problema u KAP-u. Plan sadrži 51 mjeru koje moraju izvršiti sam KAP (34 mjere), državni organi (15 mjera) i Opština Podgorica (2 mjere). Ukupni troškovi za realizaciju ovih mjera procjenjeni su na blizu 59 miliona DM, od kojih je,do sada, KAP utrošio 6 miliona DM, a ostalih 4 miliona DM državni organi (MEP 1998 f). 3.2.2. Ostali zagađujuće industrije i rudarstvo Na nesreću, vrlo malo informacija je dostupno o ostalim zagađujućim industrijama u Crnoj Gori. Specifična pitanja vezana za opasni otpad obrađena su u sekciji 3.2.3 koja se bavi tim problemom. Dolje navedeno je kratak pregled informacija dobijenih tokom razgovora sa zvaničnim predstavnicima Vlade Republike Crne Gore u Maju 1998.godine. Generalno, ekonomska recesija u SRJ, takođe, jako utiče na crnogorsku industriju. Procjenjeno je da se sada u prosjeku koristi samo 50% proizvodnog kapaciteta. Željezara “Boris Kidrič” u Nikšiću proizvodi različite čelične proizvode od starog gvožđa, koje se danas najvećim dijelom uvozi iz Bugarske. Električne peći i interna energana rade bez filtera ili skrubera i emitiju niz teških metala, štetnih gasova, PAH i lebdećih čestica. Dešava se da ukupne lebdeće čestice i koncentracije teških metala u njima prelaze dozvoljene vrijednosti u neposrednoj okolini fabrike. Otpadne vode iz fabrike se prečišćavaju prije ispuštanja, ali mulj,

7

koji sadrži npr. teške metale, direktno se odlaže na padinu brda odmah izvan grada. U Nikšiću se, takođe nalazi i velika pivara koja uglavnom doprinosi gradskoj otpadnoj vodi značajnom zapreminom i velikom količinom organske materije. Ostala industrijska preduzeća koja se pominju među glavnim zagađivačima vazduha i voda u Crnoj Gori su npr. kožara u Beranama, brodogradilište u Tivtu i fabrika deterđženta “Rivijera” u Kotoru. Mineralne sirovine, koji se eksploatišu u rudarstvu, su uglavnom siromašnog kvaliteta, pa se stoga u rudnicima ili u postrojenjima za obogaćivanje ruda stvara značajna količina otpada, degradiraju se velike površine zemljišta , a površinske kao i podzemne vode se kontaminiraju. Glavne oblasti koje su ugrožene eksploatacijom mineralnih sirovina su okolina Pljevalja (ugalj), Berana (ugalj), Nikšića (crveni boksit) i veći broj kamenoloma za dobijanje tehničkog ili dekorativno kamena. Ukupna površina područja angažovanih za eksploataciju iznosi više od 2,000 hektara, a brojka se godišnje povećava za 15 hektara. 3.2.3. Opasan otpad Prema informacijama MEP-a (1998 f), industrije koje se mogu smatrati glavnim proizvođačima različitih kategorija opasnog otpada su: Fabrika aluminijuma u Podgorici (KAP): crveni mulj, katodni ugljeni otpad i drigi ugljeni otpad, prašina od prerade aluminijke šljake i kolača soli, PCB, mineralna ulja, rastvorena maziva. Željezara “Boris Kidrič” u Nikšiću : šljaka, mulj, mineralna ulja, masti. Fabrika deterdženata i sapuna “Rivijera” u Kotoru: masti, masne kiseline, itd. Odlagalište jalovine rudnika uglja “Potrlica” u Pljevljima (teški metali) Metaloprerađevačke industrije: Radoje Dakić (Podgorica), Elastik (Podgorica), Metalac (Nikšić), Anemos (Berane), Termovent (Berane), ILK (Kotor), i brodogradilište u Tivtu (teški metali, rastvori, itd) Fabrika stakla “Kristal” u Rožaje Fabrika dekorativnog papira u Rožaje (boje i lakovi) Fabrika “Obod” na Cetinju koja proizvodi razne kućne aparate (PCB, ulja, teški metali, boje, masti, itd) Do sada, skoro da nema nikakvih informacija o kvantitetu ili specifičnijem sastavu pomenutog otpada, ali Pravilnik o

8

tretmanu opasnog otpada koji je u proceduri sadržaće zahtjeve o evidentiranju takvog otpada. 3.3. Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo Poljoprivredne površine u Crnoj Gori pokrivaju oko 517.000 ha od čega je 186.000 ha kategorisano kao obradiva površina, dok su 327.000 ha pašnjaci, a 4,500 ha bare i trstici. Ipak, samo oko 67.000 ha se direktno koristi za podizanje usjeva, prvenstveno žitarica, a ostalih 119.000 ha, zvanično kategorisanih kao obradive površine, su ustvari livade. Tako, u stvarnosti, samo 5% površine Crne Gore su oranice od čega je oko 96% u posjedu privatnih lica. Ratarstvo je glavna poljoprivredna grana (MAFW 1998 f). Stepen industrijalizacije poljoprivrede u Crnoj Gori je veoma nizak. Prosječna veličina privatnih farmi je samo oko 1.5 ha, i mehanizacija je više izuzetak nego pravilo. Upotreba agrohemiskih sredstava-pesticida i vještačkih đubriva je, po savremenim zapadnoevropskim standardima, relativno skromna. Procjenjuje se da je toku 1997. godine upotrebljeno 5,000 tona vještačkih đubriva, a tokom prvih 6 mjeseci ove godine prodato je 43 tona. Šume različitih kategorija prekrivaju oko 550.000 ha ili 40% površine Crne Gore. Ipak, samo malo više od polovine ovih površina je prekriveno visokim šumama uključujući nekih 58.000 ha zaštićenih šuma i šuma u nacionalnim parkovima, dok ostalim dominiraju grmlje, šikare i makija. Sječa i ostale upotrebe drveta vrše najveći ekološki pritisak na ostatak šuma, pogotovo na najpristupačnije. Prosječna proizvodnja u državnim šumama (više od 80% od ukupnih) je oko 520.000 m3/godišnje (MAFW 1998 f). Vjeruje se da je upotreba pesticida za kontrolu štetnih insekata i bolesti marginalna, ali tačne brojke nijesu dobijene. 3.4. Saobraćaj i transport Nijedan podatak o strukturi i intezitetu drumskog saobraćaja u Crnoj Gori nije dobijen. Međutim, rečeno je da se u poslednjih nekoliko godina broj privatnih automobila drastično povećao . Zakrčenje saobraćaja u Podgorici sada je skoro dnevni fenomen, a zbog starosti i stepena održavanja vozila, kvalitet vazduha na ulicama je često pogoršan. Olupine od saobraćajnih nesreća, napuštene karoserije vozila i očerupana stara kola su čest “pejzaž” duž crnogorskih puteva i stvara posebne probleme vezane za upravljanje i odlaganje tog otpada.

9

Sabraćaj vozom, brodom i avionom je relativno ograničen, ali nema dostupnih podataka koji bi omogućili procjenu njihovog uticaja na životnu sredinu. Najvažnija železnička linija je ona koja spaja Srbiju sa lukom Bar, preko koje se godišnje preveze otprilike 4.5 miliona tona tereta. Neka lokalna zagađenja sa naftnim ugljovodonicima koja potiču od pretovara takvih proizvoda u južnom pristaništu primećena su u luci Bar U Crnoj Gori postoje dva aerodroma sposobna da opsluže međunarodne letove, i to u Podgorici i Tivtu (na obali, najčešće služi za turističke čarter letove), kao i nekoliko avionskih pista u nekim djelovima Republike. 3.5. Gradske otpadne vode i čvrsti otpad Kanalizacioni sistemi su izgrađeni (ili se grade) u centralnim djelovima Podgorice i u mnogim većim gradovima Crne Gore ali najčešćše ne obuhvataju prigradska naselja. U manjim gradovima i seoskim naseobinama kanalizacioni sistemi ne postoje. U nekim od ovih područja postoje septičke jame, dok u drugim nema nikakvih prihvatnih sistema. Otpadne vode i mulj iz septičkih jama se obično izlivaju u rijeke ili se jednostavno prosipaju po okolnom zemljištu. Globalno, oko 54% gradskog stanovništva, isključujući Podgoricu, priključeno je na kanalizacione sisteme. Pet opština imaju pokrivenost gradskog područja kanalizacionm mrežom preko 90%, dok je u devet ostalih opština taj procenat ispod 50%. Kolašin, Tivat i Bijelo Polje nemaju kanalizacione sisteme, mada se jedan trenutno gradi u Kolašinu (MUP 1998). Procjenjeno je (MAFW 1998 f) da se zapremina od najmanje 27 mil.m3 gradskih otpadnih voda godišnje ispušta u vodotoke i more, dok se nepoznata zapremina drenira direktno u zemlju. Podgorica je jedino mjesto koje ima i u kome radi uređaj za prečišćavanje sopstvenih otpadnih voda. U Nikšiću je uređaj sagrađen još prije nekoliko godina ali nikad nije stavljen u pogon. Izgleda da postoje uređaji i u nekoliko drugih primorskih gradova ali izjave o njihovom stanju operativnosti su kontradiktorni. Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda (WWTP) u Podgorici sastoji se od jedinice za mehaniču preradu koja uključuje pješčane filtere, zatim se nastavlja u dve linije sa bazenima za aeraciju i prečišćivačima vode odakle se istaloženi mulj odvodi u dva digestiona rezervoara dok se prečišćena voda ispušta u rijeku Moraču. Mulj nakon digestije (sa 7-8% suve materije) se rasprostire zbog sušenja na obližnjem zemljištu

10

poslije čega se koristi kao đubrivo od strane obližnjih privatnih poljprivrednika. Instalirani kapacitet postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (WWTP) u Podgoriciod je 55.000 čovek ekvivalent (PE), ali radi sa kapacitetom od 75.000 PE, a rezultat toga je smanjena efikasnost prečišćavanja. Zapremina otpadnih voda koja se prečišćava je upola manja od one koju trenutno grad stvara (oko 11 mil. m3/godišnje). Petodnevna biološka potrošnja kiseonika (BOD5 ) na ispustu je u granicama 8-40 mg/l sa prosjekom od oko 15-20 mg/l, dok je prosjek hemijske potrošnje koseonika (COD) približno 25-30 mg/l. U Crnoj Gori postoji oko 20 registrvanih smetlišta za gradski čvrsti otpad ali nijedno od njih nije urađeno prema propisima za sanitarne deponije. Količina otpada koja se odlaže na ovim registrovinim smetlištima je verovatno u opsegu od 35.000 m3/mjesečno. Najveća smetlišta su ona u Podgorici i Nikšiću. U Podgorici se odlaže 8.000-9.000 m3/mjesečno otpada iz Podgorice i Danilovgrada (nema svoje smetlište), a u Nikšiću oko 7.000 m3/mjesečno. Ostala veća smetlišta su ona koja koriste Herceg Novi, Tivat i Budva (2.500 m3/mjesečno ili više). Informacije o načinu tretmana i odlaganja opasnog industrijskog i bolničkog otpada, kako sada tako i u prošlosti, nijesu dobijene. 4 Stanje kvaliteta životne sredine 4.1 Kvalitet vazduha Shodno Zakonu o zaštiti vazduha od zagađivanja, za praćenje stanja zagađenosti vazduha (monitoring) su zaduženi Republički hidrometeorološki zavod i Zavod za zdrastvenu zaštitu. Od 1982. godine postoji ukupno 41 permanentna monitoring stanica koje su raspoređene u 16 različitih opština tako da pokrivaju skoro cjelokupnu teritoriju Crne Gore. Prema zadnjem zvaničnom Izvještaju o kvalitetu vazduha (1996) (MEP 1998e), koncentracije štetnih supstanci u vazduhu urbanih centara su u zakonski dozvoljenim granicama. Međutim, postoje i neki izuzetci: Fluoridi i SO2 su povećani u južnom dijelu Podgorice zbog emisija iz Kombinata aluminijuma. Susupendovane čestice i teški metali su daleko iznad graničnih vrijednosti u blizini željezare u Nikšiću. Kisjele kiše ( pH vrijednost ispod 5.6) su registrovane u gradovima Kolašin, Podgorica i Cetinje. U Kolašinu je u 1997. godini precentualno bilo 13% od svih mjerenja (HMI 1998)

11

Zbog nedostatka finansijskih sredstava itd. zagađenje vazduha od motornih vozila nije mjereno više od deset godina. Zadnjih nekoliko godina broj privatnih automobila, uglavnom starih, je značajno porastao u Crnoj Gori i povećao zagđenje vazduha od gradskog saobraćaja, prevashodno u Podgorici. Od strane nadležnih organa Crne Gore je naglašeno da je relativno dobra situacija zahvaljujući smanjenoj aktivnosti privrede (između ostalog) zbog uvedenih ekonomskih sankcija SR Jugoslaviji. 4.2 Kvalitet površinskih voda Hidrometeorološki zavod (HMI) je institicija koja je ovlašćena da prati kvlitet voda, vazduha i žemljišta na teritoriji Crne Gore. Kada su u pitanju površinske vode prati se veći broj parametara u 13 rijeka (ukupno 37 stanica), 3 jezera (10 stanica) i 15 stanica obalnog mora. Parametatri (ukupno 27) obuhvataju pH, suspendovane materije, biološka i hemijska potrošnja kiseonika, fosfati, nitrati, razni anjoni i katjoni, deterdženti, fenoli i bakteriološki parametri (HMI 1998). Najzagađenije rijeke su dvije male rijeke u blizini Pljevalja na sjeveru Crne Gore, Vežišnica (skoro sterilna) i Ćehotina. Takođe su znatno zagađene rijeke Zeta i Morača u Podgorici i mala rijeka Ibar na istoku u blizini Rožaja. Kvalitet vode plitkog Skadarskog jezera (srednja dubina 5-6 m) je uglavnom prihvatljiv ali su konstatovani znaci eutrofikacije, naročito u nasjevernijem dijelu gdje se rijeka Morača uliva u jezero. Dubina Jadranskog mora između obala Italije i Crne Gore je oko 1,400 metara, a dubina mora u blizini crnogorske obale dostiže više od 100 metara. Generalno sjeverne struje prolaze paralelno sa obalom brzinom od oko 0.4 m/s. Zbog toga obalne vode mora imaju zadovoljavajući kvalitet, naročito vode otvorene obale, dok su vode u zalivima sa urbanim naseljima znatno više opterećene zbog ispuštanja komunalnih otpadnih voda. Zbog ispuštanja neprečišćenih otpadnih voda dolazi do pojava eutrofikacije, naročito u 20 km uvučenom Bokakotorskom zalivu koji ima organičenu razmjenu vode i veliku gustinu naseljenosti, uključujući gradove Herceg Novi, Kotor i Tivat. Zadnjih godina, u najunutrašnjijim djelovima (u Kotoru) u toku ljeta primjećeno je značajno cvijetanje algi. Za situaciju u Baru je takođe rečeno da je daleko od zadovoljavajuće.

12

4.3 Kvalitet podzemnih voda Generalno, za resurse podzemnih voda u Crnoj Gori je rečeno da su bogati i dobrog kvaliteta. Zbog obimnih padavina u toku jeseni i zime dolazi do vrlo značajnog punjenja u obalnom području i centralnom djelu. Ovo je, međutim u nekim djelovima duž obale kontraproduktivno zbog velike poroznosti karstnih planina koje naročito okružuju Kotorski zaliv. U turističkim područjima u toku ljeta, kada su kiše rijetke i kada se broj stanovnika i potrošnja vode više nego udvostruče, dolazi do značajnog deficita vode.Mješanje sa morskom vodom je takođe problem u nekim mjestima u blizini obale, naročito oko Kotorskog zaliva. Stvarno zagađenje važnih resursa podzemne vode je prikazano samo u Zetskoj ravnici u blizini Kombinata aluminijuma (Filipović 1997). Međutim izgleda da postoje lokalni problemi u mnogim mjestima u blizini nekontrolisanih deponija ili industrijskih lokacija. Na primjer, deponija u Podgorici je locirana Zetskoj ravnici, jugo-istočno od grada, u području gdje je dubina podzemnih voda vjerovarno samo nekoliko metara. Podrška velikom regionalnom projektu za vodosnabdijevanje primorskog regiona je razmatrana sa npr. Svjetskom bankom prije sankcija i još uvijek je aktuelna za obezbjeđenje nedostajućih resursa u primorju. Namjera je dovođenje vode is podzemnih izvora Skadarskog jezera radi dopune postojećih lokalnih izvora i izgradnja glavnog distributivnog sistema duž cijele obale crnogorskog primorja (Energoprojekt 1990). 4.4 Kvalitet zemljišta Površinski uzorci tla iz centralne ravnice (Zetsko-Bjelopavlićka ravnica) su analizirani na sadržaj arsena, kadmijuma, hroma, bakra, olova, mangana, žive, nikla i cinka. Samo u 6 uzoraka je utvrđeno odstupanje od kriterijuma kvaliteta i to samo za nikl i hrom. U drugim kultivisanim , ravničarskim područjima Crne Gore koncentracije svih metala su bile u dozvoljenim granicama, izuzev za kadmijum u nekim uzorcima (Perović 1997).

13

5 Institucionalni okvir i zakonodavstvo 5.1 Nacionalna politika zaštite životne sredine i zakonodavstvo Skupština Republike Crne Gore je 1991. godine usvojila Deklaraciju "Crna Gora Ekološka država", opredeljenje koje je ponovljeno u članu 1 Ustava iz 1992.: "Crna Gora je demokratska, socijalna i ekološka država". U skladu sa Ustavom, Skupština Crne Gore je 1996. usvojila Zakon o životnoj sredini (MEP 1996). Zakon opisuje ciljeve i osnovne principe zaštite životne sredine u Crnoj Gori. Ukratko, principi su sledeći: 1) Očuvanje prirodnih vrijednosti, 2) Očuvanje biološkog diverziteta, 3) Smanjenje rizika po životnu sredinu, 4) Procjena uticaja na životnu sredinu, 5) Alternativna rješenja, 6) Supstitucija hemikalija, 7) Ponovna upotreba i reciklaža, 8) Zagađivač plaća, 9) Korisnik plaća, 10) Obavezno osiguranje, 11) Javnost podataka, i 12) Obavještavanje. Zakon takođe utvrđuje opšte smjernice za mjere zaštite životne sredine, monitoring, informacioni sistem životne sredine, odgovornost za zagađivanje životne sredine, finasiranje zaštite životne sredine, prava nevladinih ekoloških organizacija, nadzor i podzakonske propise, i propisuje kaznene odredbe. Ostali nacionalni zakoni koji su u nadležnosti Ministarstva zaštite životne sredine (MEP) namjenjeni direktnoj zatiti životne sredine od zagađivanja su malobrojni. To su Zakon o zaštiti vazduha od zagađivanja (1980) i Zakon o zaštiti prirode (1989) kao i nekoliko podzakonskih propisa vezanih za ove zakone. Pored toga, postoji i nekoliko propisa na saveznom nivou. Određeni broj relevantnih zakona je u nadležnosti drugih ministarstava. Tako Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva sprovodi, djelimično u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i Ministarstvom zdravlja, niz zakona i propisa o kvalitetu žemljišta i poljoprivrednog zemljišta, vodnim resursima, kvalitetu voda i otpadnih voda (MAFW 1998a). Opšti standardi o kvalitetu voda i problemi međudržavnih voda, kao i propisi o hemikalijama uključujući i pesticide su u nadležnosti Savezne vlade. Trenutno je , pod rukovodstvom Ministarstva zaštite životne sredine, u fazi izrade Nacionalna Agenda 21 koja će definisati aktivnosti za postepeno uklanjanje sadašnjih izvora zagađivanja i smanjenje uticaja na životnu sredinu koji su

14

posledica dosadašnje nedaekvatne proizivodnje i ekspoloatacije prirodnih resursa. Dokument takođe treba da da smjernice za održivi razvoj u budućnosti. Vlada Crne Gore takođe namjerava da uradi nacionalni akcioni plan zaštite životne sredine (NEAP), ali ovaj posao još nije započet. 5.2 Institucionalni okvir Ministarstvo zaštite životne sredine (MEP), koje djeluje od 1992. godine, je zaduženo za nadzor nad primjenom Zakona o životnoj sredini i propisa donijetih na osnovu njega. Do sada (maj, 1998), ovi propisi su još uvijek u fazi izrade iako je krajnji rok za njihovo donošenje bio april 1998. MEP, sa ukupnim brojem zaposlenih od oko 20, podjeljeno je u dvije organizacione jedinice; jedna za kvalitet životne sredine (uključujući ekološku inspekciju) i jedna za ekološku politiku, ekonomiku i informacioni sistem. Pored toga, MEP vrši upravni nadzor nad Zavodom za zaštitu prirode, Republičkim hidrometeorološkim zavodom, JP '"Nacionalni parkovi Crne Gore" i novo formiranim Centrom za eko-toksikološka ispitivanja. Ostala ministarstva koja takođe imaju važnu ulogu u zaštiti i kontroli životne sredine su Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva (MAFW), Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva (MIEM) i Ministarstvo uređenja prostora (MUP). Tako, MAFW je odgovorno za zaštitu zamljišta, upravljanje vodnim resursima i zaštitu voda od zagađivanja, MIEM reguliše eksploataciju mineralnih sirovina i snabdijevanje energijom, a MUP utvrđuje propise za prostorno planiranje i reguliše komunalne probleme uključujući upravljanje čvrstim otpadom i sisteme deponija. Ministarstvo zdravlja je odgovorno za zaštitu od ekoloških uticaja na zdravlje ljudi. Kada se posmatra sa strane stiče se utisak da je institucionalni aspekt zaštite životne sredine komplikovan i neoptimalan. Centralni problemi u zaštiti životne sredine (na pr. zaštita vazduha, otpadne vode i čvrst otpad) su u nadležnosti različitih ministarstava i izgleda da ne postoji formalizovan organ za koordinaciju. Međutim, skromna veličina Crnogorske centralne administracije može do izvesnog stepena to da kompenzuje. 5.3 Posebni propisi i standardi Kvalitet vazduha i emisije u vazduh su regulisani Zakonom o zaštiti vazduha od zagađivanja iz 1980 i Pravilnikom o

15

dozvoljenim koncentracijama štetnih materija u vazduhu iz 1982. Ovaj Pravilnik utvrđuje granične vrijednosti zagađenosti vazduha za više štetnih i opasnih supstanci uključujući teške metale i kadmijum (MEP 1998e). Pravilnikom o dozvoljenim koncentracijama štetnih materija na mjestu ispuštanja (takođe iz 1982) utvrđene su maksimalne emisije za niz izvora kao metalske industrije, hemijske industrije, proizvodnja energije, deponije i motorna vozila. Pravilnik o opasnom otpadu je u pripremi. On će utvrditi smjernice za preradu i odlaganje opasnog otpada kao i propisati registrovanje vrsta i količina takvog otpada (MEP 1998d). Nedavno je, od strane Vlade, usvojeno nekoliko propisa o vodnim resursima i otpadnoj vodi koje sprovodi MAFW. Između njih, posebno treba naglasiti Pravilnik o klasifikaciji i kategorizaciji voda (1996/1997), propis o kvalitetu i ispuštanju otpadnih voda (1997) i o kvalitetu vode za piće (1987). Kvalitet zemljišta u pogledu sadržaja opasnih hemijskih supstanci je regulisan u okviru Zakona o poljoprivrednim žemljištu (1992). Međunarodne konvencije i ugovori U skaldu sa Ustavom Savezne Republike Jugoslavije, zaključivanje i sprovođenje međunarodnih konvencija i ugovora je u nadležnosti Savezne Vlade. Do sada je, prema informaciji Ministarstva zaštite životne sredine RCG, 51 međunarodna konvencija i ugovor iz oblasti zaštite životne sredine potpisano ili ratifikovano (MEP 1998c), mada njihova stvarna implementacija vjerovatno daleko zaostaje. Među konvencijama koje su potpisane/ratifikovane nalaze se one o prekograničnom zagađivanju vazduha, zaštiti Mediterana (Barcelonska konvencija), MARPOL (Londonska konvencija), Bazelska konvencija o prekograničnom transportu opasnih materija, Bečka konvencija o zaštiti ozonskog omotača, Montrealski protokol o smanjenju korišćenja supstanci koje oštećuju ozonski omotač, Okvirna konvencija o promjeni klime iz 1992, Konvencija o očuvanju biodiverziteta i Ramsarska konvencija. 6 AKTIVNOSTI NA ZAŠTITI ŽIVOTNE SREDINE U CRNOJ GORI 6.1. Važne institucije i ostali učesnici Strane koje su uključene ili su važne za zaštitu životne sredine u Crnoj Gori mogu se svrstati u sledeće kategorije: Ministarstva, javne istraživačke institucije, univerziteti i više obrazovne institucije, javna preduzeća/uslužne

16

institucije, privredne organizacije i nevladine organizacije. Osobito se mogu pomenuti: Ministarstvo zaštite životne sredine Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva Ministarstvo uređenja prostora Ministarstvo zdravlja Hidrometeoološki zavod Centar za ekottosikološka ispitivanja Zavod za zdrastvenu zaštitu Zavod za zaštitu prirode Univerzitet Crne Gore (Institut za biološka i medicinska istraživanja, Podgorica i Institut za marinsku biologiju, Kotor) Crnogorsko primorje (Javno preduzeće za vodosnabdjevanje, odvođenje otpadnih voda i odlaganje čvrstog otpada, Budva) Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom, Budva ? Društvo mladih ekologa Crne Gore 6.2 Tekuće aktivnosti koje finansira Crna Gora 6.2.1 Istraživanja i monitoring Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je preduzelo ( i djelimično završilo) istraživanje sadržaja teških metala u poljoprivrednim zemljištima. Do sada, istraživanja su usmjerena na kvalitet zemljišta u Zetsko-Bjelopavlićkoj ravnici (centralna ravnica) i drugih ravničarskih područja u Crnoj Gori. Hidrometeorološki zavod (HMI) od 1980. godine rukovodi značajnim brojem mjernih stanica za monitoring kvaliteta vazduha i vode. Izvještaj monitoringa se svake godine dostavlja Vladi radi informisanja i usvajanja. Međutim, zbog nedovoljnih i zastarelih instrumenata i druge opreme, kao i opšte recesije od 1990. godine se aktivnosti monitoringa sprovode u smanjenom obimu. Neke aktivnosti vezane za monitoring zagađenja vazduha realizuje Zavoda za zdrastvenu zaštitu (IPH). Centar za ekotoksikološka ispitivanja (CER) je nova institucija koja bi trebala biti promovisana u junu 1998.godine. Centar za ekotoksikološka ispitivanja je tako opremljen da kompletno pokrije odgovarajuće fizičke i hemijske karakteristike segmenata životne sredine (vazduh, voda i zemljište), kao i karakteristike biološkog materijala, otpadnog materijala i proizvoda. Namjera je da Centar za ekotoksikološka ispitivanja preuzme najveći dio hemijskih analiza koje su prethodno obavljale Hidrometeorološki zavod i Zavod za zdrastvenu zaštitu. Prema programu rada novog centra,

17

revidovani program monitoringa kvaliteta vazduha biće uveden još ove godine (CER 1998). Izgradnja Produžetak postojećg kanalizacionog sistema u Baru i nekim drugim gradovima se trenutno nalazi u fazi izgradnje. Međutim, ovi sistemi uključuju samo transport otpadnih voda do recipijenta (vodotoka ili mora) ali ne i postrojenja za prečišćavanje prije njihovog ispuštanja. Planovi ili ideje postoje za veliki broj projekata, ali oni se ne mogu srpovesti zbog nedostatka neophodnih finansiskih sredstava. Zbirna lista projekata predstavljenih Danskoj misiji od strane različitih ministarstava je data u Prilogu 2 ovog izvještaja. 6.3. Postojeće aktivnosti podržane od strane bilateralnih ili međunarodnih donora Kao posledica međunarodnih sankcija kojima je izložena Savezna republika Jugoslavija trenutno se ne realizuje nijedan projekat koji je podržan od strane spoljnih zapadnih donora, bilateralnih ili multilateralnih. (npr. EU). Neke pregovori postoje, npr. sa Vladom Velike Britanije za finansiranje studije “Upravljanje opsnim otpadom na teritoriji Crne Gore”, sa kompanijom ReSource (International) Limited za uspostavljanje sistema za upravljanje, tretman i odlaganje komunalnog čvrstog otpada, i ranije (1991) sa Svjetskom bankom da podrži sistem za vodosnabdijevanje i distribuciju za čitavo podrčje crnogorskog primorja. U vezi zadnjeg projekta, nedavno su uspostavljeni neki kontakti sa Njemačkom bankom, ali do konkretnog dogovora još nije došlo. Tekuća politika Vlade Republike Crne Gore generalno se kreće prema privatizaciji velikih državnih preduzeća, kao napr. Aluminijskog kombinata u Podgorici. Rezultat takve privatizacije (strani ulagači) sigurno će biti zahtjevi za usaglašavanjem sa standardima životne sredine koje do sada nije bilo moguće sprovesti. 6.4. Progres u odnosu na Akcioni plan zaštite životne sredine (EAP) za Centralnu i Istočnu Evropu Formalno, uslijed međunarodnih sankcija i političke izolacije Savezne Republike Jugoslavije, Crna Gora ne učestvuje na Konferncijama - Životna sredina za Evropu i kao takva nije ukiljučena u Akcioni plan zaštite životne srdine (EAP) za Centralnu i Istočnu Evropu. Vlada Republike Crne Gore ima

18

planove da izradi Akcioni plan zaštite životne sredine Crne Gore, ali do sada je pripremljen samo specifični EAP za Aluminijski kombinat blizu Podgorice. Ministarstvo zaštite životne sredine je osnovano 1992.godine da koordinira i sprovodi politiku i aktivnosti na zaštiti životne sredine. Zakon o životnoj sredini, usvojen od strane Skupštine Republike Crne Gore 1996. godine,.uvodi principe “zagađivač plaća” i “korisnik plaća”. Takse i naknade omogućene ovim zakonom za npr. korišćenje pritodnih resursa, ispuštanje otpadnih voda i stvaranje čvrstog otpada se naizgled sakupljaju ali su premale da pokriju stvarne troškove uspostavljanja, rada i održavanja neophodne infrastrukture i postrojenja za zaštitu životne sredine. Mjere za kontrolu i smanjenje zagađivanja (PAC) generalno nedostaju ili se ne realizuju iako bi, prema postojećem zakonu, takve mjere trebalo primjeniti na svaku fabriku ili postrojenje koji svojom aktivnošću doprinose povećanju opasnih emisija ili drugih značajnih uticaja na životnu sredinu. Postoje standardi za emisije u vazduh i vodu kao i kriterijumi za kvalitet vazduha ambijenta, površinskih i podzemnih voda i zemljišta, koji mogu služiti kao osnova za utvrđivanje prioriteta u zaštiti životne sredine vezanih za urbana, industrijska i poljoprivredna zagađivanja, ali monitoring i kvantifikacija stvarnog stanja i opterećenja životne sredine još uvijek zaostaju. Međutim, predviđene aktivnosti nedavno osnovanog Centra za ekotoksikoloka ispitivanja trebalo bi značajno da doprinesu poboljšanju postojećeg stanja.

19

7. Troškovi zaštite životne sredine i finansiranje 7.1. Troškovi zaštite životne sredine U 1997 godini ukupni troškovi za rad Ministarstva zaštite životne sredine i finansiranja različitih ekoloških programa iznosili su 5,9 miliona dinara (približno 1 milion DM). U budžetu za 1998 godinu 10,9 miliona dinara (približno 1,8 milion DM) opredijeljeno je Ministarstvu zaštite životne sredine, od čega je 9,4 miliona dinara (približno 1,6 miliona DM) namijenjeno za finansiranje različitih ekoloških programa dok je ostatak u iznosu od 1,5 miliona dinara (približno 0,25 milion DM) opredijeljen za plate i ostale troškove rada ministarstva.(MEP 1998b) Glavni ekološki programi koji se finansiraju iz budžeta su: Zaštita kvaliteta životne sredine Zetske ravnice, Program monitoringa zagađenja vazduha, Istraživanje kvaliteta životne sredine Pljevaljske kotline, Obezbjeđivanje opreme za Nacionalne Parkove i projekat “ Strategija za Ekološku Državu Crnu Goru”. Pored ovoga, Ministarstvo je u zadnje dvije godine finansiralo troškove osnivanja novog Centra za eko-toksikološka istraživanja. 7.2. Finansiranje Osnove za finansiranje životne sredine su date u Zakonu o životnoj sredini iz 1996 i bazirane su na principima “sprečavanja zagađenja”, zagađivač plaća” i “korisnik plaća”. Zakon nalaže da sve ekološke naknade, takse i kazne trebaju da budu plaćane na poseban podračun (ekološki račun) u državni budžet. Ekonomski instrumenti definisani u Zakonu o životnoj sredini : eko naknade na investicije (samo investicije koje zahtijevaju Procjenu uticaja; 1-2% od vrijednosti investicije), takse za zagađivanje životne sredine (naknade na emisiju i otpad, i korišćenje određenih proizvoda), umanjivanje taksi, subvencije itd za ekološki prihvatljivu industriju. Naknade ispuštanje otpadnih voda su definisane u posebnom aktu, i njihova veličina zavisi od količine i sastava otpadnih voda. Međutim postoje indikacije da se pomenuti instrumenti još uvijek ne primjenjuju na odgovarajući način. Na primjer za otpadne vode, naplađuju se samo standardne naknade jer ne postoji adekvatni monitoring sistem. Prema MEP-u prihod od eko-naknadaza prva četiri mjeseca 1998 bio je 889 000 dinara (približno 0,15 miliona DM), pri čemu oko 90% potiče od naknada za zagađivanje životne sredine a ostatak od od naknada za procjenu uticaja. Upravljanje vodnim resursima je finansirano od naknada za korišćenje vode, za

20

ispuštanje otpadnih voda i za vađenje materijala iz vodotoka kako je dato u Zakonu o Vodama (1995). Naknada za korišćenje voda iznosi 3% od prodajne cijene vode po m3 . U 1997 godini korišteno je oko 73 miliona m3 što bi iznosilo za naknade 4,35 miliona dinara (o,73 miliona DM). Za gradske otpadne vode naknada za ispuštanje po m3 iznosi 0,2 dinara što odgovara ukupnom iznosu od 5,25 miliona dinara (0,88 miliona DM). Naknade za vađenje materijala iz vodotoka (110 000 m3 u 1997) je 6 din/m3 što odgovara iznosu od 660 000 dinara (110000 DM) (MAFW 1998a) Naknada na proizvedenu električnu energiju, oko 2,200 GWh/godišnje u prosjeku, iznose približno 1,3 miliona dinara (217 000 DM). Prema informacijama iz MIEM (1998) naknade za eksploataciju mineralnih resursa variraju između 0.5% i 5% od vrijednosti zavisno od karaktera eksploatacije pri čemu se vodi računa i o narušavanje životne sredine. Prihod usmjerava Vlada na geološka istraživanja i obnavljanje životne sredine na lokacijama gdje se vrši eksploatacija. U zaključku, sadašnji nivo prihoda od ekoloških naknada i taksi je suviše nizak da bi kompenzirao troškove za uspostavljanje, održavanje i upravljanje uređajima koji su neophodni da bi se obezbijedio prihvatljiv nivo osnovnih elemenata životne sredine. Na primjer, prema Ministarstvu uređenja prostora prihod od naknada za kanalizaciju koji su oko faktora 2,5 suviše je mali da bi pokrio aktuelne troškove održavanja i funkcionisanja (MUP 1998) 8. Zaključci i mogućnosti za zajedničke projekte 8.1. Opšti zaključci Crna Gora je mala zemlja sa predivnim pejzažima i značajnim prirodnim vrijednostima. Kako su mnogi djelovi zemlje slabo nastanjeni i postoji svega nekoliko postrojenja teške industrije, ona ima potencijale da postane Ekološka Država kako je to zvanično proklamovano u Parlamentu 1991. Naime, preduslov za ostvarivanje tog cilja je rješavanje čitavog niza specifičnih ekoloških problema i podizanje nivoa svijesti populacije o značaju pitanja zaštite životne sredine. Imajući u potpunosti u vidu da je kvalitet životne sredine širok pojam koji obuhvata različite sektore i pitanja, odlučeno je od početka da se ovaj izvještaj, kao i zaključci koji slijede, koncentriše na aktivnosti zagađivanja. Najvažniji oblici zagađenja u Crnoj Gori, koliko je to bilo moguće indentifikovati u dvije kratke posjete, vezani su za

21

tri kategorije: industrijsko zagađenje, otpadne vode i čvrsti otpad. Dugačka lista naziva projekata koji su predstavljeni danskoj misiji od strane različitih Ministarstava i drugih institucija uključena je u Anex 2 ovog izvještaja. Mora biti naglašeno da donje zaključke i komentare treba uzeti sa određenim oprezom, jer se baziraju na dvije kratke posjete i veoma malo specifičnih podataka koji su bili raspoloživi da podrže vizuelnu impresiju i usmene izvještaje 8.2 Mogućnosti za zajedničke projekte 8.2.1. Industrijsko zagađenje Sa ovom kategorijom problema zagađivanja bilo bi absolutno rekurentno zadržati veliki aluminijski kombinat blizu Podgorice, KAP kako je ranije nazvan. Lokacija KAP-a u plodnoj Zetskoj ravnici, u blizini glavnog grada Podgorice i značajnog prirodnog rezervata Skadarskog Jezera, je kritična sama po sebi. Proizvodnja od 100 000 t/godine primarnog aluminijuma koja se odvija umnogome bez ikakvih zaštitnih mjera vezanih za emisije u vazduh, vode i zemljište, čine situaciju još problematičnijom. Prothodnih godina situacija je donekle ublažena kao rezultat ekonomske recesije zbog koje se proizvodja držala na značajno nižem nivou nego ranije, ali su takođe onemogućena i ulaganja u opremu za zaštitu životne sredine. Sa istom vrstom problema se suočava drugi najveći industrijski objekat u Crnoj Gori, željezara “Boris Kidrič” u Nikšiću, koja je locirana na periferiji grada i emituje dimove koji sadrže teške metale iz elektro-lučnih peći kojima nedostaju oprema kao što su filteri i vlažni filteri, itd. Ova fabrika takođe trenutno radi sa smanjenim kapacitetom. Treći značajni ekološki problem iz oblasti industrije vezan je za za termoelektranu koja koristi lignit i koja se nalazi na sjeveru u Pljevljima. Osnovni problem je zagađivanje vazduha koje je posledica kombinacije nepovoljnih klimatskih i topografskih uslova i emisije neprečišćenih dimnjačkih gasova iz termoelektrane. Izgleda da je karakteristika industrijskih postrojenja u Crnoj Gori ili da ne posjeduju zahtijevanu opremu za prečišćavanje emisija ili da ona nije u funkciji. 8.2.2. Otpadne vode Kada govorimo o otpadnim vodama, koje ne potiču iz industrije, situacija je jednostavna: Praktično ne postoji tretmana otpadnih voda prije ispuštanja, izuzev Podgorice gdje se

22

prečišćava , mehanički i biološki, oko polovine stvorenih otpadnih voda prije ispuštanja u rijeku Moraču. Podaci monitoringa iz postrojenja pokazuju da čak ni ova polovina nema optimalnu čistoću. Iako se danas zvanično ne smatra kritičnim i akutnim problemom, generalno ispuštanje kanalizacionih voda je sigurno jedan od budućih glavnih opasnosti za akvatičnu životnu sredinu u Crnoj Gori. Industrijska preduzeća po zakonu obavezna da prečišćavaju otpadne vode prije ispuštanja i , u stvari, uređaji za ove potrebe su instalirani na mnogim mjestima. Međutim, stiče se utisak da u mnogim slučajevima uređaji ne funkcionišu ili zato što nisu kompletno instalirani od požetka, nisu pravilno održavani ili jednostavno zato što su zaobiđeni. Izgleda da sprovođenje postojeće zakonske regulative nije jednostavno u postojećim ekonomskim uslovima. Današnji problemi vezani za otpadne vode su donekle olakšani činjenicama da su značajni djelovi Crne Gore slabo nastanjeni, rijeke su brze sa značajnim tokovima, i obalne vode su duboke sa značajnim potencijalom razblaživanja. Međutim, čak i sada postoje oblasti gdje su eutrofikacija i bakteriološko zagađivanje značajni npr.:Bokokotorski zaliv i sjeverni dio Skadarskog jezera. Takođe za rijeku Zetu nizvodno od Nikšića je rečeno da ima vidljive posledice od zagađivanja otpadnim vodama iz grada. 8.2.3. Čvrsti otpad Urbani čvrsti otpad je treća glavna kategorija ekoloških pritisaka koju će biti neophodno rješavati u budućnosti. U velikim gradovima postoji sistem sakupljanja čvrstog otpada, da li se sakupljanje vrši i u selima nije poznato. Međutim, otpad se odlaže u smetlišta koja nemaju dno sa nepropusnim membranama ili druge zaštite za isticanje ocjednih voda u podzemne ili površinske vode. Takođe izgleda da smetlišta npr. nisu propisno ograđena ili da se otpad redovno ne pokriva. Imamo utisak da je lokacija postojećih smetlišta određivana a da nisu uzimani u obzir nikakvi ekološki faktori osim recimo blizine ljudskih naselja. Takođe nekoliko specifičnih problema vezanih za odlaganje otpada bi trebali takođe biti evidentirani: Najvažniji od njih je nedostatak sistema za tretman i odlaganje industrijskog hazardnog otpada, dok je najvidljiviji olupine odbačenih automobila koje su uobičajne kada vozite kroz Crnu Goru. Takođe otpad od građevinskih radova, izgradnje ili demoliranja zgrada, se obično ostavlja duž puta, ali je ovo vjerovatno više estetski nego ekološki problem.

23

8.2.4. Ostala pitanja Iako samo po sebi ne predstavlja ekološki problem, nedostatak pijaće vode određenog kvantiteta i kvaliteta sigurno može imati uticaja na javno zdravlje i životnu sredinu. Generalno posmatrano vodni resursi Crne Gore su dovoljni da zadovolje potrebe ali mnogi gradovi duž obale se suočavaju sa problemima nedovoljnog kvaliteta i kvantiteta vode naročito u ljetnjem periodu. Postoji detaljan predlog projekta čija je namjena dopunjavanje lokalnih izvora vode sa vodom koja bi dolazila iz podvodnih izvora u Skadarskom jezeru preko distributivnog sistema koji bi išao čitavom dužinom obale. Međutim, nedostaju sredstva za realizaciju ovog projekta. Crnogorska obala nije samo gusto naseljena, to je takođe region velike prirodne ljepote sa vodom i plažama koje privlače mnogo turista. Trenutno, ne postoji ni organizacija ni oprema , za uklanjanje naftnih mrlja koje se prema tvrdnjama nadležnih pojavljuju redovno (u manjem obimu) i koje ponekad zagađuju obalu. Prema našem mišljenju samo tehnička oprema ne bi dala zadovoljavajući rezultat, već bi joj trebalo pridružiti primijenjen sistem nadgledanja i planove u slučaju incidenata. 8.3. Prepreke za rješavanje ekoloških problema Važna prepreka za smanjivanje ili eliminisanje pomenutih ekoloških problema je trenutno stanje niskog nivoa ekonomskih aktivnosti u Crnoj Gori što sprečava Vladu, opštine i industrijska preduzeća da vrše neophodne investicije da rješavaju specifične probleme. Druga prepreka je nekompletirana zakonska regulativa u oblasti zaštite životne sredine i specifična regulativa, i takođe postoji čitav niz pitanja, u oblasti institucionalne organizovanosti i koordinacije, koje treba prvo riješiti kako bi opšti ekološki principi mogli biti sprovedeni. Treća, ali ne manje važna prepreka za ostvarivanje ciljeva ekološke države je relativno nizak nivo ekološke svijesti i razumijevanja ekoloških problema od strane javnosti i uloge javnosti u tom smislu. ANEKS 1 Institucije koje smo posjetili i osobe sa kojima smo se sreli ANEKS 2

24

Lista projektnih ideja Data je šira lista naziva ekoloških projekata koji su predtavljeni Danskoj misiji od stane crnogorskih ministarstava i institucija. U listi nisu naznačeni prioriteti već je organizovana prema institucijama predlagačima Ministarstvo zaštite životne sredine 1.Globalni projekti zaštite životneredine Nacionalni akcioni plan zaštite životne sredine Republike Crne Gore Integralni projekat monitoringa i ekološke statistike Implementacija ekoloških standarda Program upravljanja opasnim otpadom Primjena ekonomkih instrumenata Nacionalni program saniranja (čićenja) Eološki održiva poljoprivreda Nacionalniprogram zaštite prirodnih reursa, pejzaža, biodiverziteta 2. Zaštita Jadranskog mora i priobalnog regiona Integralno upravljanje, zaštita i razvoj Bokokotorskog zaliva Program prečišćavanja otpadnih voda u Luci Bar i brodogradilištu"Jadran" u Bijeloj Zaštita Jadranskog mora od izvora zagadjivanja sa kopna Eko-turizam na Jadranskom moru 3. Zaštita vazduha i voda Zaštita površinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori Zaštita rijeke Morače Zaštita podzemnih voda Zetske doline od uticaja Aluminijskog Kombinata Uspostavljanje odgovarajuće mreže monitoringa vazduha Sanacija bazena sa crvenim muljem i poboljšanje tehnološkog procesa u Kombinatu aluminijuma (KAP) Zaštita životne sredine u Pljevaljskoj kotlini Projekat zamjene CFC-a sa drugim substancama koje ne oštećuju ozonski omotač 4. Zaštita prirode i nacionalni parkovi Upravljanje Nacionalnim parkovima Program očuvanja zaštićenih područja prirode Limnološka istraživanja Biogradskog i Crnog jezera u cilju definisanja strategije za njihovu zaštitu Integralni razvoj Durmitorske oblasti Nacionalni park "Skadarsko jezero" kanalizacioni sistem Razvoj eko-turizma u nacionalnim parkovima Monitoring biodiverziteta u Crnoj Gori

25

Ministarstvo Poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Prevođenje dijela voda rijeke Tare u basen rijeke Morače Regulacija Skadarskog jezera, rijeke Drim i Bojana Projekti upravljanja otpadnim vodama (industrijskim i urbanim) Izrad katastra zagađivača voda na teritoriji Crne Gore Ostali projekti zaštite od štetnih uticaja na vode Izrada sasavremenog programa informacionog sistema u oblasti upravljanja vodama Katastar zagađivača zemljišta Zetsko-Bjelopavlićke ravnice (druga i treća faza) Studija o sadržaju teških metala u obradivom zemljištu u Crnoj Gori Izrada mape erozije zemljišta u Crnoj Gori Hidrometeorološki Institut Različiti instrumenti za uzorkovanje i analizu površinskih voda i padavina Ministarstvo uređenja prostora Prostorni plan područja posebne namjene za morsko dobro

26